تریخ وہابیت
وہابیت یا وہابی تحریک[۱] اک سلفی اسلامی تحریک اے جو محمد بن عبد الوہاب توں منسوب کيتی جاندی اے [۲][۳][۴][۵] دعوے دے مطابق اوہ بدعتاں نوں ختم کرنے والے تے اسلام نوں اوہدی اصل صورت وچ جداں کہ ایہ پیغمبر اسلام دے دور وچ سی، بحال کرنے والے نيں جدوں کہ ہور تمام مسلمان انہاں نوں شدت پسند سمجھدے نيں۔[۲][۶] ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ سنی مسلک توں نيں۔ وہابی خود نوں وہابی کہلانا پسند نئيں کردے بلکہ خود نوں اہل حدیث، سلفی تے موحد پکارتے نيں۔[۷] ایہ دنیا وچ تے خاص طور اُتے سعودی عرب وچ کسی تے مذہب حتی کہ اسلام ہی دے دوسرے مسالک دے وجود دے قائل نئيں۔ مذہبی طور اُتے شروع ہونے والی ایہ تحریک بہت جلد سیاسی تے فیر شاہی رنگ اختیار کر گئی۔ یونیورسٹی ازہر دے اک عالم نے اسنوں شیطانی تحریک قرار دتا اے۔[۸]
لفظ وہابیت 18ویں صدی دے اک مبلغ تے عالم محمد بن عبد الوہاب توں نکلیا اے۔[۹] اوہ سعودی عرب دے اک دور دراز علاقے نجد دے رہنے والے سن ۔[۱۰] جو اپنے علاقے وچ مزارات اُتے دتی جانے والی حاضری، بزرگان دین صوفیا اسلام توں توسل دے خلاف تبلیغ کیتا کردا اس دے نزدیک ایہ تمام چیزاں اسلام دے خلاف سن تے اوہ انہاں نوں شرک و بدعت (نويں چیز) قرار دتا کردا۔[۴][۱۱] اسی دوران انہاں نوں اک مقامی رہنما محمد بن سعود دی حمایت حاصل ہوئی۔ دعوے دے مطابق ایہ تحریک توحید[۱۱] تے خدا دی وحدانیت دے گرد گھُمدی اے۔ عقائد دے اعتبار توں ایہ تحریک قرون وسطی دے عالم ابن تیمیہ تے فقہ دے لئی امام احمد بن حنبل دے تعلیمات اُتے وی زیادہ زور دیندی اے، مگر حنبلی اعلام نے ابن عبد الوہاب دے عقائد دی مذمت کيتی اے۔[۱۲] درحقیقت محمد بن عبد الوہاب فقہ تے عقائد وچ ابن تیمیہ توں شدید متاثر سن تے ابن تیمیہ بعض مسائل وچ مذہبِ حنبلی توں منفرد سن، جنہاں وچ اوہ اپنی رائے تے بصیرت دے مطابق فتویٰ دیندے سن تے انہاں وچ اوہ کسی دے مقلد نئيں سن ۔[۱۳]
ابن وہاب تے آل سعود دی رشتہ داری دیر تک تے اس تحریک دے لئی مفید ثابت ہوئی۔ آل سعود نے اس تحریک توں سیاسی تے مذہبی ناندا برقرار رکھیا جس نے اگلے 150 سال تک سعودی عرب وچ اس تحریک دی آبیاری دی تے اج وی اوہ اوہدی تبلیغ وچ حصہ لیندے نيں۔[۲][۱۴]
اک اندازے دے مطابق خلیج فارس توں ملحق علاقےآں وچ وہابیاں دی تعداد 50 لکھ دے لگ بھگ اے۔[۱۵]
تیل دی دولت توں حاصل رقم توں جو 1970 وچ شروع ہوئی وہابیت دی دنیا بھر وچ تبلیغ کيتی جاندی اے [۲] تے ا س نے اس دے مننے والےآں دی تعداد وچ بہت زیادہ اضافہ کیتا اے۔[۱۶]
وہابیت اُتے اکثر "دہشت گردی دا منبع" ہونے دا الزام وی تواتر دے نال لگایا جاندا اے [۱۷][۱۸] تے ایہ وی کہیا جاندا اے کہ داعش دے عراق وچ ریاست دے تخلیق وی اسی تحریک توں متاثر سی۔[۱۹][۲۰][۲۱] بوہت سارے مسلمان و غیر مسلم وہابیاں توں اسلامی / غیر اسلامی بزرگان دے مزارات تے یادگاراں دی تباہی دا گلہ کردے نيں۔[۲۲][۲۳][۲۴]
فقہ وچ وہابی احمد بن حنبلی دی پیروی کردے نيں لیکن عقاید تے بعض فرعی مسائل وچ ابن تیمیہ دے طریقت اُتے خود نوں "سَلَفِیہ" کہندے نيں تے سَلَف صالح (یعنی پیغمبر اکرم(ص) دے اصحاب) دی پیروی کرنے دے مدعی نيں، وہابی قرآن و سنت دے ظاہر اُتے عمل کردے نيں تے جو وی قرآن و سنت وچ مذکور نہ ہوئے اسنوں بدعت سمجھدے نيں، ايسے لئے وہابی صرف اپنے آپ نوں موحّد قرار دیندے ہوئے باقی تمام مسلماناں نوں عبادت وچ مشرک تے اہل بدعت سمجھدے نيں۔
وہابیت دے اعتقادات تے نظریات، اِبن تِیمیّہ دے مبانی اُتے مبتنی نيں، مذہب جنبلی دے پیروکار ابن تیمیہ نے اٹھويں صدی وچ ایداں دے اعتقادات تے نظریات دا اظہار کيتا جو اس توں پہلے کسی وی اسلامی فرقے نے مطرح نئيں کيتا سی۔[سبحانی، بحوث فی الملل و النّحل، ج۴، ص۳۳۱] اس وقت دے نامور اہل سنت علماء نے انہاں دے نظریات نوں ٹھکرایا تے اسلامی قلمرو وچ بہت سارے مذہبی علماء نے انہاں دی مخالفت کيتی، بعض نے انہاں نوں کافر قرار دتا جدوں کہ بعض نے انہاں نوں جیل بھیجنے دا مطالبہ کيتا۔[ رضوانی، وہابیت از دیدگاہ مذاہب اہل سنّت، ص۵٧- ۴۳]ان علماء دی مخالفت کيتی وجہ توں ابن تیمیہ دے اعتقادات نوں بارہويں صدی ہجری تک خاطر خواہ رونق نئيں ملی، بارہويں صدی ہجری وچ محمّد بن عبدالوہاب نجدی نے انہاں دے اعتقادات تے نظریات نوں دوبارہ زندہ کيتا، ابتداء وچ انہاں دا کوئی پیروکار نئيں سی ایتھے تک کہ سنہ1160 ہجری وچ اوہ نجد دے مشہور شہر دِرعیہ چلا گیا۔ [ امین، کشف الارتیاب، ص۹] اوتھے دے حاکم محمّد بن مسعود نے عبدالوہاب دے اعتقادات نوں اپنی حکومت کیتی تقویت دے لئی مناسب سمجھدے ہوئے محمّد بن عبدالوہاب دے نال اک سمجھوتہ کيتا جس دے تحت اس نے حکومتی سربراہی وچ عبد الوہاب دے اعتقادات تے نظریات دا پرچار شروع کيتا اس شرط دے نال کہ عبدالوہاب وی دینی تے مذہبی پیشوا ہونے دے عنوان توں انہاں دی حکومت کیتی حمایت تے تائید کرے، اس دے بعد انہاں نے مختلف شہراں اُتے لشکر کشی دی اوروہ ہر اس شخص نوں کافر قرار دیندے ہوئے قتل کر دیندے جو انہاں دے اعتقادات تے نظریات نوں قبول کرنے توں انکار کردا سی۔
اس طرح آل سعود دی حاکمیت تے قدرت وچ روز بروز وادھا ہونے لگیا جس دے سائے وچ وہابیت دے اعتقادات تے نظریات پھیلنے لگے، جدوں نوآبادیاتی نظام دے ہتھوں خلافت عثمانیہ دا شیرازہ بکھر گیا تاں سعودی عرب نوں آل سعود دے لئی چھڈ دتا گیا چونکہ اک طرف انہاں دی حکومت کافی مستحکم ہوئے چکی سی تاں دوسری طرف توں انہاں دے اعتقادات تے نظریات نوآبادیاتی نظام دے اہداف وچ رکاوٹ وی نئيں بن رہے سن ۔[تریخ و نقد وہابیت، علی اکبر فائزی پور، ۴۱-۱۰۲] اس وقت توں لے کے ہن تک سعودی عرب دا سرکاری مذہب وہابیت قرار پایا تے اس پورے عرصے وچ انہاں نے اپنے نظریات تے اعتقادات نوں پوری دنیا وچ پھیلانے دے لئی ایڑی چوٹی دا زور لگایا تے لگیا رہے نيں۔[۲۵]، [۲۶]، [۲۷]، [۲۸].
وہابیت دے بانی
سودھووہابی فرقہ نوں بنانے والا تے اسنوں نشرکرنے دے لئی انتھک کوشش کرنے والا شخص محمد بن عبد الوہاب اے جو بارہويں صدی ہجری دے نجدی علماء وچوں سی۔
لیکن ایہ معلوم ہونا چاہیدا کہ وہابیت دے عقائد نوں وجودبخشنے والا ایہ پہلا شخص نئيں اے بلکہ صدیاں پہلے ایہ عقیدے مختلف صورتاں وچ ظاہر ہُندے رہے نيں، لیکن ایہ اک نويں فرقہ دی صورت وچ نئيں سن تے نہ ہی انہاں دے زیادہ طرفدار سن ۔(۲)
انہاں وچوں :چوتھی صدی وچ حنبلی فرقہ دے مشہور ومعروف عالم دین ”ابومحمد بَربہاری“ نے قبور دی زیارت توں منع کيتا، لیکن خلیفہ عباسی نے اس مسئلہ دی بھرپور مخالفت کيتی ۔
حنبلی علماء وچوں ”عبد اللہ بن محمد عُکبَری“ مشہور بہ ابن بطّہ (متوفی ۳۸٧ھ) نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت تے شفاعت دا انکار کيتا۔(۳) اس دا اعتقاد سی کہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر منور دی زیارت دے لئی سفر کرنا گناہ اے، ايسے بناپر اس سفر وچ نماز تمام پڑھنا چاہیدا تے قصر پڑھنا جائز نئيں اے۔(۴)
اسی طرح اس دا ایہ وی عقیدہ سی کہ جے کوئی شخص انبیاء تے صالحین دی قبور دی زیارت دے سفر نوں عبادت مانے، تاں اس دا عقیدہ اجماع تے سنت پیغمبر اکرمکے خلاف اے۔(۵)
ستويں تے اٹھويں صدی دے حنبلی علماء دا سب توں وڈا عالم ”ابن تیمیہ “ اے تے محمد بن عبد الوہاب نے اکثر تے اہم عقائد ايسے توں اخذ کيتے نيں۔
ابن تیمیہ دے دوسرے شاگرد؛ جنہاں وچوں مشہور ومعروف ابن قیم جوزی اے اس نے اپنے استاد دے نظریات وعقائد نوں پھیلانے دی بہت زیادہ کوششاں کیتیاں ناں۔
شیخ محمد بن عبد الوہاب دا سب توں اہم کارنامہ ایہ سی کہ اپنے عقائد نوں ظاہر کرنے دے بعد انہاں اُتے ثابت قدم رہیا تے بوہت سارے نجدی حکمراناں نوں اپنے نال وچ ملالیا تے اک ایسا نواں فرقہ بنالیاجس دے عقائد اہل سنت دے کے چاراں فرقےآں توں مختلف سن، اس وچ شیعہ مذہب توں بہت زیادہ اختلاف سی جدوں کہ اوہ حنبلی مذہب توں ہور مذاہب دے مقابلہ وچ نزدیک سی۔
ان نوں وہابی کیوں کہیا گیا؟ وہابی لفظ فرقہ وہابیت دے بانی دے باپ یعنی عبد الوہاب توں لیا گیا اے لیکن خود وہابی حضرات اسنوں صحیح نئيں مندے۔
سید محمود شکری آلوسی(وہابیت دی طرفداری وچ ) کہندا اے :وہابیاں دے دشمن انہاں نوں وہابی کہندے نيں جدوں کہ ایہ نسبت صحیح نئيں اے بلکہ اس فرقہ دی نسبت اس دے رہبر محمد دی طرف ہونا چاہیدا، کیونجے ايسے نے انہاں عقائد دی دعوت دتی اے، اس دے علاوہ شیخ عبد الوہاب اپنے بیٹے (محمدابن عبد الوہاب) دے نظریات دا سخت مخالف سی۔(٦)
صالح بن دخیل نجدی (المقتطف نامی مجلہ مطبع مصر میں اک خط دے ضمن وچ ) اس طرح لکھدا اے:
”اس دے بعض معاصرین وہابیت دی نسبت صاحب دعوت (یعنی محمد بن عبد الوہاب ) دے باپ دی طرف حسد وکینہ دی وجہ توں دیندے سن تاکہ وہابیاں نوں بدعت تے گمراہی دے ناں توں پہچنواواں، تے خود شیخ دی طرف نسبت نہ دتی (اور محمدیہ نئيں کہیا) اس وجہ توں کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ اس مذہب دے مننے والے پیغمبر اکرم دے ناں دے نال کسی طرح دی شرکت نہ سمجھ بیٹھاں۔(٧)
مشہور ومعروف مصر ی مولف احمد امین، اس سلسلہ وچ ایويں رقمطراز اے:
”محمد بن عبد الوہاب تے اس دے مرید اپنے نوں موحّد کہلاندے سن، لیکن انہاں دے دشمناں نے انہاں نوں وہابی کانام دتا اے، تے اس دے بعد ایہ ناں بولی زد خاص و عام ہوگیا“۔(۸)
پہلے اس دے کہ محمد بن عبد الوہاب دے اعتقادات دے بارے وچ تفصیلی بحث کيتی جائے مناسب اے بلکہ ضروری اے کہ پہلے سلفیہ دے بارے وچ کچھ مطالب ذکر کيتے جاواں جو وہابیت دی اصل تے بنیاد منے جاندے نيں، اس دے بعد بربہاری تے ابن تیمیہ دے مختصر اعتقادات تے نظریات جو وہابیاں دی اصل تے بنیاد نيں ؛ ذکر کيتے جاواں۔
سلفیّہ کسے کہندے نيں؟
سودھوسلفیہ(۹) حنبلی مذہب دے پیروکاراں دا اک گروہ تھاجوچوتھی صدی ہجری وچ وجود وچ آیا، ایہ لوک اپنے اعتقادات نوں احمد حنبل دی طرف نسبت دیندے سن، لیکن بعض حنبلی علماء نے اس نسبت دے سلسلے وچ اعتراضات کيتے نيں۔
اس زمانہ وچ سلفیاں تے فرقہ اشاعرہ دے درمیان کافی جھگڑے تے بحثاں ہُندی رہدیاں سن، تے دونے فرقے کہندے سن کہ ہم مذہب سلف صالح دی طرف دعوت دیندے نيں۔
سلفیہ، فرقہ معتزلہ دے طریقہ دی مخالفت کردا سی، کیونجے معتزلہ اپنے اسلامی عقائد نوں یونانی منطق توں متاثر فلاسفہ دی روش بیان کردے سن، تے سلفیہ ایہ چاہندے سن کہ اسلامی عقائد ايسے طریقہ توں بیان ہاں جو اصحاب تے تابعین دے زمانہ وچ تھا،یعنی جومسئلہ وی اسلامی اعتقاد دے متعلق ہوئے اسنوں قرآن وحدیث دے ذریعہ حل کيتا جائے، تے علماء نوں قرآن مجید دیاں دلیلاں دے علاوہ دوسری دلیلاں وچ غور وفکر توں منع کيتا جائے۔
سلفیہ چونکہ اسلام وچ عقلی تے منطقی طریقےآں نوں جدید مسائل وچ شمار کردے سن جو صحابہ تے تابعین دے زمانہ وچ نئيں سن لہٰذا انہاں اُتے اعتقاد نئيں رکھدے سن، تے صرف قرآن وحدیث دی نصوص تے انہاں نصوص توں سمجھی جانے والی دلیلاں نوں قبول کردے سن، انہاں دا مننا ایہ سی کہ سانوں اسلامی اعتقادات تے دینی احکام وچ چاہے اوہ اجمالی ہاں یا تفصیلی، چاہے اوہ بعنوان اعتقادات ہاں یا بعنوان استدلال قرآن کریم تے اس سنت نبوی جوقرآنی ہوئے تے اوہ سیرت جو قرآن وسنت دی روشنی وچ ہو؛ دے علاوہ کوئی دوسرا طریقہ اختیار نئيں کرنا چاہیدا۔
سلفیہ دوسرے فرقےآں دی طرح توحید نوں اسلام دی پہلی اصل مندے سن، لیکن بعض امور نوں توحید دے منافی جاندے سن جنہاں نوں دوسرے اسلامی فرقے قبول کردے سن، مثلاً کسی مخلوق دے ذریعہ خدا دی بارگاہ وچ توسل کرنا یا اسنوں وسیلہ قراردینا، حضرت پیغمبر اکرمکے روضہ مبارک دی طرف منھ کرکے زیارت کرنا، تے روضہ اقدس دے قرب وجوار وچ شعائر (دینی امور) نوں انجام دینا، یا کسی نبی اللہ یا اولیاء اللہ دی قبر اُتے خدا نوں پکارنا ؛ وغیرہ جداں امور نوں توحید دے مخالف سمجھدے سن، تے ایہ اعتقاد رکھدے سن کہ ایہ امور(مذکورہ امور نوں توحید دے مخالف سمجھنا) سلف صالح دا مذہب اے تے اس دے علاوہ تمام چیزاں بدعت نيں جو توحید دے مخالف تے منافی نيں۔
صفات ثبوتیّہ تے سَلبیّہ
سودھوسلفیاں دا کہنا ایہ اے :خداوندعالم دے صفات ثبوتیہ تے صفات سلبیہ دے بارے وچ علماء دے درمیان صرف فکر و نظر وچ اختلاف اے ،حقیقت واصل وچ نھاں، تے ایہ اختلاف اس گل دا سبب نئيں ہُندا کہ دوسرے تمام فرقے اک دوسرے نوں کافر کھاں۔ خود سلفیہ (برخلاف اختلاف) اپنے کسی مخالف فرقہ نوں کافر نئيں کہندے سن ۔
وہ خداوندعالم دے صفات وذات دے سلسلہ وچ جو کچھ قرآن مجید وچ وارد ہويا اے اس اُتے عقیدہ رکھدے نيں چنانچہ خداوندعالم دی محبت،غضب ،غصہ، خوشنودی، ندا تے کلام دے معتقد نيں، نال ہی اوہ خدا وندعالم دا لوکاں دے درمیان بادلاں دے سایہ وچ نازل ہونے، اس دے عرش اُتے مستقرہونے دا وی اعتقاد رکھدے نيں، تے بغیر کسی تاویل وتفسیر دے خداوندعالم دے لئی چھرے تے ھاتھاں دے قائل نيں،یعنی آیات صرف دے ظاہری معنی نوں اخذ کردے نيں، لیکن خداوندعالم دی ذات گرامی نوں مخلوقات دی طرح ھاتھ پیر تے چھرہ رکھنے توں پاک و منز ّہ مندے نيں۔(۱۰)
بربَہاری دا واقعہ
سودھوابو محمد حسن بن علی بن خَلَفِ بربہاری جو بغداد ی حنبلیاں دا رئیس تھا؛اور کچھ خاص نظریات رکھدا تھا،اگر کوئی شخص اس دے عقائد تے نظریات دی مخالفت کردا سی تواس دی شدت توں مخالفت کردا سی، تے اپنے ساتھیاں نوں وی اس دے نال سختی کرنے دا حکم دیندا سی۔ اس دے ساتھی لوکاں دے گھراں نوں ویران کردیندے سن ۔ لوکاں نوں خرید و فروخت توں وی رکدے سن، تے جے کوئی اس دی گلاں نوں نئيں مندا سی تاں اسنوں بہت زیادہ ڈاردے سن ۔
بربہاری دے کمیں وچوں اک کم ایہ وی سی کہ حضرت امام حسین ں اُتے نوحہ وگریہ وزاری، تے کربلا وچ آپ دی زیارت توں نوں منع کردا تھااور نوحہ ومرثیہ پڑھنے والےآں دے قتل دا حکم دیندا سی۔
چنانچہ ”خِلب“نام دا اک شخص نوحہ تے مرثیہ پڑھنے وچ بہت ماہر سی، جس دا اک قصیدہ سی جس دا پہلا مصرعہ ایہ اے:
”اَیُّها الْعَیْنَانِ فَیضٰا وَاسْتَهِّلاٰ لاٰ تَغِیْضٰا “
جو امام حسین دی شان وچ پڑھیا کردا سی، اساں اسنوں کسی اک وڈے گھرانے وچ سنااے، اس زمانہ وچ حنبلیاں دے ڈر توں کسی نوں حضرت امام حسین ں اُتے نوحہ ومرثیہ پڑھنے دی جرات نئيں ہُندی سی، تے مخفی طور اُتے یا بادشاہ وقت دی پناہ وچ امام حسین ں دی عزاداری بپا ہُندی سی۔
اگرچہ انہاں نوحاں تے مرثیاں وچ حضرت امام حسین علیہ السلام دی مصیبت دے علاوہ کچھ نئيں ہُندا سی تے اس وچ سلف دی مخالفت وی نئيں ہُندی تھی،لیکن اس دے باوجودجب بربہاری نوں اطلاع ہوئی تاں اس نے نوحہ خوان نوں تلاش کرکے اس دے قتل دا حکم دیدتا۔
اس زمانہ وچ حنبلیاں دا بغداد وچ چنگا خاصا رسوخ سی جس دی بناپریہ لوک ہمیشہ فتنہ وفساد کردے رہندے سن ۔(۱۱) جس دا اک نمونہ محمد ابن جَرِیر طبری صاحب تریخ اُتے حملہ سی:
طبری، اپنے دوسرے سفر وچ طبرستان توں بغداد پہونچے تے جمعہ دے روز حنبلیاں دی جامع مسجد وچ پہونچے اوتھے اُتے انہاں توں احمد حنبل تے اس حدیث دے بارے وچ جس وچ خدا دے عرش اُتے بیٹھنے دا تذکرہ اے، نظریہ معلوم کيتا گیا، تاں اس نے جواب دیاجو احمد حنبل دی مخالفت وی نئيں سی، لیکن حنبلیاں نے کہیا: علماء نے اس دے اختلافات نوں اہم شمار کيتا اے، اس اُتے طبری نے جواب دتا: ميں نے نہ خوداسنوں دیکھیا اے، تے نہ اس دے کسی مودر اعتماد صحابی نال ملاقات کيتی اے جو اس بارے وچ میرے توں نقل کردا،اور خدا وندعالم دے عرش اُتے مستقر ہونے والی گل وی اک محال چیز اے۔
جس وقت حنبلیاں تے اہل حدیث نے اس دی ایہ گل سنی تواس اُتے حملہ شروع کردتا، تے اپنی دوا تاں نوں اس دی طرف سُٹنا شروع کردتا، اوہ ایہ سب دیکھ کے اوتھے توں نکل بھجے، حنبلیاں دی تعداد تقریباً اک ہزار سی انھوںنے انہاں دے گھر پرپتھراں توں حملہ کردتا ایتھے تک کہ گھر دے سامنے پتھراں دا اک ڈھیر لگ گیا۔
بغداد دی پولیس دا افسر ”نازوک“ ہزار سپاہیاں دا لشکر لے کے اوتھے پہونچا تے طبری صاحب نوں انہاں دے شر توں نجات دلائی، تے پورے اک دن اوتھے رہیا، تے حکم صادر کيتا کہ اس دے گھر دے سامنے توں پتھراں دا ڈھیر ہٹایا جائے۔(۱۲)
