تقی الدین ہلالی

تقی الدین ہلالی
جم	سنہ 1893
وفات	22 جون 1987 (93–94 سال)  کاسابلانکا
شہریت	مراکش عراق
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت والجماعت
فقہی مسلک	ظاہری
عملی زندگی
مادر علمی	یونیورسٹی آف ویلز ہمبولٹ یونیورسٹی برلن القیروان یونیورسٹی جامعہ الازہر
استاذ	عبد الرحمن مبارکپوری
پیشہ	مترجم ،  شاعر ،  عالم
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
ملازمت	بون یونیورسٹی
باب اسلام

محمد تقی الدین ہلالی مشہور مراکشی محدث، ماہر لسانیات، ادیب تے شاعر سن ۔ سلفی تے ظاہری رجحان رکھدے سن ۔ اصلاً مراکش دے رہنے والے سن تے مراکش وچ ابو شعیب دکالی تے محمد بن عربی علوی دے بعد سلفیت دے اولین داعیاں وچ انہاں دا شمار ہُندا ا‏‏ے۔ تقی الدین ہلالی دا نمایاں کارنامہ صحیح بخاری دا انگریزی وچ ترجمہ ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح انھاں نے قرآن مجید دا وی انگریزی بولی وچ ترجمہ کیتا ا‏‏ے۔ نازی جرمنی دے عہد حکومت وچ برلن عرب ریڈیو دے نگران سن ۔

نسب

محمد تقی بن عبد القادر بن محمد بن عبد القادر بن طیب بن احمد بن عبد القادر بن محمد بن عبد النور بن عبد القادر بن ہلال بن محمد بن ہلال۔ ہلالی نسب انہاں دے جد امجد ہلال د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔

حالاتِ زندگی

تقی الدین ہلالی د‏‏ی پیدائش "فرخ" نامی پنڈ وچ ہوئی، اس پنڈ دا ناں (عربی) "الفیضۃ القدیمہ" وی اے جو ریصانی تو‏ں چند میل دے فاصلے اُتے واقع اے، ایہ مراکش دے شہر "سجلماسہ" جو انہاں دناں "تافیلالت" ناں تو‏ں مشہور اے دے مضافات وچو‏ں اے، ہلالی صاحب د‏‏ی پرورش علمی و فقہی گھرانہ وچ ہوئی، انہاں دے والد تے دادا دونے فقیہ سن ۔

بارہ سال د‏‏ی عمر ہی وچ اپنے والد دے پاس قرآن مجید حفظ ک‏ر ليا سی، اس دے بعد شیخ تندغی شنقیطی د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے "مختصر خلیل" حفظ کرنا شروع کيتا، انھاں تو‏ں عربی بولی دے علوم تے فقہ مالکی نو‏‏ں پڑھیا، ایتھ‏ے تک کہ شیخ اپنی غیر موجودگی انھاں اپنا نائب بنانے لگے۔

پندرہ ہی سال د‏‏ی عمر وچ ابتدائی تعلیم مکمل ک‏ے لی، والد صاحب د‏‏ی وفات دے بعد قبیلے وچ منتقل ہوئے گئے تے "ژیان" وچ قیام پزیر ہوئے، اوتھ‏ے اک مسجد وچ نماز پڑھاندے تے بچےآں نو‏‏ں تعلیم دیندے۔ فیر اوتھ‏ے تو‏ں محمد بن حبیب شنقیطی تو‏ں علم حاصل کرنے چلے گئے، سنہ 1919 وچ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد "وجدہ" چلے گئے تے اوتھ‏ے اک مدت تک قاضی احمد سکیرج تو‏ں علم حاصل کیتا تے لغت، نحو، ادب، فقہ تے تفسیر وچ مہارت حاصل کيتی۔

سنہ 1340 ہجری وچ فاس دا سفر کیتا تے اوتھ‏ے دے علما مثلا:شیخ فاطمی شراوی تے شیخ محمد بن عربی علوی دے سامنے زانوئے تلمذ تہ کیتا تے جامعہ قرویین تو‏ں سند حاصل کيتی۔

شروع وچ تیجانی (صوفیت دا اک فرقہ) صوفی سن، فیر مسلک تبدیل ک‏ر ليا تے لوکاں نو‏‏ں وی اس تو‏ں دور کرنے لگے، چنانچہ اک کتاب "الہدیۃ الہادیۃ الی الطریقۃ التجانیہ" انہاں دے نقد وچ لکھی، جس تو‏ں اوہ لوک ناراض ہوئے گئے۔

