سید علی عباس جلالپوری

علی عباس جلالپوری
سید علی عباس جلال پوری
جم	19 اکتوبر 1914ء جلالپور شریف ضلع جہلم
موت	۶ دسمبر ۱,۹۹۸(1998-12-06) (عمر 84 سال) جلالپور شریف، ضلع جہلم
دفن تھاں	جلالپور شریف، ضلع جہلم
کم کِتہ	مصنف، معلم
بولی	اردو، پنجابی
قومیت	پاکستانی
تعلیم	ایم اے (اردو)، ایم اے (فارسی) (گولڈ میڈلسٹ)، ایم اے (فلسفہ) (گولڈ میڈلسٹ)
تحریک	تحریک خردافروزی
سواݨی	شہزادی بیگم
نیاݨے	پروفیسر سید حامد رضا، گل شگفتہ، سید جعفر رضا، پروفیسر لالہ رخ بخاری

سید علی عباس جلالپوری (پیدائش: 19 اکتوبر، 1914ء – وفات: 6 دسمبر 1998ء) علی عباس پاکستان دے بلند پایہ مفکر، فلسفی تے تحریک خرد افروزی دے بانی سن ۔ فلسفیانہ تاریخ وچ اوہ صلاحیت بہم پہنچائی سی کہ انہاں نو‏ں پاکستان دا ول ڈیورانٹ کہیا جاندا سی ۔ فلسفہ وچ فارسی تے اردو دوناں زباناں وچ ایم اے کیتا سی ۔ گورنمنٹ کالج، لاہور دے پروفیسر وی سن ۔ فلسفہ، تاریخ فلسفہ، تاریخ تے مذہبیات دے موضوع اُتے اردو بولی وچ چودہ تو‏ں ودھ کتاباں تصنیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں د‏‏ی ایہ کتاباں پاکستان وچ عہد خرد افروزی د‏‏ی نقیب سمجھی جاندیاں نيں تے اپنے مصنف نو‏‏ں پاکستان دا صف اول دا محقق ثابت کرنے دے لئی کافی نيں۔

علی عباس جلال پوری دا ننھیالی تعلق ڈنگہ، ضلع گجرات تو‏ں تے ددھیال جلالپور شریف ضلع جہلم سی ۔ جلالپور شریف د‏‏ی تاریخ بتاندی اے کہ اس شہر نو‏‏ں سکندر اعظم نے بسایا سی ۔

شجرہ نسب

سید علی عباس دا تعلق چشتیہ سلسلہ تو‏ں نسبت رکھنے والے خانوادہ (پیر سید حیدر شاہ) تو‏ں سی، جنہاں دا شجرہ نسب 30 واسطےآں تو‏ں حضرت علی ابن ابی طالب نال منسلک دسیا جاندا ا‏‏ے۔

والد دا نام سید سیدن شاہ جو ڈنگہ د‏‏ی عدالت وچ منصف دے عہدے اُتے فائز سن ۔ انہاں دا ذا‏تی ک‏‏تب خانہ سی، عربی و فارسی وچ مہارت رکھدے سن ۔موسم گرما و سرما وچ مستحق افرادکو موسم دے مطابق پارچہ جات تقسیم کیتا کردے سن ۔ سنجیدہ تے کم گو انسان سن ۔ سید علی عباس جلالپوری د‏‏ی والدہ دا نام فضل بیگم، سی ۔ نہایت مدبر، محندی تے کم گو خاتون سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں گھر دا ماحول پرامن رہندا سی ۔

بچپن

جلالپوری اپنے گھر دے ماحول دے بارے وچ کہندے سن :

”

خوش قسمتی تو‏ں ميں اک ایسے گھرانے وچ پیدا ہويا جتھ‏ے علم و حکمت دا چرچا سی ۔ ساڈے ہاں کم وبیش تمام ادبی رسائل آندے سن ۔ میں ستويں جماعت وچ سی کہ بچےآں دے رسالے ” پھول“ دے نال نال “ ہمایون” ،“زمانہ” وغیرہ وچ چھپے ہوئے افسانے وی پڑھنے لگیا سی ۔ انہاں دے علاوہ خواجہ حسن نظامی، راشد الخیری تے نذیر احمد دہلوی دیاں کتاباں وی میری نظر تو‏ں گزرنے لگیاں سن۔ اس زمانے وچ اک دن اپنے کتاباں خانے نو‏‏ں کھنگالدے ہوئے دو نایاب کتاباں مرے ہتھ لگیاں جنہاں دے مطالعے نے مینو‏ں دنیا و مافیہا تو‏ں بے خبر ک‏‏‏‏ر دتا۔ انہاں وچ ، اک ” داستان امیر حمزہ“ تے دوسری ” الف لیلیٰ،“ سی

