داستان
داستان (Dastan) لوک ادب وچ خیال آرائی اُتے مبنی آرائشی قِصّے کہاݨیاں نیں جیہڑِیاں نثری انداز وچ ہُندِیاں نیں۔ داستاناں دا اسلُوب بیان مثالّی تے پُرتکلّف ہُندا اے۔ داستان لوک ادب تے افسانوی ادب دی سَبھ توں قدِیم صنف اے۔ انسان دور قدِیم توں داستان دا شائق رہیا اے۔ اَج دے ترقّی یافتہ دور وچ چاہے ایہدی مقبولیت کچھ گھٹ گئی اے پَر صدیاں توں ایہدا بول بالا رہیا اے۔ داستان گوئی نُوں قدِیم زمانّے توں فن دا درجَہ حاصل اے۔ داستاناں طوِیل قِصّے یا کئی قِصّیاں دی لڑی ہُندے نیں۔ زیادَہ تَر داستاناں دا مآخذ فارسی یا سنسکرت قِصّے نیں، کچھ داستاناں طبَع زاد نیں۔
قِصّے کہاݨیاں اونّے ای قدیم نیں جِنّا انسان۔ ایہناں دی بنیاد انسان دا جذبَہ تجسّس تے فِطری طَور اُتے قِصّہ پسندی دا رجحان اے، جیہدی تسکین لئی قِصّہ گو تے داستان طراز وجُود وچ آئے جو اپݨی قُوّتِ تخیّل ناݪ واقعات نُوں ترتِیب دے کے داستاناں دی تخلیق کردے، اوہناں نُوں دلکش، دلچسپ تے زِندگی توں برتر کرداراں تے طلسماتی تے پُراسرار ماحَول ناݪ سجاؤن٘دے تے اپݨی قُوّت گویائی، چرب زبانی تے زبان دانی دی مہارت ناݪ لوکّاں نُوں سݨا کے اپݨا گروِیدَہ بݨاؤن٘دے سی۔ جِدّاں جِدّاں سماجّی زِن٘دگی ترقّی کردی گئی تے عِلم و شَعُور دِیاں حدّاں وَدھدِیاں گئِیاں اودّاں اودّاں ای داستانّاں دے مواد، مَوضُوعات تے انداز بیان وی بدلدے گئے۔ اِنسان نے لِکھݨا سِکھیا تاں کہاݨیاں وی لِکھیاں جیہڑِیاں رفتَہ رفتَہ ترقّی کَردِیاں ہوئِیاں داستاناں، حکایتاں، ناول، افسانے تے ڈرامے دِیاں منزلاں تَک جا پہن٘چِیاں، جِیہناں نُوں مجمُوعی طَور تے افسانوی ادب کہیا جان٘دا اے۔
داستان افسانوی ادب دی اک صنف اے جیہڑی ایسِیاں لِکھیاں ہوئِیاں کہاݨیاں اُتے مُشتمِل اے جیہدی بنیاد تخیّل، رومانوِیئت تے مافَوق الفِطرت عناصر اُتے اُستوار اے۔ جو تحیّر خیز پَیچِیدَہ واقعات، مبالغَہ آمیز تے غَیر حقِیقی بیان، حَیرت ان٘گیز کردار، حُسن و عِشق تے اولوالعزمی دِیاں رن٘گِینِیاں، طلسماتی تے حَیران کُن فضاء تے زبان و بیان دی لطافت و دلکشی دی خصُوصِیات رَکھدِیاں نیں۔ جیہناں دا بنیادی مقصد اپݨے سُݨݨہار تے پڑھنہار نُوں فرحت و انبساط تے شادمانی دیݨا اے۔
