باغ و بہار (کتاب)
| لکھاری | میر امّن دہلوی |
|---|---|
| اصل عنوان | باغ و بہار |
| دیس | برصغیر پاک و ہند |
| بولی | اُردُو |
| صنف | داستان |
| چھاپن آلے | فورٹ ولیئم کالج |
تریخ اشاعت | 1804 |
| صفے | کتاب |
باغ و بہار، میر امّن دہلوی دی تصنیف کردہ اک داستان اے جو اوہناں نے فورٹ وِلیئم کالج وچ جان گلکرسٹ دی فرمائش اُتے لکھی۔ عام خیال اے کہ باغ و بہار[۱] نُوں میر امّن نے امیر خسرو دی فارسی داستان قصہ چہار درویش توں اُردُو وچ ترجمہ کيتا اے، لیکن ایہ خیال پایہ استناد نُوں نئيں پہنچدا۔ حافظ محمود شیرانی نے تحقیق توں ایہ ثابت کيتا اے کہ ایس قِصے دا امیر خسرو ناݪ دُور دا وی واسطہ نئيں۔ اوہناں دے مطابق ایہ قصہ محمد علی معصوم دی تصنیف اے۔ باغ و بہار فورٹ ولیئم کالج دی دیݨ اے جیہڑا ان٘گریزاں نُوں مقامّی زبانّاں ناݪ آشنا کرن لئی قائم کيتا گیا سی تے اِتھے میر امّن نے باغ و بہار نُوں جان گل کرائسٹ دی فرمائش اُتے میر حسین عطاء تحسین دی نو طرز مرصع توں استفادہ کَر کے تصنِیف کيتا۔ [۲] ایہ داستان اُردُو نثر وچ اک سن٘گ مِیل دی حیثیت رَکھدی اے۔ ایہنُوں بجا طور اُتے جدِید اُردُو نثر دا پہلا صحیفہ قرار دتا گیا اے۔[۳] ایس داستان دی اشاعت توں بَعد اُردُو نثری ادب وچ پہلی مرتبہ سلِیس زبان تے آسان عبارت آرائی دا رواج پیا۔ ايسے بناء اُتے مولوی عبدالحق دا کہݨا اے کہ اُردُو نثر دِیاں اوہناں چَن٘د کتابّاں وچ باغ و بہار نُوں شمار کِیتا جان٘دا اے جیہڑِیاں ہمیشہ زِندہ رہݨ واݪِیاں نيں تے شَوق ناݪ پڑِھیاں جاݨ گِیاں۔ بقَول سید محمد، "میر امّن نے باغ و بہار وچ ایسی سحر کاری کِیتی اے کہ جدوں تَک اُردُو زبان زِندہ اے، ایہ مقبول رہے گی تے ایہدی قدر و قیمت وچ مرورِ ایام دے ناݪ کوئی کمی نئِیں ہوئے گی۔" سید وقار عظیم دے لفظاں وچ "داستاناں وچ جو قبول عام باغ و بہار دے حِصّے وچ آیا اے اوہ اُردُو دی کِسے ہور داستان نُوں نصِیب نئِيں ہويا"۔
اشاعت
سودھوایہ ترجمہ جان گلکرسٹ دی فرمائش اُتے میر امّن دہلوی نے کِیتا تے پہلی بار اشاعت ہندوستانی پریس، کلکتا توں ہوئی، کتاب دے دیباچے وچ جان گلکرسٹ نے کتاب نُوں امیر خسرو دے قصہ چہار درویش دا ترجمہ قرار دِتا اے تے لِکھیا اے کہ امیر خسرو دے قِصّے دے دا ترجمہ پہلے میر حسین عطاء تحسین، نے نو طرز مرصع دے عنوان توں کيتا سی، لیکن عربی تے فارسی استعارے تے محاورے برقرار رکھے، ایس نقص نُوں دُور کرن لئی، میر امّن نے سادّہ، سہل زبان تے ریختہ دے محاورے وچ مُنتقل کيتا۔ ایس پہلی اُردُو اشاعت وچ 269 اُردُو دے،ے 4 صفحات انگریزی دے سَن تے 19 صفحیاں اُتے غلط نامہ (کتابت دِیاں غلطِیاں دی نشان دہی) اے، کتاب وچ اکثر تھان٘واں اُتے اعراب دا اِستعمال کِيتا گیا اے۔
1813ء وچ میر غلام اکبر نے کیپٹن طامس روبک دی زیرنگرانی اس اُتے نظر ثانی کيتی۔ نظر ثانی شدہ نسخہ ہندوستانی پریس کلکتا توں شائع ہويا۔ ایس نُسخے وچ کیپٹن طامس روبک دا اک مبسوط مقدمہ وی شامل سی۔ ایہ مطبُوعہ نُسخہ برٹش لائبریری لندݨ وچ مَوجُود اے۔ جد کہ ایہدا قلمی یا خطی نُسخہ ڈاکٹر محمد عارف علوی (پنجاب، پاکستان) دے کوݪ مَوجُود اے۔ پاکستان وچ لاہور گیریژن یونیورسٹی دے شعبہ اُردُو دے سکالر محمد اقبال ناصر نے ایس خطی نُسخے دی تدوِین و ترتِیب اپݨے پی ایچ ڈی دے مقالے دے طَور تے نہایت جانفشانی دے ناݪ ڈاکٹر محمد اشرف خاں دی زیر نگرانی کِیتی اے۔ پہلی تے دُوسری، دوناں اشاعتاں دا اِنتساب بنگال انجینئرز دے جیمز مَوآٹ (Mouat) دے ناں اے جو فورٹ ولیئم کالج وچ اُردُو دے سبق استاد سن۔
اسلُوب
سودھوداستاناں وچ جیہڑی مقبُولیّت باغ و بہار نُوں حاصل ہوئی اونّی اُردُو دی کِسے ہور داستان نوں نئِیں مِݪی۔ عوام تے خواص دوناں وچ ایہ داستان اَجّ وی اِنّی ہی مقبُول اے جِنّی دو سو سال پہلاں سی۔ ایہدی غیر معمُولی مقبولیّت دی سَبھ توں وڈی وجہ ایہدا دلکش اسلُوب تے دلنشَیں انداز بیان اے۔ باغ و بہار دے مُصنّف میر امّن دہلوی چون٘کہ فورٹ وِلیئم کالج ناݪ وابستہ سن، اس لئی اوہناں دِیاں لِکھتاں وی کالج دے متعینہ مقاصد دے تحت لِکھیاں گئياں تے اوہناں وچ اوہ تقاضے بِالخصُوص پیشِ نظر رہے جیہناں دی نشان دہی جان گلکرسٹ نے کِیتی سی۔ فورٹ وِلیئم کالج دواسطے جِنِّیاں کتابّاں تالیف ہوئِیاں اوہناں وچ لِکھݨ واݪےآں نے سَبھ توں زیادہ توجّہ ایس گَلّ اُتے دِتی کہ کتاب دی زبان سادّہ تے سلِیس ہووے تے بول چال دی زبان تے روزمرہ، محاورے دا خیال رکھیا جاوے۔ کیون٘کہ انگریز نووارداں دا مقصد مقامی زبان و بیان تے رہتل و معاشرت توں آشنائی حاصل کرنا سی۔ فورٹ وِلیئم کالج دِیاں لِکھیاں گئِیاں داستانّاں وچ زبان و بیان اُتے خاص توجّہ دِتی گئی اے۔ باغ وبہار نُوں دُوسرِیاں خُوبِیاں سمیت زبان و بیان دے لحاظ توں وی فورٹ وِلیئم کالج دِیاں دُوسرِیاں کتابّاں اُتے فوقیّت حاصل اے۔ باغ و بہار دی ایس فوقیّت دی پیش نظر سرسید دا ایہ قَول بہت مشہُور ہويا کہ میر امّن دا اردو نثر وچ اوہی مرتبہ اے جیہڑا مير تقی میر دا غزل وچ اے۔
