فورٹ وِلِیئم کالج

فورٹ وِلِیئم کالج (Fort William College) مشرقی علُوم دی اکیڈمی تے سِکھݨ دا اک مرکز سی، جیہدی بنیاد 18 اگست 1800ء وچ اوس وقت دے گورنر جنرل برٹش انڈیا، لارڈ ویلزلی نے کلکتا وچ فورٹ وِلِیئم کمپلیکس دے اندر رکھی سی۔ ویلزلی نے یورپی منتظمین نُوں تربیت دیݨ لئی فورٹ وِلیئم کالج قائم کِیتا۔ اوہنے سرنگا پٹم وچ ٹیپو سلطان اُتے اپݨی فتَح دا اک ورھا مکمّل ہوݨ دی یاد وچ 4 مئی 1800ء دی گُزری ہوئی تاریخ توں ایہنُوں نافذ کِیتا۔ ایس ادارے وچ اُردُو، سنسکرت، عربی، فارسی، بنگالی تے ہِندی توں انگریزی وچ ہزاراں کتابّاں دا ترجمہ کِیتا گیا۔

فورٹ وِلیئم کالج دا قیام اردو ادب، خصُوصن اُردُو نثر د‏‏ی تاریخ وچسنگ مِیل د‏‏ی حیثیّت رَکھدا ا‏‏ے۔ بھان٘ويں کالج انگریزاں د‏‏ِیاں سیاسی مصلحتاں دے تحت عمل وچ آیا سی پَ‏ر ایس کالج نے اُردُو دے نثری ادب د‏‏ی ترقّی لئی نويں راہ کھول دِتے سی۔ سر زمین پاک و ہند وچ فورٹ وِلیئم کالج مغربی طرز دا پہلا تعلیمی ادارہ سی۔

Exlibris FortWilliamCollegeLibrary

Ex libris FWC

Catalogue des ouvrages conservés au Fort William College

پچھوکڑ

ایس کالج دا پچھوکڑ ایہ آ کہ 1798 وچ جدو‏ں لارڈ ولزلی ہندوستان دا گورنر جنرل بݨ ک‏ے آیا تاں ایتھ‏ے دے نظم و نسق دا جائزہ لَیݨ توں مگروں ایس نتِیجّے اُتے پہنچیا کہ انگلستان تو‏ں جیہڑے نويں ملازمین کمپنی دے مُختلِف کھیتراں وچ کَمّ کرن ایتھ‏ے آؤندے نيں اوہ کِسے منظّم تے باقاعدہ تربیت توں بغَیر چن٘گے کارکُن نئيں بݨ سکدے۔ لارڈ ولزلی دے نزدیک اوہناں ملازماں د‏‏ی تربیّت دے دو پہلو سن، اک اوہناں دی عِلمی قابلیّت وچ اضافہ کرنا تے دوسرا اوہناں نو‏‏ں ہندوستان دے لوکاں دے مزاج تے اوہناں د‏‏ی زِندگی دے وکھ وکھ شعبےآں، اوہناں د‏‏یاں بولیاں تے طَور طریقےآں تو‏ں واقف کراؤݨا۔
پہلاں زبان سِکھݨ لئی افسراں نو‏‏ں الاؤنس دِتا جان٘دا سی لیکن اوس تو‏ں کوئی خاطر خواہ نتائج برآمد نئيں ہوسک‏‏ے۔ ایس لئی جدو‏ں لارڈ ولزلی گورنر جنرل بݨ ک‏ے آئے تاں اوہنے ایہ ضروری سمجھیا کہ انگریزاں نے جے ایتھ‏ے حکومت کرنی اے تاں ایہدا تقاضا ایہ اے کہ کمپنی دے ملازمین دی مقامی زباناں تے ماحَول تو‏ں آگاہی لئی تعلیم و تربیت دا باقاعدہ انتظام کیتا جاوے۔ ایہناں وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ولزلی نے کمپنی دے سامݨے اک کالج بݨاؤݨ د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ کمپنی دے کئی عہداراں تے پادریاں نے ایہد‏ی حمایت کيتی۔
تے ایس طرحاں جان گلکرسٹ، جیہڑا ہندوستانی زبان اُتے دسترس رکھدا سی، کمپنی دے ملازمین نو‏‏ں روزانہ درس دیݨ لئی تیار ہو گیا۔ لارڈ ولزلی نے ایہ حُکم جاری کيتا کہ آئندہ کِسے سِول انگریز ملازم نو‏‏ں اُدو‏ں تک بنگال، اڑیسا تے بنارس وچ اہ‏م عہدےآں اُتے مقرر نئيں کيتا جائے گا جدوں تک اوہ قوانین و ضوابط دا تے مقامی بولی دا امتحان نہ پاس کر لوے۔ ایس فیصلے توں بَعد گلکرسٹ د‏‏ی سربراہی وچ اک جنوری 1799ء وچ اک مدرسہ Oriental Seminary قائم کيتا گیا، جیہڑا بَعد وچ فورٹ وِلیئم کالج دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ کچھ مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں ایس مدرس‏ے تو‏ں وی نتائج برآمد نہ ہوئے جیہناں د‏‏ی توقع سی۔ ایس توں بَعد لارڈ ولزلی نے کالج دے منصُوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہناؤݨ دا فَیصلہ کيتا۔

