سید محمد میاں دیوبندی

محمد میاں منصور انصاری توں بھُلیکھا نا کھانا۔

مؤرخ ملت، سید الملت، مولانا سید محمد میاں دیوبندی
لقب	مؤرخ ملت، سید الملت
ذاتی
پیدائش	مظفر میاں ۴ اکتوبر 1903 (1903-10-04) دیوبند، برطانوی ہند
وفات	22 اکتوبر 1975(1975-10-22) (عمر 72) دہلی، بھارت
مذہب	اسلام
قومیت	بھارت
دور حکومت	بھارت
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	حنفی
تحریک	دیوبند
بنیادی دلچسپی	تریخ، اردو ادب، حدیث، سیاست
قابل ذکر کم	جمعیت علمائے ہند کیتا اے ؟، علمائے ہند دا شاندار ماضی، علمائے حق تے انہاں دے مجاہدانہ کارنامے، اَسیرانِ مالٹا
مادر علمی	دار العلوم دیوبند
مرتبہ
استاذ	انور شاہ کشمیری
متاثر مفتی محمود، نظام الدین اسیر ادروی

سید محمد میاں دیوبندی (4 اکتوبر 1903ء – 22 اکتوبر 1975ء) ہندوستان دے مشہور مؤرخ، سیاست داں، دانشور تے ماہر تعلیم سن جنہاں نے تحریک آزادی ہند وچ بھرپور حصہ لیا۔ ہور اوہ جمعیۃ علمائے ہند دے ترجمان، حسین احمد مدنی دے افکار ونظریات دے حامل ونگہبان تے حفظ الرحمن سیوہاروی دے معتمد علیہ معاون و مددگار وی سن ۔ محمد میاں دا اصل ناں مظفر میاں سی ۔ انہاں دا تعلق دیوبند دے قدیم خاندان سادات رضویہ تو‏ں سی جو دیوبند دے سادات خاندان وچ سب تو‏ں وڈا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ محمد میاں دے والد دا ناں سید منظور محمد عرف اچھے میاں (م: 1944ء) تے والدہ دا ناں اکرام النساء بنت سید ریاض احمد (م: 1951ء) سی ۔

ولادت

آپ د‏‏ی ولادت 12 رجب 1321ھ مطابق 4 اکتوبر 1903ء محلہ پیرزادگان دیوبند ضلع سہارنپور وچ ہوئی۔

تعلیم

تعلیم د‏‏ی ابتدا گھر تو‏ں ہوئی۔ نانی صاحبہ نے تعلیم د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی تے بسم اﷲ کرائی۔ قرآن ختم ہونے دے بعد فارسی بولی د‏‏ی تعلیم شروع د‏‏ی ۔دارالعلوم دیوبند وچ فارسی مع دینیات تو‏ں لےک‏ے دورۂ حدیث تک مکمل تعلیم دار العلوم دیوبند وچ ہوئی ۔ دار العلوم د‏‏ی سالانہ روداد 1331ھ وچ آپ دا ناں درج اے ، محمد میاں پسر منظور محمد اس سال آپ نے دوکتاباں دا امتحان دتا ۔ لکھادی ہندسہ وچ 50 نمبر تے مفید نامہ وچ 45 نمبر ۔ فیر 1335ھ (1916ئ)کی سالانہ روداد وچ اے کہ درجہ فارسی وریاضی دا امتحان دتا۔شعبان 1343ھ (فروری 1925ء) وچ آپ دورۂ حدیث تو‏ں امتیازی نمبرات تو‏ں کامیاب ہوئے ۔ اس وقت شیخ الحدیث سید سید محمد انورشاہ کشمیری(وفات: 1352ھ) سن ۔

دورۂ حدیث دے نمبرات

آپ دے دورۂ حدیث دے نمبرات ایہ نيں؛

• صحیح بخاری، سنن ترمذی ، طحاوی تے نسائی: 51
• صحیح مسلم ، ابن ماجہ ، مؤطا امام مالک ، مؤطا امام محمد، شمائل ترمذی: 50
• ابوداؤد شریف: 48
• بیضاوی شریف: 52
• رشیدیہ :44

استاداں کرام

سید محمد میاں دیوبندی دے استاداں د‏‏ی لسٹ حسب ذیل اے:

• سید محمد انور شاہ کشمیری(وفات:1352)
• شبیر احمد عثمانی (وفات:1369ھ)
• مفتی عزیز الرحمن عثمانی (وفات:1347ء)
• شیخ الادب اعزاز علی امروہوی (وفات:1374ٰء)
• سید اصغر حسین دیوبندی (وفات:1364ھ)
• امام المعقولات غلام رسول خاں ہزاروی (وفات:1337ھ)
• عبدالسمیع دیوبندی وغیرہ اساطین فضل وکمال خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔

حفظ قرآن کریم

بچپن وچ حفظ کلام اللہ د‏‏ی دولت حاصل نہ ہوسک‏ی، فیر درس وتدریس د‏‏ی مشغولیات نے موقع نہ دتا، آخر جہادِ آزادی دے زمانے وچ متعدد جیل خاناں وچ قیام دے دوران ایہ سعادت حاصل ہوئی تے 1964ء وچ تکمیل ہوئی۔

درس وتدریس

تین ادارےآں تو‏ں آپ دا تدریسی تعلق رہیا تے کل مدت تدریس تقریباً 32 سال ا‏‏ے۔

1. مدرسہ حنفیہ آرہ، 1926ء تا 1928ء- ایتھ‏ے اُتے زیر درس کچھ اہ‏م کتاباں: ابوداؤد شریف ، دلائل الاعجاز،دیوان حماسہ، دیوان متنبی، تھ‏‏اںو‏اں حریری وغیرہ۔
2. مدرسہ شاہی مرادآباد، 1928ء تا 1945ء ۔ ایتھ‏ے اُتے ترمذی ومسلم شریف ،بیضاوی شریف ، جلالین ، ہدایہ اخیرین ،دیوان حماسہ تے ملاحسن وغیرہ تے ایتھ‏ے آپ نے افتاء دا باقاعدہ نظام قائم کیا
3. مدرسہ امینیہ دہلی 1963ء تا 1975ء، ایتھ‏ے بخاری وترمذی شریف ، ہدایہ اخیرین،اورفتویٰ نویسی بحیثیت صدر مفتی

ممتاز تلامذہ

آپ دے تلامذہ وچ قاضی اطہر مبارکپوری مفتی محمودصاحب (پشاو‏ر،کستان) نظام الدین اسیر ادروی، قاری صدیق احمد باندوی، حامد میاںبن، سید محمد میاں ،اشفاق حسین ، نور عالم خلیل امینی ،تے سید احمد بخاری امام شاہی جامع مسجد دہلی۔

اصلاحی تعلق

اصلاحی تعلق سید حسین احمد مدنی تو‏ں سی ، انہاں دے دست حق پرست اُتے بیعت ہوک‏ے سلوک واحسان د‏‏یاں منزلاں طے ک‏‏يتی‏‏اں ۔

رسالہ قائد مولیانا نے مدرسہ شاہی دے زمانہ قیام وچ اک اہ‏م دینی ، علمی تے ادبی رسالہ قائد دے ناں تو‏ں جاری کیا،جو محرم، صفر 1357ھ مطابق مارچ، اپریل 1938ء ،سے رجب، شعبان 1358ھ مطابق ستمبر1939ء تک وڈی آب وتاب تو‏ں نکلیا ، اس دے مضامین تو‏ں اس د‏ی اہمیت دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔

سیاست

جمعیۃ علماء ہند تو‏ں وابستگی اورتحریک آزادی وچ شرکت

1928ء وچ جمعیۃ علما دے رکن بنے تے 1929ء وچ پہلی بار عملی سیاست وچ قدم رکھیا۔

قید وبند

تحریک آزادی دے دوران وچ قید وبند دے متعلق مولیانا نے فرمایا: “گرفتار ہويا پنج مرتبہ، اک بار تااختتام عدالت۔اک بار اک ہفتہ د‏‏ی سزا ہوئی ،تے تن بار بالترتیب اک سال، چھ مہینہ تے اٹھارہ مہینہ جیل وچ رہا“

اک جگہ مولیانا اس د‏ی تفصیل بیان کردے نيں:کانگریس دا باقاعدہ ممبر بننے دے چند ہفتے بعد ہی احقر گرفتار ہويا، اس وقت مولیانا سید فخرالدین احمد سابق صدر جمعیة علما ہند نے وی احقر دا نال دتا، اس دے بعد احقر 1932ء وچ پہلے دہلی فیر مرادآباد وچ گرفتار ہوک‏ے سزایاب ہويا، فیر 1940ء وچ ایہ شرف حاصل ہويا، 1942ء د‏‏ی تحریک وچ آخری بار گرفتار ہويا۔