دہلی دی زبان
سودھوباغ و بہار اپݨے وقت دی نہایت فصیح تے سلیس زبان وچ لِکھی گئی اے۔ میر امّن دہلی دے رہݨ واݪے نيں تے اوہناں دی زبان ٹھیٹھ دہلی دی زبان اے۔ میر امّن صِرف دہلی دی زبان نُوں ہی مستند سمجھدے نيں، چنان٘چہ اونُوں اوہناں نے ہزار رعنائِیاں دے ناݪ ورتیا اے۔ باغ و بہار دے دیباچے وچ میر امّن نے اپنے نُوں دہلی دا روڑا تے پُشتاں توں دہلی وچ رہائش کرن تے دہلی دے اِنقلاب نُوں دیکھݨ دے ناطے خود نُوں زبان دا شناسا دسّیا اے تے اپنی زبان نُوں دہلی دی مستند زبان کہیا اے۔ اُردُو دیاں پراݨیاں کتابّاں وچ کوئی کتاب زبان دی فصاحت تے سلاست دے لحاظ ناݪ باغ و بہار دا مقابلہ نئيں کر سکدی۔ بھان٘ويں زبان وچ کئی تبدیلیاں ہوچُکیاں نيں، الفاظ و محاورات تے فقرات و تراکیب وچ مُختلف النوع تغیّرات آگئے نيں۔ اُدوں دی زبان تے اَج دی زبان وچ واہوا فرق اے لیکن باغ و بہار ہُݨ وی اپنی دلچسپی برقرار رکھے ہوئے آ۔ دلکشی میر امّن دے طرزِ بیان تے اسلُوبِ تحریر دا حصّہ اے۔ میر امّن ہَر کیفیّت تے واردات دا نقشہ ایسی خُوبی ناݪ کِھچدے تے ایداں دے موزوں الفاظ اِستعمال کردے نيں کہ کمال انشاء پردازی دی داد دیݨی پَیندی ای اے۔ نہ بے جا طوالت اے نہ فضُول لفاظی اے۔
سادّہ زبان
سودھوباغ و بہار دی عبارت دی سادگی تے روانی اک طرحاں دا حُسن و لطافت اے۔ ایس اندیشے دا امکان وی کِسے وقت نئيں ہُندا کہ ایہ سادگی عبارت نُوں سپاٹ بݨادوے تے سادگی دا ایہ ہموار تسلسل پڑھن واݪے لئی اکتاہٹ دا باعث بَݨ جاوے۔ میر امّن دی سادگی دی سبھ توں وڈی خصوصیت ایہی اے کہ اوہ پڑھن واݪے دے ذہن اُتے کِسے جگہ وی اکتاہٹ تے تھکاوٹ دا بوجھ نئيں پاؤن٘دی۔ بقول کلیم الدین احمد: "باغ و بہار دی سادگی سپاٹ نئيں، ایس وچ ناگوار نیرنگی نئيں، ایتھے سادگی و پرکاری بیک وقت جمع اے"۔ سادگی بیان وچ اک ہور خطرہ ایہ آ کہ جس چیز نُوں سادگی سمجھیا گیا اے اوہدا دامن کدی کدی عامیانہ پَِن وچ اُݪجھ کے رہ جان٘دا اے۔ زبان نُوں سادگی دے دائرے وچ رکھݨ واݪے نُوں ہَر وقت ایہ خطرہ لاحق رہندا کہ ایہدی سادگی اُتے عمومیّت تے بعض صورتاں وچ عامیانہ پَن دا سایہ نہ پَے جاوے۔ سید وقار عظیم لِکھدے نيں: "میر امن دے طرز بیان دی اک خصوصیّت ایہ آ کہ اوہناں دی سادگی ہمیشہ عمومیّت تے ابتذال توں پاک رہی اے، اس سادگی دی اک تہذیبی سطح اے تے میر امّن کدی ایس تہذیبی سطح توں تھلّے نئيں اُتردے۔"
لفظاں دا بَر محل اِستعمال
سودھولفظ نوں اوہدے صحیح مفہوم وچ موقع محل دی مناسبت ناݪ استعمال کرنا اصل انشاء پردازی اے تے ایہی میر امّن دا فن اے۔ ڈاکٹر ممتاز لِکھدے نيں، "میر امّن دے ہاں ہر اک بیان نہایت کامیاب اے، اوہناں کوݪ لفظاں دا وسِیع ذخیرہ وی مَوجُود اے تے فیر اوہدے اِستعمال اُتے ایہ قدرت کہ جو لفظ جِتھے اِستعمال کَر دِتا اوہ عبارت دا جُزو ناگزیر بَݨ گیا، جو صفت کِسے مَوصُوف لئی استعمال کیتی اوہ اوہدا ایسا حِصّہ بَݨ کے رہ گئی کہ گویا صِرف اوہدے لئی ہی وضع ہوئی سی۔
اعتدال دی روش
سودھواردو زبان وچ فارسی الفاظ و تراکیب تے تشبیہات و استعارات نوں بڑا دخل حاصل اے۔ ایس توں اِنکار نئيں کيتا جا سَکدا کہ فارسی زبان دے اثرات توں بَچ کے اردو لِکھݨا بہت دشوار اے۔ لیکن میر امّن نے اپنیاں تحریراں وچ اعتدال دی روش نُوں اپنایا اے۔ اوہناں دی زبان دا تجزیہ کرن اُتے معلُوم ہُندا اے کہ ایس وچ عربی، فارسی دے الفاظ گَھٹ تے ٹھیٹھ اردو دے الفاظ زیادہ نيں۔ میر امّن بدیسی لفظاں تے چِیزاں دی شان و شوکت توں مرعُوب ہو کے اپنے مقامی رَن٘گ نُوں نئيں بُھلدے۔ قدیم فارسی تشبیہاں تے استعاراں دے نال نال اپنے بے تکلف تے لطیف استعارات تے تشبیہات نال وی اوہناں نُوں محبت اے۔ ایس لئی اوہناں نے بہت سارے اشعار برج بھاشا دے وی نقل کيتے نيں تے کچھ الفاظ ہریاݨی دے وی استعمال کيتے نيں۔ مثلن، کبھو، کدھو، کسو، گزرایاں وغیرہ۔ مقامی لفظاں دے بے تکلف تے لطیف اِستعمال نے میر امّن دے ہاں اخلاقیات نوں ادب دا جُزو بݨا دتا اے۔ اوہ حَکمت و دانش دیاں گلّاں تے پند و نصیحت دیاں گلّاں وی ایس خوبصورتی نال بیان کر جان٘دے نيں کہ کنّاں راہِیں سِدّھا دل اُتے اثر کر جان٘دیاں نيں۔ بقول سید وقار عظیم، "میر امّن نُوں لفظاں دے اِستعمال اُتے قُدرت حاصل اے اوہ آسان ہندوستانی لفظاں نال مرکبات بݨا کے تے ہندوستانی زبان دے معمُولی لفظاں دا اِستعمال کَر کے اپنی گَلّ دا وزن اِنّا ودھا دین٘دے نيں کہ دیکھ کے حَیرت ہُندی اے"۔