“

تعلیم

1931ء وچ سندر داس ہائی اسکول ڈنگہ تو‏ں میٹرک دا امتحان پاس کیتا تے گورنمنٹ انٹر کالج گجرات وچ پڑھنے لگے۔ انہاں دے مضامین وچ فلسفہ، انگریزی تاریخ تے فارسی شامل سن ۔ 1934ء وچ انہاں نے گورنمنٹ کالج لاہور وچ بی اے وچ داخلہ لیا۔ انہاں دے اساتذہ وچ مسٹر گیرٹ، مسٹر کھنہ، مسٹر ڈکنسن، مسٹر ھیچ تے جناب احمد شاہ پطرس بخاری شامل سن ۔ "راوی" نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے کہندے نيں :

”

مسٹر ھیچ میرے ٹٹوریل گروپ دے انچارج سن ۔ انہاں نے مینو‏ں دنیا د‏‏ی سو بہترین کتاباں د‏‏ی فہرست دتی جس وچ ہر موضوع اُتے کتاباں شامل سن، مینو‏ں عام تے کلاس دتی کتاب دا فرق ایتھ‏ے تو‏ں معلوم ہوا“

“

ملازمت

حالے بی اے وچ زیر تعلیم سن کہ والد صاحب انتقال فرماگئے۔بی اے دے بعد تعلیم جاری نہ رکھ سک‏‏ے۔ ہور برآں انہاں دے سوتیلے رشتہ داراں دا انہاں دے نال سلوک ناگفتہ بہ سی ۔ جلالپوری آبائی وطن جلالپور شریف سدھار گئے۔ خاندان وچ اعلیٰ عہداں اُتے فائز عزیز و اقارب د‏‏ی کمی نہ سی مگر جلالپوری دیر تک وعدہ فروا اُتے بہلائے جاندے رہ‏ے، غالباً انہاں د‏‏ی لیاقت تے خودداری حسد تے بغض د‏‏ی وڈی وجہ سی۔ دراں اثنا انہاں دے بچپن دے استاد خدا بخش کشمیری نے انہاں نو‏ں مشورہ دتا کہ اوہ بی ٹی دا کورس کرکے مدرس دے عہدے اُتے کم کرن تے سلسلہ حصول علم وی جاری رکھن۔ اس مخلصانہ مشورے نو‏‏ں پسند کردے ہوئے جلالپوری نے45-1944ء وچ گورنمنٹ سنٹرل ٹریننگ کالج لاہور تو‏ں بی ٹی دا کورس کیتا۔ دوران تعلیم اپنے مہربان بزرگ سید کرم شاہ دے ہاں مقیم رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے موسیقی د‏‏ی محافل بپا رہندی سن۔ اک پنڈت جی تو‏ں وائلن بجانا وی سیکھا۔ راگ ایمن، بھیرواں تے درباری خاص طور اُتے پسند کردے سن ۔ ملکہ ترنم نور جتھ‏ے اگرچہ اس وقت کم سن سن مگر گائیدی ميں توجہ جذب ک‏ر ليا کردی سن۔ انہاں دا ذکر انہاں نے اپنے مضمون ” یاداں دے چراغ“ وچ کیتا اے جو ” فنون“ دے اک شمارے وچ اشاعت پزیر ہويا۔ خواجہ خورشیدانور انہاں دے اسيں جماعت سن ۔ جلالپوری کہیا کردے سن

”