حنبلی مذہب دے علماء مثلاً ابن کثیر تے ابن عماد وغیرہ نے بربہاری دے بارے وچ بہت گلاں بیان کيتی نيں جنہاں وچوں بعض مبالغہ نيں، ابن کثیر اسنوں اک زاہد، فقیہ تے واعظ کہندے ہوئے لکھدا اے: چونکہ بربہاری نوں اپنے باپ دی میراث دے سلسلے وچ اک شبہ پیدا ہويا جس دی بناپر اس نے میراث لینے توں انکار کردتا جدوں کہ اس دے باپ دی میراث ستّر ہزار (اور ابن عماد دے قول دے مطابق ۹۰ہزار) درہم سی۔
اسی طرح ابن کثیرکا قول اے : خاص وعام دے نزدیک بربہاری دا بہت زیادہ احترام ا ور عزت سی، اک روز وعظ دے دوران اسنوں چھینک آگئی تاں تمام حاضرین نے اس دے لئی دعائے رحمت کردے ہوئے جملہ ”یرحمک اللہ“کھا جو چھینک آنے والے دے لئی کہنا مستحب اے، تے ایہ آواز گلی کوچےآں تک پہونچی، تے جو وی اس آواز نوں سنتاتھا یرحمک اللہ کہندا سی، تے اس جملہ نوں تمام اہل بغداد نے کہنا شروع کردتا، ایتھے تک کہ ایہ آواز خلیفہ دے محل تک پہونچی، خلیفہ نوں ایہ شور شرابہ گراں گذرا تے کچھ لوکاں نے اس دے بارے وچ ہور بدگوئی دی جس دے نتیجہ وچ خلیفہ نے اسنوں گرفتار کرنے دی ٹھان لی لیکن اوہ مخفی ہوگیا تے اک ماہ بعد اس دا انتقال ہوگیا۔(۱۳)
لیکن خلیفہ وقت دے ناراض ہونے تے اسنوں گرفتار کرنے دے ارادہ دی اصل وجہ ایہ سی کہ اوہ عام عقیدےآں دی مخالفت کردا سی ايسے وجہ توں خلیفہ نے اس دے خلاف اپنا مشہور ومعروف حکم صادر کيتا جس دی طرف بعد وچ اشارہ کيتا جائے گا۔
ابو علی مُسكُویہ۳۲۳ھ دے حالات وچ کہندا اے کہ ايسے سال بَدرخَرشنی (صاحب شُرطہ) نے بغداد وچ ایہ اعلان کروایا کہ ابو محمد بربہاری(۱۴) دے مریداں وچ کوئی وی دوآدمی اک جگہ جمع نہ ہون، بدر خرشنی نے اس دے مریداں نوں جیل وچ ڈلوادتا لیکن بربہاری اوتھے توں بھج نکلیا یا مخفی ہوگیا، اس دی وجہ ایہ سی کہ بربہاری تے اس دے پیروکار ہمیشہ فتنہ وفساد کردے رہندے سن ۔ اس گروہ دے سلسلے وچ خلیفہ الراضی دا اک فرمان صادر ہويا جس وچ بربہاری دے مریداں دے عقائد مثلاً شیعاں دی طرف کفر وضلالت دی نسبت دینا تے ائمہ دی قبور دی زیارت وغیرہ نوں ناجائز مننا جداں امور دا تذکرہ سی تے انہاں نوں اس گل توں ڈرایا گیا سی کہ یا تاں اوہ اس کم توں باز آجاواں، ورنہ انہاں دی گردن قلم کردتی جائے گی،اور انہاں دے گھر تے محلےآں نوں اگ لگادی جائے گی(۱۵)
ابن اثیر حنبلیاں دے بغداد وچ فتنہ وفساد دے بارے وچ اس طرح رقمطراز اے کہ۳۲۳میں حنبلیاں نے بغداد وچ کافی اثر ورسوخ پیدا کرلیا تے قدرت حاصل کرلئی، بدرخرشنی صاحب شرطہ نے دسويں جمادی الآخر نوں فرمان صادر کيتا کہ بغداد وچ ایہ اعلان کردتا جائے کہ بربہاری دے مریداں وچوں دو آدمی اک نال جمع نئيں ہوسکدے، تے اپنے مذہب دے بارے وچ کِسے توں مناظرہ کرنے کحالے حق نئيں رکھدے، تے انہاں دا امام جماعت نماز صبح ومغرب وعشاء وچ بسم اللہ نوں بلند تے آشکار کھے۔ لیکن بدرخرشنی دا ایہ کم مفید ثابت نئيں ہويا بلکہ بربہاری دے مریداں وچ ہور فتنہ وفساد پھیل گیا۔
ان کااک کم ایہ سی کہ اوہ نابینا حضرات جو مسجدےآں وچ اپنی پناہ گاہ بنائے ہوئے سن انہاں نوں اس کم دے لئی آمادہ کردے سن کہ جو وی شافعی مذہب مسجد وچ داخل ہو، اسنوں اِنّا مارو کہ اوہ موت دے نیڑے پہونچ جائے۔
ابن اثیر خلیفہ راضی دے حنبلیاں دے بارے وچ فرمان توں متعلق گفتگو کردے ہوئے ایويں تحریر کرتاہے کہ خلیفہ راضی نے بربہاری دے مریداں اُتے سختی دی تے انہاں نوں ڈرایا، کیونجے اوہ خدا وندعالم دی مثل تے تشبیہ دے قائل سن تے خداوند عالم نوں ھتھیلیاں تے دوپیر تے سونے دے جوندے تے گیساں والا مندے سن تے کہندے سن کہ خداوند عالم آسماناں وچ اُتے جاندا اے تے دنیا وچ نازل ہُندا اے، ايسے طرح منتخب ائمہ اُتے طعنہ زنی کردے سن تے شیعاں نوں کفر وگمراہی دی نسبت دیندے سن، تے ہور مسلماناں نوں کھلی بدعتاں دی طرف دعوت دیندے سن جنہاں دا قرآن مجید وچ کدرے تذکرہ تک نھاں، تے ائمہ علیهم السلام دی زیارت نوں منع کردے سن تے زائرین دے عمل نوں اک برے عمل توں یاد کردے سن ۔(۱٦)
بربہاری۳۲۹ھ وچ ۹٦سال دی عمر وچ مرگیا، اوہ کسی عورت دے گھر وچ چھپا ہويا سی، تے اسنوں ايسے گھر وچ بغیر کسی دوسرے دی اطلاع دے غسل وکفن دے بعد دفن کردتا گیا۔(۱٧)
ابن اثیر اس سلسلہ وچ کہندا اے : بر بھاری حنبلیاں دا رئیس جو مخفی طور اُتے زندگی گذار رہیا تھا۳۲۹ ھ وچ (٧٦)سال دی عمر وچ فوت ہويا، تے اسنوں ” نصر قشوری “ دے قبرستان وچ دفن کيتا گیا۔(۱۸)
قارئین کرام!آپ حضرات نے ملاحظہ فرمایا کہ بربہاری دے بارے وچ خلیفہ الراضی دا فرمان انہاں عقائد دی طرف اشارہ اے جو بعد وچ ابن تیمیہ تے محمد بن عبد الوہاب دے ذریعہ ظاہر ہوئے، (اور فرقہ وہابیت تشکیل پایا)
بربہاری دے عقائد تے نظریات دا خلاصہ
سودھومسئلہ زیارت تے چند دوسرے مذکورہ مسائل دے علاوہ بربہاری دے کچھ تے وی عقائد سن اسيں ایتھے صرف ابن عماد حنبلی دے قول نوں نقل کرنے اُتے اکتفاء کردے نيں:
بربہاری نے شرح کتاب السنة وچ کہیا: اس زمانہ وچ جو کچھ وی لوکاں توں سنو، اسنوں قبول کرنے وچ جلدی نہ کرو، تے اس دے مطابق عمل نہ کرو، ایتھے تک کہ کسی دوسرے توں ایہ معلوم کرلوکہ اس سلسلہ وچ اصحاب پیغمبریا علماء اسلام نے نظریہ بیان کيتا اے یا نھاں؟ تے جے معلوم ہوگیا کہ انہاں گلاں اُتے اصحاب پیغمبر یا علماء کرام وچوں کسی نے فرمایا اے تاں اس اُتے عمل کيتا جائے لیکن اس دے علاوہ دوسری گلاں اُتے عمل نہ کرو، ورنہ مستحق جہنم ہوجاؤ گے۔
خداوندعالم دے بارے وچ کچھ نويں نويں گلاں پیدا ہوگئیاں نيں جو بدعتاں تے گمراہی دے علاوہ کچھ وی نئيں اے،(لہٰذا انہاں نوں قبول نئيں کرنا چاہیدا) خداوندعالم دے بارے وچ صرف وھی گلاں کھی جاسکدیاں نيں جنہاں نوں خود خداوندعالم نے قرآن مجید وچ اپنے بارے وچ بیان فرمایا اے یا پیغمبر اکرم نے اصحاب دے مجمع وچ انہاں نوں بیان فرمایا اے۔
ہم لوکاں نوں چاہیدا کہ خدا وندعالم دا روز قیامت انہاں ہی سر دی اکھاں توں دیدار دا عقیدہ رکھن، روز قیامت خود خداوندعالم بغیر کسی پردہ تے حجاب دے لوکاں دے حساب وکتاب دے لئی سب دے سامنے آئے گا۔
اسی طرح ایہ ایمان وی رکھنا ضروری اے کہ پیغمبر اکرم (ص)دے لئی روز قیامت اک حوض ہوئے گا، تے تمام دیگرپیغمبراں دا وی اک حوض ہوئے گا، سوائے صالح پیغمبر دے ،کہ انہاں دا حوض انہاں دے ناقہ (اونٹنی)کے پستان ہوںگے۔
اسی طرح ایہ عقیدہ وی رکھنا ضروری اے کہ حضرت رسول اکرم (ص)روز قیامت پل صراط اُتے تمام گناہکاراں تے خطا کاراں دی شفاعت کرن گے، تے انہاں نوں نجات دلائیںگے،ہور تمام پیغمبراں، صدّقین تے شہداء وصالحین نوں روز قیامت حق شفاعت ہوئے گا۔
اسی طرح اس گل اُتے وی ایمان رکھنا ضروری اے کہ خداوندعالم نے جنت وجہنم نوں خلق کررکھیا اے تے جنت ستويں آسمان اُتے اے تے اس دی چھت عرش اے، تے دوزخ زمین دے ستويں طبقہ وچ اے۔
ہور ايسے طرح ایہ عقیدہ وی ضروری اے کہ حضرت عیسیٰ ں آسمان توں زمین اُتے تشریف لاواں گے، تے دجّال نوں قتل کرن گے تے شادی کرن گے، تے قائم آل محمد (عجل اللہ تعالی فرجہ الشریف) دے پِچھے نماز پڑھیاں گے، اس دے بعد اس دنیا توں چلے جاواں گے۔
جو شخص کسی بدعت گزار دی تشییع جنازہ وچ شرکت کرے تاں اوہ اوتھے توں واپس پرت آنے تک خدا دا دشمن اے، وغیرہ وغیرہ ۔(۱۹)
اس دا ناں ابو العباس احمد بن عبد الحلیم حرّانی (متولد٦٦۱ ھ متوفی٧۲۸ھ) سی تے ابن تیمیہ دے ناں توں مشہور سی، اوہ ستويں تے اٹھويں صدی ہجری دے مشہور ومعروف حنبلی علماء وچوں سی، لیکن چونکہ اس دے نظریات تے عقائد دوسرے تمام مسلماناں دے برخلاف سن جنہاں کووہ ظاہر کردا رہندا سی جس دی بناپر دوسرے علماء اس دی سخت مخالفت کردے رہندے سن، ايسے وجہ توں اوہ مدتاں تک زندان وچ رہیا تے سختیاں برداشت کردا رہیا، چنانچہ ايسے شخص دے نظریات تے عقائد بعد وچ وہابیاں دی اصل تے بنیاد قرار پائے نيں۔
ابن تیمیہ دے حالات زندگی دوستاں تے دشمناں دونے نے لکھے نيں تے ہر اک نے اپنی نظر دے مطابق اس کاتعارف کرایااے، ايسے طرح بعض مشہور علماء نے اس دے عقائد تے نظریات دے بارے وچ کتاباں وی لکھایاں نيں جنہاں وچوں بعض ہن وی موجود نيں، اس سلسلہ وچ جوسب توں قدیم تے پرانی کتاب لکھی گئی اے تے جس وچ ابن تیمیہ دے حالات زندگی نوں تفصیل دے نال لکھاہے تے اس دی بہت زیادہ عظمت واہمیت بیان کرنے دی کوشش کيتی گئیاں نيں، اوہ ابن کثیر دی کتاب البدایہ والنھایہ اے ،اسی طرح عمربن الوَردی نے اپنی تاریخی کتاب وچ ، صلاح الدین صفدی نے اپنی کتاب الوافی بالوفَیات وچ ، ابن شاکر نے فوات الوفَیات وچ تے ذھبی نے اپنی کتاب تذکرة الحفاظ وچ ابن تیمیہ دی بہت زیادہ تعریف وتمجید دی اے۔(۲۰)
لیکن دوسری طرف بوہت سارے لوکاں نے اس دے عقائد ونظریات دی سخت مذمت تے مخالفت کيتی اے، مثلاً ابن بطوطہ نے اپنے سفر نامہ ”تحفة النُظّار“ وچ ، عبد اللہ بن اسعد یافعی نے ”مرآة الجنان“میں ، تقی الدین سبکی(اٹھويں صدی ہجری دے علماء وچوں) نے” شفاء السِقام فی زیارة خیر الانام “ تے ” درّة المفیدہ فی الردّ علی ابن تیمیہ “میں ، ابن حجر مکی نے کتاب ”جوھر المنظم فی زیارة قبر النبی المکرم“ تے ”الدُّرَرُ الکامنہ فی اعیان الماة الثامنہ“ وچ ، عز الدین بن جماعہ تے ابو حیان ظاہری اندلسی، کمال الدین زَملکانی (متوفی ٧۲٧ھ)(۲۱) نے کتاب ” الدّرَةُ المضیئة فی الرد علی ابن تیمیہ “ حاج خلیفہ کی” کشف الظنون“کی تحریر دے مطابق، انہاں تمام لوکاں نے ابن تیمیہ دی سخت مخالفت کيتی اے تے اس دے عقائد نوں ناقابل قبول کہیا اے۔
قاضی اِخنائی(۲۲) ابن تیمیہ دے ہمعصر)نے” المقالة المرضیة“ وچ تے دوسرے چند حضرات نے وی ابن تیمیہ دی شدت دے نال مخالفت کيتی اے تے اس دے عقائد دی سخت مذمت کردے ہوئے انہاں نوں مردود تے ناقابل قبول جانا اے۔(۲۳)
اسی زمانہ وچ ابن تیمیہ نے (نبی اکرم (ص)سے) استغاثہ دا انکار کيتا،اس اُتے اس دے ہمعصر عالم علی ابن یعقوب بکری(متوفی٧۲۴ھ) نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں استغاثہ دے سلسلہ وچ اک کتاب لکھی جس وچ اس گل نوں ثابت کيتا کہ جنہاں موارد وچ خداوندعالم توں استغاثہ کيتا جاسکدا اے انہاں وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں وی استغاثہ کرنا جائز اے۔ ابن تیمیہ نے اس کتاب دی ردّمیں اک کتاب لکھی جو اس وقت وی موجود اے۔(۲۴)
ابن تیمیہ دے اک تے ہمعصر بنام شیخ شھاب الدین بن جُھبُل (شافعی) متوفی٧۳۳ھ نے اک رسالہ لکھیا جس وچ خداوندعالم دے لئی جھت وسمت نوں مضبوط ومحکم دلیلاں دے ذریعہ مردود تے باطل قرار دیااے۔(۲۵)
ابن تیمیہ دے طرفدار لوک کہندے نيں:چونکہ ابن تیمیہ بوہت سارے علوم تے قرآن وحدیث وچ مھارت رکھدا سی جس دی بناپر اس وقت دے حکمراں تے بادشاہ ہور ہور علماء اس دا بہت زیادہ احترام کردے سن تے اس دی اہمیت دے قائل سن، ايسے وجہ توں دوسرے علماء نوں اس توں حسد ہونے لگیا جس دی وجہ توں اس دے عقائد نوں فاسد تے کفر آور کہنے لگے۔
ابن تیمیہ دے مخالف افراد کہندے نيں: اس نے مسلماناں دے اجماع دے خلاف اپنی آواز اٹھائی تے اوہ خداوندعالم دے دیدار تے اس دے لئی جھت وسمت دا قائل ہويا، ہور اولیاء اللہ دی قبور دی زیارت توں ممانعت کی، وغیرہ وغیرہ۔
متاخرین وچ وی ابن تیمیہ دے طرفدار تے مخالفاں نے ابن تیمیہ دے حالات زندگی وچ کتاباں لکھایاں نيں فارسی بولی وچ ہن تک جو کتاباں اس دے بارے وچ لکھی گئیاں نيں ”کتابنامہ دانشوران“ وچ انہاں کتاباں نوں شمار کيتا گیا اے۔
عصر حاضر وچ عرب دے اک مشہور مولف محمد ابو زَھرہ نے ”ابن تیمیہ حیاتہ وعصرہ وآرائہ وفقہہ“ نامی کتاب لکھی جس وچ ابن تیمیہ دے حالات زندگی نوں تفصیل دے نال لکھیا اے ،اور اس دے احوال زندگی دے تفصیلی تے دقیق گوشےآں دے علاوہ اس دے عقائد تے نظریات دا تجزیہ وتحلیل وی کيتا اے۔
ہندوستانی دانشوراں وچ ابو الحسن علی الحسنی ندوی نے وی اردو بولی وچ ”خاصٌ بحیاةِ شیخ الاسلام الحافظ احمد بن تیمیہ“نامی کتاب ۱۳٧٦ھ وچ لکھی اے جس کاسعید الاعظمی ندوی نے عربی وچ ترجمہ کيتا اے جو ۱۳۹۵ھ وچ کویت توں چھپ چکی اے، ایہ کتاب ابن تیمیہ دے حالات زندگی تے عقائد ونظریات اُتے مشتمل اے۔
محمد بہجة البیطار نامی شخص نے وی حیاة الشیخ الاسلام ابن تیمیہ نامی کتاب لکھی، جو۱۳۹۲ھ وچ لبنان توں چھپ چکی اے۔
ابن تیمیہ دے حالات زندگی دا خلاصہ مختلف کتاباں تے منابع دے پیش نظر اس طرح اے:
”ابن تیمیہ ربیع الاول٦٦۱ھ نوں حَرّان(عراق دا مُضَرنامی علاقہ) وچ پیدا ہويا، اس دا باپ حنبلیاں دے وڈے عالمیں وچوں سی جو مغلاں دے ظلم وستم دی وجہ توں شام چلا گیا سی۔
ابن تیمیہ دے والد ویہہ سال دی عمر وچ اس دنیا توں رخصت ہوگئے تے ابن تیمیہ نے اپنے باپ دی جگہ تدریس دے عہدہ سنبھالیا، تے ٦۹۱ھ وچ حج دے لئی گیا۔
چند سال بعد جس وقت اوہ قاہرہ وچ قیام پذیر تھااس نے خداوندعالم دے صفات دے بارے وچ اک انوکھا فتویٰ دتا جس دی بناپر اس وقت دے علماء مخالفت کرنے لگے، جس دے نتیجہ وچ اسنوں تدریس دے عہدہ توں محروم کردتا گیا، ايسے طرح اس نے سیدة نفیسہ(حضرت امام حسین ں دی اولاد وچوں مصر وچ اک قبر اے جس دی مصر یاں دے نزدیک بہت زیادہ اہمیت اے )کے بارے وچ کچھ کہیا جس دی بناپر عوام الناس وی اس توں برہم ہوگئے۔(۲٦)
اسی زمانہ وچ اسنوں لوکاں نوں مغلاں نال جنگ کرنے دے لئی آمادہ کرنے اُتے مامور کيتا گیا، جس دی بناپر اوہ شام چلا گیا تے چند جنگاں وچ شرکت کيتی۔
۲۹۹ھ وچ اس نے غازان خان مغل دے مقابلہ وچ اک زبردست اقدام کيتا تے لوکاں نوں مغل سپاہیاں توں (جو شام تک پہونچ چکے سن ) لڑنے دے لئی بہت زیادہ تحریک کيتا۔(۲٧)
جس وقت غازان خان دمشق دے نزدیک پہونچا تاں دمشق دے لوک کافی حیران وپریشان سن، یکم ربیع الاول٦۹۹ھ بروز شنبہ ظھر دے وقت شھر دمشق توں نالہ وفریاد دی آوازاں بلند ہونے لگياں۔ عورتاں بے پردہ گھراں توں نکل پڑاں تے مرددکاناں چھوڑچھڈ کے بھج نکلے، انہاں حالات وچ لوکاں نے قاضی القضاة تے شیخ الاسلام تقی الدین سبکی ابن تیمیہ تے شریف زین الدین(۲۸) ہور ہور وڈے وڈے امراء تے فقھاء نوں غازان دے پاس امان دی در خواست کرنے دے لئی بھیجیا ۔ جس وقت لوکاں دے ایہ تمام نمائندے ”بُنْک“ نامی جگہ اُتے غازان دے پاس پہونچے دیکھیا کہ اوہ گھوڑے اُتے سوار چلا آرہیا اے، ایہ تمام لوک اس دے سامنے زمین اُتے اتر آئے تے انہاں وچوں بعض لوک زمین اُتے جھک کربوسہ دینے لگے ۔ غازان رکا، تے اس دے بعض ساتھی گھوڑےآں توں اترگئے، اہل دمشق دے نمائندےآں نے کسی اک مترجم دے ذریعہ اس توں امان دی درخواست کيتی، تے اپنے نال لیائی ہوئی غذا پیش کيتی، جس اُتے غازان نے کوئی توجہ نہ کی، لیکن امان دی درخواست نوں قبول کرلیا۔(۲۹)
ابن تیمیہ دی مغلاں توں دوسری ملاقات اس وقت ہوئی جدوں مغل بیت المقدس دے قرب وجوار وچ تباہی تے غارت گری دے بعد دمشق لوٹے، تاں انہاں دے ہمراہ بوہت سارے اسیر وی سن، اس موقع اُتے وی ابن تیمیہ نے انہاں توں اسیراں دی رہائی دی درخواست کيتی، چنانچہ انہاں نوں رہیا کردتا گیا۔(۳۰)
جس وقت مغل دمشق توں باہر نکل آئے،اور امیر اَرجْوُاس اوتھے دا حاکم ہويا ،تو اس نے ابن تیمیہ دے کہنے دی وجہ توں مغلاں دے بنائے ہوئے شراب خاناں نوں بند کرادتا، شراب نوں زمین اُتے بھا دتا، تے شراب دے ظروف توڑڈالے۔(۳۱)
اوہ گلاں جنہاں اُتے اعتراضات ہوئے
پہلی بارجب لوکاں نے ابن تیمیہ دے پریہ اُتے اعتراض ماہ ربیع الاول٦۹۸ھ وچ کیہ کیونجے اس نے رسالہ حمویہ وچ خداوندعالم دی صفات دے بارے وچ اک فتویٰ دتا جس دی وجہ توں اکثر فقھاء اس دے مقابلہ دے لئی کھڑے ہوگئے، اس توں بحث وگفتگو کی، تے اسنوں اس نظریہ دے اظھار توں روکیا۔(۳۲)
اس سلسلہ وچ ” صَفَدی“ کہندا اے کہ ربیع الاول٦۹۸ھ وچ شافعی علماء وچوں بعض لوک ابن تیمیہ توں مقابلہ دے لئی کھڑے ہوگئے تے خداوندعالم دے بارے وچ اس دی گلاں نوں باطل تے مردود قرارد یا، رسالہ حمویہ وچ اس دے صادر کردہ فتویٰ نوں ناقابل قبول گردانا، تے اس توں بحثوگفتگو دے بعد دمشق شھر وچ ایہ اعلان کرادتا کہ حمویہ دے عقائد باطل تے بے بنیاد نيں، تے اس سلسلہ وچ ابن تیمیہ نوں وی اپنے عقائد دے اظھار توں رو ک دتا گیا(۳۳) تے مالکی قاضی دے حکم توں اسنوں بحث وگفتگو دے جلسہ توں جیل بھجوادیاگیا، تے جدوں قاضی مالکی نوں اس گل کيتی خبر ہوئی کہ جیل وچ وی کچھ لوک اس نال ملاقات دے لئی آمدورفت کردے نيں تاں اس اُتے سختی کرنے دا حکم صادر کردتا، کیونجے اس دا کفر ظاہر تے آشکار ہُندا جارہیا سی۔
