فسانہ عجائب، رجب علی بیگ سرورؔ دی لِکھی ہُوئی اُردُو داستان اے۔ بقَول شمس الدین احمد: ”فسانہ عجائب لکھنؤ وچ گھر گھر پڑھیا جاندا سی۔ تے عورتاں بچیاں نوں کہاݨی دے طور اُتے سنایا کردیاں سن تے بار بار پڑھنے نال اس دے جملے تے فقرے زباناں اُتے چڑھ جاندے سن۔“
رجب علی بیگ سرور 1786ء نوں لکھنؤ وچ پیدا ہوئے تے 1867ء نُوں بنارس وچ وفات پائی۔ سرور نوں فارسی تے اردو اُتے پُوری پُوری دسترس حاصل سی۔ شعر و شاعری دے بڑے شوقین سن۔ فسانہ عجائب اوہناں دی سَبھ توں مشہُور تصنِیف اے جو اک ادبی شاہکار تے قدیم طرز انشاء دا بہترین نمونہ اے۔ اس دی عبارت مقفٰی تے مسجع، طرز بیان رنگین تے دلکش اے۔ ادبی مرصع کاری، فنی آرائش تے عِلمی گہرائی نُوں خوب جگہ دتی گئی اے۔
اگرچہ فورٹ وِلیئم کالج دی سلیس نگاری نے مولانا فضلی تے مرزا رسواء دے پرتکلّف انداز تحریر اُتے کاری ضرب لائی سی، تے ایہدا ثبوت باغ و بہار دی سادہ و سلیس نثر اے۔ پر فیر وی اکثر ادباء قدیم طرز دے دلدادہ تے تے پرستار رہے۔ رجب علی بیگ سرور وی ایسے لکیر نوں پٹ رہے سن۔ چنان٘چہ باغ و بہار دے آسان تے عام فہم اسلُوب اُتے اوس زمانے وچ اعتراضات کیتے جاݨ لگے تاں اوہناں نے ایہدے مقابلے وچ ”فسانہ عجائب“ دی صورت وچ مُشکل تے گراں عبارت لِکھ کے ”باغ و بہار“ دی ضد پیش کیتی۔ تے اوس زمانے وچ خُوب داد حاصل کیتی۔

اسلُوب

سودھو

زبان و بیان:۔

سودھو

ڈاکٹر عابدہ بیگم فسانہ عجائب دے متعلّق لِکھدیاں نیں،
”فسانہ عجائب اپنے دور دی مقبو ل ترین کتا ب سی۔ ایہ متاثرین فارسی دی انشاپردازی دا اردو جواب سی۔ سرور نے کچھ ایسا جادو جگایا جو تیس سال تک اردو نثر دے سر اُتے چڑھا رہیا۔“
فسانہ عجائب دی سبھ توں وڈی خوبی ایہدی زبان قابل فہم زبان اے۔ ایہدی عبارت اوّل تا آخر مقفٰی تے مسجع اے۔ سرور موقع و محل دے مطابق زبان اختیار کرنے اُتے پوری قدرت رکھدے نیں۔ منظر کشی، مختلف فنون دی اصطلاحاں، ہر قسم دے سازو سامان دی تفصیلاں، عوام الناس دے مختلف طبقاں دا طرز کلام، گویا ہر قسم دا بیان اس دے مناسب تے موزاں الفاظ وچ کیتا گیا اے۔ عبارت آرائی تے قافیہ بندی وچ سرور نوں قدرت تے استادانہ مہارت حاصل سی۔ تے ایہ کتاب اردو نثر اُتے کئی حوالاں توں اثر انداز ہوئی۔
” اس کتاب توں اک ادبی روایت دی مستحکم بنیاد پئی۔ اردو دی کم کتاباں نے اپنے عہد دی زبان تے ادب اُتے اتنا اثرڈالا جتنا فسانہ عجائب نے۔“
فسانہ عجائب دی زبان نوں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے۔ اک قسم سلیس تے بامحاورہ زبان تے دوسری قسم اوہ پیچیدہ تے گراں بار زبان اے جس نوں سمجھنے دے لئی قاری نوں فرنگی محل دی گلیاں دی خاک چھاننا پیندی اے۔

