سید فرمان علی
حافظ سید فرمان علی، دے مشہور اردو مترجم قرآن مجید مفسر تهے ـ آپ دا قرآن دا ترجمہ اردو بولی دا بہترین ترجمہ اے جو اردو بولی وچ ہويا.
ولادت
سودھوآپ دی ولادت صوبہ بہار وچ بمقام چندن پٹی ضلع دربھنگہ سنہ 1293ھ مطابق سنہ 1876ء وچ ہوئی آپ دے والد سید لعل محمد اک دیندار انسان سن ـ۔
تعلیم
سودھوابتدائی تعلیم وطن وچ حاصل کيتی ــ
اعلیٰ تعلیم دے حصول دے لئی مدرسہ ناظمیہ لکھنؤ وچ داخلہ لیا تے اوتھے سرکار نجم العلماء(نجم الملت) دی سرپرستی وچ مدارج کمال نوں طے کیتا ـ
مدرسہ ناظمیہ لکھنؤ دی تاسیس 20/ فروری سنہ 1890ء نوں عمل وچ آئی تے سب توں پہلے مولانا فرمان علی دے حقیقی چچازاد بھائی مولانا فخرالدین نے اس مدرسہ توں ممتازالافاضل دی سند حاصل کيتی ـ اوہ اپنے کلاس وچ تنہا سن ـ
ان دے بعد والے کلاس وچ خود مولانا فرمان علی، مولانا سید محمد ہارون زنگی پوری، مولانا سید محمد داؤد زنگی پوری تے مولانا سید سبط حسن جائسی سن ـ
یہ چاراں حضرات سنہ 1313ھ وچ ممتازالافاضل دی سند دے نال، اک نال فارغ التحصیل ہوئے ـ
ممتازالافاضل وچ انہاں حضرات دے لئی فقہ و اصول دے امتحان دا سوالنامہ نجف اشرف وچ اس وقت دے مرجع اعلیٰ آیت اللہ سید محمد کاظم طباطبائی یزدی(صاحب کتاب عروۃ الوثقی) نے ترتیب دتا سی ـ تے انہاں حضرات نے عربی بولی وچ ایداں جوابات لکھے کہ آیت اللہ یزدی نے انھاں بے حد تحسین توں نوازیا ــ
لکھنؤ وچ قیام دے دوران آپ نے علم طب وی حاصل کیتا ـ تے اس وچ وی درجہ کمال تک پہونچ گئے ـ علم طب وچ آپ دے استاد دا ناں معلوم نئيں ھوسکیا اے ـ
آپ وڈے ذھین و فہیم سن ــ پنج ماہ دے مختصر توں عرصہ وچ قرآن مجید مکمل حفظ کر ليا ـ تے وڈے وڈے حفاظ نے آپ نوں تحسین توں نوازیا ـ
مذھبی خدمات
سودھو9/ ربیع الاول سنہ 1323ھ مطابق 15/ مئی سنہ 1905ء نوں پٹنہ سٹی وچ مدرسہ سلیمانیہ دی تاسیس دا کم انجام پایا تاں مدرسہ دے بانی نواب سید الطاف حسین رضوی دی درخواست پرآپ نے مدرسہ دی مدیریت قبول فرمائی ـ تے اک عرصہ تک اس ذمہ داری نوں بحسن و خوبی انجام دتا ـ
آپ دے تلامذہ وچ مولانا سید حفاظت حسین بهیکپوری صاحب تفسیر قرآن پروفیسر سید اعجاز حسین جعفری پی ۔ ایچ ۔ ڈی۔ (لندن) صدر شعبہ عربی ڈھاکا یونیورسٹی تے مولانا سید محمد ایڈوکیٹ چھندواڑہ مظفرپور نمایاں حیثیت رکھدے نيں ــ
مدرسہ سلیمانیہ دے نصاب درسی دی ترتیب دے سلسلے وچ آپ نے اردو بولی وچ دینیات دی چار کتاباں لکھياں جنہاں وچوں تن کتاباں طبع ہوئیاں تے اج تک پریس والے اس دی منگ دے مدنظر برابر اسنوں چھاپ رہے نيں ــ