عید فطر دی شب وچ اسنوں جیل دے بُرج توں کڈ کے اک کواں وچ منتقل کردتا گیا، تے دمشق وچ ایہ اعلان کرادتا گیا کہ جو شخص وی ابن تیمیہ دے عقائد دا طرفدار ہوئے گا اس دی جان ومال حلال اے، خصوصاً اگرایساشخص فرقہ حنبلی دا طرفدار ہوئے گا۔ حاکم دے اس حکم نوں ابن الشِّھاب محمود نے جامع مسجد وچ سب دے سامنے پڑھکر سنایا۔ اس دے بعدتمام حنبلیاں نوں اک جگہ جمع کيتا تے انھاں نے سب دے سامنے ایہ گواہی دتی کہ اسيں لوک شافعی مذہب دے پیراں نيں،(یعنی ابن تیمیہ دے طرفدار نھیںھاں)۔(۳۴)
ابن تیمیہ ايسے کنويں وچ قید سی ایتھے تک کہ ”مُہَنّا“ امیر آل فضل نے اس دی سفارش کيتی تے (۲۳)ربیع الاول نوں زندان توں آزاد ہويا، اس دے بعد جبل نامی قلعہ وچ اس دے تے ہور فقھاء دے درمیان بحث وگفتگو ہوئی تے اک تحریر لکھی گئی کہ ابن تیمیہ خود نوں اشعری مذہب کھلائے، تے خود اس نے اک تحریر پیش کيتی جس وچ اس طرح لکھیا ہويا سی:
میں اس چیز دا اعتقاد رکھدا ہاں کہ قرآن کریم ایداں دے معنی اے جو خداوندعالم دی ذات اُتے قائم اے تے اوہ خدا دی صفات وچوں اک قدیمی صفت اے، تے قرآن مخلوق نئيں اے تے حرف تے آواز نئيں اے، تے اس آیہ شریفہ( اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ ) (۳۵) دا مطلب ظاہر نئيں اے تے وچ اس حقیقت نوں سمجھنے توں قاصر ہون، بلکہ خدا دے علاوہ اس دے معنی کوئی نئيں جاندا، تے میرا اوہ فتویٰ جو خدا دے نزول (خدا دا آسمان یا عرش توں نازل ہونا) دے بارے وچ سی بالکل وھی اے جو مذکورہ آیت( اسْتَویٰ ) دے بارے وچ کہیا۔ اس تحریر دے آخر وچ مرقوم سی: کتبہ احمد بن تیمیہ ۔
اس موقع پرجلسہ وچ موجود تمام فقھاء نے گواہی دتی کہ ابن تیمیہ نے ۲۵ربیع الاول٧۰٧ھ نوں اپنے اختیار تے اپنی مرضی توں مذکورہ مطالب دے علاوہ اپنے عقائد توں توبہ کرلئی اے ۔(۳٦)
یہ سی ابن حجر دی گفتگو، لیکن ابن الوَردی کابیان اے کہ ابن تیمیہ نے مدتاں تک کسی معین مذہب دے مطابق فتویٰ نئيں دتا، بلکہ اس دا فتویٰ وھی ہُندا سی جودلیل توں اس اُتے ثابت ہوئے جاندا سی اس نے وھی گل کہہ دتی جس نوں علمائے قدیم تے جدید سبھی نے اپنے دل وچ رکھیا لیکن اسنوں بولی پرجاری کرنے توں اُتے ھیز کيتا، لیکن حب ابن تیمیہ نے اس سلسلہ وچ اپنی بولی کھولی تاں اس وقت دے مصر وشام دے علماء نے اس دی مخالفت شروع کردتی،اور اس توں مناظرہ تے مقابلہ کرنے دے لئی کھڑے ہوگئے، لیکن اوہ بغیر کسی خوف وھراس دے ہر اوہ چیز جو اس دے اجتھاد دے مطابق ہُندی سی اسنوں پیش کردیندا سی۔(۳٧)
شعبان المعظم٧۲٦ھ وچ اک بار فیر علماء نے ابن تیمیہ دی مخالفت شروع کردتی، کیونجے ابن تیمیہ نے زیارت دے خلاف فتوی دتا سی۔(۳۸)
ابن تیمیہ نے ایہ فتویٰ دتا کہ پیغمبراں دی قبور دی زیارت دے قصد توں سفر نئيں کرنا چاہیدا، چنانچہ مختلف علماء نے اس دا جواب دیندے ہويا کہیا : چونکہ اس دا مطلب عظمت ِ نبوت نوں گرانا اے، لہٰذا اس طرح دا فتویٰ دینے والا کافر اے، دوسرے لوکاں نے فتویٰ دتا کہ ابن تیمیہ نے اس فتوے وچ غلطی دی اے لیکن ایہ غلطی انہاں غلطیاں وچوں اے جو قابل بخشش نيں، چنانچہ اس امر دی عظمت تے اہمیت زیادہ ہوگئی، تے ابن تیمیہ نوں الجبل نامی قلعہ وچ دوبارہ قید کردتا گیا اوتھے اوہ ویہہ ماہ توں زیادہ قید رہیا، قید دی مدت وچ اسنوں لکھنے پڑھنے توں وی محروم رکھاگیا۔(۳۹)
ابن تیمیہ ،مفسراں دی طرح منبر توں گفتگو کردا تھااور اک گھنٹہ وچ قرآن وحدیث تے لغت توں اوہ مطالب بیان کردا سی کہ دوسرے لوک کئی گھنٹےآں وچ اوہ مطالب بیان کرنے توں عاجز سن، گویا ایہ تمام علوم اس دے سامنے ہُندے سن کہ جتھوں وی بیان کرنا چاہے فوراً انہاں مطالب نوں بیان کردیندا سی، ايسے وجہ توں اس دے طرفدار اس دے بارے وچ بہت غلو توں کم لیندے سن، تے خود (ابن تیمیہ ) وی اپنے اُتے رشک کردا سی تے خود پسند ہوگیا سی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ہور تمام علماء توں اپنے قدم اگے بڑھائے تے گمان کرلیا کہ اوہ مجتہد ہوگیا اے، چنانچہ قدیم وجدید تمام چھوٹے وڈے علماء اُتے اعتراضات کيتا کردا سی، ایتھے تک کہ اس نے عمر نوں وی اک مسئلہ وچ خطاکار تے قصوروار ٹھھرایا، تے جدوں ایہ خبر شیخ ابراہیم رَفّی دے پاس پہونچی تووہ بہت ناراض ہوئے تے اسنوں برابھلا کہیا، لیکن جس وقت ابن تیمیہ نوں شیخ دے پاس حاضر کيتا گیا تاں اس نے معافی چاہی تے توبہ واستغفار کیتی۔
ابن تیمیہ نے ۱٧ تھاںواں اُتے حضرت علی ں اُتے وی اعتراض کيتا، اوہ چونکہ حنبلی مذہب توں بہت زیادہ لگاو رکھدا سی لہٰذا اشاعرہ نوں برا کہندا سی ایتھے تک کہ غزالی نوں گالی وی دیندا سی ،
اسی وجہ توں بوہت سارے لوکاں نے اس دا مقابلہ کيتا ایتھے تک کہ نیڑے سی اسنوں قتل کردتیاں(۴۰)
ابن تیمیہ دے سلسلہ وچ لوک متعدد گروہاں وچ تقسیم ہوگئے سن، بعض لوک کہندے سن کہ وہرسالہ حمویہ تے واسطیہ وچ خدا دے بارے وچ جسم دا قائل ہويا اے جس وچ ابن تیمیہ دا ایہ کہنا سی کہ خداوندعالم دے ھاتھ، پیر تے چھرہ رکھنا اس دی حقیقی صفات وچوں اے، تے ایہ کہ خدا بذات خود عرش اُتے مستقر اے۔
دوسرا گروہ ابن تیمیہ نوں زندیق (کافر) جاندا سی کیونجے ابن تیمیہ دا ایہ کہنا سی کہ پیغمبر اکرمسے استغاثہ نئيں کيتا جاسکدا، لہٰذایہ لوک کہندے سن کہ ابن تیمیہ نے اس قول توں پیغمبر اکرم (ص)کی توھین دی اے تے آنحضرت (ص)کی عظمت گھٹائی اے۔
تیسرا گروہ اسنوں منافق کہندا سی کیونجے اس نے حضرت علی ں دی شان وچ جسارت دی اے ہور ايسے طرح دی دوسری گلاں کھاں، جدوں کہ پیغمبر اکرم (ص)نے حضرت علی ں دے بارے وچ ایہ حدیث بیان کيتی اے: ”لایبغضک الاالمنافق “ (اے علی (ع)!تم توں کوئی دشمنی نئيں کريں گا مگر ایہ کہ اوہ منافق ہو)، ابن تیمیہ نے عثمان دے بارے وچ کہیا کہ عثمان دولت پسند سن، ہور ايسے طرح ابوبکر کے بارے وچ وی ایداں دے ہی کلمات کھے نيں۔(۴۱)
قارئین کرام! س گل کيتی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ خود ابن حجر نے اس حدیث نبوی نوں بیان کيتا اے جس نوں صحیح مسلم نے ابومعاویہ توں اس نے اَعمش توں اس نے عدیّ بن ثابت توں اس نے زرّ توں اس نے حضرت علی ں توں روایت کيتی اے کہ انھاں نے فرمایا:
”وَالَّذِیْ فَلَقَ الْحَبَّةَ وَبَرَاَ النَّسْمَةَ انَهُ لَعَهِدَ النَبِیُّ اِلَیَّ اَنْ لاٰ یُحِبُّنِی. اِلاّٰ مُومِنٌ وَلاٰ یُبْغِضُنی اِلاّٰ مُنَافِقٌ “(۴۲)
”قسم اس پروردگار دی جس نے دانہ نوں شگافتہ کيتا تے انسان نوں خلق کيتا، پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے توں وصیت کيتی تے کہیا کہ تسيں نوں کوئی دوست نئيں رکھے گا مگر ایہ کہ مومن ہوئے تے تسيں نوں کوئی دشمن نئيں رکھے گا مگر ایہ کہ منافق ہو“۔
افعی کہندے نيں : ابن تیمیہ نے بہت عجیب وغریب مسائل بیان کيتے جو اہل سنت دے نظریات دے مخالف سن تے انھاں دی وجہ توں اس کوقید ہوئی، اس دا سب توں عجیب فتوی ایہ سی کہ اس نے پیغمبر اکرم (ص)کی زیارت توں منع کيتا، تے اس نے وڈے وڈے صوفیاں دی شان وچ جسارت دی مثلاً حجة الاسلام ابو حامد غزالی، ابو القاسم قُشَیری، ابن عَرِیف تے شیخ ابو الحسن شاذلی وغیرہ ۔(۴۳)
جداں کہ معلوم اے کہ ابن تیمیہ بحث وگفتگو وچ بولی درازی تے اس پائی توں اس پائی چھلانگ لگانے دا زیادہ ماہر سی تے موضوع بحث توں ہٹ کر دوسرے موضوعات وچ چلاجاندا سی جس دی بناپرمد مقابل نوں گفتگو کرنے دا موقع کم ملدا سی ايسے وجہ توں اس توں بحث کرنے دے لئی ماہر تے سخنور افراد دا انتخاب کيتا جاندا سی۔
تاج الدین سبکی کااس سلسلہ وچ بیان اے :مسئلہ حمویہ (ابن تیمیہ دا خدا دے بارے وچ جھت وسمت نوں ثابت کرنے دا فتویٰ) دے سلسلہ وچ منعقدہ جلسہ وچ کہ جس وچ امیر تَنگزُ وی موجود سی علماء حاضرین نے امیر توں درخواست کيتی کہ شیخ صفی الدین ہندی اُرْموی جو تقریر وچ مھارت رکھدے نيں تے تمام مطالب دی طرف توجہ رکھدے نيں تے کِسے وی مسئلہ نوں بیان کردے وقت اس وچ کوئی شک وشبہ دی گنجائش نئيں چھوڑدے انہاں نوں وی اس جلسہ وچ بلايا جائے۔
شیخ صفی الدین جلسہ وچ حاضر ہوئے تے مناظرہ شروع ہويا، ابن تیمیہ اپنی عادت دے مطابق موضوع توں ہٹا تاں صفی الدین نے اس توں کہیا: اے تیمیہ دے بیٹے وچ دیکھ رہیا ہاں کہ جدوں ميں تسيں نوں پھڑنا چاہتاہاں تاں تسيں اک چڑیا دی طرح اک شاخ توں دوسری شاخ اُتے اڑجاندے ہو، آخر کار اس مناظرہ دے نتیجہ وچ ابن تیمیہ نوں زندان بھیج دتا گیا۔(۴۴)
تاج الدین سبکی نے ابن تیمیہ دے حالات زندگی نوں لکھدے ہوئے ایداں دے نظریات بیان کيتے نيں جو لوکاں دے نظریہ دے خلاف سن ۴۵ شام دے حکمراناں نے اس توں مناظرہ وبحث کرنے دے بعد اسنوں اک شافعی عالم دے نال قاہرہ بھیج دتا، اوتھے اُتے وی بحث وگفتگو تے مناظرات ہوئے، چنانچہ ابن تیمیہ نے مختلف اسلامی مذاہب دے علماء توں تفصیلی گفتگو تے مناظرات کيتے، جس دے نتیجہ وچ ایہ طے پایا کہ ابن تیمیہ نوں الجبل نامی قلعہ(شام دے اک پھاڑی علاقہ) وچ اک کنويں وچ قید کردتا جائے، لیکن چھ مھینے بعد اسنوں قید توں رہائی ملی، لیکن چونکہ اس دے مقابلہ وچ بادشاہ تے حاکم وقت سن، تے ایہ شخص وی اپنے عقائد دے بیان کرنے توں باز نئيں آندا سی، لہٰذا دوبارہ قید وچ ڈال دتا گیا، لیکن اک مدت دے بعد فیر آزاد ہويا تے درس وتدریس وچ مشغول ہوگیا، اس دے بعد قاہرہ توں دمشق جاپہنچیا لیکن اوتھے پہونچنے دے بعد اس اُتے علماء دی طرف توں کفر دا فتویٰ صادر ہوگیا تے فیر زندان بھیجدتا گیا۔
ابن تیمیہ خود اپنی کتاب فتاوی الکبری جلد پنجم دے شروع وچ اس طرح لکھدا اے : ماہ رمضان المبارک٧۲٦ھ وچ قضّات تے حکمراناں دی طرف توں اک انجمن دے تحت دوافراد میرے پاس آئے تے میرے توں کہیا کہ آپ بحث دے لئےقضّات دے پاس چلياں۔
ابن تیمیہ انہاں دے سلوک اُتے اعتراض تے سخت شکوہ وشکایات کردا اے، تے گزشتہ جلساں دی طرف اشارہ کرنے دے بعد قضات توں مخاطب ہوکے کہندا اے کہ ميں نے اپنے عقائد لکھ دتے نيں آپ حضرات جو وی جواب دینا چاہن لکھ داں، ابن تیمیہ مذکورہ مسئلہ نوں نقل کرنے دے بعد اس طرح کہندا اے کہ قضات نے اک کاغذ پریہ تحریر کيتا: ابن تیمیہ نوں چاہیدا کہ خداوندعالم توں جھت وسمت دی نسبت توں انکار کرے تے لوکاں وچ اس طرح دیاں گلاں نہ کرے کہ کلام خدا (قرآن مجید) حرف تے آواز اے جو خداوندعالم دی ذات نال تعلق رکھتااے، بلکہ ایہ حرف تے مخلوق دی آواز اے، تے اسنوں ایہ عقیدہ رکھنا چاہیدا کہ خدا دی طرف انگلی توں حسّی طور اُتے اشارہ نئيں کرسکدے، تے صفات خداوندعالم توں متعلق احادیث نوں نہ پڑھے، ہور انہاں احادیث نوں دوسرے شھراں وچ لکھ کے نہ بھیجے۔
ابن تیمیہ نے مذکورہ گلاں دا تفصیلی تذکرہ کيتا اے تے ہر اک دا جواب دتا اے، لیکن گویا ابن تیمیہ دا جواب مخالفاں نوں مطمئن نئيں کرسکا کیونجے انھاں نے اس دا پِچھا نئيں چھڈیا، تے بار بار اسنوں قید دی سزا ہُندی رہی، آخر کار اوہ ماہ شوال٧۲۸ھ وچ زندان وچ ہی مرگیا، آخری بار زیارت نوں ممنوع قرار دینے دے سلسلہ وچ زندان وچ گیاتھا۔(۴٦)
شوکانی دا بیان اے: قاضی مالکی دے فتوے دے مطابق ابن تیمیہ کوزندان وچ بھیج دتا گیا،تو اس دے بعد دمشق وچ ایہ اعلان کرادتا گیا کہ جو کوئی اس دے عقائد دا طرفدار پایا گیا اس دی جان ومال حلال اے۔(۴٧)
جداں کہ ظاہر اے ابن تیمیہ دے مقابلہ وچ اس زمانہ دے اکثر علماء سن لیکن نال نال ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اس دے بوہت سارے طرفدار وی سن جو اس دے بہت زیادہ گرویدہ سن، چنانچہ اس دے جنازہ وچ شرکت کرنے والےآں دی تعداد دولکھ تک دسی جاندی اے، تے ایہ کہ بعض لوکاں نے اس دے غسل دے پانی نوں بطور تبرک پیا، تے اس توں متعلق چیزاں نوں قابل احترام سمجھیا۔(۴۸)
لوک رومالاں تے عمامیں نوں بطور تبرک اس دے جنازے توں مس کردے سن ۔(۴۹)
ان تمام گلاں دے مدّ نظر ایہ گل کہی جاسکدی اے کہ اس دے چاہنے والےآں دی اک وڈی تعداد شام وچ باقی رہی، ایتھے تک کہ محمد بن عبد الوہاب دے زمانہ تک اس دے مننے والے شام وچ باقی رہے، وھی محمد بن عبد الوہاب جس نے وہابیت نوں اک فرقہ دی شکل بخشی، شیخ محمد عبدہ (عصر حاضر دے مشہور مولف) دے احتمال دے مطابق محمد بن عبد الوہاب نے اپنے عقائد وچ ابن تیمیہ دی تقلید دی اے۔
حافظ وَھبہ دے قول دے مطابق جو سعودی عرب دے حکومتی افراد وچوں اے ؛ابن تیمیہ دیاں کوششاں کامیاب نہ ہوسکن کیونجے اس وقت دے حکمراں تے بادشاہ اس دے مخالف سن لیکن وھی ابن تیمیہ دے عقائد تے نظریات تقریباً چارصدی دے بعد محمد بن عبد الوہاب دے ذریعہ تے بادشاہ وقت محمد بن سعود دی پشت پناہی دے سبب بارہويں صدی وچ عملی شکل اختیار کرگئے(۵۰) ،(اور اک نواں فرقہ وجود وچ آگیا۔)
ابن تیمیہ دے حالات زندگی دے آخرمیں تے اس دے عقائد دی گفتگو توں پہلے اس گل کيتی طرف یاد دہانی ضروری اے کہ اوہ خود تے اس دے باپ دا حنبلی علماء وچ شمار ہُندا سی لیکن فقھی مسائل وچ اوہ احمد حنبل یا دوسرے مذاہب دی پیروی دا پابند نہ سی تے مختلف فقھی مسائل وچ انھاں مسائل نوں انتخاب کرتاتھا جو خود اس دی نظر وچ صحیح ہُندے سن، ایتھے تک کہ شیعاں دی شدید مخالفت دے باوجود اس نے بعض مسائل وچ شیعاں دی پیروی وی دی اے۔(۵۱)
مثلاً طلاق دے مسئلہ(۵۲) وچ اس دا فتویٰ ایہ سی کہ جے کوئی اپنی بیوی نوں اس لفظ دے نال طلاق دے ”انتِ طالق ثلاثاً “ (یعنی ميں نے تینوں تن طلاقاں داں) تاں ایہ تن طلاق واقع نئيں ہُندی بلکہ صرف اک طلاق واقع ہُندی اے۔(۵۳) (شیعہ مراجع عظام دا فتویٰ وی یھی اے )
اسی طرح ابن تیمیہ بعض جگہ شیعاں دی فقھی نظر نوں بیان کردا اے تے امام محمد باقر ں تے امام جعفر صادق ں ہور ہور ائمہ علیهم السلامکی روایات نوں نقل کردا اے۔(۵۴)
اسی طرح فتاوی الکبری (ابن تیمیہ دے فتوےآں دا مجموعہ) وچ بعض مسائل دے بارے وچ ایداں دے فتوے بیان کيتے جواہل سنت دے ائمہ اربعہ دے فتوےآں توں بالکل جدا سن ۔(۵۵)
اس سلسلہ وچ اک گل ایہ اے کہ ابن تیمیہ حنبلی مذہب نوں دوسرے مذاہب اُتے ترجیح دیندا سی کیونجے اس مذہب نوں قرآن واحادیث توں نزدیک پاندا تھا(۵٦) ایہ باتبعد وچ بیان کيتی جائے گی کہ ابن تیمیہ تے اس دی پیروی کرنے والے (وہابی) قرآن وحدیث دے ظاہر توں تمسک کردے رہے نيں۔
ہم اس حصہ وچ ابن تیمیہ دے انہاں عقائد نوں مختصر طور اُتے بیان کرن گے جنہاں دی وجہ توں مختلف فرقےآں دے علماء اس دے مقابلہ دے لئی کھڑے ہوئے ۔
۱۔ توحید ابن تیمیہ دی نظر وچ
ابن تیمیہ کہندا اے :جس توحید نوں پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لے کے آئے نيں اوہ صرف خداوندعالم دے لئی الوھیت نوں ثابت کردی اے تے بس، اس طریقہ توں کہ انسان شھادت تے گواہی دے کہ اس خدا دے علاوہ کوئی خدا نئيں اے، صرف ايسے دی عبادت کرے تے ايسے اُتے توکل تے بھروسہ کرے تے صرف ايسے دی وجہ توں کسی نوں دوست رکھے یا کسی نوں دشمن قرار دے، خلاصہ ایہ کہ انسان اپنے ہر کم نوں خدا دی خوشنودی دے لئی انجام دے، ایہ اوہ توحید اے جس نوں خداوندعالم نے قرآن مجید وچ اپنے لئے ثابت کيتا اے۔
لیکن خدا نوں مجرد یگانہ جاننا یعنی ایہ عقیدہ رکھنا کہ اس عالم نوں خدائے واحد نے خلق فرمایا اے ایہ توحید نئيں اے، ايسے طرح جے کوئی خدا دے صفات دا اقرار کرے تے اسنوں تمام عیوب توں پاک ومنزہ منے یا اقرار کرے کہ خداوندعالم تمام مخلوقات دا خالق اے، ایسا شخص موحد (مسلمان بمعنی عام) نئيں اے مگر ایہ کہ شھادت دے کہ اس دے علاوہ کوئی خدا نئيں اے تے اقرار کرے کہ صرف وھی عبادت دا مستحق اے تے بس(۵٧)
توحید الوھیت تے توحید ربوبیت
سودھوابن تیمیہ نے توحید دی دوقسمکیتیاں نيں :
۱۔ توحید الوھیت ،
۲۔ توحید ربوبیت ،
اور انہاں دے بارے وچ کہیا اے : چونکہ تمام اسلامی فرقے توحید الوھیت توں جاہل نيں، ايسے وجہ توں غیر خدا دی عبادت کردے نيں، تے توحید توں صرف توحید ربوبیت نوں پہچاندے نيں، تے توحید ربوبیت توں اس دی مراد خدا دی ربوبیت دا اقرار کرنا اے یعنی ایہ اقرار کرنا کہ تمام چیزاں دا خالق خداوندعالم اے ۔ اوہ ایہ کہندا اے کہ مشرکین وی ايسے معنی نوں اعتراف کردے نيں۔
عنی تاں حید توں اس دی خالقیت دے قائل نيں (بلکہ سانوں چاہیدا کہ توحید الوھیت یعنی اس دی خالقیت دا اعتراف کيتے بغیر خدا دی خدائی نوں قبول کرن)