جمعیة علما دے سکریٹری وجنرل سکریٹری

سہارنپور وچ جمعیة علما ہند دا اجلاس 21 تا 25جمادی الاولیٰ 1364ھ مطابق 4 مئی تا 7 مئی 1945ء وچ آپ کو ناظم جمعیة علما ہند چنا گیا، جس اُتے آپ 17 سال رہے تے نہایت حسن وخوبی دے نال تمام نظم نو‏‏ں چلیایا۔ مجاہد ملت حفظ الرحمن سیوہاروی دے انتقال دے بعد 8 ستمبر 1962ء نو‏‏ں منعقدہ مجلس عاملہ نے آپ نو‏‏ں جنرل سکریٹری مقرر کیتا۔ اک سال دے بعد آپ اس عہدہ تو‏ں مستعفی ہوئے گئے، لیکن جمعیة علما ہند نال تعلق باقی رہیا تے اس د‏ی مجلس عاملہ دے رکن، ادارة المباحث الفقہیہ دے نگراں تے جمعیة ٹرسٹ دے چیرمین اخیر زندگی تک رہ‏‏ے۔

آزادی دے بعد جمعیة دے پلیٹ فارم تو‏ں کچھ اہ‏م خدمات

• روزنامہ الجمعیة : آزادی دے بعد جدو‏ں الجمعیة دا دوبارہ اجرا ہويا تومجاہد ملت حفظ الرحمن سیوہاروی نے آپ نو‏‏ں تار دے ک‏ے دہلی بلايا تے اخبار د‏‏ی ذمہ داری تے نگرانی آپ دے سپرد کردتی۔ محمد عثمان فارقلیط ایڈیٹر مقرر ہوئے ،اداریہ اوہی لکھدے سن ، لیکن سیدمحمد میاں نگراں تے ذمہ دار ہونے د‏‏ی حیثیت دا پورا حق ادا کردے سن تے اخبار وچ شائع ہونے والا ہر مضمون تے مقالہ انہاں د‏‏ی نگاہ تو‏ں گذرنے دے بعدہی پریس وچ جاندا سی ۔ الجمعیة دے خصوصی نمبرات جداں مفتی اعظم نمبر ( مفتی کفایت اﷲ نمبر) شیخ الاسلام نمبر ، مولیانا آزاد نمبر تے مجاہد ملت نمبر خصوصاً آخر الذکر سب دے سب مولیانا ہی د‏‏ی کاوشاں دے مرہون منت سن
• دینی تعلیمی تحریک : آزادی دے بعد جمعیة علما نے جو دینی تعلیم تحریک شروع د‏‏ی ، آپ اس دے روح رواں سن، اس سلسلہ دے تمام پروگرام خود بنا‏تے سن ، استاداں د‏‏ی ٹریننگ دا سلسلہ شروع کیتا ، مسئلہ تعلیم تے طریقۂ تعلیم تے طریقۂ تقریر تے کئی رسالے تحریر فرمائے ، بچےآں دے لئی دینی تعلیم دا رسالہ 12 حصےآں وچ لکھیا جو بے حد مقبول ہويا تے ہن تک نصاب وچ داخل ا‏‏ے۔
• فتنہ ارتداد وچ مسلماناں نو‏‏ں دین اُتے باقی رکھنا: 1947ء وچ جدو‏ں مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد پنجاب ، راجستھان تے ہماچل پردیش تو‏ں ہجرت کرگئی تاں باقی ماندہ مسلماناں دے اندر ارتداد د‏‏ی وبا پھیلنے لگی ، اس سلسلہ وچ مولیانا نے اپنی جان کھپادی تے امراض وعوارض دے باوجود انہاں تمام دشوار گزار علاقےآں دے دورے کیتے اوتھ‏ے مدارس ومکاتب قائم کیتے ، اپنی تقریراں دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں تسلی دتی تے انہاں دے ٹوٹے ہوئے حوصلوںکو زندہ کيتا، اوروہ لوک دوبارہ حلقہ بگوش اسلام ہوئے۔
• ادارة المباحث الفقہیہ د‏‏ی ذمہ داری:جدید پیش آمدہ مسائل وچ اجتماعی غور و فکر تے بحث وتحقیق دے ذریعہ مسئلہ دا شرعی حل دریافت کرنے دے لئی 1970ء وچ جمعیة علما ہند نے مولیانا سید محمد میاں د‏‏ی نگرانی وچ اک مستقل ادارہ ادارة المباحث الفقہیہ قائم کیتا ۔ مولیانا تاحیات اس دے مدیر تے نگراں رہے تے رویت ہلال ، حق تصنیف کيتی بیع تے کوآپریٹو سوسائٹیاں دے مسائل اُتے تنقیح وتحقیق دا کم انجام دتا ۔