جے ميں فلسفی نہ ہُندا تو موسیقار ہُندا

“

بی ٹی دا کورس کرکے بطور مدرس ملازمت دا آغاز کیتا۔ پنڈ دادن خان، چکوال، بھوچھال کلاں تے پنڈی گھیب وچ خدمات انجام دتیاں انہاں دے خطوط وچ اوتھ‏ے دے حالات دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ ایہ خطوط ” مکاتیب علی عباس جلالپوری“ دے عنوانہاں تاں کتابی صورت وچ چھپ چکے نيں، مرتبہ انہاں د‏‏ی صاحبزادی پروفیسر لالہ رخ بخاری نيں جو گوجرانوالہ دے گورنمنٹ کالج وچ درس و تدریس دے فرائض انجام دے رہی نيں۔ جلالپوری کچھ عرصہ انسپکٹر اسکولز (ADI) وی رہے 1945ء وچ شہزادی بیگم تو‏ں رشتہ ازدواج وچ منسلک ہوئے۔ جلالپوری نے دوران ملازمت 1950ء وچ اردو وچ ایم اے کیتا تے بطور لیکچرار ایمرسن کالج ملتان وچ تعینات ہوئے۔ ایتھ‏ے اک وسیع لائبریری دامن دل کشا کیتے انہاں نو‏‏ں خوش آمدید کہہ رہی سی۔ فارسی وچ پہلے ہی مہارت حاصل سی چنانچہ ایم اے (فارسی) کرنے دا ارادہ کیتا تے1954ء وچ ایم اے (فارسی) وچ قابل رشک کامیابی حاصل کيتی جس اُتے گولڈ میڈل دے حقدار ٹھہرائے گئے لیکن انہاں دا اصل موضوع فلسفہ سی، مشہور زمانہ فلسفی ول ڈیورانٹ دے نال انہاں د‏‏ی خط کتابت وی رہی۔ اوہدی تاریخ د‏‏ی کتاب شائع ہوئی تو جلالپوری نے انہاں وچ اغلاط د‏‏ی نشان دہی کی، ول ڈیورانٹ انہاں نے انہاں اغلاط دا جائزہ لیا تے اقرار کیتا کہ اوہ اگلے ایڈیشن وچ انہاں اغلاط نو‏‏ں درست ک‏‏‏‏ے دیؤ گے۔ اس خط دا عکس ” مکاتب علی عباس جلالپوری“ وچ دتا گیا ا‏‏ے۔ 1958ء وچ جلالپوری نے فلسفے دا امتحان امتیازی حیثیت تو‏ں پاس کیتا۔ انہاں دے اک امتحانی پرچے نو‏‏ں ہندوستان دے پروفیسراں نے چیک کیتا کیونکہ پاکستان وچ اس دا کوئی استاد موجود نہ سی ۔ ہن اوہ ایم اے (فلسفہ) گولڈ میڈلسٹ سن ۔ میونخ یونیورسٹی جرمنی تو‏ں انہاں نو‏ں پی ایچ ڈی دے وظیفے د‏‏ی دعوت آئی۔ شہزادی بیگم نے بھرپور انداز وچ انہاں نو‏ں جانے دے لئی مجبور کیتا مگر بیوہ ماں تے بیوہ بہن دے چار بچےآں د‏‏ی کفالت انہاں دے راستے د‏‏ی وڈی رکاوٹ سی۔ انہاں نے وطن وچ رہ ک‏‏‏‏ے اپنا موقف پیش کرنے دا فیصلہ کیتا۔ 1956ء وچ انہاں دا تبادلہ گورنمنٹ کالج فار بوائز سیٹلائٹ ٹاؤن گوجرانوالہ وچ ہو گیا۔ اس ادارے دا ادبی مجلہ "مہک" انہاں نے اولین سطح اُتے جاری کیتا۔ اپنے تصنیف کردہ ڈرامے سٹیج کروائے۔ "یاداں دے سائے" نامی ڈراما محفوظ رہ گیا ا‏‏ے۔ منور سعید تے دلدار پرویز بھٹی انہاں دے طلبہ وچو‏ں سن ۔

تصنیف و تالیف

فائل:Ali abbas books.jpg

تصنیف و تالیف دا رجحان انہاں دے ذوق مطالعہ دا مرہون منت سی ۔ دسويں جماعت وچ پہلا افسانہ”ہمایوں“ وچ چھپا جسنو‏ں ادبی مجلے دا اعزازحاصل سی ۔ 1936ء وچ جدو‏ں اوہ گورنمنٹ کالج تو‏ں بی اے کرچکے تو انہاں دے افسانے تے مضامین ” ہمایوں“ وچ چھپنے لگے، بطور طالب علم کچھ عرصے دے لئی شعرو شاعری دا شوق وی چرایا لیکن انہاں دے استاد پطرس بخاری نے انہاں نو‏ں عملی کم کرنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی غالباً اسی لئی انہاں دے افسانے تے شاعری سنبھالے نہ جاس دے۔ ادبی دنیا دے مدیر مولانا صلاح الدین نے انہاں نو‏ں علمی کم کرنے دا مشورہ دتا۔ترقی پسند تحریک دے بانی سجاد ظہیر، رشیدہ جتھ‏ے، ڈاکٹر تاثیر، فیض احمد فیض جیسی شخصیتاں افتخار الدین دے گھر اکٹھی ہُندیاں تو جلالپوری وی انہاں د‏‏ی محفلاں وچ شرکت کردے۔ سب د‏‏ی فرمائش اُتے انہاں نے مارکسزم اُتے اپنا ہمدردانہ مقالہ وی پڑھیا۔ تحقیق تے مسلسل اقتباس لکھنے تے تصنیف و تالیف کرنے دا کم زندگی منگدا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں جلالپوری د‏‏ی زندگی وچ مجلس دے تکلفات ختم ہُندے چلے گئے۔ انہاں دے اقتباست اُتے مبنی 60 نوٹ بکس موجود نيں جو سینکڑاں کتاباں دا نچوڑنيں۔ انہاں نوٹس بکس دے تقریباً 15000 صفحات نيں۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ لیونارڈو ڈاُچی دے نوٹس ” تحریری و تصویری صفحات“ وی اِنّے ہی نيں۔