یہ قول ابو حامد بن مرزوق توں نقل ہويا اے کہ اولاد آدم جدوں تک اپنی سالم فطرت اُتے باقی نيں انہاں دی عقل وچ ایہ گل مسلم اے کہ جس دی ربوبیت ثابت اے وھی مستحق عبادت وی اے، لہٰذا کسی دے ربوبیت ثابت ہوجانے دا ملازمہ ایہ اے کہ اس دی عبادت کيتی جائے۔(۵۸)
ہم ايسے کتاب وچ ایہ گل بیان کرن گے کہ ابن تیمیہ غیر خدا توں ہر قسم دا توسل تے استغاثہ، یا انبیاء واولیاء نوں شفیع قرار دینا، ايسے طرح قبور دی زیارت تے اوتھے اُتے دعا کرنا، مثلاً ایہ کہنا ”یا محمد“
اور پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صالحین دی قبور دے نزدیک نماز پڑھنا ہور انہاں دی قبور اُتے قربانی کرنا، ایہ سب کچھ توحید دے مخالف و منافی تے باعث شرک جاندا اے۔
لہٰذا اس بناپرابن تیمیہ دی نظر وچ موحّد اوہ شخص اے جو جے کوئی چیز طلب کرے توبراہ راست خدا توں طلب کرے تے کِسے نوں وی واسطہ یا شفیع قرار نہ دے، تے کِسے وی عنوان توں غیر خدا دی طرف توجہ نہ کرے۔
۲۔ کفر وشرک دے معنی وچ وسعت دینا
بعض اوہ اعمال جو تمام مسلماناں دے درمیان جائز بلکہ مستحب وی نيں،ابن تیمیہ دی نظر وچ شرک تے بے دینی دا سبب نيں، مثلاً جے کوئی شخص آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت دے لئی سفر کرے تے اس دے سفر دا اصل مقصد مسجد النبی وچ جانا نہ ہو، تاں ایسا شخص سید مرسلینکی شریعت توں خارج اے۔(۵۹)
اور جے کوئی شخص طلب حاجت دی غرض توں پیغمبریا کسی دوسرے دی قبر دی زیارت کرے ،اس کوخدا کاشریک قرار دے تے اس توں کوئی چیز طلب کرے تاں اس دا ایہ عمل حرام تے شرک اے۔(٦۰)
اسی طرح جے کوئی قبور توں نفع دا امیدوار ہوئے تے انہاں نوں بلا ومصیت دفع کرنے والا تصور کرے، تاں اس دا حکم بت پرستاں دی طرح اے جس طرح بت پرست،بتاں توں حصول نفع ونقصان دے قائل نيں۔(٦۱)
اسی طرح جو لوک قبور دی زیارت دے لئی جاندے نيں تاں اس دا مقصد وی مشرکین دے قصد دی طرح ہُندا اے ،کہ اوہ لوک بتاں توں وھی چیز طلب کردے نيں جو اک مسلمان خدا توں طلب کردا اے۔(٦۲)
اسی طرح توں ابن تیمیہ دا کہنا اے:
اگر کوئی انسان غیر خدا نوں پکارے تے غیر خدا دی طرف جائے (یعنی انہاں دی قبور دی زیارت دے لئی سفر کرے) تے مرداں نوں پکارے چاہے اوہ پیغمبر ہاں یا غیر پیغمبر، تاں گویا اس نے خدا دے نال شرک کيتا۔(٦۳)
ابن تیمیہ دی نظر وچ کفر تے شرک دا دائرہ اس توں کدرے زیادہ وسیع اے جس نوں اساں ذکر کيتا، کیونجے اوہ جناب تاں ایتھے تک فرماندے نيں کہ جے کوئی مسجد دا پڑوسی ہوئے ،اور اپنے کم وغیرہ دی وجہ توں نماز جماعت وچ شریک نہ ہوسکے، تاں اسنوں توبہ کرائی جائے گی جے توبہ نہ کرے تاں اس دا قتل واجب اے۔(٦۴)
گذشتہ مطلب دی وضاحت
شوکانی صاحب جو ابن تیمیہ دے طرفداراں تے وہابیوںکے موافقین وچوں نيں، کہندے نيں:صاحب نجد دے ذریعہ اسيں تک پہونچنے والی چیزاں وچوں اک ایہ اے کہ ”جو کوئی شخص نماز جماعت وچ شریک نہ ہوئے اس دا خون حلال اے “جدوں کہ ایہ گل قانون شریعت دے برخلاف اے۔(٦۵)
اہل سنت دے سلف صالح تے ائمہ اربعہ تے عام اسلامی مذاہب دے پیشوا نماز نوں گھر یا مسجد دے علاوہ کسی دوسری جگہ پڑھدے سن، مثلاً امام مالک ،شروع وچ نماز دے لئی مسجد وچ جایا کردے سن لیکن بعض وجوہات دی بناپر مسجد وچ جانا ترک کردتا، تے گھر ہی وچ نماز پڑھنے لگے، لیکن جدوں اس بارے وچ لوکاں نے انہاں اُتے اعتراضات کرنے شروع کردئے تاں کہندے سن : وچ اس دی وجہ تے دلیل نئيں بتاسکدا۔(٦٦)
احمد ابن حنبل اُتے وی جدوں خلیفہ وقت دا غضب تے قھر پڑنے لگیا تاں انھاں نے وی مسجد جانا ترک کردتا، ایتھے تک کہ نماز یا دوسرے کم دے لئی وی مسجد وچ نئيں جاندے سن ۔(٦٧)
مصر دے سابق مفتی تے الازھر یونیورسٹی دے سابق صدر شیخ محمود شلتوت صاحب کہندے نيں: مسلماناں نوں اختیار اے کہ جتھے وی نماز پڑھنا چاہن پڑھیاں،چاہے مسجد ہوئے یا گھر جنگل ہوئے یا کارخانہ یا کتابخانہ، خلاصہ ایہ کہ جتھے وی نماز دا وقت ہوجائے، وھاں اُتے نماز ادا کرلےں، ہور انھاں اختیار اے کہ چاہے نماز نوں فرادیٰ پڑھیاں، البتہ جماعت دے نال نماز ادا کرنا نماز دا بہترین طریقہ اے۔ اس دے بعد جناب شلتوت صاحب نماز جماعت دے فائدے بیان کردے نيں۔(٦۸)
ابن تیمیہ دی باقی گفتگو
ابن تیمیہ اس شخص دے بارے وچ کہندا اے کہ جو نماز ظھر نوں مغرب تک تے نماز مغرب نوں آدہی رات تک تاخیر توں پڑھے گویا اوہ کافر اے، تے جے کوئی اس کم نوں کفر نہ مانے، تاں اس دی وی گردن اڑادی جائے۔(٦۹)
نیزاسی طرح کہندا اے: جے کوئی شخص چاہے اوہ مرد ہوئے یا عورت نماز نہ پڑھے تاں اسنوں نماز پڑھنے دے لئی کہیا جائے تے جے قبول نہ کرے تاں اکثر علماء اس گل نوں واجب جاندے نيں کہ اس توں توبہ کرائی جائے تے جے توبہ نہ کرے تاں اسنوں قتل کردتا جائے چاہے اوہ شخص نماز دے وجوب دا اقرار کردا ہوئے۔(٧۰)
اسی طرح اوہ بالغ جو نماز پنجگانہ وچوں کسی اک نماز نوں ادا کرنے توں پرہیز کرے یا نماز دے کسی اک مسلّم واجب نوں ترک کرے تاں ایداں دے شخص توں توبہ کرائی جائے تے جے توبہ نہ کرے تاں اسنوں قتل کردتا جائے۔(٧۱)
ابن تیمیہ مخلوقات وچوں کسی چیز دی قسم کہانے یا غیرخدا دے لئی نذر کرنے نوں وی شرک(٧۲) جاندا تھا،جس دی تفصیل انشاء اللہ بعد وچ ذکر ہوئے گی۔
۳۔ خدا دے دیدار تے اس دے لئی جھت دا ثابت کرنا
ابن تیمیہ دی معروفترین کتاب منھاج السنہ اے، ابن تیمیہ نے اس کتاب نوں منھاج الکرامة فی اثبات الامامة(٧۳) تالیف مرحوم علامہ حلّی(متوفی ٧۲٦) دی ردّ وچ لکھیا اے، اس نے پہلے علامہ حلی دے اعتقادات نوں اک اک کرکے نقل کيتا اے تے اس دے بعد انہاں نوں ردّ کرنے دی کوشش کيتی اے، منجملہ علامہ حلی دے اس نظریہ نوں نقل کيتا کہ خدا نوں دیکھیا نئيں جاسکدا تے حواس خمسہ دے ذریعہ درک نئيں کيتا جاسکدا، کیونجے اوہ خود فرماندا اے:
( لاٰتُدْرِكُهُ الاَبْصَاْرُ وَهو یُدْرِكُ الاَبْصَاْرَ ) (٧۴)
”نگاہاں اس کودرک نئيں کرسکتاں تے اوہ نگاہاں دا ادراک رکھدا اے “۔
وہ علامہ حلّی مرحوم دا ایہ قول نقل کرنے دے بعد کہ خداوندعالم جھت و مکان نئيں رکھدا، اس طرح کہندا اے: اہل سنت توں منسوب تمام افراد خدا دے دیدار دے اثبات اُتے اتفاق رکھدے نيں، تے سلف(علمائے قدیم) دا اس گل اُتے اجماع اے کہ روز قیامت خدا نوں انہاں ہی سر دی اکھاں توں دیکھیا جاسکدا اے، لیکن دنیا وچ اسنوں نئيں دیکھیا جاسکدا، ہاں پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بارے وچ اختلاف اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دنیا وچ خدا دا دیدار کيتا اے یا نھاں، تے مذکورہ آیہ شریفہ دے بارے وچ کہندا اے کہ ادراک دے بغیر خدا دا دیدار ہونا ممکن اے۔
ابن تیمیہ نے خداوندعالم دے دیدار تے جھت وسمت نوں ثابت کرنے دے لئی تفصیلی بحث کيتی اے تے ظاہر آیات واحادیث توں استدلال کيتا اے۔(٧۵)
چنانچہ ابن تیمیہ نے اس مسئلہ نوں ثابت کرنے دے لئی رسالہ حمویہ لکھیا اے، ابن تیمیہ اس مسئلہ دے بارے وچ مذکورہ رسالہ وچ کہندا اے: تمام نصوص (قرآنی آیات واحادیث) اس مسئلہ اُتے دلالت کردیاں نيں کہ خداوندعالم عرش تے آسمان دے اُتے رہندا اے، تے اس دی طرف انگلی توں اشارہ کيتا جاسکدا اے، روز قیامت خداوندعالم نوں دیکھیا جاسکدا اے، تے ایہ کہ خداوندعالم مسکراندا اے، تے جے کوئی شخص خدا دے آسمان وچ ہونے دا اعتقاد نہ رکھے، تاں اس توں توبہ کرانی چاہیدا جے توبہ قبول کرلئی تاں ٹھیک ورنہ اس دی گردن اڑادینی چاہیدا۔
اسی طرح اوہ کہندا اے: قرآن مجید دی ظاہری آیات دے مطابق خداوندعالم اعضاء وجوارح رکھدا اے، لیکن خدا وندعالم دی فوقیت تے اس دے اعضاء وجوارح نوں مخلوق (انسان) دے اعضاء وجوارح توں مقایسہ نئيں کيتا جاسکدا، چنانچہ ايسے مسئلہ دے ضمن وچ کہندا اے:
بعض لوکاں نے آیہ ذیل( اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ ) (٧٦) (وہ رحمن عرش اُتے اختیار واقتدار رکھنے والا اے ) وچ استویٰ دے معنی ”استویٰ” (بلندی) دے کيتے نيں جو باطل تے بے بنیاد نيں، تے اس طرح دی تاویلات دوسری زباناں دی کتاباں ضلال (گمراہ کن کتاباں) توں ترجمہ ہوکے علماء علم کلام دے ذریعہ عربی بولی وچ داخل ہوگئیاں نيں۔(٧٧)
رویت خدا دے بارے وچ ابن قیّم دا نظریہ
سودھوابن تیمیہ دے شاگرد تے اسيں فکرابن قیّم نے اس سلسلہ وچ اک طویل قصیدہ کہیا اے، جس دا ناں کافیة الشافیہ اے جس دی شرح حنبلی علماء وچوں احمد بن ابراہیم نے دوجلداں وچ توضیح المقاصد دے ناں توں لکھی اے، ابن قیّم لکھدا اے کہ اہل بہشت خداوندعالم دا دیدار کرن گے تے اس دے چھرہ مبارک اُتے نظر کرن گے، اس نے ايسے موضوع نوں اپنے اشعار وچ بیان کيتا:
”وَیَرَوْنَهُ سُبْحَانَهُ مِنْ فوَقِهم
رُوْیَا الْعِبَادِ كَمَاْ یُریَ الْقَمَرَانِ
هٰذَا تَوَاتَرَ عَنْ رَسُوْلِ اللّٰهِ لَمْ
ُنْكِرهُ اِلاّٰ فَاْسِدُ الاِیْمَانِ“
”اہل بہشت خداوندعالم نوں اپنے سر دے اُتے توں دیکھو گے، جس طرح چاندوسورج نوں دیکھدے نيں،ایہ گل حضرت رسول اکر م صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بطور تواتر نقل ہوئی اے، تے اس گل دا انکار وھی کردا اے جنہاں دا ایمان فاسد اے “
شارح (صاحب توضیح المقاصد) کہندا اے کہ تمام انبیاء و مرسلین،صحابہ وتابعین تے ائمہ اسلام کااس بات(کہ اہل بہشت خدا دا دیدار کرن گے) اُتے اتفاق اے، لیکن بعض اہل بدعت فرقے مثلاً جُہم یہ، معتزلہ، باطنیہ تے رافضیہ خدا دے دیدار دے منکر نيں۔
خدا دے دیدا ر دا مسئلہ قرآن مجید وچ بطور واضح تے بطور اشارہ دونے طریقےآں توں بیان ہويا اے مثال دے طور اُتے درج ذیل آیات:
( وُجُوْهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ اِلیٰ رَبِّها نَاظِرَةٌ ) (٧۸)
( واتَّقُوْا اللّٰهَ وَاعْلَمُوْا اَنَّكُمْ مُلاٰقُوْهُ ) (٧۹)
( تَحِیَّتهم یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلاٰمٌ ) (۸۰)
( فَمَنْ كَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّه ) (۸۱)
”لہٰذا جو وی اس دی ملاقات دا امیدوار اے اسنوں چاہیدا کہ عمل صالح کرے“۔
ابن قیّم اپنے مذکورہ قصیدہ وچ کہندا اے:
بَیْنَاهم فِیْ عَیْشِهم وَسُرُوْرِهم ْ
وَنَعِیْمِهم فِی لَذَّةٍ وَتَهٰانٍ
وَاِذَا بنُوْرٍ سَاطِعٍ قَدْ اُشْرِقَتْ
مِنْهُ الْجِنَانُ قَصِیُّها وَالدَّان. ی
رَفَعُوْا اِلَیْهِ رُوسَهم فَرَاوْهُ نُوْ
رَالرَّبِّ لاٰیَخْفٰی عَلَی اِنْسَانٍ
وَاِذَا بِرَبِّهم تَعَالیٰ فَوْقَهم
قَدْ جَاءَ لِلتَّسْلِیْمِ بِالاِحْسٰانِ
قَالَ اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ فَیَرَوْنَهُ
جَهْراً تَعٰالَی الرَّبُ ذُوْالسُّلْطَانِ(۸۲)
ترجمہ اشعار:
”جس وقت اہل بہشت جنت وچ عیش وآرام تے بہشتی نعمتاں وچ غرق ہون گے تے اک دوسرے نوں مبارک باد دے رہے ہون گے،اچانک اک نور چمکے گا جو تمام جنت نوں روشن ومنو ر کردے گا، اس وقت تمام لوک اُتے دی طرف اپنا سر اٹھاواں گے، تاں پتہ چلے گا کہ ایہ تاں خدا دا نور اے جو کسی اُتے وی مخفی وپوشیدہ نئيں اے، ايسے حالت وچ اوہ خدا نوں اپنے سراں دے اُتے دیکھو گے،جو اہل بہشت نوں سلام کرنے دے لئی حاضر ہويا اے، اس وقت خداوندعالم انہاں توں خطاب کريں گا: السلام علیکم، اس موقع اُتے اہل بہشت خدا نوں واضح طور اُتے دیکھو گے“۔
ابن قیم نے اس سلسلہ وچ ابن ماجہ توں اک روایت نوں سند دے طور اُتے نقل کيتا اے ،اس دے بعد ابن قیم کہندا اے:
وکذاک یسمعهم لذیذ خطابه
سبحانه بتلاوة الفرقان
فکانّهم لم یسمعوه پہلے ذا
هذا رواه الحافظ الطبرانی
هذا سماع مطلق وسماعنا
القرآن فی الدنیا قنوع ثانی(۸۳)
”خداوندعالم اہل بہشت دے لئی مترنم تے دلکش آواز وچ اک طریقہ توں قرآن پڑھے گاکہ ایسی تلاوت نوں اہل بہشت نے اس توں پہلے کدی نئيں سنیا ہوئے گا، تے اس دی روایت طبرانی نے وی دی اے، قرآن نوں بطور مطلق تے بطور حقیقی سننا یھی اے تے جو کچھ اساں دنیا وچ سنیا اے اوہ کوئی دوسری قسم تھی“۔
شارح نے طبرانی دی روایت نوں نقل کيتا اے، جس دے مطابق اہل بہشت ہر روز دوبار خدا دی بارگاہ وچ پہونچےں گے، تے خداوندعالم انہاں دے لئی قرآن پڑھے گا، درحالیکہ کہ اہل بہشت اپنی مخصوص جگہ (یاقوت وزبرجد تے زمرّد جداں قیمتی پتھراں دے منبراں پر)تشریف فرماہون گے، انہاں دی اکھاں نے اس توں بھتر کوئی چیز نئيں دیکھی ہوئے گی تے نہ ہی اس توں زیادہ دلنشین آواز سنی ہوئے گی، چنانچہ اس واقعہ دے بعد اپنے اپنے حجراں وچ چلے جاواں گے تے دوسری صبح ہونے دا انتظار کرن گے تاکہ فیر ايسے طرح دا واقعہ پیش آئے تے دوبارہ خدا دی ايسے طرح آواز سناں ۔
شیخ عبد العزیز محمد السلمان
سودھومدرّس مدرسہ پیشواے دعوت وہابیت ریاض (مراد محمد بن عبد الوہاب دا مدرسہ اے جو ايسے دے ناں توں اے ) توں ابن تیمیہ دے رسالہ عقیدہ واسطیہ دے بارے وچ سوال ہويا توشیخ عبد العزیز محمد السلمان نے جواب دتا: اس گل اُتے ساڈا پورا یقین اے کہ روز قیامت اہل بہشت خدا نوں واضح طور اُتے اپنی انھی اکھاں دے ذریعہ دیکھو گے، تے اس دی زیارت کرن گے، خداوندعالم انہاں توں گفتگو کريں گا تے اہل بہشت وی اس توں گفتگو کرن گے، جس دی طرف قرآن مجید وچ ایہ آیت اشارہ کردی اے:
( وُجُوْهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ اِلیٰ رَبِّها نَاظِرَةٌ )
(”اس دن بعض چھرے شاداب ہون گے، اپنے پرور دگار کودیکھ رہے ہاں گے“۔)
حدیث دا مضمون کچھ اس طرح اے: جلد ہی تسيں اپنے پروردگار دا دیدار کروگے جس طرح چودہويں دے چاند نوں دیکھدے ہوئے۔
شیخ عبد العزیز اس دے بعد کہندے نيں: آیہ مبارکہ توں ایہ گل سمجھ وچ آندی اے کہ روز قیامت مخلص مومنین درحالیکہ انہاں دے چھرے نورانی تے نعمت خدا دی وجہ توں خوش وخرم ہونگے تے اپنے خدا دا واضح تے آشکار طورسے دیدار کرن گے۔(۸۴)
یاد دہانی
ابن تیمیہ تے ابن قیّم جوزی دیاں گلاں توں ایہ نتیجہ نکلتاہے کہ خداوندعالم صاحب جسم ومکان اے تے اعضاء وجوارح رکھدا اے، جداں کہ ابن تیمیہ معتقد اے کہ خداوندعالم آسمان دے اُتے تے عرش اُتے تشریف فرما اے، تے اپنی مخلوق توں جدا اے، تے ایہ معنی حق نيں کہ چاہے اسنوں مکان (جگہ) دا ناں دتا جائے یامکان دا ناں نہ دتا جائے۔(۸۵)
اور جداں کہ ایہ وی معلوم اے کہ انہاں گلاں کانتیجہ خداوندعالم دے لئی مکان تے جگہ ثابت ہونا اے، کیونجے اس نے ایہ وی کہیا اے کہ اس دی طرف انگلی توں وی اشارہ کيتا جاسکدا اے، تے ایہ گل مسلّم اے کہ جس دے لئی اک معین مکان تے جگہ ہوئے تے اس دی طرف انگلی توں اشارہ کيتا جاسکتاہو،اس دے لئی ھاتھ پیر اکھ تے چھرہ تے دوسرے اعضاء وی ہونا چاہیدا، جس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ خداوندعالم نوں جسم وجسمانیت والا فرض کرن۔(۸٦)
اس سلسلہ وچ مرحوم علامہ حلی دا بیان اس طرح اے: شیعاں دا اعتقاد ایہ اے کہ صرف خداوندعالم دی ذات گرامی اے جو صفت ازلی تے قدیم توں مخصوص اے، تے اس دے علاوہ ہر چیز حادث اے (یعنی پہلے وجود نئيں سی بعد وچ پیدا ہوئی اے )، ايسے طرح شیعاں دا عقیدہ ایہ اے کہ خداوندعالم جسم وجوھر نئيں اے، کیونجے ہر مرکب اپنے جزء دا محتاج ہُندا اے تے چونکہ مرکب دا جزء خود اس دے علاوہ اے، ہور خداوندعالم عَرَض وی نئيں اے تے اس دے لئی کوئی خاص مکان تے جگہ وی نئيں اے، کیونجے جے اس دے لئی مکان ہوئے گا تاں فیر خداوندعالم حادث ہوجائے گا، اس دے علاوہ ایہ کہ خداوندعالم اپنی مخلوق وچ کِسے دی شبیہ یا کوئی مخلوق خدا دی شبیہ نئيں اے تے خدا ہر طرح دی شباہت توں پاک ومنزہ اے۔
خداوندعالم دے بارے وچ شیعاں دا اعتقاد ایہ وی اے کہ خداوندعالم نوں دیکھانھیںجاسکدا، تے یھی نئيں بلکہ اسنوں کسی وی حواس دے ذریعہ درک نئيں کيتا جاسکدا، کیونجے خود خداوندعالم قرآن مجید وچ ارشاد فرماندا اے:
( لاٰتُدْرِكُهُ الاَبْصَاْرُ وَهو یُدْرِكُ الاَبْصَاْرَ ) (۸٧)
”نگاہاں اسنوں پا نہیں سکدیاں تے اوہ نگاہاں دا برابر ادراک رکھدا اے “۔
مرحوم علامہ حلّی خواجہ نصیر الدین طوسی دی کتاب” تجرید الاعتقاد“ دی شرح وچ اس طرح فرماندے نيں: خداوندعالم دا واجب الوجود ہونا اس گل دا تقاضا کردا اے کہ اس دی ذات گرامی نوں دیکھیا نئيں جاسکدا، چنانچہ اکثر عقلاء نے ايسے گل نوں قبول کيتا اے کہ خدا وندعالم نوں دیکھنا ناممکن اے، لیکن اوہ لوک جو خداوندعالم نوں جسم وجسمانیت والا مندے نيں اوہ کہندے نيں کہ خداوندعالم نوں دیکھنا ممکن اے، جدوں کہ جے خداوندعالم نوں مجرد منیا جائے تاں اسنوں دیکھنا محال اے .