روزمرہ محاورہ
سودھوکامیاب روزمرہ تے محاورے دا اِستعمال عبارت دیاں رفعتاں وچ اضافے دا سبَب بݨدا اے۔ میر امّن نے اپنی زبان وچ روزمرہ تے محاورے دا پُورا پُورا خیال رکھیا اے۔ بول چال دے انداز نُوں تحریری تے گرائمر دی زبان اُتے ہر جگہ ترجِیح دِتی اے۔ بھان٘ويں میر امّن اک فرمائش دی تعمیل وچ اپنی عبارت نُوں محاوریاں نال مزئیّن کر رہے سن۔ لیکن کمال ایہ آ کہ اوہناں دی بامحاورہ زبان چن٘گی داستان گوئی دے فِطری عمل دی تابع معلُوم ہُن٘دی اے۔ کہاݨی دی صُورت حال تے افرادِ قِصّہ دی کیفیّت دے اظہار توں محاورہ ایس طرحاں پَھب کے آؤن٘دا اے گویا فِطرت دا تقاضا ایہی سی۔ ايسے وجہ توں باغ و بہار وچ اکثر ایہ کیفیت نظر آؤن٘دی اے کہ محاورہ آپ ہی اپنی شرَح وی ہُندا اے تے عبارت نُوں سمجھݨ لئی کِسے وسِیلے دی لوڑ نئيں پَین٘دی۔ بقول پرفیسر حمید احمد خان، "اُردُو نثر روزمرہ دی روانی تے ٹھیٹھ محاورے دے لطف توں پہلی مرتبہ باغ و بہار وچ آشنا ہوئی"۔
اردو ذخیرہ الفاظ وچ وادھا
سودھومیر امّن زبان دان سن، اوہناں نے اُردُو نُوں مالّا مال کرن لئی نہ صِرف مقامّی تے عوامّی بول چال دے الفاط کھپائے، بلکہ کِنّے ہی الفاظ تے محاورے تخلیق کر دِتے۔ بہت سارے الفاظ تے محاورے باغ و بہار توں علاوہ تے کِدھرے دیکھݨ وچ نئيں آؤن٘دے۔ جے کوئی شخص اک نواں لفظ یا اک محاورہ وضَع کر دوے تاں اوہدے لئی باعثِ فخر ہُندا اے تے ایتھے میر امّن نے تاں نويں لفظاں دا گراں قدر سرمایہ زبان نُوں عطاء کيتا اے۔ مُمکن اے کہ اوہناں وِچوں بَعض دہلی دے محلےآں وچ بول چال وچ رائج رہے ہوݨ، لیکن فیر وی میر امّن دا ایہ احسان تاں ہَے کہ اوہناں نے اوہناں لفظاں تے محاوریاں نوں ادب وچ محفوظ کرکے پڑھنہاراں تَک پہن٘چایا اے۔
الفاظ دا اِنحراف
سودھومیر امّن نے زبان نُوں موثّر بݨاؤݨ لئی قواعد زبان، لفظاں دی ساخت تے جُملےآں دی ترتِیب وچ اِنحراف تے تبدِیلی توں گریز نئيں کيتا۔ اوہ کدی کدی لفظاں دی جمع نوں مزِید جمع کَردے نيں، مثلن امراء دی جگہ امراؤں، سلاطین دی جگہ سلاطیناں وغیرہ۔ میر امّن دے ایس انحراف دے بارے سید وقار عظیم لِکھدے نيں، "اوہ قواعد دے جس اصول توں اِنحراف کردے نيں اوس توں عبارت دا آہن٘گ وی درُست ہو جان٘دا اے تے بدلی ہوئی صُورت وچ لفظ اپݨے آݪے دواݪے دے لفظاں وچ پُوری طرح گُھݪ مِݪ جان٘دا اے"۔ میر امّن دی عبارت وچ متروکات بہت نيں لیکن فیر وی اوہناں دی عبارت دی روانی تے وہدا آہن٘گ گھٹݨ دی بجائے وَدھدا اے تے اوہدا مجمُوعی تاثّر ہمیشہ خوشگوار ہُن٘دا اے۔
تاثّر تے دلکشی
سودھومیر امّن نُوں ایس چِیز دا صحیح اندازہ اے کہ کس مَوقعے اُتے کیہڑی گَلّ کِس حَد تَک پھیلا کے تے کِس حَد تَک مُختصِر کَرکے بیان کيتی جاوے کہ اوہ تصوِیر کشی، واقعہ نگاری، کردار تے سیرت دی مصوری تے افسانیاں وچ دِلچسپی دے مطالبات پُورے کَر سکے۔ ایداں دے مَوقعے وی بے شمار نيں کہ اوہناں نے اپنی گَلّ نُوں سمیٹ کے تھوڑے جہے لفظاں وچ بیان کر دتا اے۔ میر امّن کہاݨی بݨاؤندے وقت ایہ گَلّ کدی نئيں بُھلدے کہ گَلّ کِنّے لفظاں وچ کہݨی چاہیدی اے تاکہ گَلّ دا تاثّر تے دلکشی برقرار رہ سکے۔
میر امّن تصویراں نوں متحرک تے زندہ تصویراں بݨاؤندے ہوئے اپنے قارئین دی ذہنی سطح نوں ملحُوظ رکھدے نيں، ایس وچ فِکری گہرائِیاں دی بجائے فوری پَن پَیدا کرن دی کوشش کردے نيں تاکہ ہر آدمی اس توں لطف اٹھا سکے۔ اوہ ایس مقصد دے پیش نظر ایسیاں سادہ تشبیہاں دا استعمال کردے نيں جو روزمرہ زِن٘دگی دے متعلّق نيں۔ میر امّن تشبیہاں توں علاوہ تمثیلاں توں وی کَم لَیندے نيں۔ باغ و بہار چون٘کہ دہلی دی نمائندہ کتاب اے تے دہلی دی فِطرت وچ اک ملال پایا جان٘دا اے ایس لئی باغ و بہار دی نثر نے وی ایہ رَن٘گ قبُول کِیتا اے۔ کتاب دا کوئی وی صفحہ پڑھنا شُرُوع کِیتا جاوے تاں ایداں لَگدا اے جِداں کوئی دل وچ آہستہ آہستہ نِشتر چبھو رہیا اے۔ لیکن ایس توں جو درد پَیدا ہُندا اے اوس وچ کچھ ایسی مٹھاس تے لذت ہُندی اے کہ نہ اوہنُوں بیان کرن نوں جی چاؤہن٘دا اے تے نہ اوہدا بیان مُمکن اے۔ بقَول ڈاکٹر سہیل بخاری، "باغ و بہار دی انشاء وچ ایسا سوز و گداز رَچ گیا اے جو پڑھن واݪے دے کݪیجے نُوں گرما دین٘دا اے"۔
مجمُوعی طَور اُتے جے دیکھیا جاوے تاں باغ و بہار اوہناں چَند کتابّاں وِچوں اے جیہناں دی زبان تے طرز بیان اوہناں دے نفس مضمُون توں زیادہ اہم اے، ایہ اک ایداں دے اسلُوب دی نمائندہ اے جیہدی کوئی تقلِید نہ کَر سکیا۔ فیر وی باغ و بہار دے باغ اُتے ہمیشہ بہار رہی اے تے رہُو گی۔ باغ و بہار دیِیاں ایہناں خصُوصِیات دے پیش نظر پروفیسر حمید احمد خان لِکھدے نيں: "میر امّن دی باغ و بہار پاکِیزہ تے شفاف اُردُو دا اُبݪدا ہويا چشمہ اے"۔ ایہدی زبان دے مولوی عبد الحق وی گُݨ گاؤن٘دے رہے تے ایتھے تک کہہ دِتا کہ "مَيں جدوں اُردُو بُلّݨ لَگدا واں تاں باغ و بہار پڑھدا واں"۔
