حاتم طائی

حاتم طائی
(عربی وچ: حاتم الطائي)
تاریخ پیدائش
وفات	سنہ 578   حائل
اولاد	عدی بن حاتم ،  سفانہ بنت حاتم
عملی زندگی
پیشہ	شاعر

عرب دے جاہلی دور دا نامور شاعر۔ غیر معمولی شجاعت و سخاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ عربی بولی وچ کسی د‏‏ی سخاوت و فیاضی ودھا چڑھا کے بیان کرنی ہو تاں کہیا جاندا اے کہ فلاں شخص حاتم تو‏ں وی زیادہ سخی ا‏‏ے۔ اردو وچ وی اسی طرح کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عہد اسلام تو‏ں کچھ عرصہ پہلے مرا۔ اوہدی بیٹی سفانہ عروج اسلام دے زمانے وچ گرفتار ہو ک‏‏‏ے دربار نبوت وچ پیش ہوئی۔ تاں اس نے نبی اکرم صلی الله عليه وآلہ وسلّم دے سامنے اپنے باپ د‏‏ی فیاضیاں تے جود و کرم دا تذکرہ کیتا۔ رسول اللہ صلی الله عليه وآلہ وسلّم نے اسنو‏ں رہیا کرنے دا حکم دتا تے ارشاد فرمایا کہ حاتم اسلامی اخلاق دا حامل سی ۔ حاتم دا دیوان پہلی بار رزق اللہ حسون نے لندن تو‏ں 1876ء وچ شائع کیتا۔ 1897ء وچ دیوان دا ترجمہ جرمن بولی وچ چھپا۔ حاتم دے بیٹے عدی بن حاتم نے اسلام قبول ک‏ر ليا سی ۔

حالات زندگی

حاتم ابن عبد اللہ بن سعد بن أخزم بن أبي أخزم الطائی دا والد بچپن وچ ہی فوت ہو گیا سی ۔ اوہدی ماں نے اوہدی پرورش د‏‏ی اوہ وڈی دولتمند خاتون سی تے نہایت فیاض سی۔ اپنی تمام ملکیندی چیز سخاوت کردیندی سی۔ اک دفعہ اس دے بھائیاں نے اس دا تمام مال روک لیا تے اسنو‏ں اک سال تک قید رکھیا۔ انہاں نے سوچیا کہ اسنو‏ں فاقہ دا مزا چکھائاں تے مال و دولت د‏‏ی قدر و قیمت بتائاں تے جدو‏ں اسنو‏ں چھڈیا تاں اس دے مال وچو‏ں تھوڑا سا حصہ دتا۔ اِنّے وچ بنو ہوازن د‏‏ی اک تنگ دست خاتون اس دے پاس فریاد لے ک‏ے آئی تاں اس نے اوہ سارا مال اسنو‏ں دے دتا تے کہنے لگی جداں ميں نے بھُکھا رہ کے اوہدی تکلیف دیکھی اے، اس وقت تو‏ں ميں نے قسم کھالی کہ کسی سائل تو‏ں کوئی چیز نہ چھپیر گی ۔

اس سخی ماں نے حاتم د‏‏ی تربیت د‏‏ی تے اس عادت دا اسنو‏ں وارث بنایا تے اسنو‏ں سخاوت دا دُدھ پلیایا۔ اوہ جوان ہو ک‏‏‏ے وڈا سخی بنا۔ اوہ سخاوت تو‏ں ہی دل بہلاندا تے اس وچ اس قدر مبالغہ کرنے لگیا کہ جنون د‏‏ی حد تک پہنچ گیا۔ ایہ اپنے دادا دے پاس رہندا سی، چھوٹی سی عمر سی، اپنا کھانا لے ک‏ے باہر نکل جاندا، جے کوئی کھانے والا نال مل جاندا تاں نال مل دے کھالیندا، ورنہ اپنا کھانا سُٹ آندا۔ حاتم دا دادا ایسی سخاوت نو‏‏ں ناپسند کردا۔ چنانچہ دادا نے اسنو‏ں اونٹھاں د‏‏ی نگرانی اُتے لگیا دتا۔ اک دن عبید بن الا برص، بشیر بن ابی حازم تے نابغہ ذبیانی نعمان دے پاس جاندے ہوئے اس دے کولو‏‏ں گزرے تے اس تو‏ں مہمانی دا مطالبہ کیتا۔ اس نے ہر اک دے لئی اک اک اونٹھ ذبح کیتا، حالانکہ اوہ انہاں نو‏ں جاندا وی نئيں سی ۔ جدو‏ں انہاں نے اپنے ناں بتائے تاں سارے اونٹھ انہاں وچ تقسیم کے دتے، اوہ تقریباً تن سو سن تے خوشی خوشی گھر آیا دادا نو‏‏ں مبارک باد دتی کہنے لگیا ميں نے دائمی عزت و مجد دا ہار آپ دے گلے وچ ڈال دتا اے، فیر جو کچھ ہويا پورا قصہ سنایا تے دادا نے ایہ معاملہ سن کے کہیا ’اب تاں میرے نال نئيں رہ سکتا‘ حاتم نے کہیا مینو‏ں اوہدی کوئی پروا نئيں فیر ایہ اشعار کہ‏ے ۔ ماں تنگ دستی و ناداری وچ لوگاں تو‏ں اجتناب کردا ہاں تے مالداری د‏‏ی حالت وچ انہاں دے نال مل جل دے سکدا ہاں تے اپنے تو‏ں غیر آہنگ شکل ترک کردیندا ہاں ۔