فرقہ اشاعرہ نے تمام عقلاء دی مخالفت کردے ہوئے کہیا اے کہ خداوندعالم دا دکھادی دینا اس دے مجرد الوجود ہونے توں کوئی منافات تے مخالفت نئيں رکھدا، البتہ خدا دے نہ دکھادی دینے اُتے انہاں دی دلیل ایہ اے کہ خداوندعالم دے واجب الوجود ہونے دا تقاضا ایہ اے کہ اس دی ذات گرامی مجرد ہو، تے اس توں جھت وسمت تے مکان دی نفی کيتی جائے، جس دی بناپر ضروری اے کہ اس دے دیکھنے دی نفی کيتی جائے، کیونجے جس چیز نوں دیکھنا ممکن اے اس دے لئی جھت تے سمت دا ہونا ضروری ہوئے تے اس دی طرف اشارہ کيتا جائے کہ اوہ اوتھے اے یا ایتھے اے، تے ایسی چیز انسان دے مقابلہ وچ ہو، یا انسان دے مقابلہ دی مثل ہو، جدوں کہ ایسا نئيں اے لہٰذا خداوندعالم نوں نئيں دیکھیا جاسکدا۔(۸۸)
رویت خدا دے سلسلہ وچ شیعاں دے اعتقادات تے انہاں دے دلائل تے برہان ہور مخالفین دے اعتراضات دے جواباں دے لئی علامہ حلّی دی مذکورہ دو کتاباں تے شیعاں دی دوسری کلامی کتاباں دی طرف رجوع کيتا جائے، تے اس گل اُتے توجہ رکھنا چاہیدا کہ اوہ چیزاں جو بہت ساریاں ملل ونحل دیاں کتاباں مثلاً کتاب الفِصَل ابن حزم،اور ملل ونحل شھرستانی وچ شیعاں دی طرف بہت ساریاں گلاں دی نسبت دتی گئی اے، اوہ کسی وی صورت وچ صحیح نئيں نيں، تے لکھنے والےآں دے تعصب تے خود غرضی دا نتیجہ اے ۔
امام الحرمین جُوَینی دا نظریہ
سودھوامام الحرمین عبد الملک جوینی پنجويں صدی دے مشہور تے بہت وڈے شافعی علماء وچوں سن، اوہ خداوندعالم دی صفات سلبیہ نوں بیان کردے وقت کہندے نيں: خداوندعالم کسی وی جھت وسمت توں مخصوص ہونے، یا کسی محاذات (یعنی کسی چیز دے مقابلہ وچ واقع ہونا) دی صفت توں متصف ہونے توں پاک ومنزہ اے، کیونجے ہر اوہ چیز جو جھت رکھدی اے اوہ کسی اک جگہ تے مکان وچ ہُندی اے تے جوچیز کسی مکان یا جگہ وچ ہوئے تاں اوہ اس دی قابلیت رکھدی اے کہ کوئی جوھر اس نال ملاقات کرے یا کوئی چیز اس توں جدا ہوجائے تے جو چیزاں اس طرح نال ہُندی نيںوہ انہاں دونے(اجتماع وافتراق) توں خالی نئيں ہوسکتاں، تے جو چیز اجتماع تے افتراق توں خالی نہ ہوئے (یعنی کسی جوھر دے نال جمع ہویا اس توں جدا ہوجائے) تاں اوہ وی اس جوھر دی مانند حادث اے، لہٰذا ثابت ایہ ہُندا اے کہ خداوندعالم ہر طرح دے مکان وجھت توں پاک ومنزہ اے تے کِسے جسم نال ملاقات نئيں کرسکدا۔
اگر کوئی سوال کرے کہ آیہ مبارکہ ”اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ“ توں کيتا مراد اے ؟
توہم ارا جواب ایہ ہوئے گا کہ استویٰ توں مراد خداوندعالم دا قھر وغلبہ تے اس دی عظیم عظمت اے، تے جس وقت عرب کہندے نيں: استوی فلان علی المملکة یعنی فلاں شخص تمام مملکت اُتے غلبہ پاگیا، ایہ وی ايسے طرح اے چنانچہ عربی شاعر کہندا اے:
قَدْاِسْتَویٰ بِشْرٌ عَلَی الْعِراقِ مِنْ غَیْرِ سَیْفٍ وَدَمٍ مُهْرَاقِ (۸۹)
(بشر(بشر ابن مروان)بغیر خاں ریزی دے عراق اُتے غلبہ پاگیا۔)
یہ گل معلوم ہونا چاہیدا کہ پہلے آخرت وچ خدا دے دیدار دا نظریہ موجود سی، چنانچہ ”مرجئہ“نامی فرقہ دے بعض افراد اس طرح دا اعتقاد رکھدے سن، ايسے طرح بعض لوک خدا نوں صاحب جسم ایتھے تک کہ اعضاء وجوارح والا تصور کردے سن (۹۰) ( تعالی اللّٰه عما یقولون علواً کبیراً ) ۔
۴۔ خدا دا آسمانِ دنیا توں زمین اُتے اترنے دا عقیدہ
ابن بَطُوطہ (مشہور تریخ نویس) دمشق دی توصیف بیان کردے ہوئے کہندا اے:
دمشق دے حنبلی عظیم فقھاء وچوں اک تقی الدین ابن تیمیہ سی جو مختلف فنون وچ مھارت رکھدا سی، تے اہل دمشق نوں منبر توں وعظ ونصیحت کردا سی، اک مرتبہ اس نے اک گل ایسی کھی، جس نوں اس وقت دے علماء نے قبول نئيں کيتا، تے اسنوں برا سمجھیا، تے اس وقت دے مصر ی بادشاہ ملک ناصرکو خبر دتی کہ ابن تیمیہ ایسی ایسی گلاں کہہ رہااے، ملک ناصر نے حکم دتا کہ اسنوں قاہرہ روانہ کردتا جائے، تے جدوں ابن تیمیہ قاہرہ لیایا گیا تاں اس وقت ملک ناصر نے قضات وفقھاء نوں بلايا، جس وچ سب توں پہلے شرف الدین زاوی مالکی نے آغاز سخن کيتا، تے ابن تیمیہ دے عقائد نوں شمار کرنا شروع کيتا، (بحث وگفتگو دے بعد) ملک ناصر نے حکم سنایا کہ ابن تیمیہ نوں زندان وچ ڈال دتا جائے، چنانچہ چند سال ابن تیمیہ نوں زندان وچ رہنا پيا، لیکن اس نے اوتھے رہکر تفسیر وچ اک کتاب بنام”البحر المحیط“ لکھی جو تقریباً چالیس جلداں اُتے مشتمل تھی،اور جدوں زندان توں آزاد ہويا تاں فیر وھی اپنا پرانا عقیدہ لوکاں دے سامنے بیان کرنا شروع کيتا جس دی فیر علماء نے مخالفت کيتی، وچ (ابن بطوطہ) اس وقت شام وچ سی جدوں ابن تیمیہ نے جمعہ دے دن جامع مسجد دے منبر اُتے تقریر دی تے لوکاں نوں وعظ ونصیحت کيتی ،تو وچ وی اس وقت مسجد وچ سی، اس نے اپنی گفتگو دے دوران کہیا کہ خداوندعالم آسمان دنیا(پہلے آسمان) اُتے ايسے طرح نا زل ہُندا اے جس طرح وچ تھلے آندا ہون، ایہ کہہ کے ابن تیمیہ منبر دے اک زینے توں نیچےاتر آیا۔(۹۱)
جب اس نے ایہ کلمات بولی اُتے جاری کيتے تاں اک مالکی عالم بنام ابن الزہراء اس دی مخالفت دے لئی کھڑا ہوگیا تے اس دی گلاں توں انکار کرنے لگا، ایہ دیکھکر لوکاں نے ابن تیمیہ اُتے حملہ شروع کردتا تے اس اُتے جوتاں دی بارش ہونے لگی، ایتھے تک کہ اس دا عمامہ وی گرپيا، جدوں عمامہ گرا تاں اس دے تھلے توں حریر دی اک ٹوپی نکلی، جس نوں دیکھ کے لوک ہور برہم ہوگئے کہ اک فقیہ تے حریر دی ٹوپی پہنے ہوئے اے، اس دے بعد اسنوں عزالدین ابن مسلم (حنبلی قاضی) دے پاس لے گئے، مذکورہ قاضی نے اس دی گلاں نوں سن کر اس کوتعزیر (شرعی تنبیہ)کرنے دے بعد اسنوں زندان دے لئی روانہ کردتا، مالکی تے شافعی قاضیاں نوں اس حنبلی قاضی دا ایہ حکم ناگوار گذرا انھاں نے اس گل کيتی خبر ملک الامراء سیف الدین تنکیز تک پہونچائی، سیف الدین نے اس موضوع تے ابن تیمیہ دی دوسری گلاں نوں تحریر کر کے اس اُتے چند گواہاں تے قاضیاں دے دستخط لے کے ملک ناصر نوں بھیج دتا، ملک ناصر نے حکم دتا کہ ابن تیمیہ نوں زندان وچ بھیج دتا جائے ،چنانچہ اوہ قید وچ رہیا ایتھے تک کہ اس دنیا توں چل بسا۔(۹۲)
ابن تیمیہ نے رسالہ عقیدہ واسطیہ وچ اک حدیث ذکر کيتی اے جس وچ تحریر اے کہ خداوندعالم ہر شب آسمان دنیا (آسمان اول) اُتے نازل ہُندا اے۔(۹۳)
۵۔ انبیاء علیهم السلام دا بعثت توں پہلے معصوم ہونا ضروری نئيں
ابن تیمیہ ، علامہ حلّی دے اس نظریہ نوں کہ انبیاء دا اول عمر توں آخر عمر تک گناہ کبیرہ وصغیرہ توں معصوم ہونا ضروری اے تے جے معصوم نہ ہوںتو انہاں اُتے اعتماد تے بھروسہ نئيں کيتا جاسکدا، دا جواب دیندے ہوئے کہندا اے : انبیاء علیهم السلامکا بعثت توں پہلے گناہاں توں معصوم ہونا ضروری نئيں اے، تے اپنی اس گل نوں ثابت کرنے دے لئی دلیلاں وی لاندا اے۔(۹۴)
ابن تیمیہ دا اعتقاد ایہ سی کہ انبیاء علیهم السلامکی عصمت فقط امور تبلیغ وچ ہُندی اے، تے اس نے اس سلسلہ وچ اک رسالہ وی لکھااے۔(۹۵)
٦۔ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد
ابن تیمیہ اپنے عقائد تے نظریات دے مخالف احادیث نوں ضعیف تے غیر صحیح بتاتااے، مثلاً اس نے اس حدیث شریف ”مَنْ حَجَّ فَزَارَ قَبْرِی بَعْدَ مَوْتِی كَاْنَ كَمَنْ زَاْرَنِی فِی حَیَاتِي “ (جس نے میری رحلت دے بعد حج کيتا تے میری قبر دی ریارت کيتی گویا اس نے میری زندگی وچ میری ریارت کيتی) نوں ضعیف دسدے ہوئے کہیا اے کہ چونکہ اس حدیث دا راوی حَفص بن سلیمان موثق نئيں اے، لہٰذا اس حدیث نوں قبول نئيں کيتا جاسکدا۔
اسی طرح ایہ حدیث شریف:
”مَنْ حَجَّ وَلَمْ یَزُرْنِی فَقَدْ جَفَانی “ (جو شخصحج بجالائے تے میری قبر دی زیارت نہ کرے گویا اس نے مجھ اُتے جفا کی) تے ایہ حدیث شریف ”مَنْ زَارَ قَبْری. وَجَبَتْ لَہُ شفَاعَتی. “ (جو شخص میری زیارت کرے، مجھ اُتے اس دی شفاعت کرنا واجب اے )اس نے انہاں دونے احادیث دے راویاں نوں وی قبول نئيں کيتا اے۔(۹٦)
ابن تیمیہ اس طرح دی احادیث دے مضامین نوں رد کردے ہوئے کہندا اے: جو کوئی شخص حضرت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حیات وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت کرے اوہ (آنحضرت (ص)کی طرف) ہجرت کرنے والےآں وچ شمار ہُندا اے ،اور جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد آپ دی زیارت کرے تے تمام واجبات نوں انجام وی دے تاں وی اصحاب پیغمبر دے مانند نئيں ہوسکدا، چہ جائیکہ انہاں کمیں نوں انجام دے جونافلہ نيں یا سرے توں قربت تے استحباب وی نئيں رکھتاں۔(۹٧)
(اس دا مقصد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبرِ مطھر دی زیارت کرنا اے )
اسی طرح ابن تیمیہ کہندا اے کہ بعض لوک رسول اکرمکی وفات دے بعد ایہ دعویٰ کردے نيں کہ اساں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ریارت کيتی اے تے انہاں توں احادیث تے فتووںکے بارے وچ سوال کيتا تے سانوں جواب وی ملیا اے، تے بعض لوکاں نوں ایہ وہم ہويا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر کھلی تے حضرت رسول خداظاہر ہوئے یا ایداں دے ہی دوسرے واقعات، وچ (ابن تیمیہ )نے بوہت سارے ایداں دے لوکاں نوں دیکھیا جنہاں دے لئی ایداں دے واقعات رونما ہوئے یا انھاں نے راستگو افراد توں ایداں دے واقعات سنے، بعض لوک انہاں واقعات نوں صحیح سمجھدے نيں تے انہاں نوں آیات الٰھی جاندے نيںاور ایہ اعتقاد رکھدے نيں کہ ایداں دے واقعات دیندار تے صالح افراد دے لئی رونما ہُندے نيں، جدوں کہ ایہ نئيں جاندے کہ ایہ سب شیطانی
کم نيں، تے جدوں کسی دے پاس کافی علم نئيں ہُندا تاں اسنوں شیطان گمراہ کردیندا اے۔(۹۸)
ابن تیمیہ اک دوسرے مقام اُتے اس طرح کہندا اے: جو کوئی شخص حضرت رسول اکرمکے مرنے دے بعد انہاں دے وجود نوں انہاں دی زندگی دے جداں مانے، تاں اس نے بہت وڈی غلطی دی اے،(۹۹)
٧۔ روضہ رسول دعا تے نماز دی حرمت دے بارے وچ ابن تیمیہ دا نظریہ
ابن تیمیہ صاحب کہندے نيں: ایسی کوئی حدیث نئيں اے جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دی زیارت دے مستحب ہونے اُتے دلالت کرے۔(۱۰۰) ايسے وجہ توں خلفاء (ظاہراً خلفائے راشدین مراد نيں) دے زمانہ وچ کوئی شخص وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے نزدیک نئيں جاندا سی، بلکہ مسجد النبی میں داخل ہُندے وقت تے اوتھے توں نکلدے وقت فقط آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں سلام کيتا کردے سن، اس دے بعد ابن تیمیہ کہندے نيں: آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دے نزدیک ہوجانا بدعت اے (۱۰۱) ہور آنحضرت دی قبر منور دی طرف رخ کر کے بلند آواز وچ سلام کرنا وی جائز نئيں اے۔
ابن تیمیہ ، انہاں گلاں نوں نقل کرنے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دے بارے وچ اس طرح کہندے نيں:
آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جسد حضرت عائشہ دے حجرہ وچ دفن ہويا اے، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ازواج دے حجرے مسجد دے مشرق وچ قبلہ دی طرف سن تے حضرت عائشہ دے مرنے دے بعد ولید بن عبد الملک بن مروان دی خلافت دے زمانہ تک انہاں دے حجرے وچ تالا لگیا ہويا سی، ولید نے عمر بن عبد العزیز (مدینہ وچ ولید دا نائب)کو خط لکھیا کہ پیغمبر (ص)کی ازواج دے تمام حجرے انہاں دے وارثاں توں خرید لئے جائےں تے انہاں نوں گراکر مسجد النبی دا حصہ قرار دیدتا جائے۔
اس دے بعد ابن تیمیہ کہندے نيں: جدوں تک عائشہ زندہ سن لوک انہاں دے پاس احادیث سننے دے لئےجاندے سن لیکن کوئی وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے نزدیک نئيں جاندا سی، نہ نماز دے لئی تے نہ دعا دے لئی، اس وقت قبر اُتے کوئی پتھر وغیرہ نئيں سی بلکہ موٹی ریت دا فرش سی۔(۱۰۲)
اور آپ (حضرت عائشہ) کسی نوں وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر والے حجرے وچ نئيں جانے دیدیاں سن،اور کسی نوں وی ایہ حق حاصل نئيں سی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے پاس جاکے دعا کرے یا نماز پڑھے،(۱۰۳)
لیکن بعض جاہل تے نادان افراد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی طرف رخ کرکے نماز پڑھدے سن تے نالہ وفریاد کردے سن تے ایسی گلاں کہندے سن جنہاں دے بارے وچ منع کيتا گیااے، البتہ ایہ تمام چیزاں حجرے دے باہر ہودیاں سن، تے کسی کوبھی اِنّی جرات نئيں ہُندی سی کہ اوہ قبر پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں نزدیک ہو، تے اوتھے نماز پڑھے یا دعا کرے، کیونجے جناب عائشہ کسی نوں وی اِنّی اجازت نئيں دیدیاں سن کہ کوئی قبر دے نزدیک جاکے نماز پڑھے یا دعا کرے، جناب عائشہ دے بعد تک اس حجرے دے دروازہ اُتے تالا سی ایتھے تک کہ ولید بن عبد الملک نے اس حجرہ نوں مسجد النبی میں شامل کروادتا، تے اس دے دروازے نوں بند رکھیا تے اس دے چاراں طرف اک دیوار بنادتی گئی۔(۱۰۴)
حجرے دے اندر قبر مطھر اُتے نہ تاں کوئی پتھر اے تے نہ ہی کوئی تختی تے نہ ہی کوئی گل اندود(ایسا مادّہ جس نوں درودیوار اُتے ملیا جاندا اے تاکہ خراب نہ ہاں)تھا بلکہ قبر مطھرموٹی ریت توں چھپی ہوئی سی۔(۱۰۵)
ان مطالب دے ذکر کرنے توں ابن تیمیہ دا مقصود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دے پاس نماز پڑھنا تے دعا کرنا بت پرستی دی مانند تے شرک دے حکم وچ سی، ابن تیمیہ نے انہاں گلاں نوں ثابت کرنے دے لئی چند احادیث دا سھار ا وی لیا اے۔
روضہ رسول اکرم دے بارے وچ وضاحت
سودھوطبری، قاسم ابن محمد توں روایت کردے نيں کہ وچ جناب عائشہ دے پاس گیا، تے عرض کيتی اے امیں جان! پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے پاس جو دو لوک دفن نيں، مینوں انہاں دی زیارت کرائےے، جناب عائشہ نے مینوں انہاں تِناں قبروںکو دکھایا، جو نہ زمین توں اُچی سن تے نہ ہی زمین دے برابر(یعنی تھوڑی جہی بلند سن) تے انہاں اُتے لال رنگ دے سنگریزے یا لال رنگ دا ریت (بالو) بچھا ہويا سی، تے ميں نے دیکھیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مبارک سب توں اگے سی تے ابوبکر دی قبر انہاں دے پیچھےتھی تے عمر دی قبر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پیراں دی طرف سی۔(۱۰٦)
فاسی کہندے نيں کہ جس وقت عمر بن عبد العزیز نے مسجد دی وسعت دے لئی حجرہ نوں گرایا، اس وقت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مبارک زمین توں چار انگشت بلند سی تے اس دے اُتے ھلکے لال رنگ دے سنگریزاں دا فرش سی۔(۱۰٧)
اسی طرح فاسی نے عبد اللہ بن محمد عقیل توں روایت کيتی اے کہ اوہ قبر پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس گیا تے کچھ دیر تک اوتھے رہیا،اور اس نے دیکھیا کہ ابوبکر دی قبر رسول اکرم دے قدمیں دے پاس اے تے عمر دی قبر ابوبکر کے پیراں دی طرف اے۔(۱۰۸)
اس بحث دے دوران ایہ گل وی قابل ذکر اے کہ سمہودی دی نقل دے مطابق جناب فاطمہ بنت امام حسن مجتبیٰں تے انہاں دے شوھر حسن (حسن مثنیٰ)، حضرت فاطمہ دختر پیغمبر (ص)کے حجرے وچ رہندے سن، (جس وقت ولید نے حکم دتا کہ مسجد وچ توسیع کيتی جائے) اس وقت انہاں دوناں نوں مذکورہ حجرے توں کڈیا گیا، تے اس حجرے نوں گرادتا گیا۔ حسن بن حسن (یعنی حسن مثنیٰ) نے اپنے وڈے بیٹے جعفر نوں حکم دتا کہ مسجدمیں جاکے بیٹھ جاؤ تے اوتھے توں نہ اٹھناایتھے تک کہ ایہ دیکھ لو کہ اوہ پتھر جس دے اوصاف انھاں نے دسے سن قبرپر رکھدے نيں یا نھاں؟جناب جعفر نے اپنے باپ دے کہنے اُتے عمل کيتا توکیا دیکھاکہ ستون نوں اونچاکردتا گیا تے پتھر نوں باہر لیایا گیا،انھاں نے جدوں ایہ خبر جدوں اپنے والد محترم نوں پہونچائی، تاں اوہ فوراً سجدے وچ گئے تے کہیا کہ ایہ اوہ پتھر سی جس اُتے رسول اکرمنماز پڑھدے سن، حضرت امام رضاںفرماندے نيں کہ حضرت فاطمہ زہرا = دے دونے بچےآں حضرت امام حسن وامام حسین +کی ولادت ايسے پتھر اُتے ہوئی، تے حسین بن عبد اللہ بن عبد اللہ بن الحسین جو آل علی (ع) وچ بھتبلند علمی مقام رکھدے سن، جدوں انہاں دے بدن دے کسی حصّے وچ درد ہُندا سی تاں اس پتھر توں سنگریزاں نوں ہٹا کر اپنے بدن نوں مس کردے سن، (اور انہاں دے اعضاء بدن دا درد ختم ہوجاندا سی) ایہ پتھر حضرت رسول اکرمکی قبر دی دیوار توں متصل سی۔(۱۰۹)
آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے صندوق دے بارے وچ
اسی طرح سمہودی تحریر کردے نيں: آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دے صندوق دی ابتداء دے بارے وچ صرف ایہ جاندا ہاں کہ مسجد وچ پہلی بار آگ لگنے(۱۱۰) توں پہلے(یعنی٦۵۴ھ) صندوق موجود سی، کیونجے جس وقت تعمیر مسجد دے متولی نے اسنوں اس دی جگہ توں کڈیا، اس دے تھلے صندوق عتیق دے ستون ظاہر ہوئے سن جس اُتے اگ دے نشان موجود سن، گویا مسجد دی تجدید دے وقت اس عتیق دے صندوق نوں نويں صندوق دے اندر رکھیا گیا سی، ابن سمہودی دی گل تائید چھیويں صدی دے مشہور ومعروف سیاّح ابن جبیر دے بیان نال ہُندی اے جیساکہ لکھدا اے:
”اوہ آبنوس دا صندوق ( Apnus ) جس اُتے صندل دی لکڑی دا کم تھااور چاندی دے ورق توں سجایا گیا سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سرہانے موجود اے، جس دی لمبائی پنج بالشت، عرض تن بالشت تے اونچائی چار بالشت اے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے سامنے چاندی دی اک میخ (کیل) اے، جس دے سامنے کھڑے ہوکے لوک آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں سلام کيتا کردے نيں۔
دروازے دے نزدیک تقریباً ویہہ عدد قندیل چھت وچ لگی ہوئیاں سن، جس وچوں دوعدد سونے دی تے باقی چاندی کیتیاں ناں۔ روضہ مقدس دے اندر دا اک حصہ پرسنگ مرمرکا فرش اے، تے قبلہ دی طرف اک محراب نما جگہ اے جس نوں بعض لوک حضرت فاطمہ زھر ا = دا گھر تے بعض لوک اس کوحضرت فاطمہ زہرا= دی قبر مطھر کہندے نيں، ايسے طرح روضہ رسولکے سامنے اک وڈا صندوق شمع تے چراغ جلانے دے لئی اے تے ہر شب وچ اس وچ چراغ جلائے جاندے نيں۔(۱۱۱)
ابن بطوطہ، جس نے تقریباً ابن جبیر توں دوصدی بعد تے سمہودی توں دوصدی پہلے مدینہ منورہ تے مسجد رسول کودیکھیا اے، اوہ وی تقریباً ابن جبیر ہی دی طرح روضہ رسول اسلام دی توصیف کردا اے ۔