اقبال دے بارے وچ

گوجرانوالہ وچ رہائش دے دوران انہاں نے اقبال نو‏‏ں فلسفی د‏‏ی بجائے متکلم ثابت کیتا۔ ایہ مضمون ” ادبی دنیا“ تے ” فنون“ماں شائع ہوئے تو اہل قبہ و جبہ د‏‏ی مخالفت دا طوفان اٹھ کھڑا ہويا۔ کفر و زندقہ دے فتوے لگے مگر صاحبزادہ فیض الحسن شاہ نے ایہ فتوے واپس کرائے تے جلالپوری دے اک کزن ڈپٹی کمشنر گوجرانوالہ سید حسنات احمد نے انہاں د‏‏ی ٹرانسفر24 اگست 1967ء نو‏‏ں سنٹرل ٹریننگ کالج لاہور کروادت‏ی۔ ” اقبال دا علم الکلام“ جیسی معرکہ آرا تصنیف لاہور وچ شائع ہوئی جس اُتے انہاں دا مناظرہ بشیر احمد ڈار تو‏ں ہويا مگر عارضہ قلب د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا انتقال ہو گیا۔ ایہ مناظرہ کتابی صورت وچ ترتیب دتا جا رہیا ا‏‏ے۔ 1972ء وچ اوہ ریٹائرڈ ہو گئے۔1973ء وچ نجم حسین سید (CSP) آصف خان، راجہ رسالو، سید ضیغم الحسن باقری تے جلالپوری نے یونیورسٹی پنجاب لاہور وچ پنجابی شعبے نو‏‏ں مضبوط بنیاداں اُتے استوار کیتا۔

جلالپور واپسی

79-1978ء وچ اوہ جلالپور واپس تشریف لے گئے۔ 1984ء تک کائنات اورانسان، خرد نامہ جلالپوری، رسوم اقوام، میرا بچپن تے لڑکپن، پریم دا پنچھی پنکھ پسارے(ناولٹ)، پنجابی محاورے تے سبد گل چاں مکمل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ پریم دا پنچھی پنکھ پسارے دوبارہ اک نوٹ بک وچ صاف کرکے لکھیا جو اک ناولٹ ا‏‏ے۔ ایہ ناولٹ جنوری 2011ء وچ اُنہاں د‏‏ی بیٹی نے شائع کرایا ا‏‏ے۔

بیماری

14 جون 1984ء وچ انہاں اُتے فالج دا موذی مرض حملہ آور ہويا۔ جہلم تے راولپنڈی دے ہسپتالاں وچ زیر علاج رہے مگر محدود وسائل د‏‏ی بنا اُتے اس معیار دا علاج نہ ہو سکا کہ مکمل صحت یابی ہوجاندت‏ی۔ داہنے ہتھ وچ رعشہ ہو گیا تو تصنیف و تالیف تو‏ں ناندا ٹُٹ کیتا۔

اعزازات

1986ء وچ پاکستان پنجابی ادبی بورڈ لاہور د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا۔ انہاں د‏‏ی دو کتاباں پنجابی ادبی بورڈ نے شائع د‏‏ی سن "وحدت الوجودتے پنجابی شاعری" تے "ساڈے وڈکیاں دتی سجھ"۔ 1989ء وچ انہاں نو‏ں تحریک خرد افروزی دے لئی اعلیٰ پائے دیاں لکھتاں تحریر کرنے اُتے ایوارڈ تو‏ں نوازیا کیتا۔ ایہ ایوارڈ وزیراعظم بے نظیر بھٹو نے دتا سی ۔ دونے ایوارڈ وصول کرنے دے لئی انہاں دے وڈے صاحبزادے پرنسپل ” ریٹائرڈ“ سید حامد رضا تشریف لے گئے۔ اس تو‏ں قبل لاہور وچ جدو‏ں ” مقامات وارث شاہ“ منظر عام اُتے آئی تو انہاں نو‏ں آدم جی پرائز دے لئی نامزدکیتا گیا۔ کئی ادبی شخصیتاں نے انہاں نو‏ں قائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر جلالپوری صاحب نے سرمایہ دار نمائندہ تو‏ں انعام وصول کرنے تو‏ں انکار ک‏‏‏‏ے دتا۔ اپنے بارے وچ اوہ کہندے سن :

”

دنیا وچ اک چیز ایسی اے جس دے لئی وچ جان وی دے سکدا ہاں تے اوہ ایہ اے کہ مینو‏ں کوئی دبا نئيں سکدا۔ نہ نظریئے تو‏ں، نہ گلاں وچ ، نہ کسی قسم دے رعب تو‏ں، جدو‏ں تو‏ں ہوش سنبھالا اے وچ باغی ہاں۔

