ڈراما
ڈراما (Drama) کہاݨی یا قِصّہ اے جیہڑا اداکاری لئی لِکھیا جان٘دا یا اداکاری دے ذِریعے پیش کِیتا جان٘دا اے۔ ڈرامے دی اِصطلاح یونانی لفظ (قدیم یونانی: δρᾶμα، drama) توں اخذ ہوئی اے۔ اس لفظ دا ماخذ اک یونانی فعل ڈراؤ (قدیم یونانی: δράω، draō) اے، جیہدا مطلب حرکت یا عمل اے۔
ڈرامّا فِکشن دا مخصُوص انداز اے جیہنُوں اداکاری دے ناݪ اوپیرا، تھئیٹر وچ، یا ریڈیو یا ٹیلی ویژن اُتے پیش کِیتا جان٘دا اے۔
واقعِیئت تے ڈرامّے دے کردار
سودھوڈرامے حقِیقت اُتے مبنی وی ہوسَکدے نیں تے فرضی کہاݨی تے کرداراں اُتے وی۔ تحریک آزادی وَرگے موضُوع دے کِسے پہلو اُتے، کِسے مخصُوص مجاہد آزادی اُتے لِکھیا گیا ڈرامّا حقیقت اُتے مبنی ہوسَکدے نیں۔ ہیر رانجھا، سوہݨی مہین٘واݪ، مرزا صاحباں، لیلا مجنوں، شیریں فرہاد تے ایسّے طرحاں دیاں پرِیت کتھاواں دے موضُوعات تے کرداراں اُتے مبنی ڈرامّے وی ہوسِکدے نیں۔ حقِیقی کرداراں تے حالات دی پرفارمنس وچّ وی کئی ڈرامائی عنصر شامل ہوسَکدے نیں۔ کئی مکالمے تے حالات تخیّل اُتے مبنی ہوسَکدے نیں، حالان٘کہ ایہدے پس پردہ ضرُور کوئی تارِیخی سچّائی تے زبان زد عام گَلّ مُمکن اے۔ فرضی کرداراں دی پرفارمنس وچ وی ایہ ضرُوری سمجھیا جان٘دا اے کہ ڈرامّیاں دی پیشکش دے دَوران متصوّرہ تارِیخی دَور، مخصُوص تہذِیبّی پس منظر، کرداراں دے نفسیاتی پہلُو، عام لوکّاں دے تصوّرات تے زبان زد عام روایات دا خیال رکھی جاوے۔ کِسے ڈرامّے دی کامیابّی لئی ضرُوری اے ہَر کردار دی ادائیگی کرن واݪا اپݨے ذاتّی تصوّرات نوں چَھڈّ کے کردار دی سوچ، اوہدے خیالات، جذبات تے مکالمے مکمّل طَور اُتے ضرورت دے حساب ناݪ ادا کرے۔ ایہ اس لئی وی ضرُوری اے تاکہ دیکھݨہار کہاݨی تے سٹیج اُتے اوہدی پیشکش نُوں یقِین ناݪ دیکھݨ تے محظُوظ ہوݨ۔ کردار نبھاؤݨ واݪیاں دی ذاتّی زِندگی تے سٹیج اُتے کردار دی دکھائی جاݨ واݪی تصوِیر وچّ بڑا فرق مُمکن اے۔ اک ہیرو ذاتّی زِندگی وچّ بُرا انسان وی ہوسَکدا اے، ایسّے طرحاں پردے اُتے جس شخص نوں بَدخو، بدمعاش تے ناہنجار دکھایا جان٘دا اے، اوہ مُمکن اے حقِیقی زِندگی وچ بے حد شرِیف تے خوش اخلاق ہووے ۔ کِسے ڈرامے یا تمثیلی ادائیگی وچ نبھائے گئے کرداراں دا اداکاراں دی حقِیقی زِندگی ناݪ مطابقت رکھݨا ضرُوری نئِیں۔
ڈرامّے دے ذرائع
سودھوڈرامّے کئی ذرائع دے تَِحت پیش کِیتے جان٘دے نیں:
سٹرِیٹ ڈراما: ایہ ڈرامّے کِسے عوامی موضُوع یا عوام وچ کِسے موضُوع لئی بیداری واسطے ہُن٘دے نیں۔ مثلن، وَدھدی آبادی، گھریلو تشدّد، معاشرے وچ عَورت دا مقام، وغیرَہ۔