سادگی تے پرکاری:۔

سودھو

اردو دی کم کتاباں نوں تعریف و تنقیص تے تعظیم و تحقیر دے اتنے متضاد تجربے ہوئے ہون گے جتنے ”فسانہ عجائب “ نوں سامنا کرنا پیتا۔ بعض نقاداں دا خیال اے کہ ایہ کتاب اپنے اسلوب دی وجہ توں مقبول ہوئی۔ جدونکہ کچھ نقاد اس دی طرز تحریر توں نالاں نیں۔ مثال دے طور اُتے کلیم الدین احمد لکھدے نیں۔ ”فسانہ عجائب اک عجوبہ روزگار اے اس دی ممکن اے کچھ تاریخی اہمیت ہو لیکن زندہ ادب وچ اس دی کوئی جگہ نئی‏‏ں۔“
اس رائے دی سب توں وڈی وجہ مسجع تے مقفٰی تے آورد توں بھر پور زبان اے۔ اُنہاں دی عبارت آرائی دی مثال مندرجہ ذیل اے۔
”اس نقش قدرت اُتے تصویر منی و بہزاد حیران او ر صناعی آذر دی ایسے بعت حقیقت دے روبرو پشمان۔“ لیکن اس دے برعکس جو لوک مرزا سرور دی مقفٰی تے مسجع تے دقیق نثر اُتے معتر ض نیں انہاں مرزا دا ایہ اقتباس وی دیکھنا چاہیے۔ اس جداں بے شمار اقتباسات فسانہ عجائب توں نقل کیتے جا سکدے نیں جن توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ فسانہ عجائب وچ سہل ممتنع تے سادگی توں وی کم لیا گیا اے۔ ” شہزادہ گھوڑے توں اتر کر نلکہ دے کول گیا۔ وسم سلام بجا لیایا۔ اس نے دعائے خیر دے کر چھاندی توں لایا۔ کہیا: الحمداللہ تہانو‏‏ں صحت و عافیت نے کامیاب کر دکھایا۔ “
اس لئی قمر الہدیٰ نے کلیم الدین احمد دی رائے نوں انتہا پسندانہ قرار دتا اے۔ انہاں دا خیال اے۔ ” بلاشبہ اس انداز تحریر نوں اپنایا نئی‏‏ں جا سکدا، مگر ایہ اک دور، اک تہذیب دا نمائندہ اسلوب اے۔ اسنوں اسی نظر نال دیکھنا چاہیے۔“

قافیہ پیمائی:۔

سودھو

سرور دے بارے وچ یحییٰ تنہا دا خیال اے کہ،
” فسانہ عجائب اپنے خاص رنگ وچ بہترین تصنیف اے۔ جس دی عبارت، مقفٰی و مسجع اے۔ ایہ رنگینی تے قافیہ پیمائی فارسی تحریراں وچ پائی جاندی اے۔ لیکن اردو وچ اس انداز تحریر دے تسی‏‏ں ای موجد نیں۔“
سرور دی عبارت وچ قافیہ بندی عام پائی جاندی اے۔ اوہ بعض اوقات کسے پیراگرا ف دے چند فقراں نوں مقفٰی کر دے نیں تے بعض دفعہ پورا پیراگراف مقفٰی ہُندا اے۔ کئی بار اوہ جملاں نوں اسی‏‏ں قافیہ لاتے نیں تے کئی بار اس توں زیادہ فقراں نوں۔ جتھے مسلسل قافیہ بندی توں کم لیا گیاہے اوتھے قافیے بدلتے رہندے نیں۔ ایسا وی ہویا اے کہ دوتین تن جملاں جاں اُنہاں دے اجزاءکے بعد قافیہ آیا اے۔ آئیے سرور دی قافے ہ بندی دی اک مثال دیکھدے نیں۔
” اس رات دی بے قراری، گریہ وزاری، اختر شماری، شہزادے دی کیتا کہاں ہر گھڑی بہ حال پریشاں، سوئے آسماں مضطر نگراں سی کہ رات جلد بسر ہو جائے، نمایاں رخِ سحر ہو۔“

اختصار:۔

سودھو

اس داستان وچ اختصار دی وجہ توں ابتداءاور انتہا وچ اک ربط پید ا ہویا۔ جدونکہ گردو پیش دے ماحول تے حال توں متاثر اے۔ یعنی ماضی نوں حال دا رنگ دتا گیا اے۔ جدونکہ مصنف نے اسلوب نوں کتاب دی دلچسپی دی جان بنایا اے۔ گویا اختصار تے قصےآں دے درمیان باہمی ربط نے ناول دے لئی آئندہ دے لئی راستہ بنایا۔ دوسرے دلکش اسلوب دے لئی جس دی پیروی آزاد نے دی دے لئی راستہ ہموار کیتا۔ ڈاکٹر منیر مسعود فسانہ عجائب دے اختصار دے بارے وچ لکھدے نیں کہ،
”فسانہ عجائب دا اختصار اس لحاظ توں اہمیت رکھدا اے کہ بعد وچ جو داستاناں اس توں متاثر ہو کے لکھی گئاں انہاں وچ طوالت توں پرہیز کیتا گیا تے اس طرح اردو ناول دے لئی راہ ہموار ہوئی۔
عزیز احمد اسی اختصار دی وجہ توں فسانہ عجائب نوں ناول توں قریب مانتے نیں، مگر ڈاکٹر سہیل بخاری نوں اس بات توں اتفاق اے کہ فسانہ عجائب داستان تے ناول دی درمیانی کڑی اے تے اس کتاب نے ناول دی پیدائش وچ بوہت کچھ مدد دی اے۔