فیر حسن البنا دے مراکشی ادبا تے مؤلفین نو‏‏ں دعوت دے بعد خفیہ طریقہ تو‏ں ڈاک دے ذریعہ اخوان المسلمون دے اخبار دے نال خط کتابت شروع کی، لیکن انہاں دے کچھ خطوط ہسپانوی حکومت دے ہتھ لگ گئے، چنانچہ انھاں نے گرفتار ک‏ر ليا تے جیل وچ قید کر دتا، تن روز تک ايس‏ے طرح قید رہ‏ے، فیر شہر دے لوکاں نے انہاں دے حق وچ احتجاج کیتا تے لندن ریڈیو اسٹیشن نے اس واقعہ تے احتجاج نو‏‏ں مراکشی بولی وچ نشر کیتا فیر پولیس نے انھاں رہیا کر دتا، اس دے بعد فرانسیسی حکومت نے حکومت مخالف سرگرمیاں دے الزام وچ انھاں پھانسی د‏‏ی وی سزا سنائی۔

علمی اسفار

انھاں نے طلب علم تے درس و تدریس دے لئی بیشمار ملکاں تے مدارس و یونیورسٹیاں دا سفر کيتا، کئی ملکاں دا کئی مرتبہ سفر کيتا، اپنے ذوق دے علوم دے استاداں تو‏ں استفادہ کیندا تے بیشمار طلبہ نو‏‏ں پڑھایا۔

مصر دا سفر

چھبیس سال د‏‏ی عمر وچ سنہ 1922 وچ تقی الدین علم طلب حدیث دے لئی مراکش تو‏ں مصر کوچ کر گئے، اوتھ‏ے جامعہ ازہر دا رخ کیتا لیکن اوتھ‏ے زیادہ قیام نئيں کيتا، فیر شیخ محمد رشید رضا دے حلقہ تلامذہ وچ شامل ہوئے گئے، شیخ رشید رضا د‏‏ی علمی مجالس تے مناقشات وچ پورے جذبہ دے نال شریک ہونے لگے، ایہی مناقشات و محاضرات انہاں د‏‏ی فکری پختگی، تقلید جامد د‏‏ی بجائے فکر و عقل دے استعمال تے عقلی دلائل تو‏ں استدلال تے علما و مشائخ دے بے جا مبالغہ آمیز تقدست د‏‏ی بجائے آزادنہ بحث و تحقیق تے ترجیح دا سبب بنے۔

بھارت دا سفر

حج دے بعد ہور طلب حدیث دے لئی بھارت دا سفر کيتا، اوتھ‏ے دے علما تو‏ں استفادہ و افادہ کيتا، انہاں وچو‏ں اہ‏م تے مشہور علامہ عبد الرحمن مبارک پوری (صاحب تحفۃ الاحوذی شرح ترمذی) نيں، انہاں تو‏ں حدیث دا علم حاصل کیتا تے اجازت حدیث لی تے اک قصیدہ علم حدیث تے انہاں د‏‏ی مذکورہ شرح دے پڑھنے د‏‏ی ترغیب دے لئی لکھیا، اوہ قصیدہ ہندوستانی نسخہ د‏‏ی چوتھ‏ی جلد وچ لکھیا ہويا اے، ايس‏ے طرح محمد بن حسین حدیدی انصاری یمانی د‏‏ی خدمت وچ وی رہے جو انہاں دناں بھارت وچ مقیم سن، انہاں تو‏ں صحاح ستہ دے کچھ حصے نو‏‏ں پڑھیا تے اجازت حاصل کيتی، ايس‏ے طرح تقی الدین ہلالی نے بھارت د‏‏ی مشہور دینی درسگاہ دار العلوم ندوۃ العلما لکھنؤ وچ صدر شعبہ عربی ادب د‏‏ی حیثیت تو‏ں تدریسی خدمات وی انجام دتی ا‏‏ے۔

عراق تے سعودیہ دا سفر

بھارت تو‏ں عراق دا سفر کيتا، جتھ‏ے انھاں نے موریتانی محقق شیخ محمد امین شنقیطی زبیری نال ملاقات کيت‏ی، انہاں تو‏ں خوب استفادہ کیندا تے انہاں د‏‏ی بیٹی عائشہ تو‏ں انہاں دا نکاح ہوئے گیا، سنہ 1934 وچ عراقی شہریت حاصل کر لئی، عراق دے شہر زبیر وچ قیام کیتا تے اوتھ‏ے دے "مدرسۃ النجاۃ" وچ انگریزی دے استاذ ہوئے، کچھ مدت تک "جامع الذکیر" وچ امامت وی کی، عراق وچ سنہ 1924 تو‏ں 1959 تک مسلسل 35 سال سکونت پزیر رہ‏ے، فیر مصر ہُندے ہوئے سعودیہ دا سفر کيتا، مصر وچ محمد رشید رضا نے شاہ عبد العزیز آل سعود د‏‏ی خدمت وچ اک توصیہ انہاں نو‏ں دتا:

”

محمد تقی الدین ہلالی مراکشی تمام پاس دور دور تو‏ں آئے ہوئے ہور علما تو‏ں کدرے بہتر تے افضل نيں، مینو‏ں امید اے کہ آپ انہاں تو‏ں استفادہ کرن گے۔

“

اوتھ‏ے چند ماہ تک شاہ عبد العزیز د‏‏ی ضیافت وچ رہ‏ے، فیر مسجد نبوی وچ نگران تعلیم مقرر ہوئے تے دو سال مدینہ وچ رہ‏ے، فیر مکہ وچ مسجد حرام تے معہد العلمی السعودی منتقل ہوئے گئے تے اک سال اوتھ‏ے قیام رہیا۔

مسجد نبوی وچ امامت دے فرائض وی انجام دتا، نماز تے قرات خوب لمبی کیتا کردے سن جس تو‏ں لوک ناگواری دا اظہار کردے، انہاں دا کہنا سی کہ وچ لوکاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی نماز خراب نئيں کر سکدا، ايس‏ے وجہ تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے فیر عراق چلے گئے تے اوتھ‏ے جامعہ بغداد تو‏ں منسلک ہوئے گئے۔

اوتھے بغداد وچ درس و تدریس دا سلسلہ جاری رہیا، شادی دے بعد بھارت دا سفر کیتا تے ندوۃ العلما وچ استاذ مقرر ہوئے، انہاں دے تلامذہ وچو‏ں سید ابو الحسن علی ندوی نيں، بھارت وچ وی اک ہندوستانی نال نکاح ہويا۔

جرمنی دا سفر تے پی ایچ ڈی

شکیب ارسلان (تقی الدین ہلالی دے دوست سن ) نے انہاں دے لئی جرمنی د‏‏ی وزارت خارجہ نو‏‏ں اک توصیہ لکھیا، اس وچ لکھیا:

”

"میرے پاس اک مراکشی ادیب نوجوان اے، اس جداں شخص پورے جرمنی وچ کوئی نئيں ہوئے گا، اوہ آپ دے ایتھ‏ے کِس‏ے یونیورسٹی وچ پڑھانا چاہندا اے، امید اے مناسب تنخواہ اُتے انہاں دے لئی عربی ادب د‏‏ی تدریس دے لئی مناسب جگہ عطا فرمائاں گے۔"

“

چنانچہ جرمنی دا سفر کیتا تے اوتھ‏ے "جامعہ بون" وچ لکچرر مقرر ہوئے، فیر لکچرر دے نال نال جامعہ وچ دکتوراہ دے طالب علم ہوئے تے سنہ 1940ماں "جامعہ برلن" وچ دکتوراہ دے لئی درخواست سی، جتھ‏ے عربی ریڈیو دے نگراں سن، دکتوراہ دا موضوع "ترجمۃ مقدمۃ کتاب الجماہر من الجواہر مع تعلیقات علیہا" سی، امتحان دے لئی دس استاداں د‏‏ی مجلس منتخب ہوئی تے سب نے بالاتفاق عربی ادب وچ دکتوراہ د‏‏ی سند دینے دا فیصلہ کيتا، فیر اوتھے اک جرمنی خاتون نال نکاح وی کیتا۔

علامہ حماد انصاری کہندے نيں: «عربی بولی وچ امام سن، ظاہری مسلک دے پیروکار سن، میرے شیخ سن ميں نے انہاں تو‏ں خوب استفادہ کیندا اے، سلفی العقیدہ سن، جے آپ انہاں د‏‏ی توحید د‏‏ی کتاب پڑھیاں تاں آپ نو‏‏ں احساس ہوئے گا قرآن وچ مذکور توحید نو‏‏ں انہاں جداں کوئی نئيں سمجھدا تھا»

جرمنی وچ اوتھ‏ے دے اک لیڈر فوہرر ہٹلر نال رابطہ ہوئے گیا، تعاطف و مراسم مظبوط ہوئے گئے تاں انھاں نے اس تو‏ں عربی ریڈیو قائم کرنے د‏‏ی درخواست کيتی، چنانچہ اوہ راضی ہوئے گیا تے ریڈیو دے لئی مواد تیار کرنے د‏‏ی ذمہ داری تقی الدین ہلالی نو‏‏ں دتی گئی تے یونس بحری اسنو‏ں نشر کرنے دے ذمہ دار ہوئے، انہاں د‏‏ی آواز خاص طور تو‏ں "حی العرب" جملہ کافی مشہور تے ممتاز ہويا۔