قبر مطھر دی چادر نوں معطر کرنا
سودھوقبر دے اطراف قندیلاں لٹکانا تے قیمتی اشیاء ہدیہ کرنا
سمہودی حضرت رسول خداکے روضہ مطھر تے قبر منور چادراور اسنوں معطّر کرنے دی بحث دے دوران چند روایت ذکرکرنے دے بعد اس طرح رقمطراز نيں کہ ھارون الرشید دے زمانہ وچ خیزران (ھارون دی میں) نے حکم دتا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر نوں زعفران تے دوسرے بہترین عطریات توں معطّر کيتا جائے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر اُتے حریر دے جالی دارکپڑےآں دی چادرڈا لی جائے ۔(۱۱۲)
سمہودی اک دوسری جگہ لکھدے نيں:پہلے رسول اکرمکی دو سوم قبر نوں زعفران تے عطر لگایا جاندا سی لیکن۱٧۰ھ وچ خیزران دے حکم توں پوری قبر نوں معطّر کيتا جانے لگا۔
سمہودی دیاں گلاں توں ایہ اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر نوں ڈھکنے دے بارے وچ علماء دے درمیان اختلاف سی، لیکن اس اُتے چادرڈالنے دا معمول سی۔
٧٦۰ھ وچ یعنی سلطان اسماعیل بن ملک ناصر قَلاوُون دے زمانہ وچ مصر وچ بیت المال دے ذریعہ اک دیھات خریدیا گیا تاکہ اس دی آمدنی توں ہر پنجاہ سال دے بعد خانہ کعبہ دا غلاف تے حضرت رسول خدا دی قبر مطھر تے منبر دی چادر بدلی جاسکے۔
اس دے بعد سمہودی کہندے نيں:
” آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر نوں سونے چاندی دی قندیلاں تے فانوساں تے شیشہ دی بہت قیمتی اشیاء توں زینت کيتی گئی سی، جنہاں دا حکم خانہ کعبہ دی قیمتی اشیاء دی طرح اے۔(۱۱۳)
سُبْکی نے آنحضرت (ص)کی قبر مطھر تے روضہ اقدس دی قیمتی قندیلاں دے بارے وچ اک کتاب بنام ”تَنْزِلُ الْسَكِیْنَة عَلیٰ قَنَادِیْلِ الْمَدِیْنَة لکھی اے۔(۱۱۴)
سمہودی حرم مطھر تے روضہ رسولپرلگی قندیلاں دے ذکر کے بعد کہندے نيں کہ آنحضرت دے حجرہ شریف اُتے قندیلاں دا لگایا جانا اک معمول کم سی، تے ایتھے اُتے اس طرح زینت کرنا دوسرے تھاںواں اُتے مقدم تے بھتر اے۔
ہم یشہ بوہت سارے علمائے کرام تے زاہد حضرات آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت دے لئی آئے نيں لیکن اساں نئيں سنیا کہ کسی نے اس کم توں منع کيتا ہو، تے علماء دا منع نہ کرنا خود اس گل کيتی دلیل اے کہ ایہ کم جائز اے۔(۱۱۵)
حرم مطھر تے روضہ رسول دی قندیلاں کدی کدی اِنّی زیادہ ہوجاندیاں سن کہ جو قدیم ہوجاندیاں سن انہاں نوں فروخت کردتا جاندا سی تے انہاں دی قیمت نوں حرم دی تعمیرات وچ صرف کردتا جاندا سی، چنانچہ٧۰۵ھ وچ روضہ رسول (ص)کے خادمین دے رئیس نے بادشاہ توں اجازت منگی کہ بعض قندیلاں نوں بیچ دتا جائے تے انہاں دی درآمد توں باب السلام وچ کچھ تعمیر کرا دتی جائے، تے جدوں اس وقت دے بادشاہ نے اجازت دتی تاں انہاں قندیلاں نوں فروخت کردیاگیا،انہاں وچوں دو عدد سونے دی قندیلیاں سن اوہ اک ہزار درہم دی فروخت ہوئیاں۔(۱۱٦)
حجرے دے اُتے گنبد دے بارے وچ
سودھوسمہودی جس دی کتاب تریخ مدینہ تے مسجد النبی وچ بہترین تے معتبر ترین کتاب منی جاندی اے گنبد روضہ نبوی دے بارے وچ اس طرح رقمطراز اے: مسجد النبی وچ لگنے والی پہلی اگ توں پہلے یعنی٦۵۴ھ توں پہلے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حجرے اُتے کوئی گنبد یا قبّہ نئيں سی بلکہ چھت دے اُتے قبر دے سیدہ وچ نصف قد آدم اِٹاں دی دیوار سی تاکہ اس حجرے دی چھت مسجد النبی دی دوسری عمارت توں وکھ دکھادی دے، لیکن٦٧۸ھ وچ ملک منصور قلاوون صالحی نے اس حجرے دے اُتے اک قبّہ بنوایاجس دا تھلے والا حصہ مربع تے اُتے اٹھ گوشے سن ۔(۱۱٧)
حرم مطھر دے دروازے کس زمانہ وچ بند کيتے گئے؟
جس وقت۸۲۲ھ وچ نجم الدین حجی شام دے قاضی نے اپنے کاروان دے نال فریضہ حج انجام دتا تے روضہ رسول اکرم (ص)کی ریارت کيتی، اس وقت روضہ رسولکے اندر لوکاں دی بھیڑ دیکھی تاں فتویٰ صادر کردتا کہ روضہ رسول دے دروازے بند کردئے جاواں،۸۲۸ھ وچ مذکورہ قاضی نے اپنے فتوے دے بارے وچ اس وقت دے سلطان توں حمایت چاہی چنانچہ اس نے وی اس دی حمایت وچ حکم صادر کردتا ،جس دی وجہ توں حرم دے دروازے بند ہوگئے۔
میں (سمہودی)نے قول مجد پرحافظ جمال الدین بن الخیاط یمن ی دے ھاتھ دا حاشیہ دیکھیا، جس وچ اس طرح لکھیا سی کہ ملک اشرف بَر سْبای،جوکہ مصر وشام دا حاکم سی اس دے زمانہ وچ حرم تے روضہ مطھرکے اطراف وچ جالیاں والے درلگائے گئے، تے ۸۳۰ھ دے بعد توں لوک انہاں جالیاں دے پِچھے توں کھڑے ہوکے زیارت رسول اکرمکیا کردے سن، تے کوئی وی اندر داخل نئيں ہُندا سی۔
اس موقع اُتے سمہودی اپنی رائے دا اظھار کردے ہوئے کہندے نيں کہ بھتر تاں ایہ سی کہ حرم مطھر دے بعض دروازےآں نوں کھلا رکھدے تے بعض جاہل تے بے ادب لوکاں دے لئی دروازےآں اُتے نگھبان کھڑا کردیندے، تاکہ اوہ بے ادب تے جاہل لوکاں نوں حرم مطھر وچ داخل نہ ہونے داں، نہ ایہ کہ بالکل ہی دروازے بند کردئے جاواں،اور دوسرے لوکاں نوں وی زیارت توں محروم کردتا جائے، جدوں کہ آنحضرتکی زیارت توں لوکاں نوں روکنا یعنی تمام مسجد دی تعطیل کرنا اے۔(۱۱۸)
لیکن شوکانی قبر رسولکے اطراف دے دروازہ بند ہونے دے سلسلہ وچ ایويں رقمطراز نيں کہ اصحاب تے تابعین نے جدوں ایہ دیکھیا کہ مسلماناں دی تعداد وچ وادھا ہُندا جا رہیا اے تاں مسجد النبی وچ توسیع دی ضرورت نوں محسوس کيتا تے مسجد وچ توسیع کيتی گئی، ا ور اس توسیع وچ امھات المومنین (ازواج رسول (ص))کے حجرے ایتھے تک کہ جناب عائشہ دا اوہ حجرہ جس وچ رسول اللہدفن سن، اوہ وی شامل ہوگیا، قبر مطھر دے چاراں طرف اُچی اُچی دیواراں نيں تاکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر منور دکھادی نہ دے، اس وجہ توں کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ عوام الناس آپ دی قبر دی طرف نماز پڑھنے لگياں، تے ممنوعہ کم (غیر خدا دی عبادت) نہ ہوجائے۔(۱۱۹)
مسجد النبی دے فرش دے سنگریزاں دے بارے وچ
اس بحث دے اختتام اُتے بھتر اے کہ اس گل کيتی طرف وی اشارہ کيتا جائے کہ مسجد النبی کا لال رنگ دے سنگریزاں توں فرش حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ توں اے تے ہن وی ايسے رنگ دا اے، ابوداود نے اپنی سنن وچ ابو ولید توں روایت کيتی اے کہ ابن ولید نے ابن عمر توں سوال کيتا کہ مسجد النبی دے فرش دی جگہ سنگریزے ڈالنے دی وجہ کيتا اے ؟ تاں ابن عمر نے اس طرح جواب دتا کہ اک رات جدوں بارش آئی تاں دوسرے روز صبح نوں زمین گیلی سی، چنانچہ جو شخص وی مسجد وچ آندا سی اپنے نال اک مقدار سنگریزے لاندا سی تے انہاں نوں مسجد وچ ڈال کر پھیلادتا کردا سی تے انھاں دے ا وپر نماز پڑھیا کردا سی، نماز دے تمام ہونے دے بعد حضرت رسول اکر م (ص)نے فرمایا کہ ایہ کم کتنا چنگا اے، تے ہن کسی نوں اپنے لیائے ہوئے سنگریزاں نوں مسجد توں باہر لے جانے دا کوئی حق نئيں اے۔(۱۲۰)
آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دی زیارت تے بوسہ لینے دے سلسلے وچ اک تے وضاحت
جناب سمہودی جنہاں اُتے تمام اہل سنت تے وہابی حضرات وی اعتماد کردے نيں، انھاں نے بوہت سارے ایداں دے موارد ذکر کيتے نيں کہ لوک آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے نزدیک جاندے سن تے قبر مطھر دے اُتے ھاتھ رکھدے سن، ایتھے تک کہ لوک (تبرک دے لئی) آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی مٹی اٹھالیندے سن تے جدوں توں جناب عائشہ دے حکم توں دیوار بنادتی گئی اس دے بعد وی لوک دیوار وچ موجود سوراخاں دے ذریعہ قبر مطھر دی مٹی اٹھالیا کردے سن ۔(۱۲۱)
سمہودی انس بن مالک توں روایت کردے نيں کہ اک شخص جو قبر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ھاتھ رکھے ہوئے سی ميں نے اسنوں منع کيتا، اس دے بعد بعض علماء دا قول نقل کردے نيں کہ جے صاحب قبر توں مصافحہ کرنے دے قصد توں قبر اُتے ھاتھ رکھیا جائے تاں کوئی حرج نئيں اے۔
اسی طرح سمہودی ”تحفہ ابن عساکر“ توں نقل کردے نيں کہ مقدس قبور نوں مس کرنا یا انہاں نوں بوسہ دینا تے انہاں کاطواف کرنا جداں جاہل ونابلد لوک انہاں دا طواف کردے نيں، انہاں سب دا سنت نبوی توں کوئی تعلق نئيں اے بلکہ مکروہات وچوں اے۔
اس دے بعد اوہ ابی نُعیم توں روایت کردے نيںکہ ابن عمر قبر پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ھاتھ رکھنے نوں مکروہ جاندے سن، اس دے بعد کہندے نيں کہ عبد اللہ بن احمد بن حنبل نے اپنے باپ توں سوال کيتا کہ لوک رسول اسلام دے منبر اُتے ھاتھ پھیر تے نيں، اسنوں چمدے نيں تے ايسے طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر نوں مس کردے نيں تے بوسہ دیندے نيں، اس سوال دے جواب وچ احمد نے کہیا کہ کوئی حرج نئيں اے، ايسے طرح جناب سُبکی نے ابن تیمیہ دی ردّ کردے ہوئے کہیا اے کہ رسول اکرم دی قبر مطھر نوں مس نہ کرنے دا مسئلہ اجماعی نئيں اے کیونجے مطلّب بن عبد اللہ توں مروی اے کہ مروان بن الحکم نے جدوں اک شخص نوں دیکھیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر توں چمٹا ہوااے، تاں مروان نے اس شخص دی گردن نوں پکڑکر کہیا کہ معلوم اے توکیا کر رہیا اے ؟ اس شخص نے اس دی طرف اپنا رخ کرکے کہیا: وچ لکڑی تے پتھر دے پاس نئيں آیا ہاں بلکہ پیغمبر اکرم (ص)کے پاس آیا ہون، اس وقت دین اُتے ماتم کيتا جانا چایئے جدوں دین دی باگ ڈور نااہلاں دے ھاتھ وچ ہو، ایہ مذکورہ شخص ابوایوب انصاری سن، اس موقع اُتے سُبکی کہندے نيں کہ جے اس روایت کيتی سند نوں صحیح مان لیا جائے تاں فیر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر نوں مس کرنا مکروہ وی نئيں اے۔
اک دوسری روایت دے مطابق جناب بلال جدوں شام توں آنحضرت (ص)کی زیارت دے لئی مدینہ تشریف لیائے تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر منور دے نزدیک روندے ہوئے گئے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر اُتے اپنے رخساراں نوں مَل رہے سن، تے اک دوسری روایت دے مطابق جدوں حضرت علی ںنے رسول اکرم (ص)کو دفن کيتا توجناب فاطمہ زہرا = تشریف لاواں تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دے سامنے کھڑیاں ہوئیاں تے قبر توں اک مٹھی خاک اٹھائی تے اپنی اکھاں توں مس کرکے رونا شروع کيتا، تے اک دوسری روایت دے مطابق ابن عمر اپناداہنے ھاتھ قبر منور اُتے رکھدے سن تے ايسے طرح جناب بلال اپنے رخساراں نوں قبر مطھر اُتے رکھدے سن، عبد اللہ ابن احمد حنبل نے کہیا کہ ایہ سب چیزاں بھر پور محبت دا ثبوت نيں تے ایہ تمام چیزاں اک طرح توں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا احترام تے تعظیم نيں۔(۱۲۲)
قبر تے روضہ مقدسہ دے بارے وچ ابن تیمیہ دی باقی گفتگو
ابن تیمیہ دے دلیلاں وچوں سَلَف صالح (اصحاب پیغمبر) تے تابعین دا عمل وی اے، لیکن عجیب گل ایہ اے کہ یھی ابن تیمیہ زیارت دے بارے وچ سلف صالح دے عمل نوں قبول نئيں کردے، تے کہندے نيں کہ سلف صالح دا عمل کافی نئيں اے بلکہ کسی دوسری دلیل دا ہونا وی ضروری اے۔(۱۲۳) ایتھے تک کہ ابن تیمیہ نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر نوں دیکھنا وی ممنوع قرار دتا۔(۱۲۴)
وہ قبر مطھر تے روضہ مبارک دے بارے وچ اس طرح کہندا اے کہ کوئی وی زائر کسی وی طریقہ توں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت نئيں کرسکدا، تے قبر دے چاراں طرف وی اِنّی گنجائش نئيں اے کہ تمام زائرین اوتھے جمع ہوسکن، تے جس حجرے وچ حضرت رسول اللہ دی قبر مبارک اے اس وچ کوئی جالی وغیرہ نئيں اے کہ اس توں آپ دی قبر نوں دیکھیا جاسکے، تے لوکاں نوں وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر نوں دیکھنے توں ممانعت کيتی گئی اے ،خداوندعالم نے جنہاں چیزاں دے ذریعہ اپنے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے منّت رکھی اے انہاں وچوں سب توں وڈی چیز ایہ اے کہ آپ نوں آپ دے حجرے وچ دفن کيتا گیا جو مسجد النبی کے نیڑے اے تے جو شخص نماز پڑھنا چاہندا اے اسنوں چاہیدا کہ مسجد وچ نماز ادا کرے جتھے نماز پڑھناجائز اے۔(۱۲۵)
اس دے بعد ابن تیمیہ صاحب کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے نزدیک نہ کوئی قندیل لٹکی ہوئی اے تے نہ ہی کوئی پردہ اے، تے نہ ہی کسی شخص دے لئی ایہ ممکن اے کہ آپ دی قبر نوں زعفران یا عطر دے ذریعہ معطر کرے یا کوئی شخص نذر دے لئی شمع یا چادر وغیرہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مبارک اُتے چڑھائے،(۱۲٦) یھی ابن تیمیہ اک دوسری جگہ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر تے دوسری قبراں وچ کوئی فرق نئيں اے، صرف آپ دی مسجد دوسری مسجدےآں توں افضل اے۔(۱۲٧)
۸۔ قبراں دی زیارت دے لئی سفر کرنا حرام اے
ابن تیمیہ دا کہنا اے کہ اس حدیث شریف دے پیش نظر”لاٰ تُشدُّ الرِّحَالُ اِلاّٰ اِلٰی ثَلاٰثَةِ مَسٰاجِدَ، اَلْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَمَسْجِدی هٰذَا وَالْمَسْجِدُ الاَقْصیٰ “(تین مسجدےآں دی زیارت دے لئی سفرکرنا جائز اے : ۱۔ مسجد الحرام (خانہ کعبہ )،۲۔ میری ایہ مسجد ،اور ۳۔ مسجد اقصیٰ (بیت المقدس)اور دوسری مسیتاں یا انبیاء یا اولیاء اللہ تے صالحین دی قبراں دی زیارت دے لئی سفر کرنا بدعت تے ناجائز اے )۔
اسی طرح ابن تیمیہ کاکہنا اے کہ قبور دی ریارت کيتی غرض توں سفر کرنا تے عبادت دے قصد توں زیارت کرنا، چونکہ عبادت یا واجب ہُندی اے یا مستحب تے سبھی علماء دا اتفاق اے کہ قبور دی زیارت دے لئی سفر کرنا نہ واجب اے تے نہ ہی مستحب، تاں زیارت دے لئی سفر کرنا بدعت ہوئے گا۔
اس دے بعد کہندے نيں: خلفائے اربعہ دے زمانہ تک بلکہ جدوں تک اک وی صحابی رسول زندہ رہیا کوئی وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دوسرے انبیاء، اولیاء تے صالحین دی قبراں دی زیارت دے لئی نئيں جاندا سی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابی بیت المقدس دی زیارت دے لئی تشریف لے جاندے سن لیکن وھاں اُتے موجود جناب ابراہیم خلیل اللہ دی قبر دی زیارت نئيں کردے سن تے کوئی وی اپنی زندگی وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت دے لئی نئيں جاندا سی، ابن تیمیہ اس بحث دے ذریعہ شیعاں اُتے سخت حملہ کردے ہوئے کہندے نيں کہ رافضی لوکاں نے صالحین دی قبور نوں مسجد بنالیا اے تے اوتھے نمازاں پڑھیا کردے نيں، تے قبراں دے لئی نذر کردے نيں تے بعنوان حج انہاں دی زیارت دے لئی جاندے نيں، تے خانہ مخلوق دے سفر نوں بیت الحرام (خانہ کعبہ ) دے حج توں افضل سمجھدے نيں تے اس (زیارت)کو حج اکبر کہندے نيں تے انہاں دے علماء نے اس سلسلہ وچ بہت ساریاں کتاباں وی لکھياں نيں، انہاں وچ اک شیخ مفید (چوتھی تے پنجويں صدی دے مشہور ومعروف عالم) نيں جنھاں نے ”مناسک حج المشاہد“ نامیکتاب لکھی اے۔(۱۲۸)
چنانچہ ابن تیمیہ اک دوسری جگہ کہندے نيں:
”اگر کوئی ایہ اعتقاد رکھے کہ انبیاء تے صالحین دی قبراں دی زیارت کرنا، خداوندعالم دی رضا تے خوشنودی دا سبب اے، تاں اس دا ایہ اعتقاد اجماع دے بر خلاف اے۔(۱۲۹) تے حقیقت تاں ایہ اے کہ اسلام وچ قبور دی زیارتکے مسئلہ دا کوئی وجود نھاں۔(۱۳۰) ایتھے تک کہ اس مسئلہ وچ ایہ وی کہیا جاسکدا اے کہ زیارتاں دے لئی سفر کرنے(ابن تیمیہ دے بقول حج قبور) دا گناہ کسی نوں ناحق قتل کرنے توں وی زیادہ اے، کیونجے کدی کدی ایہ عمل تے ایہ زیارت باعث شرک تے ملت اسلامی توں خارج ہونے دا سبب بندی اے۔(۱۳۱) تے جے کوئی شخص ایہ نذر کرے کہ مثلاً وچ خلیل الرحمن یا آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی یا کوہ طوریا غارِ حراء یا اس طرح دی دوسری جگہاں دی زیارت دے لئی جاواں گا، تاں ایسی نذر اُتے عمل کرنا ضروری نئيں اے۔(۱۳۲)
زیارت قبور دے سلسلے وچ اجماع تے اتفاق دی وضاحت
خود ابن تیمیہ دے زمانہ توں تے اس دے بعد مختلف فرقےآں دے علماء نے ابن تیمیہ دے عقائد بالخصوص زیارت قبور دے سلسلہ وچ سفر دی حرمت دے بارے وچ ابن تیمیہ دے نظریات دے جوابات تے اس دی ردّ تفصیل دے نال لکھایاں نيں مثلاً مالکی فرقہ دے قاضی اِخنائی (جوکہ ابن تیمیہ دے معاصرین وچوں سن ) نے ابن تیمیہ دے عقائد دی ردّ لکھی اے جس دا ناں ”المقالة المرضیّہ“ جو حرمت سفر زیارت قبور دے سلسلہ وچ ابن تیمیہ دے عقائد دی ردّ اے، ایہ کتاب جس وقت ابن تیمیہ دے ھاتھاں وچ پہونچی تاں اس نے اس کاجواب لکھیا جس دا ناں ”کتاب الردّ علی الاخنائی“ رکھیا جو اس وقت بھیموجود اے۔
قاضی اخنائی نے جداں کہ ابن تیمیہ نے انہاں توں نقل کيتا کہ ابن تیمیہ دا نظریہ مسلماناں دے اجماع دے خلاف اے تے انبیاء اولیاء تے صالحین دی قبراں دی زیارت دے لئی سفر کرنا مستحب سفر اے، اس لحاظ توں ایہ سفر مسجد پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرح اے تے جے کوئی ایہ کھے کہ مذکورہ تن مسجدےآں دے علاوہ سفر کرنا صحیح نئيں اے تاں اس دی ایہ گل اجماع دے خلاف اے، تے گویا اس شخص نے کھلے عام خدا تے پیغمبراں نال دشمنی دے لئی قیام کيتا اے۔
اک دوسری جگہ اُتے اخنائی کہندے نيں کہ بعض علمائے کرام نے پیغمبر اکرم(ص) دی قبر دی زیارت نوں واجب قرار دتا اے، خلاصہ ایہ کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت دے مستحب ہونے وچ کِسے نوں وی شک وشبہ نئيں اے، چنانچہ مسند ابی شَیبہ وچ ایہ حدیث شریف وارد ہوئی اے:
قَالَ رَسُولُ اللّٰهِ صَلی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمْ: ”مَنْ صَلّٰی عَلَیّٰ عِنْدَ قَبْرِیْ سَمِعْتُهُ وَمَنْ صَلّٰی نَاِئیاً سَمِعْتُهُ “(۱۳۳)
حضرت رسول اکرمنے ارشاد فرمایا: جو شخص میری قبر دے نزدیک مجھ اُتے صلوات بھیجے تاں وچ اسنوں سندا ہاں تے جے کوئی دور توں وی مجھ اُتے صلوات بھیجے تاں میں اس دی صلوات وی سندا آں۔
ایتھے اُتے دو گلاں دی طرف توجہ کرنا ضروری اے:
پہلی گل ایہ اے کہ ایہ دونے (ابن تیمیہ تے اخنائی) اک دوسرے دے عقیدے نوں مسلمین دے اجماع دے بر خلاف جاندے نيں ۔(۱۳۴) تے دوسری گل ایہ اے کہ ابن تیمیہ دی بہت ساریاں چیزاں دا مدرک تے سند امام مالک تے اس دے پیروکار حضرات دیاں تحریراں نيں، لیکن اس دے باجود اکثر اوہ لوک جو ابن تیمیہ دی مخالفت دے لئی اٹھے، وھی علماء نيں جنہاں دا تعلق مالکی مذہب توں سی تے جنھاں نے دمشق تے قاہرہ وچ ابن تیمیہ توں بحث وگفتگو تے مناظرے کيتے تے ابن تیمیہ نوں زندان وچ بھجواءے ۔