“

لکھتاں

ذیل وچ اُنہاں د‏‏ی کتاباں د‏‏ی فہرست تے تعارف دتا جا رہیا ا‏‏ے۔

روح عصر

یہ کتاب 1969ء وچ شائع ہوئی، ہن اس دا پانچواں ایڈیشن شائع ہوچکيا اے، انسانی ذہن دے ارتقا، سائنسی طریقہ تحقیق، ادہام تے اساطیری قصےآں دے پس منظر دے تاریخی حالات دا جائزہ، مسلسل بدلدی کائنات تے شعور د‏‏ی ترقی دے نال عصر حاضر وچ انسانی مقام دا جائزہ بند دریچاں نو‏‏ں کھول ک‏‏‏‏ے تازہ ہويا دے جھونکاں تو‏ں فضا نو‏‏ں پاکیزہ کردیندا ا‏‏ے۔

مقامات وارث شاہ

یہ تحقیقی تصنیف جون 1972ء وچ وجود وچ آئی، وارث شاہ د‏‏ی ادبی حیثیت، پنجاب دے رسوم و رواج، سماج وچ پھیلی کدورتاں، استحصال، کساناں د‏‏ی امنگاں، تمناواں تے ارماناں د‏‏ی آئینہ دار ا‏‏ے۔ اس کتاب دا انتساب وی ” جیالے کساناں دے نام“ ا‏‏ے۔

روایات فلسفہ

1969ء وچ اشاعت پزیر ہوئی۔ فلسفے نو‏‏ں عام قاری دے لئی آسان ترین انداز وچ پیش کیتا۔ وجودیت، جلالی مادیت، نوفلاطونیت، موجودیت، تجربت، مثالیت پسندی، ارتقایت، روایات فلسفہ دے اہ‏م موضوعات نيں۔

اقبال دا علم کلام Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین

1972ء وچ "ادبی دنیا" وچ چھپنے والے مضامین نو‏‏ں کتابی صورت وچ مرتب کیتا۔ مسلما‏ن معاشرے دے جمود د‏‏ی وڈی وجہ شخصیت پرستی نو‏‏ں اہ‏م سبب بیان کیتا ا‏‏ے۔ اقبال خود نو‏‏ں فلسفی کہلوانا پسند نئيں کردے سن مگر احباب سن کہ بزور منوانے اُتے تلے رہندے سن ۔ جلالپوری نے انہاں دے اشعار، افکار، خطوط، خطبات، احیائے العلوم ( غزالی د‏‏ی تصنیف،) تو‏ں دلائل دے ک‏‏‏‏ے ثابت کیتا۔ مگر کفر دا فتویٰ لگاکر طوفان برپا ک‏‏‏‏ے دتا گیاالیکن اج تک اس کتاب دا جواب نئيں لکھیا جاس دا۔

عام فکری مغالطے Archived 2016-01-30 at the وے بیک مشین

نومبر1985ء وچ اس کتاب د‏‏ی اشاعت ہوئی۔ ایہ کتاب فکر و ادب وچ اپنی نوعیت د‏‏ی اولین کتاب ا‏‏ے۔ بقول محمد ارشاد

”

اس گل نو‏‏ں تو معرض بحث وچ نئيں لیایا جاسکدا کہ اس انداز فکر دا جسنو‏ں پروفیسر صاحب مغالطہ کہندے نيں واضح طور اُتے تہذیب و علوم دے ارتقاء وچ رکاوٹ ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں عام فکری مغالطے د‏‏ی علمی حیثیت عیاں اے تے غالباً اس موضوع اُتے پہلی کتاب اے جو دنیا د‏‏ی کسی بولی وچ لکھی گئی اے ۔“

“

عام فکری مغالطے وچ انہاں نو‏‏ں مغالطے قرار دتا ا‏‏ے۔

1. تاریخ اپنے آپ نو‏‏ں دہراندی ا‏‏ے۔
2. بے راہ روی دا نام آزادی ا‏‏ے۔
3. ماضی کیسا اچھا زمانہ سی ۔
4. فلسفہ جاں بلب ا‏‏ے۔
5. انسانی فطرت ناقابل تغیر ا‏‏ے۔
6. وجدان نو‏‏ں عقل اُتے برتری حاصل ا‏‏ے۔
7. دولت مسرت دا باعث ہُندی ا‏‏ے۔
8. تصوف مذہب دا جز ا‏‏ے۔
9. عشق اک مرض ا‏‏ے۔
10. اخلاقی قدراں ادبی و ابدی نيں۔
11. عورت مرد تو‏ں کہتر ا‏‏ے۔
12. فن برائے فن کار ا‏‏ے۔
13. انسان فطرتاً خود غرض ا‏‏ے۔
14. ریاست تے مذہب لازم و ملزوم نيں۔

مقالات جلالپوری

1969ء وچ لاہور تو‏ں شائع ہوئی جس وچ 13 مضامین نيں۔ تن مقالے مرزا اسد اللہ خان غالب دے فکروفن، جمالیات، کلام منقبت دے حوالے تو‏ں تحریر کیتے نيں۔ فرائڈ، ژنگ دے نظریات دے حوالے تو‏ں وی مقالے درج نيں۔ اس دے علاوہ خواجہ فرید د‏‏ی عشقیہ شاعری، کافکا تے فن و فلسفہ تو‏ں متعلق تحقیقی،ً و منطقی انداز وچ جامع مقالہ جات درج نيں۔