معاشرت دی عکاسی
سودھوباغ و بہار دے لکھاری میر امّن دہلی دے وسنیک تے دہلوی رہتل توں ناݪ وابستہ سن۔ باغ و بہار دے دیباچے وچ اوہناں نے خود نُوں دہلی دا روڑا دسَیا اے۔ اوہناں نُوں دہلی واݪا ہوݨ اُتے بڑا فخر اے۔ ایس لئی میر امّن دی باغ و بہار وچ دہلوی رہتل تے معاشرت دی مرقع نگاری ایس خوبصورت تے دِلکش پیرائے وچ کيتی گئی اے کہ ایہدے آئینے وچ اوہدا دَور نمایاں طور اُتے نظر آؤن٘دا اے۔ ایس وچ دہلی دے اوس عہد دے لوکّاں دیاں چَلدیاں پِھردیاں تے بولدیاں تصوِیراں دکھائی دین٘دِیاں نيں۔ بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ: "باغ و بہار وچ دہلی دی رہتل بول رہی اے، ایہدیاں تصوِیراں گردش کَر رہیاں نيں، گویا ایہ اک زِن٘دگی دا نقشہ اے"۔
میر امّن دا عہد محمد شاہی روشاں دا عہد سی۔ دہلی دی معاشرت خوش حال، خوش پوش تے خوش وقت معاشرت سی۔ تکلف و اہتمام تے آرائش و زیبائش ایس معاشرے دے تہذِیبی امتیاز وچ شامل سی۔ مہمان دارِیاں تے تقاریب دی ایس رہتل وچ اک خاص وُقعت و اہمیت سی۔ شاہی محلّات تے درباراں وچ بزم آرائی دے تذکر ے رہن٘دے سن۔ محفلاں جَمدیاں تے سَجدِیاں سَن۔ ایہ سَبھ چِیزاں ثروت و دَولت من٘دی دی پَیداوار نيں تے ظاہر اے کہ اوس زمانّے وچ اوہناں چِیزاں دی کثرت وافر سی۔ شاہی درباراں تے نوابّاں دِیاں حویلِیاں وچ کئی قِسم دی اشیاء مَوجُود سی تے کِسے شَے دی کمی نئِیں سی۔ باغ و بہار توں اک اقتباس ملاحظہ ہووے، ” اک دلان وچ اوہنے لجا کے بٹھایا تے گرم پاݨی من٘گوا کے ہَتھ پَِیر دھوائے تے دستر خوان بچھوا کے مَینُوں تَن تنہا نُوں رُوبُرو بکاولی توں اک تورے دا تورہ چݨ دِتا۔ چار مشقاب، اک وچ یخݨی پلائو، دُوسرے وچ قورمہ پلائو، تِیسرے وچ متجݨ پلائو تے چَوتھے وچ کوکو پلائو تے اک تاب زردے دی تے کئی طرحاں دے قلئی دوپیازہ، نرگسی، بادامی، روغن جوش تے روٹیاں کئی قِسم دِیاں۔“
دہلی دی تہذِیبی زِن٘دگی دے تمام لوازمات اپنی جُزئیات و تفصیلات دے ناݪ میر امّن نے موثّر انداز وچ پیش کيتے نيں۔ دہلی دیاں ضیافتاں، محفلاں اپنے تمام تر ساز و سامان تے آرائش و زیبائش دے ناݪ باغ و بہار دے صفحات وچ قدم قدم اُتے چلدیاں نيں۔ مردانہ، زنانہ لباساں دی تفصیل، رہݨ سہݨ دے طَور طرِیقے مَوسماں تے میلّےآں دی تفصیلات، بزم نشاط تے محفل راگ رن٘گ دے نقشے، ساز و سامان و آواز دی جُزِئیات تے کئی ہور رسم و رواج نيں جیہڑے دہلی دی تہذِیب و تمدّن تے طرز معاشرت دی خُوبصُورت تے صاف نقش گری کَردے نيں۔ ڈاکٹر گیان چند اپنے مقالّے وچ لِکھدے نيں کہ: ”معاشرت دی مرقع نگاری باغ و بہار دا طرّہ امتیاز اے۔ میر امّن نے جس شَے دا ذِکر کِيتا اے، تفصِیل دے ان٘بار لا دِتے نيں۔ اوہناں نے شعُوری طَور اُتے اپنی تصنِیف وچ دہلی دی معاشرت دے نقُوش نُوں تھاں تھاں محفُوظ کرليا اے۔“
باغ و بہار وچ دہلی دی معاشرت دی بڑیاں بَھرپُور تصویراں مِݪدِیاں نيں۔ قِصّےآں دے منظر فارس و عجم تے ملک فرن٘گ دے نيں لیکن اوہناں دی معاشرت دہلی دے مُغل دربار دی اے۔ بقَول مولوی عبد الحق: ” میر امّن قصہ روم و شام، چین و ایران لِکھدے نيں، لیکن جدوں موقع آؤن٘دا اے تاں ساڈے مرثیہ گو شاعراں دی طرحاں آداب و رسوم اپنے ہی دیس دے بیان کَردے نيں۔“ باغ و بہار نہ صِرف دہلی دی معاشرت دا آئینہ اے بلکہ ایس وچ دہلوی ذہن وی اجاگر نظر آؤن٘دا اے۔ باغ و بہار دے محاورے دہلی واݪےآں دے ذہنی میلانات دے کامیاب عکاس نيں۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ اپنے مضمُون ”باغ و بہار کی زندہ نثر“ وچ رقمطراز نيں، ” باغ وبہار اک رہتل دی آواز اے ایہ اوس زمانّے دے ذہنی رجحانات دی آئینہ دار وی اے، زمانے دے ایہ رجحانات باغ و بہار دے محاورات وچ اپنا عکس دکھا رہے نيں۔“ معنوی طَور اُتے میر امّن دی داستان نوِیسی نے اردو ادب وچ بعض قابل ذکر اضافے کيتے نيں۔ اوہناں وچ سَبھ توں نمایاں واقعیت نگاری دا اوہ عنصر اے جس ناݪ باغ و بہار دی عبارت بھری پئی اے۔ جُزِئیات توں میر امّن نُوں اک سچّے فنکار دی طرحاں محبّت اے۔ اوہ جُزِئیات دی مدد ناݪ اپنیاں تصوِیراں وچ زندگی دا رَن٘گ بَھردے نيں۔ ایس توں ایہ فائدہ ہويا اے کہ قصہ چہار درویش ساڈی قومی معاشرت دے دورِ آخر دا جِین٘دا جاگدا مرقع بَݨ گیا اے۔ ایتھے شاہ و گدا، امیر و وزیر تے سوداگر اصل بازار وچ ساڈے ہزار سالہ معاشرتی پس منظر دے سامݨے اٹُھدے بَیٹھدے تے چَلدے پِھردے نظرآؤن٘دے نيں۔ باغ و بہار دے اوداں تاں اک اک لفظ وچ دہلویت جلوہ افروز نظر آؤن٘دی اے لیکن بَعض گوشے ایداں دے نيں جِتھے ایہ رَن٘گ بہت واضح نظر آؤن٘دا اے۔ خصُوصن پہلے درویش دے قِصّے وچ دہلویئت دا رَن٘گ اپݨِیاں تمام تَر رعنائیاں دے ناݪ مَوجُود اے۔ باغ و بہار تہذِیبی تے تارِیخی نکتہ نظر توں بہت اہم تے دِلچسپ کتاب اے۔ ایہدے صفحات اُتے پھیلّیا ہويا رَن٘گِ معاشرت محض تخیّل دی نادر کاری نئيں بلکہ حقیقت و واقعیت دی خوش بیانی اے۔ بقَول ممتاز حسین، ” قوت متخیلہ حقِیقت اُتے اک رن٘گِین فانُوس چڑھاؤن٘دی اے نہ کہ کوئی شَے محض عدم توں وجود وچ لیاؤن٘دی اے۔ “ باغ و بہار دے خُوبصُورت محل رن٘گِین محفلاں عظیم الشان دعوتاں رَن٘گ برن٘گے مُختلف قِسم دے کھاݨے، طرحاں طرحاں دے لباس وغیرہ خواہ تخیّل دے رن٘گِین فانُوس چڑھے ہوئے ہوݨ لیکن اوہ صاف دَسدے نيں کہ اوہناں دا تعلّق دہلی دی رہتل تے معاشرت توں اے۔
میر امّن نے باغ و بہار وچ جیہڑیاں بزم آرائیاں دی تصوِیر کشی کِیتی اے اوہناں وچ اوس دَور دی گہماگہمی تے ہماہمی توں علاوہ شرفائے دہلی دے اخلاق و کردار دے مرتبے وی پیش کِيتے نيں۔ گُفتگُو وچ شریفانہ لب و لہجہ، حِفظ مراتب، نکتہ آفرینی تے رکھ رکھائو، ایہ سَبھ اوس عہد دے دہلی دے اوہ نقُوش نيں جیہڑے باغ و بہار وچ نمایاں طور اُتے نظر آؤن٘دے نيں۔ باغ و بہار وچ جِتھے اوس زمانّے دی دہلوی رہتل دی صدائے بازگشت سݨائی دین٘دی اے اوتھے اوس دَور دے عقائد و میلانات، افکار، توہمات دے ناݪ ناݪ ذہنی رجحانات و جذباتی کیفیات دے نقُوش وی آشکار ہُن٘دے دکھائی دین٘دے نيں۔ بقَول ڈاکٹر سید عبد اللہ: ”باغ و بہار اردو نثر دی پہلی زِن٘دہ کتاب اے کیون٘کہ ایس وچ مصنّف دی ذات تے اوہدے زمانّے دا عکس واضح طور اُتے دکھائی دین٘دا اے۔“ باغ و بہار دا مطالعہ تہذیبی تے تارِیخی نُکتہ نظر توں وی بڑی اہمیت تے دلچسپی دا حامل اے۔ ظاہر اے ایس کتاب دے مصنّف میر امّن دا خاندان پُشتاں توں مغلیہ دربار ناݪ وابستہ رہیا سی، جس لئی اوہ شاہی خاندان، امراء، وزراء تے اوتھے دی عام زِن٘دگی توں وی پُوری طرحاں آگاہی رَکھدے سن تے مجلسی زِندگی تے سماجّی تقریباں توں وی اوہناں نُوں مکمّل طَور اُتے واقفیّت حاصل سی۔ باغ و بہار دا مطالعہ کرن توں پتا چَلدا اے کہ ایس وچ میر امّن نے صِرف اُچّے تے اعلا طبقے دی زِن٘دگی دی ہی عکاسّی نئيں کِيتی بلکہ اوس دَور دے عام انسانّاں دے کرداراں تے اجتماعی رویّاں دی جھلک وی دکھائی اے۔ یَعݨی باغ و بہار محض میر امّن دی ہی نادر کاری دا نتیِجّہ نئيں بلکہ ایس وچ حقِیقت و واقعیّت دی خوش بیانی وی پائی جان٘دی اے۔ باغ وب ہار، محمد شاہ رنگیلے دے جانشین، فرمان٘رواواں دے اوس معاشرے دا عکس اے جس وچ آل تیمور غرق مئے ناب ہو چُکی سی تے امراء زادِیاں وی مرداں دی طرحاں حمام وچ نہاؤݨ جان٘دِیاں سن۔ ایہ کوئی فرضی داستان نئيں بلکہ حقیقت اے کہ مغل فرمان٘روا خود اپنی اک محبُوبہ دے ناݪ حمام وچ نہاؤݨ گیا تے دونے اک ہی جگہ نہائے کیون٘کہ اوہدے ہاں نرِینہ اَولاد نئِیں سی تے مشہُور سی کہ ایس حمام وچ اک ساتھ نن٘گے نہاؤݨ ناݪ اولاد نرِینہ ہُن٘دی اے۔ ایس قِسم دے معاشرے دی بَھرپُور جھلک باغ و بہار وچ دیکھݨ نوں مِݪدی اے جیہڑی حقیقت اُتے مبنی اے۔ باغ و بہار دی حیثیّت اُردُو دے افسانوی ادب وچ اک سن٘گ مِیل دی اے تے ایہنُوں زبان و ادب دے اک شاہکار دی حیثیّت توں پہچاݨیا جان٘دا اے۔ ایہ اپنے زمانّے دی اِجتماعی زِن٘دگی دی اک مکمّل دستاویز اے۔ ایہ اپنے عہد دے معاشرے تے تہذیبی احوال و آثار تے واقعات و کوائف دا مستند تاریخی ریکارڈ اے۔ بقَول عبد الحق "مُختصر طَور اُتے ایہ کہیا جا سَکدا اے کہ میر امّن دہلوی نے بھان٘ويں باغ و بہار نُوں اک داستان دے طَور اُتے پیش کيتا اے جس وچ بہت سارا حِصّہ فرضی کرداراں اُتے مُشتمل اے لیکن ایس پُوری داستان وچ دہلی شہر اپنیاں پُوریاں توانائیاں دے ناݪ جھلکدا دکھائی دے رہیا اے جو خود میر امّن دے دل وچ مَوجُود سی۔ ایس داستان دا تمام تر ماحَول وی دہلی دا اے۔ جے میر امّن غیر ملک دا بیان وی کردے نيں تاں اوتھے دی تصوِیر کشی ایس انداز ناݪ ہُن٘دی اے گویا دہلی دے کِسے محلے دا بیان ہو رہیا ہووے۔ داستان دے سارے کردار وی دہلوی دکھائی دین٘دے نيں تے ایداں ایس پُوری داستان وچ جگہ جگہ دہلی دی معاشرت دیاں جھلکاں دکھائی دین٘دِیاں نيں۔ بقَول گارساں دتاسی: ”باغ و بہار دے ہَر صفحے اُتے اوہی خصوصیات مِݪݨ گِیاں جیہڑِیاں اسلامی ہندوستانی نُوں سمجھݨ وچ بہت کار آمد ہوݨ گِیاں۔“
کردار نگاری
سودھوباغ و بہار دے کرداراں اُتے نظر پائی جاوے تاں ایتھے دو قِسم دے کردار مِݪدے نيں، مرد کردار تے نسوانی کردار۔ بہت سارے ناقدین دا خیال اے کہ مردانہ کرداراں دی کردار نگاری کردے وقت میر امّن کِسے فنکارانّہ چابک دستی دا مظاہرہ نئيں کر سکے۔ سَبھ توں پہلے داستان دے مرد کرداراں دا جائزہ لیا جاوے تاں ایہناں وچ چار درویشاں توں علاوہ آزاد بخت تے خواجہ سگ پرست وی شامل نيں۔ چاروں درویش، جیہڑے کہاݨی دے ہِیرو نيں اوہناں دے بارے وچ گیان چند جین لکھدے نيں: "ایہناں وچ شہزادگی دی کوئی علامت نظر نئيں آؤن٘دی۔ ایہناں دے عِشق وچ کوئی عظمت، کوئی بلن٘دی تے وقار نئيں"۔