مکالمہ نگاری:۔

سودھو

سرور دی مکالمہ نگاری دی اکثر ناقدین نے تعریف دی اے۔ بعضاں دا کہنا اے کہ سرور دی مکالمہ نگاری وچ کافی حد تک پختگی پائی جاندی اے تے ایہ انداز سرور توں پہلے دے افسانوی ادب وچ تقریباً مفقود اے۔ سرور نے مکالمات وچ لکھنوی لہجہ تے مزاج اپنایا اے تے ہر کردار دے سماجی مرتبہ و حیثیت دے مطابق اس توں بات کہلوائی اے۔
سوداگر تے بھٹیاری دا مکالمہ :
سوداگر: ایتھے کوݨ رہندا اے
بھٹیاری: چڑی مار!
سوداگر: اس دا لڑکا خوب باتاں کردا اے۔
بھٹیاری : لڑکا بالا تاں کوئی نئی‏‏ں فقط جورو خصم رہندے نیں۔

خامیاں:۔

سودھو

کچھ نقاداں دے خیال وچ فسانہ عجائب وچ پلاٹ تے کہاݨی وچ نقائص پائے جان٘دے نیں۔ مثلن فسانہ عجائب دا موضوع فرسود ہ تے گھسِا پٹیا اے۔ ”گلشن نو بہار“ دا ایہ مکمل چربہ اے۔ مہجور نے فسانہ عجائب توں ویہہ سال پہلے لکھنؤ وچ ہی لِکھی تے یقینن سرور دیاں نظراں توں وی لن٘گھی ہووے گی، اس لئی اس کہاݨی وچ کوئی نواں پَن تے اچُھوتا پَن نئی‏‏ں بلکہ اوہناں قصےآں نُوں اگے پِچھے کرکے لِکھ دتا اے۔
فسانہ عجائب دا قصہ ہیرو دیاں چند مصیتاں دا بیان اے۔ چَند بلاواں اٹھاؤݨ توں بعد اوہنُوں اس دی محبُوبہ مِݪ جان٘دی اے۔ عمومن عرُوج توں بَعد اِختتام ہُندا اے مگر فسانہ عجائب وچ عرُوج توں مگروں چاہیدا تاں ایہ سی کہ واقعات سلجھائے جان٘دے مگر اوہناں نوں بے جا طُول دِتا گیا اے۔ قصہ ختم ہُندے ہُندے درمیان توں فیر شُرُوع ہو جان٘دا اے۔ پلاٹ لئی ایہ اک اہم نقص اے۔
لیکن ایہناں تمام تر اعتراضات دے باوجُود ایس داستان دی اہمیت نوں نظرانداز نئی‏‏ں کِیتا جاسَکدا، جو سادگی تے پرکاری دا بہترین نمونہ اے۔ ایسے خصوصیت نے ایہنُوں زِندہ جاوید کر دِتا اے۔ ایہی عظمت دا سَبھ توں وڈا ثبُوت ایہ آ کہ لکھنؤ وچ مان٘واں اپنے بچےآں نُوں ایہ داستان زبانی یاد کرکے سݨاؤندیاں سن۔

معاشرت دی عکاسی

سودھو

رجب علی بیگ سرور دی کتاب ”فسانہ عجائب “ معاشرت نگاری دا اک خوبصورت نمونہ اے۔ اس وچ ہندی معاشرے دے زیر اثر تشکیل پانے والے مسلم معاشرہ دی نہایت عمدہ ڈھنگ توں تصویر کشی کیتی گئی اے۔ اس دے دیباچے وچ لکھنؤ دی جو مرقع نگاری کیتی گئی اے۔ اس وچ لکھنوی تہذیب دے خدوخال واضح دکھائی دیندے نیں۔ اس سلسلہ وچ رام بابو سکسینہ دا ایہ بیان ملاحظہ فرمائیے۔
”فسانہ عجائب دا دیباچہ اس لئی تے وی دلچسپ اے کہ اس وچ اس زمانے دی شہر لکھنؤ دی سوسائٹی، اوتھے دی طرز معاشرت، امرا تے روسا دی وضعداریاں، انہاں دے اُتے تکلف جلساں، شہر دے رسوم و رواج، کھیڈ تماشاں، دلچسپ مناظر، مختلف پیشیاں تے اہل کمال دے حالات، بازاراں دی چہل پہل، سودا فروشاں دی آوازاں وغیرہ وغیرہ دی دلکش تے جِتی جاگتی تصویراں نیں۔“