سٹیج ڈراما: ایہ کِسے ڈرامّا گروپ، سکول یا کالج وچ حاضرین دے رُوبرُو پیش کِیتا جان٘دا اے۔
ٹی وی ڈراما: ایہ ڈرامّے اک وار وچّ وی مکمّل ہُن٘دے نیں تے لڑی وار وی چَلدے نیں۔
ریڈیو ڈراما: ایہ ٹی وی ڈرامے ون٘گوں ای ہُن٘دے نیں پَر ایہناں وچ تصوِیر نئِیں دکھائی جان٘دی۔
فِلم ڈراما: فِلم دو یا تِن گھنٹھے دے دَورانِیے دا اپݨے آپ وچّ اکّ ڈرامّا ہُن٘دی اے۔
ڈرامّے دے پرمُکھ تتّ
سودھوکتھا وستو
سودھوڈرامّے دی کتھا وستو پراچین، تارِیخی، کالپنک یا سماجک ہوسَکدی اے۔
پاتر
سودھوپاتراں دا سجیو تے پربھاوشالی چرتر ای ڈرامّے دی جان ہُندا اے۔ کتھا وستو دے انوروپ نائک دھرودات، دھیر للت، دھیر شانت یا کرودھی ہووے۔
رس
سودھوڈرامے وچّ 9 رساں وچوں 8 دا ای پرپاک ہُندا اے۔ شانت رس ڈرامّے لئی ورجت منّیا گیا اے۔ ویر یا شنگار وچوں کوئی اک ڈرامّے دا پردھاݨ رس ہُندا اے۔
اداکاری
سودھواداکاری وی ڈرامّے دا پرمُکھ تتّ اے۔ ایہدی سریشٹتا پاتراں دے واکچاترتا تے اداکاری دے فَنّ تے نربھر اے۔ خاص طَور تے اداکاری چار طرحاں دی ہُندی اے۔
- 1. آنگک اداکاری (جسمانّی اعضاء ناݪ کِیتی جاݨ واݪی اداکاری)
- 2. واچک اداکاری (آواز تے سماعت دی اداکاری - ریڈیو ڈراما)
- 3. آہاریا اداکاری (ویشبھوشا، میکئپ، سٹیج سیٹنگ، پرکاش ووستھا وغیرَہ)
- 4. ساتوک اداکاری (جیواتما ولّوں کِیتی گئی اداکاری [رس وغیرَہ]
ڈرامّے دی تارِیخ
سودھوبرصغیر پاک و ہند وچّ اداکاری کلا اتے رنگ منچ دا ویدک کال وچّ ہی نرمان ہو چکیا سی۔ اس توں بَعد سنسکرت رنگ منچ تاں اپݨے انت دی پراکاشٹھا اُتے پہنچ گیا سی۔ بھرت منی دا ناٹ شاستر ایہدا پرمان اے۔ بہت پراچین سماں وچّ بھارت وچّ سنسکرت ڈراما دھارمک موقعیاں، سانسکرتک پرباں، سماجک سماروحاں اتے راجکیئے بول چال دی زبان نہیں رہی تاں سنسکرت ناٹکاں دا منچیکرن ختم جہیا ہو گیا۔
مدھ کال وچّ پرادیشک زبانّاں وچّ لوک تنتر دا ادئے ہویا۔ ایہ وچتر سنجوگ اے کہ مسلم کال وچّ جتھے شاسکاں دی دھرمکٹڑتا نے ہندستان دے ساہتک رنگ، پرمپرا نوں توڑ دتا ایتھے لوک زبانّاں وچّ لوک منچ دا چن٘گّا پرسار ہویا۔ راس لیلا، رام لیلا تے نوٹنکی وغیرَہ دے رُوپ وچّ لوکدھرمی ناٹ منچ بݨیا رہیا۔ بھکتی کال وچّ اک پاسّے تاں برج پردیش وچّ کرشن دیاں راس لیلاواں دا برج بھاشا وچّ بہت زیادہ پرچلن ہویا تے دوجّے پاسّے وجیدشمی دے موقعے اتے سمُچے ہندستان دے چھوٹے وڈّے نگراں وچّ رام لیلا بہت دھوم دھام ناݪ منائی جاݨ لگّی۔ ساہتک درشٹی توں اس مدھ کال وچّ کچھ سنسکرت ناٹکاں دے پدبدھّ ہندی چھایانواد وی ہوئے، جِویں نیواج کرت، یاد شاکنتل، سومناتھ کرت، مالتی سری کشن، ہردئرامچرت وغیرَہ۔ کچھ مولک پدبدھّ سنواداتمک رچناواں وی ہوئیاں، جِداں لچھرام کرت، کرنا بھرن، رگھرام ناگر کرت، سبھاسار، گنیش کوی کرت، پردیوننوجے وغیرَہ تے ایہناں وچّ ناٹکی پدھتی دا پُورا گزارا نئِیں ہویا۔ ایہناں نُوں صِرف سنواداتمک رچناواں ای کہیا جا سَکدا اے۔
اس طرحاں ساہتک درشٹی تے ساہتک رچناواں دے آبھاو دے کارن مدھ کال وچّ ساہتک رنگکرم وَلّ کوئی پرورتی نئِیں ہوئی۔ سچ تاں ایہ آ کہ آدھونک کال وچّ ووسائک ے ساہتک رنگ منچ دے ادئے توں پورو رام لیلا، نوٹنکی وغیرَہ دے لوک منچ نے ای چار، پنج سو سالاں تکّ ہندی رنگ منچ نوں زِندہ رکھیا۔ ایہ لوک منچ پرمپرا اَج تَکّ وَکھ وَکھ رُوپّاں وچّ ودمان اے۔ شمالی ہندستان وچ وچّ رام لیلاواں توں علاوہ مہامبھارت اُتے مبنی ویر ابھمنیو، سچ ہرشچندر وغیرَہ ڈرامّے تے رُوپ بسنت، ہیر رانجھا، حقیقت رائے، بلوامنگل وغیرَہ نوٹنکیاں اَجّ تَکّ پرچلت نیں۔ آدھونک کال وچّ انگریزی راج دی ستھاپݨا دے ناݪ رنگ منچ نوں پروتساہن مِݪیا۔ نتِیجّے وجوں ووسائک ڈرامّا منڈݪِیاں ستھاپت ہوئیاں۔ ناٹیارنگن دی پرورتی سروپرتھم بنگلا وچّ دکھائی دتی۔ 1835ء دے آس پاس کلکتّا وچّ کئی اووسائک رنگ شالاواں دا نرمان ہویا۔ کلکتّے دے کچھ سمبھرانت خاندانّاں تے رئِیساں نے ایہناں دے نرماݨ وچّ یوگ دِتّا سی تے دُوجّے پاسّے ووسائک ڈرامّا منڈݪِیاں دے غَیر ادبی جتن توں وَکھ سی۔
بنگلا دے اس ناٹ سرجن تے ناٹیارنگن دا پڑھائی اس لئی مہتوپورن اے کیونک٘ہ بھارتیندُ ہرشچندر دے رنگاندولن نوں اس توں حالت، دشا تے پریرنا مِݪی سی ۔ بنگلے دے اس آرنبھک ادبی جتن وچّ جیہڑے ڈرامّے رچائے گئے اوہ خاص سنسکرت یا انگریزی ناٹکاں دے چھایانواد یا روپانتر سن۔ سپشٹ اے کہ بھارتیندُ دا آرنبھک پریتن وی سنسکرت ناٹکاں دے چھایانواد دا ای سی۔ ہندی رنگ منچی ساہتک ناٹکاں وچّ سبھ توں پہلا ہندی گیت ناٹ امانت کرت ‘اندر سبھا’ کہیا جا سَکدا اے جیہڑا 1853ء وچّ لکھنئو دے نواب واجد علی شاہ دے دربار وچّ کھیلّیا گیا سی۔ اس وچّ اُردُو شیلی دا ایہوجہیا ای پریوگ سی، اسّ وَرگا پارسی ڈراما منڈݪِیاں نے اپݨے ناٹکاں وچّ اپنایا۔ 1862ء وچّ کاشی وچّ ‘جانکی منگل’ نامک خالص ہندی ڈراما کھیلّیا گیا سی۔ اپروکت ساہتک رنگ منچ دے اپروکت چھٹ پٹ یتناں توں بہت اگے ودھ کے پارسی منڈلیاں - اورجنل وکٹوریا ، ایمپریس وکٹوریا ، ایلپھنسٹن تھئیٹریکل کمپنی ، الفریڈ تھئیٹریکل تے نیو الفریڈ کمپنی وغیرَہ نے ووسائک رنگ منچ بݨایا۔ سروپرتھم بمبئی تے بَعد وچّ حیدرآباد، لکھنئُو، بنارس، دہلی، لاہور وغیرَہ کئی مرکزان تے ستھاناں توں ایہ کمپنیاں وچّ گھم گھما کے ہندی ناٹکاں دے شو کرن لگِّیاں۔ ایہناں پارسی ڈراما منڈݪِیاں لئی پہلاں پہل نسربانی خان صاحب، رونق بنارسی، وگھن پرساد، طالب، احسن، وغیرَہ لیکھکاں نے ڈرامّے لِکھے۔ جنتا دا سستا منورنجن تے دھن کماؤݨا ای ایہناں کمپنیاں دا خاص ادیش سی۔ اس توں اچکوٹی دے ادبی ناٹکاں ناݪ ایہناں دا وشیش واسطہ نئِیں سی۔ مذہبی، پراچین تے پریم پردھاݨ ناٹکاں نوں ای ایہ اپݨے رنگ منچ تے دکھان٘دِیاں سن۔ سستے تے اشلِیل شو کرن وچّ ایہناں نوں ذرا وی سنکوچ نئِیں سی۔ اس وجَہ توں عوام دی رچی بھرشٹ کرن دا الزام ایہناں اُتے لایا جان٘دا اے۔ بھرمن دے کارن ایہناں کمپنیاں دا رنگ منچ وی ایہناں دے ناݪ گُھمدا رہن٘دا سی۔ کِسے ستھائی رنگ منچ دی ستھاپݨا ایہناں دے دوارا وی سنبھوَ نئِیں سی۔ رنگ منچ دا ڈھانچّا بلیاں دوارا نرمت کیتا جان٘دا سی تے سٹیج تے چتر وچتر پردے لٹکا دِتے جان٘دے سن۔ بھڑکیلی، چٹکیلی ویشبھوشا، پردیاں دی نویں نویں چترکاری تے چمتکارپورن درش ودھاؤݨ وَلّ ایہناں دا زیادہ دھیان رہن٘دا سی۔ پردیاں نوں درشاں دے انوسار چکیا، گرایا جان٘دا سی۔ سنگیت واجے دا پربندھ سٹیج دے اگلے حِصّے وچّ ہُندا سی۔ گمبھیر درشاں دے وچّ وچّ وی بھدے ہاسپورن درش جاݨ بُجّھ کے رکّھے جان٘دے سن۔ وچّ وچّ شاعری، غزلاں تے تک بندی خُوب چَلدی سی۔ زبان اُردُو تے ہندی دا مشرت رُوپ سی۔
راگھیشیام کتھاواچک، نارائنپرساد بے تاب، آغا حشر کاشمیری، ہرکرشن جوہر وغیرَہ کچھ ایہجئے ناٹک کار وی ہوئے نیں جیہناں نے پارسی رنگ منچ نوں کچھ ادبی پٹ دے کے سدھارن دا جتن کیتا اے تے ہندی نوں اس ووسائک رنگ منچ اُتے لیاؤݨ دی کوشش کیتی۔ پَر ووسائک ورتی دے کارن شاید اس رنگ منچ اُتے سدھار سنبھوَ نئِیں سی۔ اس توں ایہناں ناٹک کاراں نوں وی ووسائک بَݨ جاݨا پیا۔ اس طرحاں پارسی رنگ منچ ترقّی نئِیں کَرسکیا، ستھائی ای بَݨ سکیا۔
لوک ڈرامّا
سودھوسنسکرت ناٹکاں دا دَور ختم ہوݨ لگّا تاں 14ویں شتابدی توں 19ویں شتابدی تَکّ اوہناں دا تھاں جنوبی ایشیا دِیاں وکھو وَکھ زبانّاں دے لوک ناٹکاں نے لَے لیا۔ ہُݨ وکھ وکھ پردیساں وچّ لوک ڈرامّا مُختلِف ناماں ناݪ جاݨیا جان٘دا اے۔