داستاناں دی تَعرِیف ایہ کِیتی جان٘دی اے کہ اوہ رومانی، تخیّلی تے غَیر حقِیقی ہُندِیاں نیں، پَر کوئی ادب خلاء وچ پَیدا نئِیں ہُندا۔ ادِیب ایس دُنِیا دا ای فرد اے، اوہ آݪے دواݪے دے حالات و واقعات توں لاتعلّق نئِیں رہ سَکدا، ایس لئی داستاناں وچ زِن٘دگی تے انسان دے روزمرَہ دا عکس وی مِݪدا اے، منظر نگاری، جذبات نگاری تے کردار نگاری دے ودِھیا نمُونّے وی مِݪدے نیں۔ ایہناں وچّ عوامی کردار کَعھٹ دکھائی دین٘دے نیں، جَد کہ خواص تے اَعلا طبقے نُوں بڑی تفصِیل تے اہمِیّت ناݪ پیش کِیتا جان٘دا اے۔ ایہناں داستاناں وچ ہیرو نُوں زمانّے دِیاں سَبھ خُوبِیاں ناݪ بَھرپُور دکھایا جان٘دا اے، بہادر، لائق تے حسِین۔ ایسّے طرحاں ہیروئن وی سارِیاں اَعلا خُوبِیاں دی مالک ہُن٘دی اے۔ عام زِن٘دگی وچّ ایہ مثالّی صفات عمُومن وجُود نئِیں رَکھدِیاں۔ داستاناں وچّ اخلاقی رُخ واضح کِیتا جان٘دا اے جیہدے ناݪ ہمدردی دا جذبَہ اُبھردا اے۔ اخلاقی قدراں ایس تصوّر نُوں راسخ کَردِیاں نیں کہ فتَح ہمیشَہ حَقّ تے خَیر دی ہُن٘دی اے۔
اردو ادب وچ داستان
سودھواردو دِیاں قدِیم داستاناں وچ قصہ مہر افروز و دلبر، نو طرز مرصع، عجائب القصص، فسانۂ عجائب، بوستان خیال، داستان امیر حمزہ، طلسم ہوش ربا نوں بہت زیادَہ مقبولِئیت حاصل اے۔ ایس توں بَعد فورٹ وِلیئم کالج وچ لِکھیاں گئیاں داستاناں وچّ باغ و بہار، آرائش محفل، مذہب عشق وغیرہ بہت مشہور ہوئیاں۔
دکن وچ اردو داستان
سودھواردو وچ تقریبن سَبھ اصناف دی اِبتداء دکن وچ ہوئی اے۔ اردو دی پہلی داستان سب رس منّی جاندی اے۔ ایہدے مصنّف ملا وجہی نیں۔ سب رس اردو دی مقبول ترین تمثیلی داستان اے۔ ایس وچ حُسن تے عِشق دی کشمکش تے عِشق تے دل دے مَعرکے نُوں قِصّے دی شکل وچ پیش کِيتا گیا اے۔ طوطا کہانی دکنی نثر دا دوسرا اہم کارنامہ اے۔ ایہ اک ترجمَہ اے۔ انوار سہیلی نوں عالمی ادب وچ اک اہم مقام حاصل اے۔ ایس کتاب وچ حکُومت دے اصُول، نسوانی اخلاقی نصِیحتاں نُوں کہاݨی دے انداز وچ بیان کيتا گیا اے۔ دکنی وچ ایہدا ترجمَہ منشی محمد ابراہیم بیجاپوری نے کيتا۔ قصہ گل و ہرمز دکنی ادب دی اہم داستان اے۔ ایس وچ روم دے شہزادے ہرمز تے خوارزم دی شہزادی گل دے عِشق دا بیان اے۔
شمالی ہند وچ اردو داستان
سودھوشمالی ہند وچ اٹھارہويں صدی توں پہلاں کوئی داستان نئيں مِݪدی۔ اٹھارويں صدی دِیاں داستاناں وچ قصہ مہر افروز و دلبر، نو طرز مرصع، ملک محمد و گیتی افروز، عجائب القصص، جذب عشق شامل نيں۔ فورٹ وِلیئم کالج دے قیام توں بَعد اردو وچ بہترین تے سلیس داستاناں وجود وچ آئیاں۔ فورٹ وِلیئم کالج دِیاں داستاناں وچّ باغ و بہار، داستان امیر حمزہ، نگارخانہ چین، آرائش محفل، سنگھاسن بتیسی، بیتال پچیسی وغیرہ اہم نيں۔ فورٹ وِلیئم کالج دے دَور وچّ کالج توں باہر وی داستاناں وجود وچّ آئیاں۔ اوہناں داستاناں وچّ انشاء اللہ خاں انشا دی سلک گوہر، رانی کیتکی کی کہانی تے رجب علی بیگ سرور دی فسانہ عجائب، شگوفہ محبت، گلزار سرور، شبستانِ سرور وغیرَہ اہم نيں۔ شمالی ہند وچ داستاناں دا دَور تقرِیبن سو برس رہیا۔ مغربی علُوم دی آمد نے توہمات نوں ختم کر دتا تے رفتَہ رفتَہ داستاناں دا رواج ختم ہوگيا۔