لکھنؤ دی تصویر کشی:۔

سودھو

”فسانہ عجائب“ دے کردار اگرچہ غیر ملکی تے مافوق الفطرت نیں۔ لیکن سرور نے جتھے کدرے انہاں دے ماحول تے معاشرت دا نقشہ کھچیا اے۔ اوتھے ہندوستانی معاشرت، بالخصوص لکھنؤ دی تہذیب و تمدن نوں پیش نظر رکھیا اے۔ انہاں اپنے وطن لکھنؤ توں بے انتہا محبت اے۔ انہاں نے لکھنؤ دے ہر طبقہ فکر اس دے رسم و رواج تے چال ڈھال دی بات دی اے۔ انہاں نوں ناز اے کہ انہاں کہ انہاں دا شہر لکھنؤ رشکِ جناں تے حورو غلماں دا مسکن اے۔ ایتھے دے باشندے ڈکی فہم تے انصاف دے گرویدہ نیں۔ اوہناں دا دعوا اے کہ اس شہر نوں دیکھ کر دنیا دے کسے شہر نوں دیکھنے دی حسرت باقی نئی‏‏ں رہتی۔ اوہ اس شہر دے گلی کوچاں، نانبائیاں، مٹھائیاں تے کھاݨےآں دا ذِکر اس ڈَھب ناݪ کر دے نیں کہ محسوس ہوݨ لگدا اے۔ کہ اسی‏‏ں خود نوں انہاں گلی بازاراں وچ پہنچ گئے نیں تے جِتے جاگتے کرداراں نوں اپنے اپنے کم وچ منہمک دیکھ رہے نیں۔ سرور دی زبانی لکھنؤ دا حال سنیے؛
” عجب شہر گلزار اے۔ ہر گلی کوچہ دلچسپ باغ وبہار اے۔ ہر شخص اپنے طور اُتے باوضع، قطع دار اے۔ ہر چند ہر محلے وچ جتھے دا ساز و سامان مہیا اے۔ لیکن اکبری دروازے توں جلو خانے تے پکے پل تک صراط مستقیم اے۔ کیتا جلسہ اے۔ نانبائی سلیقہ شعار، شیر مال، کباب، نان، نہاری جتھے دی نعمت اس آبداری دی، جس دی بوباس توں دل طاقت پائے دماغ معطر ہو جائے۔“

امرد پرستی:۔

سودھو

جس طرحاں اردو، فارسی غزل وچ امرد پرستی دی جھلکیاں ملدی نیں۔ اس طرح سرور دے ہاں امرد پرستی دا تذکرہ موجود اے۔ لگتا اے کہ لکھنؤ دے لونڈاں دے وی عشاق سن۔ سرور نو خیز چھوکراں دا تذکرہ ایوی‏‏ں‏ کر دے نیں۔
”جدو‏‏ں ابوتراب دے کٹرے وچ جا، میاں خیراتی توں کِسے خیرات وچ خط بݨوایا، باراں برس دے سن دا لوکاں دا مزہ آیا۔ چار پہر کھونٹی ٹٹولی، پتا نہ پایا، کاتب قدرت دا لِکھیا مٹایا، ایسا خط بݨایا۔“

رسوم و رواج:۔

سودھو

سرور نے داستان دے کرداراں دی معاشرت وچ وی لکھنوی معاشرت دکھائی اے۔ جتھے کدرے رسوم و رواج دا تذکرہ اے، اوتھے لکھنوی رسوم دی عکاسی کیتی گئی اے۔ مثال دے طور اُتے مشکل کشا دا دانا دینا۔ امام جعفر صادق دے کونڈے بھر نا،دودھ دے کوزے بھرنا، سہ ماہی دے روزے رکھنا، سقائے سکے نہ دا علم چڑھانا وغیرہ۔ داستان وچ جدو‏‏ں شہپال دی بیٹی جادو دے عمل توں جان عالم دے لشکر دے نصف جسم نوں پتھر دا بنا دیتی اے تو شہزاداں دی خدمت اُتے مامور خادمائاں مصیبت توں چھٹکار ا پانے دے لئی منتاں ماننے لگتی نیں۔
”کوئی کہتی ساڈا لشکر اس بلا توں نکلے تو مشکل کشا دا کھڑا دونا دوں گی۔ کوئی بولی، سہ ماہی دے روزے رکھاں گی۔ کسے نے کہیا سقائے سکے نہ دا علم چڑھاواں گی۔ چہل منبری کرکے نذر حسین پلاواں گی۔“