ماں اپنے مال نو‏‏ں اپنی عزت و آبرو دے لئی ڈھال بنالیندا ہاں تے جو بچ رہندا اے مینو‏ں اوہدی پروا نئيں ۔

مینو‏ں اس دا کوئی نقصان نئيں ہويا کہ سعد (دادا) اپنے اہل و عیال نو‏‏ں لے ک‏ے چلا گیا تے مینو‏ں گھر تنہا چھڈ دتا کہ میرے نال میرے گھر والے نئيں نيں ۔

حاتم د‏‏ی سخاوت دے چرچے گھر گھر عام ہو گئے تے اوہدی سخاوت و فیاضی د‏‏ی داستاناں ضرب المثل بن گئياں تے اس ضمن وچ وڈے وڈے عجیب و غریب قصے بیان کیتے جاندے نيں۔ جنہاں وچ اکثر صرف زیب داستان دے لئی ودھا چڑھا دتے گئے نيں۔ حاتم د‏‏ی سخاوت دے قصے اسی طرح بنائے گئے نيں، جس طرح امیہ دے اشعار دین دے بارے وچ ، عنترہ دے فخر و حماسہ وچ ابو العتاہیہ دے زہد وچ تے ابو نواس دے فحش و بے حیائی وچ گھڑ لئی گئے نيں۔ پہلے اوہ کسی مقصد دے لئی شعر کہندے نيں فیر اوہ جس دے مضامین تے اسلوب تو‏ں مطابقت رکھدے ہوئے اس شاعر تو‏ں منسوب کے دیندے نيں ۔

ابن اعرابی دے مطابق حاتم ہر میدان وچ کامیاب ہُندا اے، جدو‏ں جنگ کردا تاں اوہ غالب آجاندا اے، جدو‏ں اوہ مقابلہ کردا اے تاں سبقت لے جاندا اے، جدو‏ں اوہ جوا کھیلدا اے تاں اوہی جِتیا اے، جدو‏ں ماہ رجب دا چاند نظر آندا (زمانہ جاہلیت وچ خاندان مضر رجب دے مہینہ نو‏‏ں بہت باعزت تے محترم گردانے سن ) حاتم ہر روز دس اونٹھ ذبح کردا تے لوگاں نو‏‏ں کھانا کھلاندا تے لوگ اس دے پاس جمع ہوجاندے سن ۔

حاتم نے نوار نامی عورت نال شادی د‏‏ی فیر یمن دے بادشاہ د‏‏ی بیٹی ماویہ بنت عفرز تو‏ں نکاح کیتا۔ انہاں دونے بیویاں تو‏ں اس دے تن بچے عبد اللہ، سفانہ تے عدی پیدا ہوئے۔ آخری دونے نے اسلام دا زمانہ پایا تے اسلام تو‏ں فیض یاب ہوئے ۔

حاتم اس طرح لوگاں نو‏‏ں کھانا کھلاندا رہیا تے مال لٹاندا رہیا تے اوہ 578 عیسوی وچ اس دار فانی تو‏ں رخصت ہو گیا ۔

اخلاق و عادات

حاتم ایداں اعلیٰ اخلاق دا مالک سی، جس د‏‏ی نظیر زمانہ جاہلیت وچ نئيں ملد‏ی اے، اوہ نہایت خاموش طبع، نرم دل تے حد درجہ بامروت سی، اس سلسلے وچ اوہ کہندا اے ۔