آئےے اپنی بحث کيتی طرف پلٹتے نيں:ابن شاکر کہندے نيں کہ شدِّ رِحال (مذکورہ مسیتاں دے علاوہ سفر کرنے دی حرمت) دا موضوع انہاں اہم مسائل وچوں اے جنہاں دی وجہ توں اس زمانہ دے علمائے کرام نوں مخالفت دے لئی کھڑا ہونا پيا۔(۱۳۵)
مرحوم علامہ عبد الحسین امینی رحمة اللہ علیہ زیارت قبور دے بارے وچ بحث کردے ہوئے اہل سنت دیاں کتاباں توں بہت ساریاں ا حادیث نوں نقل کردے نيں تے انھاں نے ایسی باون(۵۲) قبراں دا شمار کرایا اے جو گذشتہ زمانہ توں اج تک اہل سنت دی زیارت گاہ بنی ہوئیاں نيں، تے اس گل اُتے خود انہاں دیاں کتاباں توں حوالے وی بیان کيتے نيں۔(۱۳٦)
شیعاں دی طرف دتی گئی نسبتاں دی وضاحت
سودھوقدیم زمانہ توں شیعاں دی طرف اک جھوٹی نسبت ایہ دتی گئی اے کہ شیعہ حضرات اپنے امامیں تے رہبراں دی قبراں دی زیارت نوں حج بیت اللہ دی طرح مندے نيں، ایہ تہم ت تے دوسری تہم تاں جو مختلف بھاناں توں شیعاں پرلگائی گئیاں نيں، ایہ سب ”سلجوقیوں“کے زمانہ وچ زیادہ رائج ہوئیاں نيں، اس طرح کہ جب” نظام الملک“ اسماعیلہ فدائیاں دے ھاتھاں قتل ہويا، اس دور وچ حسن صباح تے اس دے ساتھیاں نے قدرت حاصل کرلئی، اس وقت سلجوقی بادشاہاں نوں بہت زیادہ نگرانی وپریشانی سی تے خوف ووحشت دی وجہ توں انہاں دی راتاں دی نیند اں حرام ہوچکیاں سن، اس موقع اُتے شیعاں دے دشمناں نے موقع پایااور سلجوقی بادشاہ دے کاناں وچ ایہ گل بھر دتی کہ شیعہ (یا انہاں دے بقول رافضی) تواڈے سخت دشمن نيں، چنانچہ سلجوقی بادشاہاں نوں شیعاں دے قتل عام تے انہاں دے شھراں نوں تباہ وبرباد ہور شھراں وچ اگ لگانے اُتے اُکسایا گیا، (اور اس نے ایسا ہی کيتا) جس دے نمونے نظم تے نثر دیاں کتاباں وچ کثرت توں دیکھے جاسکدے ھی، چنانچہ کتاب تریخ مذہبی قم وچ اس طرح دے بعض واقعات موجود نيں ایتھے تک کہ اس وقت دے مشہور ومعروف شیعہ علماء نوں وی قتل کيتا گیا۔
خلاصہ ایہ کہ شیعاں دے دشمناں نے انہاں اُتے باطنی (یعنی اسماعیلی تے حسن صباح دے تابع ہونے) ورگی تہم ت لگاکے سلجوقی بادشاہاں نوں شیعاں دے قتل وغارت اُتے مجبور کردتا تاکہ اوہ شیعاں دے قتل وغارت وچ ذرہ برابر وی کوئی کمی نہ چھوڑےں، ہور شیعاں توں ہور دشمنی پیدا کرنے دے لئی شیعاں دے خلاف بہت ساریاں دوسری تہم تاں وی لگائیںجنہاں وچوں اک زیارت قبور وی اے، جس دے بارے وچ ایہ کہیا کہ شیعہ زیارت قبور (ائمہ) نوں حج دی طرح سمجھدے نيں، سلجوقی زمانہ وچ جس شخص نے آشکارا طور اُتے شیعاں دی طرف ایہ نسبت دتی اے اس دا ناں ابوبکر محمد راوندی (چھیويں صدی دا مورخ) اے جو شیعاں توں اپنی دشمنی نوں ثابت کردے ہوئے انہاں اُتے بہت ساریاں ناجائز تہم تاں لگاندے ہوئے اس طرح کہندا اے کہ بوہت سارے کاشی (یعنی کاشان کے) لوکاں نوں حاجی کہیا جاندا اے جنھاں نے نہ تاں خانہ کعبہ نوں دیکھیا اے تے نہ ہی بغداد ، نوں صرف انہاں لوکاں نے طوس دی طرف سفر کيتا اے۔(۱۳٧) طوس دی طرف سفر کرنے توں اس دا مقصد حضرت امام علی رضاںکی زیارت اے۔
اس دے بعد توں ایہ عظیم تہم تاں انہاں لوکاں دیاں کتاباں وچ کم وزیاد پائی جانے لگياں جو تعصب یاشیعاں دے عقائد توں ناآشنائی دی وجہ نال دشمنی کردے سن، منجملہ انہاں دے عرب دا اک مورخ تے سیّاح بنام محمد ثابت جس نے تقریباً چالیس سال پہلے ایران دا سفر کيتا تے خصوصاً مشہد مقدس گیا،اس طرح لکھدا اے کہ شاہ عباس کبیر (مشہور صفوی بادشاہ) چونکہ اسنوں عرب اچھے نئيں لگدے سن ايسے وجہ توں اس نے ایران یاں نوں حج توں روکیا تے لوکاں نوں امام رضاںکی ریارت کيتی ترغیب دلائی تے کہیا کہ اوہ ايسے نوں اپنا کعبہ قرار داں، تے اوہ خود وی پاپیادہ حضرت امام رضاںکی زیارت دے لئی گیا، ايسے وجہ توں ایہ لوک اج کل بوہت گھٹ حج دے لئی جاندے نيں، تے مشہدی (امام رضاںکی زیارت کرنے والے) نوں حاجی اُتے ترجیح دیندے نيں، وغیرہ وغیرہ ۔(۱۳۸)
جداں کہ معلوم اے کہ ایہ سیّاح مورخ، ایران آنے توں پہلے بعض کتاباں دے پڑھنے دے بعد اپنے ذہن وچ شیعاں دے خلاف بعض تہم تاں لئے بیٹھیا سی، ايسے وجہ توں اپنے مشاہدات نوں تعصب دی نظر توں دیکھدا تھااوربغیر کسی غور وفکر کے انہاں نوں انھاں تہم تاں اُتے حمل کردا سی، چنانچہ بغیر غور وفکر کے اپنے سفر نامے وچ لکھدا سی، ايسے وجہ توں اس دے سفر نامے وچ بہت ساریاں چیزاں حقیقت دے خلاف موجود نيں۔
اگر اوہ ذرا وی انصاف توں کم لیندا تاں اسنوں معلوم ہوجاندا کہ عرباں توں شاہ عباس دی دشمنی دی کوئی دلیل نئيں اے تے شاہ عباس عرباں دا دشمن کیوںہُندا؟! کیونجے بوہت سارے تاریخی مدارک اس دے خلاف موجود سن، ايسے طرح شاہ عباس دی ایران یاں نوں حج توں روکنے اُتے وی کوئی دلیل نئيں اے، تے اس دے مشہد مقدس دا پاپیادہ سفر کرنے دی وجہ اس دی نذر سی، اس دے علاوہ کسی وی تاریخی سند وچ کوئی گل بیان نئيں ہوئی، تے ایہ گل کس طرح ممکن اے کہ اک دیندار بادشاہ شاہ عباس جس نے بوہت سارے کار خیر انجام دتے پانی دے لئی کنويں کھدوائے بہت ساریاں مسجداں بنواواں، ایسا شخص حج جداں اہم واحب توں تے جے محمد ثابت صاحب تھوڑی جہی وی تحقیق کردے تے لوکاں دے نال کچھ دن زندگی بسر کردے تاں انھاں ایران یوںکے بارے وچ معلوم ہوجاندا کہ ایرانی اس شخص دا جو مكّہ معظمہ دی زیارت تے حج توں مشرف ہُندا اے کس قدر احترام کردے نيں تے صرف حاجی اک ایسا لقب اے جو تمام ایران یاں وچ احترام دے لئی کہیا جاندا اے، وڈے وڈے تے جید علماء کرام دے لئی وی شروع وچ حاجی لگایا جاندا اے تے عام لوکاں نوں وی احترام دی وجہ توں حاجی کہیا جاندا اے۔
اسی طرح اسنوں معلوم ہوجاندا کہ ہر ایرانی دی ایہ دلی تمنا ہُندی اے کہ اوہ مکہ ومدینہ دی زیارت توں مشرف ہو، تے اس گل نوں سبھی حضرات جاندے نيں کہ کسی وی زمانہ وچ ایرانی حاجیاں دی تعداد کسی وی اسلامی ملک توں کم نئيں رہی، تے حاجیاں دی ودھدی ہوئی تعداد دی وجہ توں ایران وچ امیر الحاج معین کيتا جاندا اے، تے سعودی عرب دی رپورٹ دے مطابق ایرانی حجاج دی تعداد پہلے نمبر اُتے ہُندی اے، تے امکانات تے ہور وسائل سفر وغیرہ دے لحاظ توں وی پہلا درجہ ہُندا اے۔
مذکورہ مورخ دی بے توجھی نوں مد نظر رکھدے ہوئے اس گل کيتی طرف اشارہ کرنا مناسب اے کہ موصوف روضہ امام رضاںمیں صحن عتیق دے ایوان وچ لگے فیروزاں دیاں گلاں کردے ہوئے اس طرح کہندے نيں کہ فیروزاں دی کان فارس دے علاقہ فیروزآباد وچ اے اوتھے اک پھاڑ اے جس دے اک اہم حصہ وچ فیروزے پائے جاندے نيں۔
جب کہ ایہ گل سب نوں معلوم اے کہ ایران وچ فیروزہ دی کان نیشاپور وچ اے تے فارس دے علاقہ فیروز آباد وچ کدی کوئی فیروزہ دی کان نئيں سی، ظاہراً اس مورخ نوں فیروزآباد دے پہلے جز فیروز نے اس غلطی وچ پھنسادتا اے۔
اس سلسلہ وچ ابن تیمیہ دی گل کِنّی تعجب خیز اے جدوں کہ اوہ شیعاں دی فقہ توں کافی معلومات رکھدا اے تے اپنے بعض مسائل وچ شیعاں دے نظریہ نوں اختیار کردا سی، اس دے باوجود کس طرح دوسرےآں توں متاثر ہوگیا تے اوہ تہم تاں جو لوکاں نے چند صدی پہلے شیعاں اُتے لگائی گئی سن،اور ائمہ تے بزرگا ن دین دی زیارتاں نوں جنھیںشیعہ متفق علیہ (سنی شیعہ ) روایتاں دے مطابق مستحب مندے تے انہاں اُتے تاکید کردے نيں ابن تیمیہ نے ایہ کِداں گمان کر ليا کہ شیعہ انہاں نوں خانہ کعبہ دے حج دے برابرقرار دیندے نيں۔(۱۳۹)
عجیب گل تاں ایہ اے کہ اس نے اس عقیدہ نوں شیخ مفید (جو خود سنی مولفاں دے مطابق شیعاں دے عظیم فقھاء تے متکلمین وچوں نيں)کی طرف نسبت دتی اے۔
کیہ ایہ ممکن اے کہ شیخ مفید زیارت نوں جو کہ اک مستحب کم اے حج بیت اللہ دے برابر قرار دے دیںجو ہر مستطیع اُتے واجب اے، یا اس توں وڈی گل کدرے کہ زیارت حج اکبر اے۔ ؟!
شیخ مفید تے دوسرے عظیم علماء دی تاں تے گل اے ایہ گل تاں عوام الناس تے جاہل شیعہ وی نئيں کہہ سکدا،اور نہ صرف ایہ کہ کوئی ایسا عقیدہ نئيں رکھدا بلکہ ایہ گل تاں انہاں دے کاناں وچ وی نئيں پئی اے۔
اس بحث دے آخر وچ ایہ گل عرض کرنا ضروری اے کہ کسی وی کتاب وچ چاہے اوہ رجالی ہوئے یا تاریخی یا بیو گرافی مذکورہ کتاب ”مناسک حج المشاہد“کا کوئی ذکر موجود نئيں اے جوطرف منسوب ہوئی اے، نہ معلوم ابن تیمیہ نے اس کتاب نوں کس خواب وچ دیکھیا اے جس دی نسبت شیخ مفید دی طرف دیدی۔(۱۴۰)
اک یاد دہانی
اساں بار بار اس گل کيتی طرف توجہ دلائی اے کہ ابن تیمیہ چونکہ شیعاں توں بہت زیادہ دشمنی تے عناد رکھدا سی ايسے وجہ توں اس نے انہاں باطل عقیدےآں دی نسبت شیعاں دی طرف دتی اے جدوں کہ اوہ خود اچھی طرح جاندا سی کہ شیعہ جو کچھ وی کہندے نيںیا جس چیزپر اعتقاد رکھدے نيں انہاں سب نوں انھاں نے اپنے ائمہ علیهم السلام دے ذریعہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں حاصل کيتا اے ،ابن تیمیہ تقریباً اکثر تھاںواں اُتے شیعاں نوں رافضی کہندا اے تے جداں کہ معلوم اے کہ ایہ ناں شیعاں دے دشمن بدنام کرنے تے طعنہ دے طور اُتے استعمال کردے نيں۔
ہم ایتھے اُتے رافضی دے بارے وچ کتاب ”الاسلام بین السنة والشیعہ “ توں کچھ چیزاں خلاصہ دے طور اُتے بیان کرنا مناسب سمجھدے نيں:
رافضی کون لوک نيں؟
سودھوبھت توں لوکاں دے ذہناں وچ ایہ گل آندی اے کہ رافضی فرقہ، شیعاں تے اہل سنت توں وکھ اک فرقہ اے، ایتھے تک کہ بعض مولفین نے اس مسئلہ وچ غلط فہم ی دی اے تے اوہ ایہ نہ سمجھ سکے کہ ایہ فرقہ سنیاں دا اے یا شیعاں کا،بعض شیعہ عوام اسنوں اہل سنت دا فرقہ تصور کردے نيں (جدوں کہ حقیقت ایہ اے کہ رافضی نہ سنی فرقہ اے نہ شیعہ )، لہٰذا اسيں ایتھے اُتے اس بارے وچ علمی تے تاریخی گفتگو کردے نيں:
”رفض“کے معنی ہر اس چیز نوں چھڈنے دے نيں جو وحی دے ذریعہ نازل ہوئی ہو، یا بت پرستی تے قدیم افسانےآں دی طرف پلٹنے نوں وی رفض کہیا جاندا اے تے ایہ وی وحی نوں ترک کرنے دے معنی وچوں اے۔(۱۴۱)
اور ایہ گل مسلماناں توں مخصوص نئيں اے بلکہ تمام الٰھی ادیان وچ ایسی بیماریاں سی جنہاں دی وجہ توں اوہ انحراف تے تباہی وچ مبتلا ہوئے ۔ (اس جگہ بعض مولفین نے مثالاں پیش کيتی نيں مثال دے طور اُتے جناب موسیٰ ں، جناب عیسیٰں دے دین دے مننے والےآں نے وحی دی تعلیمات نوں چھوڑکر انحراف تے شرک اختیار کيتا)
اسلام وچ اس طرح دا انحراف سب توں پہلے عبد اللہ ابن سبا جو کہ حِیری یمانی یہودی سی، اس دے ذریعہ ایجاد ہويا ایہ شخص صدر اول وچ اسلام لیایا تھا.(۱۴۲)
یہ شخص (عبد اللہ ابن سبا) خود اسرائیلی فکر رکھدا سی چنانچہ اس نے اسلام قبول کرنے دے بعد اس طرح دے کارنامے شروع کيتے،اور حضرت علی ںکے بارے وچ اس طرح غلو کيتا کہ پہلے تاں آپ نوں پیغمبر کہیا تے اس دے بعد آپ نوں خدا کہنے لگا۔
عبد اللہ ابن سبا تے اس دے مرید اسلام تے اس دی تعلیمات تے خود امام ںسے بہت دور سن انہاں دا کہنا سی کہ حضرت علی ںپیغمبر سن لیکن جبرئیل نے غلطی دی کہ حضرت علاں نوں پیغمبری دینے دے بجائے حضرت محمد (ص)کو دیدی۔
ھی لوک اوہ نيں جو جناب جبرئیل دے دشمن نيں، تے یھی کم یعنی جبرئیل دے نال دشمنی تے جبرئیل اُتے غلطی دی تہم ت لگانا وغیرہ،اس طرح دے عقائد گذشتہ مذہباں مثلاً یونانی ستارہ پرست تے برہمنی عقائد نيں ایہ اوہ مذاہب نيں جو وحی دا انکار کردے نيںاور کہندے نيں کہ خدا تے بندےآں دے درمیان کوئی وحی نئيں اے، ايسے وجہ توں خداوندعالم نے اس خطرناک بیماری دی طرف اشارہ کيتا اے:
( قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِیْلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلٰی قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللّٰهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدیً وَبُشْریٰ لِلْمُومِنِیْنَ ) (۱۴۳)
”اے رسول کہہ دیجئے کہ جو شخص وی جبرئیل دا دشمن اے اسنوں معلوم ہونا چاہیدا کہ جبرئیل نے خدا دے حکم توں آپ دے دل اُتے قرآن اتارا اے جو سابق کتاباں دی تصدیق کرنے والا، ہدایت تے صاحبان ایمان دے لئی بشارت اے “۔
حضرت علی علیه السلام دے بارے وچ عبد اللہ ابن سبا دیاں گلاں تے اس دے غلونے حضرت نوں ناراض کردتا، چنانچہ آپ نوں بہت تکلیف پہونچی جس دی بناپرحضرت نے ارشاد فرمایا جس نوں سید رضی نے نہج البلاغہ وچ بیان کيتا اے کہ آپ نے فرمایا: دو گروہ میری دوستی تے دشمنی دی وجہ توں ھلاک ہوئے، پہلا گروہ اوہ جس نے میری محبت وچ غلو کيتا تے دوسرا اوہ جس نے میرے نال سخت دشمنی دی (مراد ناصبی نيں جنھاں نے حضرت علی ںپر کفر دی نسبت لگائی)۔(۱۴۴)
اور الحمد اللہ انہاں دونے فرقےآں وچوں اج کوئی وی باقی نئيں اے جداں کہ علامہ سید محسن امین نے اس چیز دی طرف اشارہ کيتا اے۔
عبد اللہ ابن سبا تے اس دے تابعین دا عقیدہ ایہ وی سی کہ حضرت علاں نئيں مرے، ور آپ دی شان اس توں کدرے بلند وبالا اے کہ آپ نوں موت آئے، آپ بادلاں دے اُتے رہندے نيں تے بجلی دی چمک دے وقت جو آواز نکلدی اے اوہ آپ ہی دی آواز ہُندی اے، تے یھی نئيں بلکہ عبد اللہ ابن سبا تے اس دے مطیع حضرت علی نوں خدا وی کہندے نيں۔
عبد اللہ ابن سبا مسلماناں دے درمیان اوہ پہلا شخص اے جس نے انسانی الوھیت دا حکم کيتا اے تے اس دے بعد اس دے مریداں نے اس کم نوں اگے ودھایا، ایہ لوک در حقیقت انہاں عظیم ہستیاں نوں خدا دی طرح نئيں کہندے سن بلکہ انہاں دے بارے وچ ایہ کہندے سن کہ ایہ حضرات قدرت الہٰی دے مظھر نيں۔(۱۴۵)
شیعہ روایات دے مطابق حضرت علی نے عبد اللہ ابن سبا تے اس دے مریداں نوں توبہ کرائی تے چونکہ اس نے توبہ نئيں کيتی لہٰذا اس دے قتل دا حکم صادر کردتا۔
واقعاً انہاں تمام گلاں دے پیش نظر وی ابن تیمیہ توں تعجب اے کہ اس نے انہاں فاسد تے کفر آمیز عقائدکی (جو بغداد ی تے شھرستانی وغیرہ نے نقل کيتے نيں) شیعاں دی طرف نسبت دیدی، تے بعض عقائد تاں ایداں دے نيں کہ شاید انہاں دے پیرو وی نہ ہاں تے جے ہاں وی تاں شیعہ اثنا عشری انہاں توں ہمیشہ بیزار رہے نيں، لیکن فیر وی ابن تیمیہ نے انہاں تمام نوں شیعاں دی طرف نسبت دیندے ہوئے انہاں اُتے حملہ کيتا اے۔(۱۴٦)
ابن تیمیہ نے شیعاں اُتے تہم تاں لگانے وچ جنہاں کتاباں توں استفادہ کيتا اے اوہ سب توں پہلے کتاب العثمانیہ جاحظ تے اس دے بعد الفرق بین الفِرق تالیف بغداد ی اے، کیونجے اس نے اپنی کتاب منھاج السنة وچ جو گلاں بیان کيتياں نيں اوہ بالکل وھی نيں جو کتاب العثمانیہ وچ بیان کيتی گئیاں نيں۔
۹۔ ابن تیمیہ دی نظر وچ حضرت رسول اکرم (ص) تے دوسرےآں دی زیارت کرنا
ابن تیمیہ نے اپنے فتوےآں وچ کہیا اے کہ جے قبور اُتے نماز تے دعا کيتی جائے تاں ایہ کم ائمہ مسلمین دے اجماع تے دین اسلام دے خلاف اے تے جے کوئی شخص ایہ گمان کرے کہ مشاہد تے قبور اُتے نمازپڑھنا تے دعاکرنا مسجدےآں توں افضل اے توایسا شخص کافر اے۔(۱۴٧)
ابن تیمیہ مسجد النبی تے آنحضرت (ص)کی قبر دے بارے وچ کہندا اے کہ مسجد النبی تے آنحضرت دی قبر دی زیارت بذات خود اک نیک تے مستحب عمل اے تے اس طرح دے سفر وچ نمازاں قصر پڑھی جاواں گی(یعنی اس دا ایہ سفر، سفر معصیت نئيں اے کہ جے سفر معصیت ہوتو نماز پوری پڑھنا ضروری اے ) تے اس طرح دی زیارت (جو مسجد النبی دی زیارت دے ضمن وچ ہو) بہترین اعمال وچوں اے تے ايسے طرح قبور دی زیارت کرنا مستحب اے جداں کہ خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بقیع تے شہدائے اُحد دی زیارتاں دے لئی جایا کردے سن تے اپنے اصحاب نوں وی اس عمل دی ترغیب دلاندے سن چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایاکہ جس وقت زیارت دے لئی جایا کرو تاں اس طرح کہیا کرو:
”اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ اَهْلَ الدِّیَارِ مِنَ الْمُومِنِیْنَ وَالْمُسْلِمِیْنَ وَاِنَّا اِنْ شَاءَ اللّٰهُ بِكُمْ لاٰحِقُوْنَ وَیَرْحَمُ اللّٰهُ الْمُسْتَقْدِمِیْنَ مِنَّا وَمِنْكُمْ وَالْمُسْتَاخِرِیْنَ وَنَسْئَلُ اللّٰهَ لَنَا وَلَكُمُ الْعَافِیَةَ، اَللّٰهم لاٰتَحْرِمْنَا اَجْرَهم وَلاٰ تَفِتْنَا بَعْدَهم وَاغْفِرْ لَنَاوَلَهم “
”سلام ہوئے تسيں اُتے اے مسلمین ومومنین، تے انشاء اللہ اسيں وی تسيں توں ملحق ہونے والے نيں، خدا رحمت کرے انہاں لوکاں اُتے جو اس دیار وچ اسيں توں پہلے آئے یا بعد وچ آئیاں گے ،میں اپنے لئے تے تواڈے لئے خداوندعالم توں عافیت دا طلبگار ہوئے ں، بارالہٰا! اسيں اُتے اجر ثواب نوں حرام نہ کر، تے سانوں تے انہاں لوکاں نوں بخش دے“۔
قارئین کرام! جدوں عام مومنین دی قبراں دی زیارت جائز ہوئے تاں فیر انبیاء، پیغمبراں تے صالحین دی قبور دی زیارت دا ثواب تاں تے وی زیادہ ہوئے گا، لیکن اس سلسلہ وچ ساڈے نبی حضرت محمد مصطفیٰ دا دوسرے انبیاء توں ایہ فرق اے کہ آپ دے اُتے ہر نماز وچ صلوات تے سلام بھیجنا ضروری اے، ايسے طرح اذان تے مسجد وچ داخل ہُندے وقت دی دعا ایتھے تک کہ کسی وی مسجد وچ داخل ہونے دی دعا تے مسجد توں باہر نکلدے وقت آپ اُتے سلام بھیجیا جاندا اے، ايسے وجہ توں امام مالک نے کہیا کہ جے کوئی شخص ایہ کھے کہ ميں نے حضرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی ریارت کيتی اے تاں اس دا ایہ کہنا مکروہ اے، تے قبور دی زیارت توں مراد صاحب قبر اُتے سلام ودعا اے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایہ سلام و دعا ،کامل ترین انداز وچ ،نمازاذان تے دعا دے وقت درود وسلام بھیجنا اے ،۱۴۸ تے ايسے لئے کدی ایہ اتفاق نئيں ہويا کہ اصحاب پیغمبرآنحضرت (ص)کی قبر مطھر دے نزدیک نئيں گئے ،اور کدی انھاں نے حجرے دے اندر توں یا حجرے دے باہر توں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت نئيں کيتی، لہٰذا جے کوئی شخص فقط آنحضرت دی قبر دی ریارت کيتی وجہ توں سفر کرے تے اس دا قصد مسجد النبی میں نماز پڑھنا نہ ہو، تاں ایسا شخص بدعتی تے گمراہ اے۔(۱۴۹)
ابن تیمیہ نے اس سلسلہ وچ صرف آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت دے لئی سفر کرنے والےآں دے لئی، چند قول نقل کيتے نيںکہ چونکہ ایہ سفر، سفر معصیت اے لہٰذا کيتا نماز پوری ہوئے گی یا قصر۔(۱۵۰)
ابن بطوطہ دے قول دے مطابق ابن تیمیہ قائل سی کہ چونکہ ایہ سفر، سفر معصیت اے لہٰذاکیا نماز پوری پڑھنا ضروری اے ؟(۱۵۱)