توہم پرستی:۔

سودھو

داستان دا مطالعہ توں ثابت ہُندا اے کہ مرزا سرور دے دور دا مسلم لکھنوی معاشرہ، ہندو معاشرہ ای وانگ توہمات دا شکار سی تے اس وچ پیدائش تے شادی بیاہ دے موقع اُتے پنڈتاں تے جوتشیاں وغیرہ توں زائچے کھنچوانے تے سعد و نجس ساعتاں دے دریافت کرنے دا رواج سی۔ سرور نے بادشاہ دے دربار وچ پنڈتاں، جوتشیاں تے مالاں دا ہجوم دکھایا اے۔ ایہ دوسری لوک داستاناں وچ وی نظر آندا اے۔ ذیل دا اقتباس دیکھو جس وچ جان عالم دی پیدائش اُتے جوتشی تے نجومی بادشاہ فیروز بخت دے دربار وچ شہزادہ دے مستقبل دے بارے وچ قیافہ آرائیاں کر رہے نیں،
”ساڈی پوتھی کہتی اے کہ بگوان دی دتا توں چندر ماں بلی اے، چھیواں سورج اے، جو گرہ اے اوہ بھلی اے۔ دیگ تیگ دا مالک رہے، دھرم مورت ایہ بالک رہے۔ جلد راج اُتے براجے، پرتھوی وچ دھوم مچائے۔“

شادی بیاہ:۔

سودھو

جان عالم دی شادی دے موقع اُتے مہندی دی جو رسم دکھائی گئی اے ہندئاں دے علاوہ ہندی مسلماناں وچ وی پائی جاندی اے۔ لکھنوماں ایہ تقریب بطور خاص منائی جاندی سی۔ سرور دی زبانی مہندی دی تعریف سنیے،
”نار نول دی مہندی، ہزار من بو باس وچ دلہن پن رنگین، جس دی دیدسے ہاتھ مثل پنجہ مرجان رشک عمیق یمن تے لعل بدخشاں ہو جائے۔“
دلہن دی رخصتی اُتے اد ا دی جانے والی اک رسم دا تذکرہ سنیے،
”جدو‏‏ں دولہا دلہن نوں رخصت کراکے لے گیا، اس وقت بکرا ذبح کیتا انگوٹھے وچ لہو دتا فیر کھیر کھلائی۔“

مشرقیت:۔

سودھو

برصغیر پاک و ہند وچ بیٹیاں بالغ ہونے اُتے وی اپنے والدین، بالخصوص والد دی مرضی دے تابع ہُندی نیں۔ شادی دے سلسلے وچ لڑکی اپنے والدین دے رحم و کرم اُتے ہُندی اے۔ اوہ جتھے چاہاں اس دی شادی کر دتیاں۔ گویا عورت اک گاں اے، اس دے والدین اسنوں جس کھونٹے توں چاہاں باندھ دتیاں۔ لڑکیاں توں انہاں دی مرضی پوچھنے دا رواج نئی‏‏ں۔ اگر رسمی طور اُتے پچھیا جائے تو لڑکیاں شرما جاندی نیں۔ تے اس موقع اُتے اکثر خاموش رہتی نیں۔ انجمن آراء اگرچہ جان عالم نوں چاہتی اے تے اسی توں منسوب ہونے دا تہیہ کر چکی اے۔ لیکن جدو‏‏ں اس دی ماں اس دا عندیہ لینا چاہتی اے تو شرما کر رہ جاندی اے۔ مشرقی شرم و حیا دا تقاضا اے، جسنوں سرور نے اس موقع اُتے دکھایا اے،
”صاحبو !دلہن توں صاف صاف کہلوایا چاہندے ہو؟ دنیا دی شرم و حیا نگوڑی کیتا اڑ گئی؟ اتنا تو سمجھو بھلا ماں باپ دا فرمان کس نے ٹالا اے۔ جو ایہ نہ ماناں گی۔ الخاموشی نیم رضا، بوڑھے بڑاں دے روبرو تے کہنا کیتا۔“
قصہ مختصر کہ رجب علی بیگ سرور نے اپنی کتاب ”فسانہ عجائب “ وچ جس معاشرت دی تصویر کشی دی اے اوہ ہندی تے بالخصوص لکھنوی معاشرت اے۔