اس دے علاوہ کتاب النحو تے کتاب الصرف لکھی جو بہت دناں تک مقبول رہی ــ
آپ فن خطابت تے مناظرہ وچ وی اعلیٰ صلاحیتاں دے مالک سن ـ تے اس راہ وچ وی آپ نے دور دراز دے سفر کیتے ــ
اہل حدیث دے نامور عالم مولوی ثناء اللہ امرتسری (ایڈیٹراہل حدیث) توں آیہ ولایت دی تفسیر اُتے آپ دا تحریری مناظرہ ہُندا رہیا جو رسالہ اصلاح وچ چھپدا رہیا ـ بعد وچ ادارہ اصلاح نے انہاں مضامین دا مجموعہ، الولی دے ناں توں شائع کیتا ــ
مظفرپور وچ قیام
سودھوفقہ، اصول تےعقائد و کلام دے علاوہ آپ علم طب وچ وی مہارت رکھدے سن ـ طبی فیض رسانی دے لئی آپ نے مدرسہ سلیمانیہ دی مدیریت توں استعفاء دینے دے بعد، سریا گنج مظفرپور وچ اپنا مطب کھولیا تے کچھ ہی عرصہ وچ آپ اطراف و اکناف وچ اک حکیم حاذق دی حیثیت توں مشہور ہو گئے تے انگریز ڈاکٹراں دی پریکٹس ماند پڑ گئی ـ
اس وقت دربھنگہ تے مظفرپور دے درمیان ریل نئيں سی ،ـ آپ ستر کلومیٹر دا ایہ سفر سائیکل توں طے کردے سن ــ ایہ اس علاقہ دی سب توں پہلی سائیکل سی ــ
حفظ قرآن
سودھومظفرپور وچ ، مدرسہ جامع العلوم، چندوارہ دے مدرس اعلیٰ مولانا رحمۃ اللہ (اہل سنت) آپ دے پڑوسی سن ۔ دونے وچ وڈی بے تکلفی سی ،ـ
اک دن مولانا رحمۃ اللہ نے آپ توں مذاق وچ کہیا کہ شیعاں وچ حافظ قرآن نئيں ہُندے ،ـ آپ نے اسی دن توں قرآن حفظ کرنا شروع کر دتا تے پنج ماہ دے مختصر عرصہ وچ مکمل قرآن حفظ کر ليا ـ
آپ دے اس کارنامہ کودیکھنے دے لئی دور دور توں قاری تے حافظ قرآن جمع ہوئے تے سب نے آپ دی خداداد یاد داشت دا لوہا مان لیا ـ
آپ دے حفظ دی اک خصوصیت ایہ سی کہ آپ جس طرح سورہ حمد توں سورہ ناس تک سنیا سکدے سن اسی طرح سورہ ناس توں سورہ حمد تک وی سنیا سکدے سن ـ
حفظ قرآن دے مسابقات وچ شرکت دے لئی وی آپ نے دور دور دے سفر کیتے ـ۔
ترجمہ قرآن
سودھوسنہ 1326ھ وچ آپ نے قرآن مجید دے اردو ترجمہ دا آغاز کیتا تے دو سال دی مدت وچ پایہ تکمیل تک پہونچا دتا ــ [۱]
خصوصیات ترجمہ :
اس ترجمہ دی اک خصوصیت، سلاست تے روانی اے کہ اک طرف قاری آیت پڑھدا جائے تے دوسری طرف بین السطور اس دا سلیس ترجمہ ،۔ اس طرح مطلب آسانی توں سمجھ وچ آندا چلا جائے گا ــ
قابل تشریح لفظ دے لئی قوسین وچ متبادل لفظ یا جملہ استعمال کرنے توں ترجمہ وچ ہور روانی پیدا ہو گئی اے ــ
جو مطلب آیت دے ترجمہ وچ واضح نئيں ہو پایا اے اس دی وضاحت حاشیہ وچ کردتی گئی اے ـ