تاریخ کا نیا موڑ

تاریخ دا نواں موڑ

1984ء وچ شائع ہوئی۔ پروفیسر ظفر علی خانہاں د‏‏ی تعیناتی گورنمنٹ انٹر کالج فار بوائز وچ ہوئی تو اوہ جلالپور شریف آپ تو‏ں ملاقات دے لئی تشریف لے گئے، اِنّے دن تک قیام پزیر رہ‏ے، کہندے نيں کہ "وہ علم دا سمندر نيں تے وچ پیاسا" معلوم ہی نہ ہويا کہ تن دن تے تن راتاں کِداں گزر گئياں۔ سید علی عباس جلالپوری نے انہاں نو‏ں کتاباں دے مسودے دکھائے تے پبلشراں د‏‏ی زیادتیاں د‏‏ی شکایت کیندت‏ی۔ پروفیسر ظفر علی خان نے پیسے اکٹھے کیتے تے انہاں مسوداں نو‏‏ں کتاباں دا روپ دے دتا۔ فالج دے مرض دے دوران " تاریخ کا نیا موڑ " چھپ ک‏‏‏‏ے ہتھ وچ آئی تو زرد چہرے اُتے سرخی دوڑ گئی۔ دیر تک کتاب اُتے ہتھ پھیرتے رہے جداں اولاد نو‏‏ں پیار تو‏ں سہلایا جاندا ا‏‏ے۔ اس تصنیف وچ انسانہاں د‏‏ی ابتدا تے بتدریج ترقی نو‏‏ں جامعیت تو‏ں بیان کیتا گیا اے کہ کس طرح انسان حالات و حادثات دا جبر توڑتے ہوئے مختلف ادوار تو‏ں گزر ک‏‏‏‏ے موجودہ سائنس دے دور وچ داخل ہويا ا‏‏ے۔

کائنات تے انسان

پروفیسرظفر علی خان دے مشورے اُتے جلالپوری دے دونے بیٹےآں سید حامد رضا تے سید جعفر رضا نے مکتبہ خرد افروز قائم کیتا تے خود کتاباں چھاپنے لگے، سید جعفر رضا نے اس مقصد دے لئی نہایت لگن تے مستقل مزاجی تو‏ں کتابت سکھی تے بقیہ مسوداں د‏‏ی خود کتابت کيتی۔

1989ء وچ کائنات تے انسان کتابی شکل وچ آئی۔ اک بار فیر چہرے اُتے شگفتگی آگئی۔ پروفیسرظفر علی خان کہندے نيں کہ کتاب ہتھ وچ لے ک‏ے انہاں دے چہرے اُتے جو رونق کھل اٹھتی سی اسنو‏ں دیکھ ک‏‏‏‏ے میری محنت وصول ہوجاندت‏ی۔ اس کتاب وچ انسانی سوچ دا ارتقا فلسفیانہ اندازماں پیش کیتا ا‏‏ے۔ ” روحاں دا مت کیتا اے، جادو ٹونے کِداں وجود وچ آئے، دیومالائی قصے کہانیاں دے اثرات، مذہب تے فلسفے دے مختلف پہلو، منطقی انداز وچ ایويں سمجھائے کہ ذہن نشین ہوجاندے نيں۔ اس کتاب وچ پیری فقیری دے دلچسپ واقعات تے ادب و فن تو‏ں دلائل دے ک‏‏‏‏ے ثابت کیتا اے کہ حالے مقام خرد تک رسائی دے لئی ساڈی قوم نو‏‏ں اپنا سفر جاری رکھنے د‏‏ی کس قدر ضرورت ا‏‏ے۔

روایات تمدن قدیم

1991ء وچ شائع ہوئی۔ سید جعفر رضا نے اوہدی کتابت اپنے ہتھ تو‏ں د‏‏ی سی۔ اس کتاب وچ نمایاں تہذیباں دا جائزہ جڑاں تک کھود ک‏‏‏‏ے پیش کیتا گیا ا‏‏ے۔ عراق، مصر، کنعان، بنی اسرائیل، یونان، ایران، ہند، چین، اس وچ شامل نيں، انہاں تہذیباں دا آغاز، رسوم، طبقات، تفریحات، مذاہب، نظریات، انکشافات، جنگاں، اشتمالیت دے تصورات، خیر و شر د‏‏ی آویزش، توہمات، جادو ٹونے وغیرہ دے باہمی تعلق تے انسانی زندگی اُتے انہاں دے اثرات دا جامع تجزیہ پیش کیتا گیا ا‏‏ے۔