کردار نگاری

سودھو

رجب علی بیگ نے فسانہ عجائب دے کرداراں نوں وڈی مہارت دے نال پیش کیتا اے تے ہر کردار دی شخصیت واضح کرنے دی کوشش دی اے۔ انہاں کرداراں دے ماحول دی تصویر کشی کرنے وچ خاص ملکہ حاصل اے۔ انہاں نے داستان سنانے وچ داستان سرائی دے اسلوب، ادائیگی، لہجے تے کیفیات اُتے گہری توجہ دی اے۔ تے کرداراں دے منہ توں جو الفاظ کہلوائے نیں۔ انہاں وچ لکھنوی زبان، لہجہ، محاورہ بندی، روزمرہ انداز گفتگو تے مزاج نوں ملحوظ رکھیا گیا اے۔ انہاں دے مافوق الفطرت کرداراں دی کرشمہ سازیاں تے جادو وغیر ہ نوں دیکھ کر تعجب نئی‏‏ں ہُندا کہ ہندوستا ن وچ اس قسم دی داستاناں تے واقعات پہلے ای توں عام سن۔ سرور نے انہاں کرداراں دے تصور نوں ہندودیو مالا توں اسی‏‏ں آہنگ کر دیاہے۔ آئیے فسانہ عجائب دے اہم کرداراں دا جائزہ لیندے نیں۔

شہزادہ جان عالم

سودھو

شہزادہ جان عالم داستان دا مرکزی کردار اے۔ جو بادشاہ فیروز بخت دے ہاں سٹھ سال دی عمر وچ پیدا ہویا۔ سرور نے اسنوں نہایت حسین و جمیل دکھایاہے۔ اوہ اپنے حسن دی بدولت ساحرہ نوں وی رام کر لیندا اے۔ ملکہ مہر نگار جدو‏‏ں اس نوں دیکھتی اے تو اس دے جلوہ حسن دی تاب نہ لا کربے ہوش ہو جاندی اے۔ مہر نگار دی باندیاں اسنوں چاند، سورج تے پرستان دا وزیر زادہ تصور کردیاں نیں۔ اسی طرح انجمن آراء وی اس دے حسن توں مسحور ہو جاندی اے۔
شہزادہ جان عالم حسین ہونے دے نال نال حسن پرست وی اے۔ طوطے دی زبانی حسن آرا دے حسن دی تعریف سن کر تصور ای تصور وچ اس اُتے عاشق ہو جاندا اے۔ تے فیر اس صورت نوں ڈھونڈنے دے لئی کھڑا ہُندا اے تے ہزاراں مصیبتاں برداشت کردا اے۔
اس دی فقرہ بازی تے چرب زبانی اسنوں لکھنؤ دا کوئی بانکا ثابت کردتی اے۔ بعضاں دا کہنا اے کہ سرور نے جان عالم دے کردار وچ لکھنوی شہزاداں تے نواباں دی زندگی پیش دی اے۔ تے نواب وی اس دور دے جدو‏‏ں مغلیہ حکومت روبہ زوال ہوچکی سی۔ بہر حال ایسا دکھائی دیتا اے کہ جان عالم لکھنؤ دے تعیش پسند تے نمائشی معاشرہ دا اک نمائندہ اے
بعضاں دا کہنا اے کہ اس دے کردار وچ مردانہ پن تے قوت تے طاقت دی بجائے عورتاں دی سی نزاکت پائی جاندی اے۔ لیکن جدو‏‏ں اسنوں مرکزی کردار دی حیثیت توں اس دے تحریک نوں دیکھدے نیں تو اس دا مصیبتاں جھیلنا تے آفات دا ثابت قدمی توں سامنا کرنا اس دی مستقل مزاجی تے ہمت و حوصلہ دی دلیل اے۔
اوہ اک دانشمند شخص اے لیکن کدی کبھار ایہ دانشمندی، عیاری و حیلہ سازی ایتھے تک کہ منافقت دی شکل اختیار کر لیندی اے۔ ساحرہ دے چنگل وچ گرفتار ہونے دے بعد جدو‏‏ں اسنوں نجات دی کوئی صورت نئی‏‏ں دکھائی دیتی تو اوہ حالات توں سمجھوتہ کر دے ہوئے نہایت عیاری توں ساحرہ نوں اپنی محبت دا یقین دلاندا اے تے نہ چاہندے ہوئے وی ساحرہ دی دھون وچ ہاتھ ڈال دیتا اے۔ بعض تھاں اُتے اوہ بے وقوفی دا مظاہر ہ وی کردا اے۔ جس دی بنا اُتے مہر نگار اسنوں ”احمق الذی“ کہتی اے۔ تے اک موقع اُتے مہر نگار کہتی نیں۔
” شہزادے دا سا عقل دا دشمن دیکھیا نہ سُنیا ۔“