پہلا درویش
سودھوپہلا درویش یمن دے ملک التجار دا پُتر سی۔ چودان سال دی عُمر وچ یتیم ہو گیا تے فیر اپنیاں نادانیاں دی وجہ توں اپنی دَولت توں ہَتھ دھو بیٹھیا تے اوہدے دل توں احساس خودی تے اعتماد عمل جان٘دا رہن٘دا اے تے اپنی بَھیݨ دے ٹکڑےآں اُتے پَݪدا اے۔ غَیرت دواؤݨ اُتے دمشق روانہ ہُن٘دا اے، اوتھے اوہنُوں اک زخمی شہزادی مِݪدی اے جیہدا علاج اوہ بڑی محنت ناݪ کردا اے تے اوہدا ہر حُکم بجا لیاؤن٘دا اے لیکن شہزادی اوہدی پرواہ نئيں کردی، مگر اوہ خوشامد کردا رہن٘دا اے۔ دراصل خوشامد اوہدی عادت بَݨ چُکی اے۔ اوہدے عِشق وچ چھچھورا پَن اے۔ ایس تون علاوہ درویش مُستقل مزاجی دی صِفت توں وی محرُوم اے۔ ایس لئی یوسف سوداگر توں بہت جلد متاثر ہو جان٘دا اے۔ مُختصِرن ایہ کہ پہلے درویش دے کردار وچ مردانگی ناں دی چیز نئيں۔ ایہ اک مجہُول تے بودّا کردار اے جیہڑا فرماں برداری، خوشامدی فِطرت، عجز و اِنکسار دے باوجود دوسرےآں نُوں متاثر کرن دی صلاحیّت توں عاری اے۔ مُون٘ھ وچ سونے دا چمچہ لَے کے پَیدا ہوݨ واݪا ایہ تاجر زادہ کِسے مرحلے اُتے وی شخصی وقار، انا پسن٘دی یا خود داری دا مظاہرہ نئيں کردا۔ ایس کوتاہ بین، کم کوش تے نکمّے شخص دا ویاہ شہزادی ناݪ ہو جاݨا اک اتفاق اے تے جن٘گݪ وچ اوہنُوں کھو دیݨا اوہدی بے تدبیری، عاقبت نا اندیشی تے بد نصیبی دا ثبُوت اے۔
دُوسرا دویش
سودھودُوسرا دویش فارس دا شہزادہ اے، چوداں سال دی عمر وچ حاتم طائی اس دا اسوہ بَݨ جان٘دا اے تے اوہ زِندہ جاوید رہݨ لئی حاتم طائی دی پَیروی شُرُوع کر دین٘دا اے۔ شہزادہ مذہبی ذہن رکھدا اے تے اوہدے نزدِیک سخاوت روحانی ترقّی دا ذِریعہ سی۔ فیر جدوں اک فقیر توں بصرے دی شہزادی دا ذِکر سُݨدا اے تاں بصرے روانہ ہو جان٘دا اے تے جدوں شہزادی نُوں دیکھ لَین٘دا اے تاں اوہنُوں اپݨا دل دے بَیٹھدا اے۔ ایہ شہزادہ دوسرے شہزادےآں دے مقابلے وچ اِنّا خوشامدی نئيں۔ اوہ شہزادی دی خطرناک شرط نُوں فورن قبُول کَر لَیندا اے۔ ایس توں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ بہادر، عالی ہِمّت تے مہم جوئی توں نئيں گھبراؤندا۔ شہزادہ نیم روز دا راز معلوم کرن توں بعد اوہدے درد دا درماں لبّھݨ نِکݪ پَین٘دا اے۔ بقَول زہرا معین، "غم جاناں توں غم ہائے دگر تَک دا سفر ایہ درویش دی آدمیت و انسانیت، اوہدے دل دی گداختگی، ایثار و قربانّی بحیثیّت مجمُوعی اوہدے کردار دی بلن٘دی دی دلِیل اے۔ اوہدے کردار وچ بڑی اِستقامت اے۔ اوہ اپنی دُھن دا پکّا اے"۔
تِیسرا دویش
سودھوملک عجم دا شہزادہ اے۔ اپنے والدین دی اکلوتی تے لاڈلی اَولاد اے۔ عاشق زار اے تے عِشق دا زخم خوردہ اے۔ دُوسرے درویشاں دی طرحاں ایہ وی خوشامدی اے۔ کِدھرے کِدھرے جُرّت تے ذہانت دا مظاہرہ وی کردا اے مگر عِشق دے مَیدان وچ کوئی مَعرکہ سَر کرن دی اہلیّت توں عاری اے۔ کلّا ہی جدوں ہرن دا پِچّھا کَردا اے تاں ایہ گَلّ ثابت ہُندی اے کہ اوہ اک مہم جُو، نڈَر تے پُر اعتماد نوجوان اے۔ ایس توں علاوہ درویش توں جس طرحاں اوہ فرن٘گ دی شہزادی دا حال معلُوم کردا اے، اوہ درویش دی متجسّس طبِیعت دی عکاسّی کردا اے۔ شہزادی تے بہزاد خاں جدوں ڈُبّݨ لَگدے نيں تاں اوہ اوہناں نُوں کن٘ڈّھے اُتے کھڑا دیکھدا رہن٘دا اے۔ ایس لئی درویش عِشق دے معاملے وچ پھاڈّی اے۔ اوہدی محبّت وچ کوئی وقار نئيں۔ بقَول زہر معین: "اوہدا کردار کمزور اے، بے جان تے ڈِھلّا اے۔ اِبتداء وچ اوہ مہم جو، متجسّس تے بے خطر نظر آؤن٘دا اے پَر عَشق دی مہم وچ اوس توں گَھٹّ ہی کوئی ایسا کارنامہ سَرزد ہُن٘دا اے جیہدی بنیاد اُتے اوہنُوں عاشقاں دے زُمرے وچ شامل کيتا جاوے"۔
چَوتھا درویش
سودھوچین دے بادشاہ دا ولی عہد اے۔ نازاں ناݪ پݪیا تے چن٘گّی تربیّت ہوئی لیکن بیگمات تے خواص دی صحبت وچ رہݨ دی وجہ توں عقل و شعور توں عاری اے تے بے باکی تے جواں مردی ناں دی کوئی شَے اوہدے وچ نئيں مِݪدی، بلکہ کَم ظرفی تے بے وقوفی دے آثار نمایاں نيں۔ عملی دُنِیا توں زیادہ خیالی دُنِیا دا واسّی اے۔ مبارک نامی حبشی غلام اُتے اوہنُوں بے حَد اعتبار اے۔ ہَر کڑے وقت تے مُشکل مرحلے اُتے شہزادہ کِسے جُرّت یا اِستقلال دا مظاہرہ کرن دی بجائے مبارک حبشی توں رجُوع کردا اے۔ شہزادہ شکّی مزاج وی اے تے اپنے جاں نثار غلام اُتے وی شَک کرن توں دریغ نئيں کَردا۔ شہزادے دی عاقبت نا اندیشی اُدوں اِنتہاء اُتے پہنچ جان٘دی اے جدوں اوہ ملک صادق وَرگے طاقتور تے اپنے باپ دے مُخلص سجّݨ دے ناݪ جَن٘گ آزما ہو کے شکست توں دوچار ہُن٘دا اے۔ مُختصر ایہ کہ چوتھے درویش دی نکیل مبارک حبشی دے ہَتھ وچ اے جیہڑا اوہدا عقل کُل اے تے واحد سایہ تے سہارا اے۔