فورٹ وِلیئم کالج دِیاں داستاناں
سودھواُنیہویں صدی دے شُرُوع ہُن٘دے ای فورٹ وِلیئم کالج، کلکتا دے ذِرِیعے اُردُو ادب وچ داستاناں دا بیش بہا اضافَہ ہوئیا۔ حسبِ ذَیل ادِیباں نے داستاناں تخلِیق کِیتِیاں۔
- میر امن ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ باغ و بہار
- حیدر بخش حیدری ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ طوطا کہانی، آرائش محفل
- بہادر علی حسینی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ اخلاق ہندی، نثر بے نظیر
- مرزا کاظم علی جوان ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ شکنتلا
- نہال چند لاہوری ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ گل بکاؤلی
- خلیل علی خاں اشک ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ داستان امیر حمزہ
پنجابی ادب وچ داستان
سودھوپنجابی داستاناں یا پنجابی لوک داستاناں وچ لوک کہاݨیاں، موسیقی، رقص، لوکدھارا، لوک ریت، کہاوتاں، حکایتاں، مقبول عقائد تے رسم و رواج وغیرہ شامل نیں جو پنجابی رہتل، پنجابی ادب تے پنجابی لوک ادب دی روایات اُتے مشتمل نیں۔ پنجابی داستاناں سینہ بسینہ تے لِکھتی شکل وچ پیڑھیو پیڑھی اگّے مُنتقل ہُندِیاں رہِیاں۔ پنجابی داستاناں وچ لوک ادب دا داستانوی انداز نمایاں اے۔
مشہُور پنجابی داستاناں
سودھو- راجا رسالو دے کارنامے
- سخی سرور تے دانی جٹی
- دھنا بھگت
- گرو گگا دی کہاݨی
- شہزادی ادھیک انوپ دائی
- سیلا دائی دی کہاݨی
- سرمور دے راجا ماہی پرکاش دی کہاݨی
- نیگی بہادر دا گیت
- سفیدیاں دی کہاݨی
- شہزادی نوال دائی
- لال بیگ دا شجرہ نسب
- راجا گوپی چند دی کہاݨی
- راجا چندربھان تے راݨی چند کرن دی کہاݨی
- چوہڑ سنگھ دا گیت
- کانگڑا دے سنسار چند تے سرمور دے فتح پرکاش
- نور پور دے راجا جگت سنگھ
- راجا جگ دیو دی کہاݨی
- راجا نال
- راجا دھول دی کہاݨی
- ساروان تے فرجیان
- پورن بھگت
- سوچا سنگھ سورما
- جیونا مور
- لوݨا
- کیہر سنگھ رام کور
- شام کور/شام سنگھ/شام لال
- ڈھول سمی
- کولان
- مانو گگو
- دُلا بھٹی
- غازی سالار دا ویاہ
- عیسا بِنیے دا گیت
- عیسا وپاری دا گیت
- میر چکور دی مہم جوئی
- جھنگ دا چوڑی ساز
- ہیر رانجھا
- مرزا صاحباں
- سسی پنوں
- سوہنی مہینوال
- شیریں فرہاد
- یوسف زلیخا