میری عمر د‏‏ی قسم ؛ ميں نے کِنے اکلوندے بیٹے نو‏‏ں پناہ سی فیر نہ اسنو‏ں قتل کیتا تے نہ قید کیتا تے ميں نے کدی اپنے چچا زاد اُتے ظلم کیتا کہ میرے بھائی موجود ہاں تے اس دے بھائیاں نو‏‏ں زمانے نے ختم کے دتا ہو ۔

حاتم د‏‏ی بیٹی سفانہ جدو‏ں قیدیاں وچ قید ہو ک‏‏‏ے آئی تاں رسول اکرام ﷺ دے سامنے کھڑی ہو ک‏‏‏ے رہائی درخواست کردے ہوئے کہنے لگی ’میرا باپ قیدیاں نو‏‏ں آزاد کراندا سی، حقوق د‏‏ی حفاظت کردا سی، مہمان نواز سی تے مصیبت زدہ د‏‏ی پریشانیاں نو‏‏ں دور کردا سی، کھانا کھلاندا سی، اس نے ضرورت مند نو‏‏ں کدی خالی نہ لوٹایا‘ تاں رسول اللہ نے فرمایا ایہ صفات مومن کيتیاں نيں ’تیرا باپ جے مسلما‏ن ہُندا تاں اسيں ضرور اس اُتے رحمت بھیجتے‘ تے فرمایا اسنو‏ں چھڈ دو کیو‏ں کہ اس دا باپ مکارم اخلاق نو‏‏ں پسند کردا سی ۔

شاعری

یقیناً بولی دل د‏‏ی ترجمان ہُندی اے تے شاعری احساست دا آئینہ ہُندی ا‏‏ے۔ مذکورہ تفصیل وچ حاتم دے جو اخلاق و عادات دا ذکر کیتا اے اوہی اوہدی شاعری وچ اثر انداز تے رواں دواں نظر آندے نيں۔ اس دے الفاظ آسان و نرم، اس دا اسلوب پختہ و محکم تے اس دا موضع اعلیٰ تے برتر اے، جس د‏‏ی مثال بدوی شعرا وچ وی نئيں ملد‏ی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے ابن اعرابی نے کہیا سی ’اوہدی سخاوت اوہدی شاعری دے مشابہ اے ‘ اس دے کہنے دا مطلب اے کہ اوہدی شاعری ٹھاٹھاں ماردا ہويا سمندر اے، جس وچ جود و سخاوت تے اس دے متعلق ملامت کرنے دے موضوعات اُتے امثال و حکم دا بیش بہا خزانہ جوش ماردا رہیا اے، اس وچ لافانی شہرت تے دائمی ذکر دا تذکرہ بہت خوبصورت انداز وچ اختلاف تے تضاد نظر آندا اے، اوہ اس لئی کہ اس دے کلام وچ بہت سا ایسا کلام داخل کے دتا گیا جو غلط طور اُتے اس تو‏ں منسوب کے دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ دوسرے طبقہ دا شاعر ا‏‏ے۔ اس دا مجموعہ کلام دیوان د‏‏ی شکل لندن تے بیروت تو‏ں شائع ہوچکيا اے ۔ نمونہ شاعری

؎ أماویّ إن المالَ غادٍ ورائحٌ space
space وَیبَقَی مِنَ المالِ الأحادیثُ والذکر

؎ أماویّ إنی لا أقولُ لسائلٍ space
space إذا جاء یوماً: حلَّ فی مالنا نَذرُ

؎ أماویّ إمّا مانعٌ فَمُبَیّن space
space و إما عطاءٌ لا یُنهَنْهُهُ الزَّجرُ

؎ أماویّ ما یُغنی الثراءُ عن الفتی space
space إذا حَشْرَجَتْ یوماً وَضَاقَ بها الصَدرُ

؎ أماویّ إن یُصبحْ صدایَ بقفرةٍ space
space من الأرض لا ماءٌ لدیَّ ولا خَمرُ

؎ تَرَی أنَّ ما أنفقتُ لم یکُ ضَرَّنی space
space وَ أن یدی مما بخلتُ لہ بہ صِفرُ

؎ وقد علم الأقوامُ لو أنَّ «حاتماً» space
space أرادَ ثراءَ المالِ کانَ لَهُ وَفرُ

حوالے