بادشاہ آزاد بخت
سودھوآزاد بخت روم دی سلطنت دا تنہا وارث اے۔ اوہنُوں دُنِیا دی ہَر آسائش تے سہُولت میسّر اے، اوہ نیک، عبادت گزار تے سخی اے۔ ایس سَبھ دے باوجُود اوہ اَولاد دی نعمت توں محرُوم ہوݨ دی وجہ توں اکثر پریشان رہن٘دا اے تے چاݪی سال دی عُمر تَک پہن٘چ کے اوہ اقتدار تے اختیار توں لاتعلّق ہو کے گوشہ نشینی اختیار کر لَین٘دا اے تے اَولاد لئی جدوں اوہ کِسے خانقاہ وچ جان٘دا اے تاں اوتھے اوہدی مُلاقات درویشاں ناݪ ہُن٘دی اے جیہڑے باری باری اوہنُوں اپنی کہاݨی سݨاؤن٘دے نيں۔ طبَیعت وچ عُجلت پسَن٘د واقع ہويا اے۔ ایس لئی بغَیر جُرم ثابت ہوئے اپنے وفادار وزِیر دی مَوت دا حُکم دین٘دا اے تے بُڈھے سگ پرست ناݪ کَم سِن شہزادی دا ویاہ کراؤݨا جے اک پاسّے رحمدِلی دا مظہر اے تاں دُوسرے پاسّے شہزادی دے ناݪ جبر تے ظُلم آئینہ دار اے۔ آزاد بخت دی داستان وچ دُوسرے درویشاں دی طرحاں عِشق دا عنصر شامل نئيں۔ اوہدی مہم جُوئی دی جہت دُوسرے درویش دے بَرعکس مُختلِف اے۔ آزاد بخت دا کردار مرکزی تے بنیادی اے تے پڑھنہار دی دلچسپی دا باعث، زِن٘دگی دے زیادہ نیڑے تے بَھرپُور اے۔ بقَول سہیل بخاری: "باغ و بہار دا ایہ کردار زِن٘دہ جاوید اے"۔
خواجہ سگ پرست
سودھوایہ کردار بہت شرِیف تے بے وقُوف اے۔ معلُوم ہُندا اے کہ ایس وچ دُنِیا داری تے عقل بِلکل نئيں۔ اپنے بھائیاں توں دغے تے دغا کھان٘دا اے پَر فیر وی اوہناں نُوں اپنا خَیر خواہ سمجھدا اے۔ اوہدے بھائی شیطان صِفت نيں۔ اپنے بھائیاں توں دھوکھا کھاݨ دے باوجُود بار بار نیکی کرنا اوہدی نیکی تے شرافت تے برداشت دی نشانّی اے۔ بھائیاں ناݪ شدِید محبّت اے پَر جدوں اوہ بدلہ لَیݨ اُتے آؤن٘دا اے تاں ایسی سزا دین٘دا اے جیہڑی کِسے نے نہ دیکھی تے نہ سُݨی۔ ایہدے ناݪ ناݪ داستان دے چار درویشاں ون٘گوں خواجہ سگ پرست وی خوشامدی اے تے سراندیپ دی شہزادی دے سامّݨے خوشامد کردا تے گِڑگڑاؤن٘دا اے۔ دُوسرے درویشاں دی طرحاں جنس اوہدی سَبھ توں وڈی کمزوری اے، ایس لئی بُڈھا ہوݨ دے باوجُود کَم سِن شہزادی ناݪ ویاہ لئی بے تاب اے۔ پَر اپݨِیاں بہت سارِیاں خامِیاں دے باوجُود چاراں درویشاں توں ایہ کردار مُختلِف تے مُنفرِد اے۔
نسوانی کردار
سودھومیر امّن دے کرداراں دے ضِمن وچ عام تاثّر ایہ پایا جان٘دا اے کہ اوہناں دے مردانہ کرداراں دے مقابلے وچ نسوانی کردار زیادہ جان دار نيں۔ سید وقار عظیم، میر امّن دے نسوانی کرداراں دے بارے وچ لِکھدے نيں کہ: "کردا رنگاری دے معاملے وچ میر امّن نے جیہڑی توجّہ ہَر داستان وچ ہیروئن اُتے صرف کِیتی اے اوس توں مرداں دے کردار محروم رہے نيں"۔ باغ و بہار دے نسوانی کرداراں وچ ماہ رو، وزیر زادی، سراندیپ دی شہزادی تے بصرے دی شہزادی دے کرداراں نوں خصُوصی اہمیّت حاصل اے۔
ماہ رو
سودھوماہ رو پہلے درویش دے قِصّے دی ہیروئن اے جیہنُوں میر امّن نے نہایت خوبصُورت، پری پیکر تے جاہ و حشم اُتے نازاں دکھایا اے۔ احساس برتری دے باعث اوس وچ تمکنت تے رکھ رکھاؤ اے لیکن آخر اوہ جذبہ عِشق دے ہتھوں مغلُوب ہوجان٘دی اے تاں اوس وچ قدرے نرمی تے ملائمت پَیدا ہو جان٘دی اے۔ جِدّاں ہی اوہ عِشق وچ ناکام ہُن٘دی اے تاں فیر توں بپھری ہوئی شیرنی بَݨ جان٘دی اے۔ اوہدے مزاج وچ تضاد پایا جان٘دا اے۔ اوہ بیَک وقت رحم دِل وی اے تے قاہر وی، عِشق وی کردی اے تے بدنامی توں وی خوفزدہ اے، اوہ دانشمَن٘د وی اے تے جذبہ دل دے ہتھوں مغلُوب وی۔ اوہ مذہب اُتے یقِین وی رَکھدی اے تے عملی طَور اُتے مذہبی احکام توں اِنحراف وی کَردی اے۔
وزیر زادی
سودھووزیر زادی خواجہ سگ پرست دے قِصّے دی ہیروئن اے۔ ایہ قِصّہ بادشاہ آزاد بخت دی زبانی بیان ہويا اے۔ وزیر زادی دا ویاہ خواجہ سگ پرست ناݪ اُدوں ہُن٘دا اے جدوں اوہدے گُڈِیاں پٹولّیاں ناݪ کھیلّݨ دے دن سَن تے خواجہ سگ پرست دی عُمر پنجاہ سال سی، پَر وزیر زادی بادشاہ دا حُکم بجا لیاؤن٘دے ہوئے ویاہ لئی تیار ہو جان٘دی اے۔ وزیر زادی خواجہ سگ پرست دے مقابلے وچ اک کَم سِن کُڑی اے جیہدا ویاہ خواجہ سگ پرست ناݪ کر دتا جاندی اے۔
سراندیپ دی شہزادی
سودھوسراندیپ دی شہزادی خواجہ سگ پرست دے قِصّے دا کردار اے جیہنُوں میر امّن نے خالص ہندوستانی مزاج دی حامل ہِندو راجکماری دے رُوپ وچ دکھایا اے۔ اوہ کُھلے ماحَول دی پݪی اے جِتھے پردہ کرن دا رواج نئيں۔ اوہ مرداں دی طرحاں آزادانہ جن٘گݪاں وچ گُھمدی تے شکار کَردی پِھردی اے۔ میر امّن نے اوہدا تذکرہ ایدّاں کِیتا اے:
| ” | اوتھے دے بادشاہ دی اک دھی سی نہایت خوبصُورت، صاحب جمال، اکثر بادشاہ تے شہزادے اوہدے عِشق وچ خراب سن۔ اوتھے رسم حجاب نئِیں سی، ایس لئی اوہ کُڑی سارا دن ہَم جولیاں دے ناݪ سَیر تے شکار کَردی پِھردی۔ | “ |
بصرے دی شہزادی
سودھوبصرے دی شہزادی دُوسرے درویش (شہزادہ فارس) دی محبُوبہ اے جو آخر وچ اوہدی بِیوی بَݨ جان٘دی اے۔ شہزادی دِیاں چھے بَھیݨاں سی۔ اک دن بادشاہ نے اوہناں نُوں کہیا کہ خدا دا شُکر کرو کہ تسيں شہزادیاں واں۔ جے مَيں بادشاہ نہ ہُندا تاں تُسِيں وی شہزادیاں نہ ہُندِیاں۔ ایہ سارا کرّ و فَر میرے ہی طفَیل اے۔ اوہناں وِچوں اک شہزادی، جیہڑی مذہب اُتے پورا یقِین رَکھدی اے، ایس گَلّ دی قائل سی کہ جو کچھ ہُندا اے تقدیر دے تابع ہُندا اے۔ اوہنے اپنے باپ (بادشاہ) دی ایس گَلّ نُوں مُسترد کَر دِتا تے سَبھ کچھ تقدیر تے اللہ دی دیݨ قرار دِتا۔ ایہدی پاداش وچ شہزادی نُوں جن٘گݪ وچ چَھڈ دِتا گیا جِتھے اوہ صبر و شکر کَردی تے عبادت وچ مصرُوف رہن٘دی۔ اوہنے اک دن مرد بزُرگ دی جھون٘پڑی بݨاؤݨ لئی زمِین کھودّݨ نُوں کہیا تاں خدا دی قُدرت ناݪ اک مدفُون خزانہ مِݪ گیا۔ جس توں اوہنے اک محل تَعمِیر کروایا۔ باپ نُوں معلُوم ہويا تاں اوہنے توبہ کِیتی تے باپ توں بَعد ایہی شہزادی تخت نشِین ہوئی۔ میر امّن نے اوہنُوں نہایت سخی، مہان نواز، سلِیقہ شعار، ہوشیار، چالاک، معاملہ فہم، پُر تمکنت تے باوقار دکھایا اے۔ ايسے شہزادی دی سخاوت دا شہرہ سُݨ کے پہلا درویش اوہدی زیارت لئی آیا تے اوہدی اک جھلک دیکھ کے اوس اُتے فرِیفتہ ہو گیا۔
پہلے درویش دی بَھیݨ
سودھومیر امّن نے ایس کردار وچ مکمّل طَور اُتے اک بَھرپُور عورت دی عکاسّی کِیتی اے جیہڑی اپنے بھائی دی محبّت وچ سرشار اے، اوہدی ہَر مُمکن مدد کردی اے تے جدوں پہلا درویش سَبھ کچھ لٹا کے اپݨی بَھیݨ دے کوݪ آؤن٘دا اے تاں اوہ خوشدِلی ناݪ اوہدا اِستقبال کَردی اے تے اوہدا ہَر لحاظ ناݪ خیال رَکھدی اے۔ بَعد وچ اوہدی بَھیݨ اوہنُوں غَیرت وی دواؤن٘دی اے تے اوہنُوں عمل دی طرف مائل کَردی اے کہ اوہنپوں کچھ کرنا چاہیدا اے۔ جے دیکھیا جاوے تاں ایہ کردار پاک و ہند دی بَھیݨ دی اک مکمّل تے خُوبصُورت تصویر اے۔
کُٹݨی
سودھوضِمنی کردار ہوݨ دے باوجُود میر امّن نے کُٹݨی دے کردار وچ کمال کَر دکھایا اے تے پڑھنہار دے سامّݨے ”بی جمالو“ قِسم دی تصوِیر آجان٘دی اے۔ ایس کردار دی تصوِیر کشی کرن وچ میر امّن نے نہایت چابکدستی ناݪ کَم لیا اے۔ کُٹݨی دی بولّی دہلی واݪِیاں عَورتاں دی بولّی اے۔ فقِیرنِیاں لوکاّں دے دل وچ کِس طرحاں اپنے لئی ہمدردی پَیدا کِردِیاں نيں تے کِیہ کِیہ دُعاواں دین٘دِیاں نيں۔ ایہدا اِقتباس:
| ” | اک بُڑھیا، شیطان دی خالہ (اوہدا خدا کرے مُون٘ھ کالا) ہَتھ وچ تسبیح لٹکائے، بُرقع اَوڑھے، دروازہ کُھلا پا کے بے دھڑک چلی آئی تے سامّݨے کھڑے ہو کے، ہَتھ چک کے دُعا دیݨ لگی، کہ تیری نتھ جوڑی سہاگ دی سلامت رہے تے کماؤ دی پگڑی رہے۔ | “ |
مجمُوعی طَور اُتے جے دیکھیا جاوے تاں میر امّن دے نسوانی کردار زیادہ بہتر تے خُوبصُورت نيں۔ اوہناں نے خُشی تے غَم دے موقعے اُتے عَورتاں دا لب و لہجہ اختیار کِيتا اے کہ اوہ کِدّاں دُعاواں دین٘دِیاں نيں تے کِدّاں غُصّے دا اظہار کَردِیاں نيں۔ ایس توں علاوہ اوہناں نے عَورتاں دی مکالمہ نگاری اُتے وی خُوب توجّہ دِتی اے۔ ایس لئی مرداں دے مقابلے وچ عَورتاں دے مکالمے بوہتے کامیاب نيں۔ میر امّن نے خالص مقامّی لہجے وچ بہت جاندار مکالمے لِکھے نيں۔
ترجمہ
سودھومیر امّن دی روایت دے مطابق ایہ کہاݨی اصلن فارسی زبان وچ امیر خسرو نے "قصہ چہار درویش" دے ناں توں لِکھی سی (لیکن تحقِیق کاراں نے امیر خسرو ناݪ کہاݨی دی نِسبت نُوں غلط قرار دتا اے)۔ ایس کہاݨی نُوں سَبھ توں پہلاں اُردُو وچ میر حسین عطاء تحسین نے "نو طرز مرصع" دے ناں توں ترجمہ کيتا پَر ایہدی زبان نہایت دقِیق تے پیچِیدہ سی، جس توں معمُولی استعداد واݪے پڑھنہار نئِیں سمجھ سَکدے۔ 1801ء وچ فورٹ وِلیئم کالج، کلکتا وچ ہندوستانی ادب دے ترجمے دا اک منصُوبہ شُرُوع کِيتا گیا تے ايہدے تحت ادب دے مشہُور سکالر جان گلکرسٹ نے میر امّن دہلوی نُوں ایہنُوں آسان اُردُو وچ مُنتقل کرن دا مشورہ دِتا۔ میر امّن اُدوں کالج وچ ملازم سن۔ چنان٘چہ میر امّن نے میر حسین عطاء تحسین دے "نو طرز مرصع نوں بنیاد بݨایا تے ناݪے "قصہ چہار درویش" دے فارسی نُسخے نُوں سامّݨے رَکھ کے ایہنُوں اُردُو دی محاوراتی تے عام بول چال دی زبان وچ مُنتقل کيتا تے ایہدا ناں "باغ و بہار" رکھیا۔ 1857ء وچ ڈنکن فوربس نے ایہدا انگریزی وچ ترجمہ کيتا۔ [۴]
باہرلے جوڑ
سودھوباہرلے جوڑ
سودھو- باغ و بہار پڑھو
- باغ و بہار اُتے کولمبیا یونیورسٹی دا مضمُون
- باغ و بہار خطی نسخہ 1813ء