شہزادی انجمن آراء دا کردار

سودھو

ملک زر نگار دی شہزادی انجمن آراء، جان عالم دی محبوبہ تے داستان دی ہیروئن اے۔ رجب علی بیگ سرور نے اسنوں نہایت حسین تے جمیل بتا جاں اے۔ لیکن حسین ہونے دے نال اوہ اک بااخلاق، نیک دل تے عالی ظرف خاتون اے۔ مہر نگار توں پہلی ملاقات دے موقع اُتے بجائے حسد جاں بعض دے، جو عورت دی فطرت دے پیش نظر اس توں بعید نئی‏‏ں سی ملکہ توں وڈے اخلاص تے گرمجوشی توں ملدی اے۔ رات بھر اس توں بے تکلفانہ گفتگو کردتی اے تے وڈی عالی ظرفی توں جان عالم دی تعریفاں کردتی اے۔ ورنہ اگر اوہ خود غرض تے پست ہمت ہُندی تو اوہ ایسا ہرگز نہ کردتی۔ ایہ انجمن آراءکے عمد ہ اخلاق دے سبب ای ممکن ہویا کہ دوناں سوکناں وچ مثالی محبت سی۔ تے حسد تے دشمنی دا ناں و نشان نئی‏‏ں۔
سرور نے انجمن آرا نوں نہایت بھولی بھالی تے الھڑ دوشیزہ دکھایاہے۔ جس وچ مشرقی عورت دی شرم و حیا نوں ٹ کوٹ کر بھری ہوئی اے۔ اوہ اگرچہ جان عالم اُتے فریفتہ اے تے اسنوں پانا چاہتی اے لیکن اس دا تذکرہ زبان اُتے نئی‏‏ں لاتی۔ تے جدو‏‏ں جان عالم توں نکاح دی بابت اس توں پچھیا جاندا اے تو شرما جاندی اے جو ہندوستانی عورت دا شیوہ اے۔ شادی دے بعد اوہ شوہر نوں مجازی خدا سمجھتی اے تے اس دے احکام اُتے بے چوں چراں عمل کردتی اے۔ ہن اوہ مہر نگار اُتے حاوی نظرآتی اے۔ کیونجے ملکہ بے بیاہی عورت اے تے اوہ خود بیوی بن چکی اے۔ ہن ملکہ اسنوں جھک کر سلام کردتی اے۔ لیکن اوہ ہن وی ملکہ دی عزت کردتی اے اورخلوص دے نال پیش آندی اے۔

مہر نگار دا کردار

سودھو

ملکہ مہر نگار، فسانہ عجائب دا اک ایسا کردار اے جسنوں سائیڈ ہیروئن کہیا جا سکدا اے۔ اس دے متحرک کردار دی بناءپر نیرمسعود نے اسنوں داستا ن دی ہیروئن قرار دتا اے۔ رفیع الدین ہاشمی دے نزدیک، ملکہ مہر نگار فسانہ عجائب دا سب توں جاندار، دلکش تے دلنواز کردار اے۔ انہاں دا کہنا اے کہ داستان دے روایندی کرداراں دے برعکس اوہ نسبتاً غیر مثالی، فطری تے انسانی کردار اے تے اسی لئی اس وچ تحریک تے فعالیت زیادہ نمایاں اے۔
سرور نے ملکہ مہر نگار نوں نہایت حسین، باوقار، اُتے تمکنت، بااخلاق، خوش مزاج، مصلح جو، دانشمند، موقع شناس تے باتدبیر دکھایاہے۔ اوہ اک تارک الدنیا بادشاہ دی بیٹی اے۔ جان عالم توں اس دی پہلی ملاقات اس وقت ہُندی اے جدو‏‏ں اوہ جنگل وچ سہیلیاں دے ہمراہ شکار کھیلنے وچ مصروف سی۔ جان عالم مہر نگار نوں دیکھدے ای دل دے بیٹھتا اے۔ اوہ پہلے تمکنت اختیار کردتی اے تے شہزادے نوں اپنی باتاں توں مرغوب کرلیندی اے۔ لیکن آخر وچ شہزادے ول مائل ہوجاندی اے۔ تے اُس دی رہنمائی کردتی اے۔
بیوی دے روپ وچ مہر نگار اک مشرقی عورت اے۔ اس وچ شوہر توں وفاداری دا جذبہ کوٹ کوٹ کر بھرا ہویا اے۔ مبصرین دا کہنا اے کہ مہر نگار لکھنوی معاشرے دی اک خوبصورت مہذب تے شریف خاندانی عورت دی تصویر اے۔ داستا ن وچ شروع توں لے کے آخر تک اس دا کردار متحرک اے۔