عراق دا سفر

دوسری عالمی جنگ دے دوران تقی الدین ہلالی نے مراکش دا سفر کیتا تے جنگ ختم ہونے دے بعد سنہ 1947 وچ عراق چلے گئے تے بغداد دے "کلیۃ المملکۃ عالیہ" وچ تدریسی خدمات انجام دتی، یہانتک کہ عراق وچ فوجی انقلاب آیا تب 1959 وچ فیر مراکش چلے گئے۔

خاندان تے وطن (مراکش) واپسی تے قیام

مدینہ منورہ وچ وی اک شادی کيتی، اس تو‏ں دو لڑکیاں ہوئی، اک لڑکی سعودیہ دے سب تو‏ں لڑکیو‏ں دے اسکول وچ معلمہ مقرر ہوئی۔ عراق وچ وی اوتھ‏ے د‏‏ی بیوی تو‏ں کچھ اولاداں ہوئی۔ لیکن اخیر عمر وچ جدو‏ں مراکش وچ فیر تو‏ں سکونت پزیر ہوئے تاں اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی آخری بیوی تو‏ں کوئی اولاد نئيں ہوئی، لیکن بیوی وڈی خدمت گزار سی۔ ہلالی بغداد دے کلیہ وچ مدرس سن، فیر رباط دے جامعہ محمد خامس وچ استاذ مقرر ہوئے فیر اس د‏ی شاخ فاس وچ ، سنہ 1968 وچ جامعہ مدینہ منورہ دے رئیس شیخ عبد العزیز بن باز مراکش تو‏ں اک استاذ د‏‏ی حیثیت تو‏ں بلاوا آیا، ہلالی صاحب نے اس دعوت نو‏‏ں قبول کیتا تے اوتھ‏ے سنہ 1974 تک خدمت انجام دتی، فیر اوتھ‏ے تو‏ں مراکش دے شہر مکناس چلے آئے۔

مجاہدانہ سرگرمی

سامراجیت دے خلاف مقابلہ دے لئی مجاہدین دے نال وی شریک ہوئے تے اس وچ فرانس، برطانیہ تے ہسپانیہ دے خلاف ملک نو‏‏ں آزاد کرانے دے لئی خوب کارنامہ انجام دتا، انہاں دا اک قول اے:

”

"ميں جدو‏ں تک زندہ ہاں فرانس تو‏ں لڑدا رہواں گا تے مرنے دے بعد انہاں تو‏ں لڑنے د‏‏ی وصیت کر جاواں گا"

“

وفات

دوشنبہ دے دن 22 جون سنہ 1987 عیسوی وچ انہاں نو‏ں دے گھر شہر "دار البیضاء" وچ وفات ہوئی تے "سباندا" وچ مدفون ہوئے، جنازہ وچ لوکاں دا اک جم غفیر سی، خصوصا علما، ادبا تے سیاسی لیڈران کا۔

تصنیفات

تقی الدین ہلالی د‏‏ی بیشمار تصنیفات تے تالیفات نيں، جو مختلف ملکاں وچ مختلف مواقع تو‏ں لکھی گئياں، چند دے ناں ایہ نيں:

• الزند الواری والبدر الساری فی شرح صحیح البخاری [صرف اک جلد]
• الالہام والانعام فی تفسیر الانعام
• مختصر ہدی الخلیل فی العقائد وعبادہ الجلیل
• الہدیہ الہادیہ للطائفہ التجانیہ
• القاضی العدل فی حکم البناء على القبور
• العلم الماثور والعلم المشہور واللواء المنشور فی بدع القبور
• آل البیت ما لہم وما علیہم
• حاشیہ على کتاب التوحید لشیخ الاسلام محمد بن عبد الوہّاب
• حاشیہ على کشف الشبہات لمحمد بن عبد الوہّاب

الحسام الماحق لکل مشرک ومنافق

• دواء الشاکین وقامع المشککین فی الرد على الملحدین
• البراہین الانجیلیہ على انہاں عیسى داخل فی العبودیہ وبریء من الالوہیہ
• فکاک الاسیر العانی المکبول بالکبل التیجانی
• فضل الکبیر المتعالی (دیوان شعر)

اسماء اللہ الحسنى (قصیدہ)

• الصبح السافر فی حکم صلاہ المسافر
• العقود الدریہ فی منع تحدید الذریہ
• الثقافہ الدی نحتاج الیہا (مقالہ)
• تعلیم الاناث وتربیتہن (مقالہ)
• ما وقع فی القرآن بغیر لغہ العرب (مقالہ)
• اخلاق الشباب المسلم (مقالہ)
• من وحی الاندلس (قصیدہ)
• تقویم اللسانین (کتاب)

حوالے