آیات دی شان نزول، مصادیق تے فضائل اہل بیت دا بیان نیزمتعلقہ واقعات، شیعہ تے اہل سنت دی مستند تے معتبر کتاباں توں نقل کرکے قاری دے اطمینان دا مکمل سامان فراہم کیہ گیا اے ــ اس خصوصیت نے آپ دے ترجمہ قرآن نوں مولانا مقبول احمد دہلوی دے ترجمہ قرآن تے حواشی توں ممتاز کر دتا اے ــ
ابتدا وچ قرآن مجید دے مضامین دی مفصل فہرست اے جس وچ جداگانہ ابواب قرار دتے گئے نيں مثلا باب التوحید، باب النبوۃ، باب القیامۃ، باب الفقہ والاحکام تے باب السیر والتریخ ــ
ہر موضوع توں متعلق آیات دی نشان دہی کردے ہوئے صفحہ نمبر وی درج کر دتا گیا اے تاکہ قاری نوں آیت دی تلاش وچ زحمت نہ ہو ــ
موضوع دے اعتبار توں آیات دا ایہ انڈکس کمپیوٹر دے زمانے وچ تاں آسان اے مگر اس زمانے وچ اک عظیم علمی کارنامہ اے ــ
مضامین دا عنوان صفحات دے حاشیہ اُتے جلی حروف وچ تحریر کیتا گیا اے ــ
ہر سورے دے آغاز وچ حاشیہ اُتے اس سورے دے مضامین دا خلاصہ درج کیتا گیا اے ــ[۲][۳]
انھاں تمام خصوصیات اُتے مشتمل ہونے دی بنا اُتے آپ دا ایہ ترجمہ قرآن، عوام تے عالماں اعلام دونے وچ برابر توں مقبول ہويا ،ـ جس دی بنا اُتے عزیز لکھنوی جداں استاد فن نے ایہ لکھیا کہ میرا عقیدہ اے کہ جے ایہ کتاب اللہ اردو بولی وچ نازل ہُندی تاں آپ دے ترجمہ وچ تے اس وچ اک لفظ دا فرق نہ ہُندا ــ
علامہ شیخ آقا بزرگ تہرانی دی نگاہ وچ
سودھوعلامہ شیخ آقا بزرگ تہرانی نے آپ نوں سید فاضل کہہ کے یاد کیتا اے ـ [۴]
انھاں نے آپ دے ترجمہ قرآن دا تذکرہ اپنی مشہور کتاب الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ وچ کیہ اے ـ [۵]
شادی تے اولاد
سودھوآپ دی شادی آپ دے چچا سید ظہیرالدین دی بیٹی کنیزسیدہ توں ہوئی جو مولانا سید فخرالدین دی بہن سن، ـ آپ دی انہاں توں کئی اولاداں ہوئیاں مگر صرف اک بیٹی زندہ رہی جس دا ناں ہاجرہ سی، ـ آپ دے انتقال دے بعد اس بیٹی دی شادی مولانا سید صغیرحسن ملک پوری توں ہوئی جو مدرسہ سلیمانیہ دے مدرس سن ــ
اولاد نرینہ دی تمنا وچ آپ نے مظفرپور وچ وی اک بیوہ مومنہ نال شادی کيتی سی مگر انہاں توں وی صرف اک بیٹی پیدا ہوئی جو کمسنی وچ ہی انتقال کرگئی ــ
وفات تے مدفن
سودھوسنہ 1916ء وچ مظفرپور وچ ہیضہ دی وبا آئی جس وچ اٹھ دن مبتلا رہ کے، چالیس سال دی عمر وچ بتریخ 4 رجب المرجب سنہ 1334ھ مطابق 7 مئی سنہ 1916ء آپ نے رحلت فرمائی تے مظفرپور کمپنی باغ دی کربلا وچ آپ نوں سپرد لحد کیتا گیا ــ [۶]