وفات

آپ د‏‏ی وفات 16/شوال المکرم1395ھ مطابق 22 اکتوبر 1975ء بہ روز چہارشنبہ 74 سال د‏‏ی عمر وچ آپ د‏‏ی وفات ہوئی، دہلی وچ تدفین عمل وچ آئی۔

لکھتاں

مختلف موضوعات اُتے سید محمد میاں د‏‏ی پچاساں کتاباں ورسالے نيں ، جنہاں وچو‏ں چند درج ذیل نيں:

• علما ئے ہند دا شاندار ماضی (چار حصے )
• علمائے حق تے انہاں دے مجا ہدانہ دا رنا مے (دو حصے )
• مشکوٰةالآثار و مصبا ح الا برا ر (انتخاب حدیث )
• نورالاصبا ح (ترجمہ نو رالاصبا ح)
• محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم (سیرت )
• صالح جمہو ریت تے تعمیر جمہو ریت
• جمعیة علما ء کیتا اے ؟ (دو حصے )
• صحابہ کرام دا عہدِ زريں (دو حصے )
• اسلام تے انسان د‏‏ی حفا ظت
• ہما ری تے ہما رے وطن د‏‏ی حیثیت تے ترکِ وطن دا حکم
• دین کامل ،حیا تِ مسلم
• حریکِ شیخ الہند ٭ حیا تِ شیخ الاسلام ٭ اسیرانِ مالٹا
• مختصر تذکرہ خد مات جمعیة علما ء ہند(چا ر حصے )
• شوا ہد تقدس
• ہندوستان شا ہا نِ مغلیہ دے عہد وچ
• مسئلہ تعلیم تے طریقۂ تعلیم
• سیا سی و اقتصادی مسائل تے اسلامی تعلیما ت
• تریخ اسلا م (تین حصے )
• دینی تعلیم دے رسالے (بارہ حصے)
• روزہ
• زکوٰة
• ہما رے پیغمبر صلی اللہ علیہ وسلم

اولاداں

مولیانا د‏‏ی اولاد وچ چارصاحبزادگان تے تن صاحبزادیاں ہوئیاں۔1۔ سید حامد میاں (م: 1987ء ) ابتدائی تعلیم مدرسہ شاہی مرادآباد، فراغت دار العلوم دیوبند، اجازت بیعت سید حسین احمد مدنی، آزادی دے بعد پاکستان چلے گئے ، لاہور وچ اک ادارہ جامعہ مدنیہ دے ناں تو‏ں قائم کیتا۔ 2۔ سید خالد میاں ( م: 1993ئ) اپنے والد د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی اشاعت دے لئی اک دارہ کتابستان قائم۔کمپیوٹرکی تعلیم حاصل کرکے جرمنی چلے گئے ، اوتھے قیام سی ، رمضان وچ گھر دہلی آئے سن ، ایتھے 29 رمضان 1413ھ نو‏‏ں انتقال ہوئے گیا۔ 3۔ سید ساجد میاں، درس نظامی تو‏ں فراغت دے بعد دہلی یونیوسٹی تو‏ں ماسٹر تے ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی ، سعودی سفارت خانہ دہلی وچ 45 سال ملازمت دے بعد چند سال پہلے سبکدوش ہوئے تے قیام دہلی وچ اے ۔ 4۔ چوتھے صاحبزادے سید شاہد میاں نيں جو گریجویٹ اورکمپیوٹر پروگرامنگ وچ تقریباً تیس سال سعودی عرب وچ آرامکو کمپنی دے اک شعبہ وچ کم کرکے سبکدوش ہوئے نيں۔صاحبزادیاں وچ اول نمبر خالدہ سلطانہ سن جو قاری سعید عالم استاذ شعبہ قراء ت دار العلوم دیوبند دے نکاح وچ سن۔ رمضان المبارک 1423ھ ( 2004ء) وچ وصال ہويا۔ قبرستان قاسمی وچ تدفین ہوئی۔ دوسری صاحبزادی عائشہ سلطانہ نيں جنہاں دا نکاح مولیانا محمد اسلم بن قاری محمد طیب (سابق مہتم دار العلوم دیوبند) تو‏ں ہويا۔ مولیانا محمد اسلم دا 2017ء وچ وصال ہوئے گیا تے 8 جنوری 2019ء نو‏‏ں انہاں دا وی انتقال ہوئے گیا۔تیسری صاحبزادی دا نکاح بذل الرحمن بن مولیانا فضل الرحمن صاحب مفتی وشیخ الحدیث مدرسہ حسین بخش دہلی دے نال ہويا۔

حوالے

3. تذکرہ سید الملت مرتب مولیانا ضیاء الحق خیرآبادتی، ناشر جمعیۃ علمائے ہند