ماہ طلعت

سودھو

ماہ طلعت، جان عالم دی پہلی بیوی اے۔ جو دولت دینوی تے دولت حسن اُتے نازاں اے۔ طوطا جدو‏‏ں اک اجنبی حسینہ دے حسن دی تعریف کردا اے تو اوہ چاہتی اے کہ طوطا اس دے حسن دی تعریف کرے۔ طوطا جدو‏‏ں اس دی خواہش پوری نئی‏‏ں کردا تو اوہ اس دی دھون مروڑنے تے کھانا پینا چھڈ دینے دی دھمکی دیتی اے اس دا کردار تھوڑی دیر دے لئی ساڈے سامنے آندا اے تے اس دے بعد منظر توں غائب ہوجاندا اے۔

وزیر زادہ

سودھو

وزیر زادہ جان عالم دا اک دوست اے جس اُتے اوہ بے حد اعتماد کردا اے۔ جان عالم جدو‏‏ں مہر نگار ناݪ مِݪدا اے تاں مہر نگار وزیر زادہ دی وفاداری اُتے شک کردی اے تے اپنے خدشے توں جان عالم نوں آگاہ کردی اے، لیکن جان عالم اپنے دوست دے خلاف کوئی بات نئی‏‏ں سُݨݨا چاؤہن٘دا۔ جان عالم جدو‏‏ں انجمن آراء دی اک جھلک دیکھ کے اس اُتے شق ہو جان٘دا اے تاں اوہ نمک حرامی اُتے اتر آؤندا اے۔ اوہ انجمن آراء نُوں حاصل کرن دی کوشش کردا اے۔ اپنے آقا نوں باندر دے قالب وچ تبدیل کرکے خود جان عالم دا قالب اختیار کردا اے تے تمام باندراں دی ہلاکت دا حکم دیندا اے۔ مختصر ایہ کہ ایہ کردار نمک حرام، بے وفا تے مطلب پرست تے ظالم قِسم دے انسان دی صورت وچ دکھایا گیا اے۔ ایہ مناظر انتہاءی دلچسپ تے سحر انگیز نیں۔

چڑی مار دی بیوی دا کردار

سودھو

چڑی مار دی بیوی داستان دا اک ضِمنی کردار اے۔ جدو‏‏ں وزیر زادہ جان عالم نوں باندر دے قالب وچ تبدیل کرکے حُکم دیندا اے کہ تمام باندراں نُوں ہلاک کر دتا جاوے تو چڑی مار باندر (جان عالم) نُوں پَھڑ کے گھر لَے جان٘دا اے۔ جدو‏‏ں اوہ اوہنُوں مارن دا ارادہ کردا اے تاں اوہدی بیوی اوہنُوں منَع کر دیندی اے تے باندر دی نگہداشت دا بیڑا اٹھاؤندی اے۔ اوہ غریب قلاش ہُندے ہوئے وی نہایت صابر و شاکر تے رحمدل عورت اے۔ اوہ خود بُھکھی رہندی اے لیکن جاندار دی جان گواؤاݨ پسَند نئی‏‏ں کردی۔ اوہ جان عالم دی محسنہ اے، اوہدے طفیل ہی جان عالم نوِں نوِیں زِندگی مِݪدی اے۔
مجمُوعی طور اُتے اگر دیکھیا جاوے تاں رجب علی بیگ سرور نے داستان وچ نسوانی کرداراں نوں بہت زیادہ اہمیت دِتی اے تے اوہناں دی شکل و صورت سوارن وچ کافی محنت توں کم لیا اے۔ لیکن اس وچ کوئی شک نئی‏‏ں کہ ہر کردار اپنی اک انفرادی حیثیت وی ضرور رکھیا اے۔

منظوم اشاعت

سودھو

فسانۂ عجائب دی مقبولیّت دی بناء اُتے ایہنُوں متعدّد شاعراں نے نظم کِیتا اے، جیہدی تفصِیل حسب ذَیل اے:[۱]

  1. ترانۂ غرائب (شفاعت اللّٰہ بدایونی)
  2. ترانۂ غرائب (کریم الدین کریم بریلوی)
  3. فسانۂ عجائب منظوم (بھولا ناتھ فارغ)
  4. باغِ فردوس (ولایت علی فردوس جائسی)
  5. فسانۂ عجائب منظوم (ماتا پرشاد نیساں لکھنوی)
  6. فسانۂ عجائب منظوم (مرزا حامد حسین حامد لکھنوی)
  7. فسانۂ عجائب ناٹک معروف بہ جانِ عالم و انجمن آرا (مرزا نظیر بیگ اکبر آبادی)
  8. فسانۂ عجائب منظوم (سید باقر حسین جمیل)
  9. مثنوی فسانۂ عجائب فارسی (شاہ عزیز اللّٰہ عزیز صفی پوری)

حوالے

سودھو
  1. منتخب مضامین. کراچی: اَج دِیاں کتابّاں, 136.