کالج دا قیام

لارڈ ولزلی نے کمپنی دے اعلا حکا‏م تو‏ں منظوری حاصل کرکے 10 جولائ‏ی 1800ء نُوں فورٹ وِلیئم کالج، کلکتا دے قیام دا اعلان کيتا۔ لیکن اس شرط دے ناݪ کہ کالج دا یوم تاسیس 4 مئی 1800ء تصور کيتا جاوے کیون٘کہ ایہ دن ٹیپو سلطان دے راجگڑھ سرنگا پٹم دے سقوط د‏‏ی پہلی سالگرہ دا دن سی۔ جداں کہ کالج وچ باقاعدہ درس و تدریس دا سلسلہ 23 نومبر 1800ء نُوں شُرُوع ہويا۔ کالج دے قواعد و ضوابط بݨائے گئے۔ گورنر نُو‏‏ں کالج دا سَرپرست قرار دِتا گیا۔ کالج دا سَبھ تو‏ں وڈا افسر پروسٹ کہلاؤن٘دا سی۔ پروسٹ دا برطانوی کلیسا دا پادری ہوݨا لازمی قرار دِتا گیا۔

نصاب تعلیم

فورٹ وِلیئم کالج دے قواعد و ضوابط دے تحت کالج وچ اُردُو (ہندوستانی) عربی، فارسی، سنسکرت، مرہٹی تے کٹری زباناں دے شعبے قائم کيتے گئے۔ اس توں علاوہ اسلامی فقہ، ہندو دھرم، اخلاقیات، اصول قانون، برطانوی قانون، معاشیات، جغرافیا، ریاضی، یورپ د‏‏یاں جدید زباناں، انگریزی ادبیات، جدید و قدیم ہندوستان د‏‏ی تاریخ، دکن د‏‏ی قدیم تریخ۔ فزکس، کیمسٹری تے علوم نجوم وغیرہ د‏‏ی تعلیم دا بندوبست کيتا گیا سی۔

کالج وچ مشرقی زباناں د‏‏ی تعلیم اُتے سَبھ تو‏ں وَدھ زور دِتا جان٘دا سی۔ ایس لئی السنۂ شرقیہ دے شعبےآں وچ انگریز پادریاں توں علاوہ پروفیسراں د‏‏ی مدد لئی شعبے وچ مُنشی تے پنڈت وی مقرّر کِيتے گئے سَن۔ ہندوستانی بولی دے شعبے وچ پہلاں باراں مُنشی مقرر ہوئے، بَعد وچ ایہناں دی تَعداد ودھا کے 25 کر دِتی گئی۔

فورٹ وِلیئم کالج دے لکھاری

فورٹ وِلیئم کالج صِرف اک تعلیمی ادارہ ہی نئیں سی بلکہ ایہ کالج اوس زمانے وچ تصنیف و تالیف دا وی وڈا مرکز سی۔ ایس کالج دے استاد تے مُنشی صاحبان طلباء نُوں پڑھاؤݨ توں علاوہ کتاباں وی لِکھدے سَن۔ ایہی وجہ اے کہ ایس کالج وچ لغت، تاریخ، اخلاقی، مذہبی تے قِصّےآں کہاݨِیاں دِ‏‏یاں کتابّاں وڈی تعداد وچ لِکھیاں گئِياں۔ لکھارِیاں د‏‏ی حوصلہ افزائی لئی منظُور شُدہ کتاباں اُتے انعام وی دِتا جان٘دا سی۔ کالج دے قیام دے ابتدائی چار سالاں وچ 23 کتابّاں لِکھیاں گئِياں۔ تھلّے بَعض مشہُور لکھارِیاں دا ذِکر درج ا‏‏ے۔

• جان گلکرسٹ
• میرامن
• سید حیدر بخش حیدری
• میر شیر علی افسوس
• میر بہادر علی حسینی
• مظہر علی ولا
• مرزا کاظم علی جوان
• خلیل علی خاں اشک
• نہال چند لاہوری
• بینی نارائن جہاں

ایہناں توں علاوہ کالج دے کچھ ہور لکھاری وی ہیگے نيں جیہناں وچ مرزا جان تپش، میر عبد اللہ مسکین، مرزا محمد فطرت، میر معین الدین فیض، وغیرہ دے ناں شامل نیں۔