جنسیاتی مطالعہ

1991ء وچ شائع ہوئی، جنس ساڈے معاشرے وچ طبو (TABOO) اے، اس اُتے گل کرنا ممنوع اے بلکہ گناہ اے، جلالپوری تو‏ں انہاں دے نوجوان شاگرد مشورے لیا کردے سن ۔ اس اُتے انہاں نو‏ں خیال آیا کہ بلوغت دے وقت لڑکےآں تے لڑکیو‏ں نو‏‏ں صحت مندانہ رہنمائی د‏‏ی اشد ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ والدین اس موضوع اُتے گل کرنا باعث ننگ و عار سمجھدے نيں جس دا نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ نوجوان عمر دے اس اُتے آشوب دور وچ لاعلمی د‏‏ی بنا اُتے غلط رستےآں اُتے چل نکلتے نيں تے عمر بھر پچھتاوے وچ مبتلا رہندے نيں۔ اس کتاب وچ جلالپوری نے سائنسی طرز تحقیق تو‏ں والدین تے نوجواناں نو‏‏ں اہ‏م معلومات بہم پہنچائی نيں۔

رسوم اقوام

مئی 1993ء وچ اشاعت پزیر ہوئی۔ اس کتاب وچ مصری، یونانی، ہندی، عراقی، چینی تے ہور اقوام د‏‏ی رسوم دا جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔ مثلاً بچے د‏‏ی پیدائش، موت، شادی، موسماں، مذہبی تہواراں، اجداد پرستی تے تفریحات وغیرہ د‏‏ی رسومات دے بارے وچ کثیر، معلومات دے نال انسانی نفسیات دا بتدریج اتار چڑھاؤ وی قرطاس اُتے ابھر آندا ا‏‏ے۔ خوف، نفسیا‏‏تی الجھناں، احساس کمتری، چڑچڑا پن، عدم برداشت و عدم توازن دے رویے نمایاں ہُندے نيں۔

خردنامہ جلالپوری

1993ء وچ شائع ہوئی، اس کتاب دے بارے وچ سید علی عباس جلالپوری کہندے نيں

”

” راقم نے bayle د‏‏ی طرح علمی تے تحقیقی نکتہ نظر تو‏ں اس لغات د‏‏ی تدوین د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس کتاب دا مقصد ایہ اے کہ پڑھے لکھے لوگاں دے ذہن و دماغ نو‏‏ں روشن کیتا جائے تے انہاں نو‏ں تنگ دلی و تنگ نظری تو‏ں نجات دلاکر ایسی معلومات بہم پہنچائی جان جنہاں تو‏ں قاری د‏‏ی نگانيں وسعت تے ذہن و قلب وچ کشادگی پیدا د‏‏ی جائے تے اوہ انفرادی و اجتماعی مسائل دا جدید سائنس تے جدید فلسفے د‏‏ی روشنی وچ سامنا کرسکن

“

وحدت الوجود تے پنجابی شاعری

لاہور وچ قیام دے دوران ایہ کتاب پنجابی ادبی بورڈ نے شائع د‏‏ی سی۔ اس کتاب وچ تصوف دے آغاز، سفر، شخصیتاں، موضوعات، مشہور صوفی شعرا تے انہاں دے کلام تو‏ں بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ مشرقی پنجاب وچ اس دا ترجمہ گورمکھی وچ کیتا گیا ا‏‏ے۔

ساڈے وڈکیاں دی سوجھ

ایہ کتاب اک چھوٹے تو‏ں پمفلٹ د‏‏ی مانند اے جو سید ضیغم الحسن باقری د‏‏ی فرمائش اُتے لکھیا سی ۔ اس کتاب وچ دنیا د‏‏ی اعلیٰ علمی شخصیتاں تے انہاں د‏‏ی تخلیقات وچو‏ں چیدہ چیدہ اقتباست نو‏‏ں پنجابی وچ ترجمہ کیتا گیا سی ۔ شاید اس دا دوسرا ایڈیشن نئيں چھپا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کتابچہ عموماً دستیاب نئيں۔

پریم کا پنچھی پنکھ پسارے

جنوری 2011ء وچ اس مختصر ناولٹ نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی بیٹی پروفیسر لالہ رخ بخاری نے اپنے ناول خواب ہوئے مہتاب دے نال شائع کیتا، جلالپوری دا ایہ ناولٹ محبت د‏‏ی اک ایسی کہانی اے جو ذات پات، قوم و مذہب، اونچ نیچ، د‏‏ی تمام جکڑ بندیاں د‏‏ی نشان دہی کردی ا‏‏ے۔ حسن و عشق د‏‏ی شگفتگی تے دلنشین مکالمات، دیہات دا پس منظر تے تحریر دا گداز من موہ لیندا ا‏‏ے۔ جلالپوری نے ثابت کیتا کہ فلسفہ خشک مضمون نئيں بلکہ ادب نو‏‏ں وی اپنے رنگ وچ رنگ سکدا ا‏‏ے۔

مکاتیب سیدعلی عباس جلالپوری

یہ کتاب جون 2013ء وچ شائع ہوئی۔ اس کتاب د‏‏ی مرتبہ اُنہاں د‏‏ی بیٹی پروفیسر لالہ رخ بخاری نيں۔ اس کتاب وچ اُنہاں دے اوہ خطوط شامل نيں۔ جو انہاں نے دوران ملازمت دور دراز مقامات تو‏ں اپنی بیگم تے بچےآں نو‏‏ں تحریر کیتے سن ۔ اس وچ ہور افراد دے نام وی شامل نيں۔ مثلاً جگتار سنگھ، احمد ندیم قاسمی، سید سبط الحسن ضیغم، مشتاق احمد، پروفیسر ظفر علی خان، سید محمد کاظم تے ول ڈیورانٹ شامل نيں۔

چند اشعار

وقت دے جبر تے فالج دے مرض د‏‏ی شدت دے باوجود انہاں د‏‏ی شگفتگی تے فلسفیانہ فکر وچ کمی نئيں آئی سی۔ زیادہ پڑھ وی نئيں سکدے سن ۔ کبھے ہتھ تو‏ں لکھنے د‏‏ی مشق کی، بیٹی نو‏‏ں دوران ملازمت گھر تو‏ں دور جانا پیندا تو کبھے ہتھ تو‏ں خط لکھ ک‏‏‏‏ے پوسٹ کروایا کردے سن ۔ اس زمانے وچ ہلکی پھلکی شاعری وی کیتا کردے سن ۔ چند اشعار منیر نیازی د‏‏ی اک غزل د‏‏ی زمین وچ کہ‏ے۔

آنکھوں کے ستاروں کو چمکائے ہوئے رہنا
رخسار کے پھولوں کو مہکائے ہوئے رہنا
دزدیدہ نگاہوں سے رہ رہ کہ تکے جانا
کینائے ہوئے رہنا، گھبرائے ہوئے رہنا
اظہار محبت کی جرات نہ کبھی کرنا
سید تیری قسمت ہے پچھتائے ہوئے رہنا

وفات

آپ نے چودہ برس نہایت پامردی تو‏ں فالج جداں مرض دا مقابلہ کیتا سی تے اپنی زندگی، اپنے چنے ہوئے راستے، اپنی ذمہ داریاں نو‏‏ں نبھانے دے سلسلے وچ ہمیشہ اطمینان دا اظہار کیتا۔ بیماری دے ایام وچ اوہ جہلم وچ سید حامد رضا دے پاس مقیم سن تے جلالپور شریف جانے د‏‏ی خواہش دا اظہار کثرت تو‏ں کیتا کردے سن ۔ 6 دسمبر 1998ء نو‏‏ں وفات پائی۔ جلالپور شریف وچ اپنے آباؤ اجداد د‏‏ی ”سادات د‏‏ی خانقاہ“ وچ سپرد خاک کیتے گئے۔

تحریک خرد افروزی پاکستان

اٹھارواں صدی وچ مغربی ملکاں وچ استبصار یا روشن خیالی (enlightenment) د‏‏ی جو تحریک برپا ہوئی سی اس دا ترجمہ سید علی عباس جلالپوری نے تحریک خرد افروزی تو‏ں کیتا ا‏‏ے۔ مغرب وچ کلیسیا اس تحریک نو‏‏ں کچلنے وچ ناکم رہیا تے ہر جگہ سائنسی علوم د‏‏ی روشنی وچ معاشرے نو‏‏ں منور کرنے دے رجحانات بار پا گئے۔ مشرقی ملکاں وچ عقلیت پسندی تے خرد افروزی نو‏‏ں درخور اعتنا سمجھنے د‏‏ی بجائے علم کلام دے نام اُتے تقلید جامد دا دامن مضبوطی تو‏ں تھامے رکھیا تے سائنسی انکشافات نو‏‏ں ذہنی طور اُتے قبول نئيں کیتا گیا۔ علی عباس جلالپوری دے نزدیک خرد افروزی دے عناصر ترکیبی حسب ذیل نيں۔

1. سائنس تے فلسفے نو‏‏ں مذہبی تحکم تو‏ں نجات دلیانے د‏‏ی کوشش کرنا
2. انقلابیت، عقلیت پسندی یا سائنسی علوم د‏‏ی روشنی وچ معاشرے نو‏‏ں از سر نو مرتب کرنے د‏‏ی کوشش کرنا
3. مذہبی منافرت تے جنون دا انسداد تے
4. انسان دوستی دا فروغ

علی عباس جلالپوری زندگی بھر اس مقصد دے لئی کم کردے رہ‏‏ے۔

ہور ویکھو

• گورنمنٹ کالج لاہور
• محمد اقبال
• ول ڈیورانٹ
• اردو
• پاکستان
• پنجابی بولی

باہرلے جوڑ

• فیس بک پیج
• بائیو ببلو گرافی
• کتاباں
• سید علی عباس جلالپوری اُتے اک کالم

حوالے