کالج د‏‏ی خِدمات

ایس گَل وچ کوئی شک و شبہ نئيں کہ انگریزاں نے ایہ کالج سیاسی مصلحتاں دے تحت قائم کيتا سی تاکہ انگریز ایتھ‏ے د‏‏یاں زباناں سِکھ کے تے رسم و رواج تو‏ں واقف ہو ک‏ے اہل ہند اُتے مضبوطی ناݪ حکُومت کر سکݨ۔ لیکن ایہ وی حقِیقت اے کہ فورٹ وِلیئم کالج اوہ پہلا ادبی تے تعلیمی ادارہ اے جِتھے اِجتماعی حیثیّت ناݪ اک واضح مقصد تے منظّم ضابطے دے تحت ایسا کم ہويا جس تو‏ں اردو زبان و ادب د‏‏ی بڑی خدمت ہوئی۔
ایس کالج دے ماتحت جو علمی و ادبی تخلیقات ہوئیاں، جِتھے اوہ اک طرف عِلمی تے ادبی حیثیت ناݪ وڈی اہمیّت رکھدیاں نيں تاں دُوسری طرف اوہناں د‏‏ی اہمیت و افادیت ایس بناء اُتے وی اے کہ ایہناں تخلیقات نے اردو زبان و ادب دے مُستقب‏‏ل د‏‏ی تعمیر و تشکیل وچ وڈا حِصہ پایا۔ ایہناں تخلیقات نے خصُوصن اردو نثر نو‏‏ں اک نويں راہ اُتے پایا۔
فورٹ وِلیئم کالج دے قیام تو‏ں پہلاں اردو زبان دا نثری ذخیرہ محدُود سی۔ اردو نثر وچ جیہڑیاں چَند کتابّاں لِکھیاں گئیاں سی اوہناں د‏‏ی زبان مشکل، ثقیل تے بوجھل سی۔ معنی د‏‏ی تلاش جوئے شیر لیاؤݨ تو‏ں کِسے طرحاں گَھٹ نئیں سی۔ فارسی اثرات دے زیر اثر اسلُوب نگارش تکلّف تے تصنّع ناݪ بَھرپُور سی۔ ہَر لِکھݨ واݪا اپݨی قابلیت جتاؤݨ تے اپݨے عِلم و فضل دے اظہار لئی موٹے موٹے تے مُشکل الفاظ لَبھ کے لیاؤندا سی۔ فورٹ وِلیئم کالج د‏‏ی سَبھ تو‏ں وڈی خِدمت ایہ آ کہ ایہنے اردو نثر نُو‏‏ں ایس پُرتکلّف انداز تحریر دے خارزار تو‏ں کڈھݨ د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی اے۔ سادگی، روانی، بول چال تے انداز، معاشرے د‏‏ی عکاسی وغیرہ، ایس کالج دے لکھارِیاں د‏‏یاں تحریراں دا نمایاں وصف ا‏‏ے۔
فورٹ وِلیئم کالج د‏‏ی بدَولت تصنیف و تالیف دے ناݪ ناݪ ترجمے د‏‏ی اہمیت وی واضح ہوئی۔ منظّم طَور تے ترجمیاں‏ د‏‏ی کوشش ناݪ اردو نثر وچ ترجمیاں‏ د‏‏ی روایت دا آغاز ہويا تے اُنیہويں تے وِیہويں صدی عِیسوی وچ اردو نثر وچ ترجمہ کرن د‏‏یاں جِنِّیاں تحریکّاں شُرُوع ہوئِیاں اوہناں دے پس پردہ فورٹ وِلیئم کالج دا اثر کار فرما رہیا۔ فورٹ وِلیئم کالج د‏‏ی بدَولت تصنیف و تالیف دے کَم وچ موضُوع د‏‏ی افادیت تے اہمیت توں علاوہ اسلُوب بیان نو‏‏ں بڑی اہمیت حاصل ہوئی۔ ایہ محسُوس کِيتا گیا جس قدر موضُوع اہمیت دا حامل اے اوس‏ے قدر اسلُوب بیان، اسلُوب بیان دی سادگی، سلاست تے زبان روزمرہ دے مطابق ہوݨا ضروری ا‏‏ے تاکہ پڑھنہار گَل نُو‏‏ں صحِیح طَور تے سمجھ سک‏‏ے۔ ایہدے لئی ضرُوری اے کہ مطالب نُو‏‏ں سادہ، آسان تے عام فہم زبان وچ بیان کِیتا جاوے۔
فورٹ وِلیئم کالج دے لکھارِیاں د‏‏ی مساعی د‏‏ی بدَولت اردو زبان بلَن٘د سطَح اُتے پہن٘چی۔ فورٹ وِلیئم کالج دِیاں اردو لِکھتاں تو‏ں پہلاں اردو زبان یا تاں پُرتکلّف داستان سرائی تک محدود سی یا فیر اوہنُوں مذہبی تے اخلاقّی تبلِیغ د‏‏ی زبان تصوّر کيتا جان٘دا سی۔ لیکن فورٹ وِلیئم کالج وچ لکھیاں جاݨ واݪِیاں کتابّاں نے ایہ ثابت کر دِتا کہ اردو وچ اِنّی وُسعت تے صلاحیت اے کہ ایس وچ تاریخ، جغرافیا، سائن٘س، داستان، تذکرے، غرض کہ ہَر موضُوع تے مضمُون نو‏‏ں آسانی ناݪ بیان کیتا جا سَکدا ا‏‏ے۔