اسی طرح ابن تیمیہ کہندا اے: مسلماناں دے ائمہ اربعہ نے خلیل خدا جناب ابراہیم دی قبراور ہور انبیاء دی قبراں دی صرف زیارتاں دے لئی سفر کرنے نوں مستحب نئيں جانا اے، لہٰذا جے کوئی شخص ایداں دے سفر دے لئی نذر کرے تاں اس نذر اُتے عمل کرنا واجب نئيں اے۔(۱۵۲)
اس دے بعد زیارت دے طریقہ دے بارے وچ کہندا اے کہ جے زیارت توں کسی دا مقصد صاحب قبر دے لئی دعا کرنا ہوئے تاں اس دی ایہ زیارت صحیح اے لیکن جے کوئی کم حرام ہوئے جداں (صاحب قبر کو) خدا دا شریک قرار دینا، (گویا ابن تیمیہ دی نظر وچ صاحب قبر توں استغاثہ کرنا تے اسنوں شفیع قرار دینا شرک دا باعث اے ) یا جے کوئی کسی دی قبر اُتے جاکے روئے، نوحہ خوانی کرے یا بے ہودہ گلاں کھے تاں اس دی ایہ زیارت باتفاق علماء حرام اے، لیکن جے کوئی شخص کسی رشتہ دار تے دوستاں دی قبر اُتے جاکے ازروئے غم آنسو بھائے تاں اس دا ایہ کم مباح اے البتہ اس شرط دے نال کہ اس گریہ دے نال ندبہ تے نوحہ خوانی نہ ہوئے۔(۱۵۳) ايسے طرح مَرداں دے لئی زیارت کرنا مباح اے، البتہ عورتو ںکے بارے وچ اختلاف اے کہ اوہ قبور دی زیارت کرسکدیاں نيں یا نھاں؟(۱۵۴)
البتہ ابن تیمیہ صاحب کفار دی قبور دی زیارت دے بارے وچ فرماندے نيں کہ انہاں دی زیارت کرنا جائز اے تاکہ انسان نوں آخرت دی یاد آئے، لیکن جدوں کفار دی قبور نوں دیکھنے دے لئی جائے تاں انہاں دے لئی خدا توں استغفار کرنا جائز نئيں اے۔(۱۵۵)
اسی طرح ابن تیمیہ صاحب دا عقیدہ ایہ وی اے کہ قبور دے نزدیک نماز پڑھنا یا قبراں اُتے بیٹھنا (یا انہاں دے برابر بیٹھنا) تے قبراں دی زیارت نوں عید قرار دینا یعنی کئی لوکاں دا اک نال مل کے زیارت دے لئی جانا جائز نئيں اے،(۱۵٦) چنانچہ اوہ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے پاس آنحضرت اُتے صلوات تے سلام بھیجنا ناجائز اے کیونجے ایہ کم گویا آنحضرت دی قبر اُتے عید منانا اے۔(۱۵٧)
ھی نئيں بلکہ جناب دا عقیدہ تاں ایہ وی اے کہ اوہ احادیث جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت دے بارے وچ وارد ہوئیاں نيں اوہ تمام علمائے حدیث دی نظر وچ ضعیف بلکہ جعلی نيں، ايسے طرح موصوف فرماندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مبارک اُتے ھاتھ رکھنا یا قبر نوں بوسہ دینا جائز نئيں اے تے مخالف توحید اے،(۱۵۸) تے اسلامی نظریہ دے مطابق کوئی ایسی قبر یا روضہ نئيں اے جس دی زیارت دے لئی جایا جائے، تے قبور دی زیارت دا مسئلہ تیسری صدی دے بعد پیدا ہويا اے یعنی اس توں پہلے زیارت قبور دا مسئلہ موجود نئيں سی۔(۱۵۹)
سب توں پہلے جنہاں لوکاں نے زیارت دے مسئلہ نوں پیش کيتا تے اس سلسلہ وچ حدیثاں گڑھاں، اوہ اہل بدعت تے رافضی لوک نيں جنھاں نے مسجدےآں نوں بند کرکے روضاں دی تعظیم کرنا شروع کردتی، چنانچہ روضاں اُتے شرک، جھوٹھ تے بدعت دے مرتکب ہُندے نيں۔(۱٦۰)
جب ابن تیمیہ توں زیارت دے بارے وچ سوال کيتا گیا تے اس دے جواب نوں شام دے قاضی شافعی نے دیکھیا تاں اس نے ايسے جواب دے تھلے لکھیا کہ ميں نے ابن تیمیہ دے جواب تے سوال وچ مقابلہ کيتا تے اوہ چیز جو ابن تیمیہ تے ساڈے درمیان اختلاف دا باعث بندی اے اوہ ایہ اے کہ اس نے انبیاء کرام تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبور دی زیارت نوں معصیت تے گناہ کہیا اے۔
لیکن ابن کثیر نے اس مطلب نوں ذکر کرنے دے بعد کہیا کہ ابن تیمیہ دی طرف اس مذکورہ گل کيتی نسبت دینا صحیح نئيں اے (یعنی اس نے زیارت نوں معصیت قرار نئيں دتا)، ابن کثیر صاحب جو ابن تیمیہ دے مشہور ومعروف طرفدار منے جاندے نيں مسئلہ زیارت وچ ابن تیمیہ دے نظریہ دی توجیہ تے تصحیح کردے نيں۔(۱٦۱)
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ علیهم السلام دی قبراں دی زیارت دے بارے وچ وضاحت
ابن تیمیہ اپنے نظریات وچ عام طور اُتے تمام قبور تے خاص طور اُتے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت دے مسئلہ وچ بہت زیادہ ہٹ دہرمی توں کم لیندا اے، ايسے وجہ توں اپنی دو کتابوں”الجواب الباہر“ تے ”الرد علی الاخنائی“ وچ جدوں وی اس طرح دے مسئلہ نوں بیان کردا اے تے کِسے مدرک تے سند نوں ذکر کردا اے تاں اسنوں کئی کئی بار تے مختلف انداز توں تکرار کرنے دی کوشش کردا اے، تے اوہ احادیث جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت نوں مستحب قرار دیندی نيں انہاں نوں ضعیف تے جعلی دسدا اے، انہاں احادیث وچوں جنہاں نوں اہل سنت نے مختلف طریقےآں توں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں نقل کيتا اے منجملہ اوہ حدیث جس وچ آنحضرت نے فرمایا: ”مَنْ زَارَ قَبْرِی وَجَبَتْ لَہُ شَفَاعَتِی“ (جس شخص نے میری قبر دی ریارت کيتی اس دی شفاعت مجھ اُتے واجب اے )، اس حدیث نوں صحیح نئيں مندا، جدوں کہ زیارت توں متعلق احادیث صحاح ستہ تے اہل سنت دی معتبر کتاباں وچ موجود نيں تے مختلف طریقوںسے نقل کيتی گئیاں نيں تے بوہت سارے علماء نے انہاں نوں صحیح شمار کيتا اے تے انہاں احادیث دے مضامین اُتے عمل وی کيتا اے (۱٦۲)
ہم ایتھے اُتے انہاں احادیث دے چند نمونے بیان کرنا مناسب سمجھدے نيں:
امام مالک (مالکی مذہب دے امام) اپنی کتاب ”موطاء“ وچ عبد اللہ ابن دینار توں روایت کردے نيں کہ ابن عمر جدوں وی کسی سفر اُتے جاندے سن یا سفر توں واپس آندے سن تاں آنحضرت (ص)کی قبر اُتے حاضر ہُندے سن تے اوتھے نماز پڑھدے سن تے آپ اُتے درود وسلام گھلدے سن تے دعا کردے سن، ايسے طرح محمد (ابن عمر) نے کہیا:اگر کوئی مدینہ وچ آندا اے تاں اس دے لئی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس حاضر ہوناضروری اے۔(۱٦۳)
ابو ھریرہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں روایت نقل کردے نيں کہ آپ نے فرمایا کہ خدا نے مینوں اپنی والدہ گرامی دی قبر دی زیارت کرنے دی اجازت عطا فرمائی اے،(۱٦۴)
اسی طرح ابوبکر نے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں روایت کيتی اے جو شخص جمعہ دے دن اپنے میں باپ یا انہاں وچوں کسی اک دی زیارت کرے تے انہاں دی قبر دے پاس سورہ یٰس پڑھے تاں خدا اسنوں بخش دیندا اے۔(۱٦۵)
اسی طرح عبد اللہ بن ابی ملیکہ دی روایت اے کہ اس نے کہیا:ميں نے دیکھیا کہ اک روز جناب عائشہ قبرستان توں واپس آرہیاں نيں تاں ميں نے انہاں توں عرض کيتا اے ام المومنین ! کيتا پیغمبر اکرم نے قبور دی زیارت توں منع نئيں فرمایا سی؟! تاں انھاں نے جواب دتا کہ ٹھیک اے پہلے ایسا ہی حکم کيتا سی لیکن بعد وچ خود انھاں نے حکم فرمایا کہ قبراں دی زیارت دے لئی جایا کرو۔(۱٦٦)
اسی طرح پیغمبر اکرم (ص)کی اک دوسری حدیث جس وچ آپ نے فرمایا : جو شخص میری زیارت دے لئی آئے تے اس دے علاوہ تے کوئی دوسرا قصد نہ رکھدا ہو، تاں مجھ اُتے لازم اے کہ وچ روز قیامت اس دی شفاعت کراں۔(۱٦٧)
جناب سمہودی نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت دے بارے وچ (۱٧)حدیثاں سند دے نال ذکر کيتی نيں، جنہاں وچوں بعض کوہم زیارت دے بارے وچ وہابیاں کےعقیدہ دے بیان کرن گے۔
اسی طرح سمہودی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت دے آداب نوں تفصیل توں بیان کردے نيں جس دا خلاصہ ایہ اے:
ابو عبد اللہ محمد بن عبد اللہ بن الحسین السامری حنبلی نے، اپنی کتاب ”المُستَوعِب“ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت دے سلسلہ وچ آداب زیارت دے باب وچ لکھیا اے کہ جدوں زائر قبر دی دیوار دی طرف آئے تاں گوشہ وچ کھڑا ہوجائے تے قبر دی طرف رخ یعنی پشت بقبلہ اس طرح کھڑا ہوئے کہ منبر اس دی کھبے طرف ہو، تے اس دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے سلام ودعا کيتی کیفیت بیان کيتی اے، تے اس دعا نوں ذکر کيتا اے:
”اَللّٰهم اِنَّكَ قُلْتَ فِی كِتَابِكَ لِنَبِیِّكَ عَلَیْهِ السَّلاٰمُ: ( وَلَوْاَنَّهم اِذْظَلَمُوْا اَنْفُسَهم جَاْوكَ فَسَتَغْفرُوْا اللّٰهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهم الرَّسُوْلُ لَوَجَدُوْا اللّٰهَ تَوَّاباً رَحِیْماً ) وَاِنِّی قَدْ اَتَیْتُ نَبِیّكَ مُسْتَغْفِراً وَاَسْالُكَ اَنْ تُوْجِبَ لِیَ الْمَغْفِرَةَ كَمَا اَوْجَبْتَها لِمَنْ اَتَاهُ فِی حَیَاتِهِ، اَللّٰهم اِنِّي اَتَوَجَّهَ اِلَیْكَ بِنَبِیِّكَ “۔
”خداوندا !تو نے اپنی کتاب وچ اپنے پیغمبر (ص)دے لئی فرمایااے: اے کاش جدوں انہاں لوکاں نے اپنے نفس اُتے ظلم کيتا سی تاں آپ دے پاس آندے تے خود وی اپنے گناہاں توں استغفار کردے تے رسول وی انہاں دے حق وچ استغفار کردے، تاں ایہ خدا نوں وڈا ہی توبہ قبول کرنے والا تے مھربان پاندے،
میں اپنے گناہاں دی بخشش دے لئی تیرے نبی دی خدمت عالیہ وچ حاضر ہويا ہون، تے تیرے توں اپنے گناہاں دی مغفرت چاہندا ہاں تے امید اے کہ تاں مینوں معاف کردے گا ،جس طرح لوک تیرے نبی دی حیات وچ انہاں دے پاس آندے سن تے تاں انہاں نوں معاف کردیندا سی، اے خدائے مھربان وچ تیرے نبی دے وسیلہ توں تیری بارگاہ وچ ملتمس ہُندا ہوں“۔
حنفی عالم دین ابومنصور کرمانی کہندے نيں کہ جے کوئی تسيں توں آکے ایہ کھے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تک میرا سلام پہونچادینا، تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بارگاہ وچ حاضر ہوکے اس طرح کہنا کہ آپ اُتے سلام ہوئے فلاں فلاں شخص کا، تے انھوںنے آپ نوں خدا دی بارگاہ وچ شفیع قرار دتا اے تاکہ آپ دے ذریعہ خداوندعالم دی مغفرت تے رحمت انہاں دے شامل حال ہو، تے آپ انہاں دی شفاعت فرماواں۔
سمہودی مذاہب اسلامی دے معتبر تے قابل اعتماد علماء وچوں نيں، انھاں نے اپنی کتاب دے تقریباً(۵۰)صفحے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دی زیارت تے اس دے آداب تے قبر مطھر توں توسل توں مخصوص کيتے نيں، تے متعدد ایداں دے واقعات بیان کيتے نيں کہ لوک مشکلات تے بلا وچ گرفتارہوئے تے آپ دی قبر مطھر اُتے جاکے نجات مل گئی ۔(۱٦۸)
مرحوم علامہ امینی نے زیارت قبر پیغمبر (ص)کی فضیلت تے استحباب دے بارے وچ جتھے اہل سنت توں بہت ساریاں روایات نقل کيتی نيں وھاں تقریباً چالیس توں زیادہ مذاہب اربعہ دے بزرگاں دے قول وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت دے بارے وچ نقل کيتے نيں۔(۱٦۹)
قارئین کرام!ایتھے اُتے مناسب اے کہ محمد ابوزَھرَہ عصر جدید دے مصر ی مولف دا قول نقل کيتا جائے، اوہ کہندے نيں: ابن تیمیہ نے اس سلسلہ (زیارت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ) وچ تمام مسلماناں توں مخالفت کيتی اے بلکہ جنگ کيتی اے۔
روضہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت،دراصل پیغمبر دی عظمت، آپ دے جھاد، مقام توحید دی عظمت نوں بلند کرنے وچ کوشش تے شرک تے بت پرستی دی نابودی دی کوششاں دی یاد دلاندی اے، خود ابن تیمیہ روایت کردے نيں کہ سَلفِ صالح جدوں آپ دے روضہ دے نیڑے توں گذردے سن تاں آپ نوں سلام کردے
نافع، غلام تے راوی عبد اللہ ابن عمر توں مروی اے کہ عبد اللہ ابن عمر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر اُتے سلام کردے سن تے ميں نے سیکڑاں بار انہاں نوں قبر منور اُتے آندے دیکھیا تے ميں نے ایہ وی دیکھیا کہ اپنے ھاتھ نوں منبر رسول توں مس کردے نيں، اوہ منبر جس اُتے آنحضرت (ص)بیٹھیا کردے سن ،فیر اوہ اپنے ھاتھ نوں اپنے منھ اُتے پھیرلیا کردے سن ،اسی طرح ائمہ اربعہ جدوں وی مدینہ آندے سن تاں آنحضرت دی قبر دی زیارت کيتا کردے سن ۔(۱٧۰)
عمومی طور اُتے دوسری قبراں دی زیارت دے بارے وچ ابن ماجہ نے روایت نقل کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
”زُوْرُوْا الْقُبُوْرَ فَاِنَّها تُذَكِّرُكُمُ الآخِرَةَ “۔
”قبراں دی زیارت دے لئی جایا کرو کیونجے قبراں دی زیارت تواناں آخرت دی یاددلائے گی“۔
اسی طرح جناب عائشہ دی روایت دے مطابق پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے قبراں دی ریارت کيتی اجازت عطا فرمائی اے۔(۱٧۱)
ابن مسعود توں منقول اک تے روایت وچ اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:
”كُنْتُ نَهَیْتُكُمْ عَنْ زِیَارَةِ القُبُوْرِ، فَزُوْرُوْها فَاِنَّها تُزَهِّدُ فِی الدُّنْیَا وَتُذَكِّرُ الٓاخِرَةَ “۔
”پہلے ميں نے تسيں نوں قبراں دی زیارت توں منع کيتا سی لیکن (اب اجازت دیندا ہاں کہ) قبراں دی زیارت کيتا کرو کیونجے قبراں دی زیارت دنیا وچ زہد پیدا کرے گی تے آخرت دی یاد دلائے گی“۔
اسی طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں اک تے روایت اے جس وچ آپ نے فرمایا کہ قبراں دی زیارت کيتا کرو کیونجے قبراں دی زیارت تواناں موت دی یاد دلاندی اے۔(۱٧۲)
سخاوی کہندے نيں کہ آنحضرت خود وی زیارت قبور دے لئی جاندے سن تے اپنی امت دے لئی وی اجازت دتی کہ اوہ وی زیارت دے لئی جایا کرن، جدوں کہ پہلے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے قبور دی زیارت توں منع فرمایا سی۔
قبراں دی زیارت کرنا اک سنت اے تے جو شخص وی زیارت کردا اے اسنوں ثواب ملدا اے البتہ زائر نوں حق گل دے علاوہ کوئی گل بولی اُتے جاری نئيں کرنا چاہیدا، تے قبراں دے اُتے نئيں بیٹھنا چاہیدا، تے انہاں نوں بے اہمیت قرار نئيں دینا چاہیدا تے انہاں نوں اپنا قبلہ وی قرار نئيں دینا چائے ۔
چنانچہ روایت وچ وارد ہويا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی والدہ گرامی تے عثمان بن مظعون دی قبراں دی ریارت کيتی تے عثمان بن مظعون دی قبر اُتے اک نشانی بنائی تاکہ دوسری قبراں توں مل نہ جائے۔
اس دے بعد سخاوی کہندے نيں کہ َمرداں دے لئی قبور دی زیارت دے مستحب ہونے اُتے دلیل اجماع اے جس نوں عَبدرَی نے نقل کيتا اے تے نُوو ی شارح صحیح مسلم نے کہیا اے کہ ایہ قول تمام علمائے کرام دا اے۔
ابن عبد البِرّ اپنی کتاب ”استذکار“ وچ ابوھریرہ دی حدیث پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں نقل کردے ہوئے اس طرح کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جس وقت قبرستان وچ جاندے سن ،تو اس طرح فرماندے سن :
”اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ دَارَ قومٍ مُومِنِیْنَ وَاِنَّا اِنْ شَاءَ اللّٰه بِكُم لاحقُونَ، نَسْالُ اللّٰهَ لَنَا وَلَكُمُ الْعَافِیَةِ “۔
اس حدیث دے مضمون دے مطابق قبراں اُتے جانے تے انہاں دی زیارت کرنے دے سلسلہ وچ علما دا اجماع واتفاق اے کہ مَرداں دے لئی جائز اے تے اس سلسلہ وچ متعدد احادیث موجود نيں۔
لیکن عورتاں دے سلسلہ وچ خصوصی طور اُتے صحیح بخاری وچ نقل ہويا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک عورت نوں دیکھیا کہ اک قبر دے پاس بیٹھی گریہ کر رہی اے تاں آپ نے اس توں فرمایا کہ اے کنيز خداپرہیزگار رہواور صبر کرو، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس عورت نوں منع نئيں کيتا کیونجے جے عورتاں دا قبور دی زیارت کرنا تے اوتھے پرگریہ کرنا حرام ہُندا تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اسنوں منع فرماندے۔(۱٧۳)
اسی طرح زیارت دے بارے وچ اک حدیث جلال الدین سیوطی نے بیہقی توں نقل کيتی تے انھاں نے ابوھریرہ توں نقل کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے شہدائے احد دے بارے وچ خاص طور اُتے فرمایا :
”اَشْهَدُاَنَّ هٰولاٰءِ شُهْدَاٌ عِنْدَ اللّٰهِ فَاتُوهم وَزُوْرُوْهم وَالَّذِیْ نَفْسِیْ بِیَدِه. لاٰیُسَلِّمُ عَلَیْهم اَحَدٌ اِلٰی یَومَ القِیَامَةِ اِلاّٰ رَدُّوْا عَلَیْهِ “
”میں گواہی دیندا ہاں کہ ایہ حضرات خدا دی بارگاہ وچ شھید نيں ، انہاں دی قبراں اُتے جاؤ تے انہاں دی زیارت کرو، قسم اس خدا دی جس دے قبضہ قدرت وچ میری جان اے، توں روز قیامت جے کوئی شخص انہاں نوں سلام کريں گا تاں ایہ ضرور اس دا جواب داں گے“
اسی طرح اوہ روایت جس نوں حاکم نے صحیح منیا اے تے اسنوں بیہقی نے وی نقل کيتاہے کہ جدوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم شہدائے احد دی قبور دی زیارت دے لئی جاندے سن تاں کہندے سن :
”اَللّٰهم اِنَّ عَبْدَكَ وَنَبِیَّكَ یَشْهَدُ اَنَّ هٰولاٰءِ شُهَدَاءٌ وَاِنَّهُ مَنْ زَارَهم اَوْ سَلِّمْ عَلَیْهم اِلٰی یَومَ الْقَیَامَةِ رَدُّوْا عَلَیْهِ “
”خداوندا !تیرا بندہ تے تیرا نبی گواہی دیندا اے کہ ایہ شہداء راہ حق نيں ،اوراگر کوئی انہاں دی زیارت کرے یا (اج سے) قیامت تک انہاں اُتے سلام بھیجے تویہ حضرات اس دے سلام دا جواب دین گے۔(۱٧۴)
واقدی کہندے نيں: پیغمبر اکرم:صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہر سال شہداء احد دی زیارت دے لئی جایا کردے سن تے جدوں اس وادی وچ پہونچدے سن تاں بلند آواز وچ فرماندے سن :
”اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ “۔
”سلام ہوئے تسيں اُتے اس چیز دے بدلے جس اُتے تسيں نے صبر کيتا تے تواڈی کيتا بہترین آخرت اے “۔
ابوبکر، عمر تے عثمان وی سال وچ اک مرتبہ شہداء احد دی زیارت دے لئی جایا کردے سن، تے جناب فاطمہ دختر نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دوتین دن وچ اک دفعہ احد جایا کردی تھیںاور اوتھے جاکے گریہ وزاری تے دعا کردیاں سن۔
اسی طرح سعد بن ابی وقّاص وی قبرستان وچ پِچھے دی طرف توں دا خل ہُندے تے تن بار سلام کردے سن ۔
واقدی کہندے نيں کہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مُصْعَب بن عُمَیر جو کہ شہداء احد وچوں نيں، دے کولوں گذرے تاں ٹھھرگئے انہاں دے لئی دعا کيتی تے ایہ آیہ شریفہ پڑھی:
( رِجَالٌ صَدَقُوْا مَاعَاهَدُوْا اللّٰهَ عَلَیْهِ فَمِنْهم مَنْ قَضٰی نَحْبَهُ وَمِنْهم مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَابَدَّلُوا تَبْدِیلاً ) ۔(۱٧۵)
”مومنین وچوں ایداں دے وی مرد میدان نيں جنھاں نے اللہ توں کيتے وعدہ نوں سچ کردکھایا، انہاں وچوں بعض اپنا وقت پورا کرچکے نيں تے بعض اپنے وقت دا انتظار کررہے نيں، تے انہاں لوکاں نے اپنی گل وچ کوئی تبدیلی نئيں کيتی اے “۔
اس دے بعد فرمایا: وچ خدا دے حضور وچ گواہی دیندا ہاں کہ ایہ لوک خدا دی بارگاہ وچ شھید نيں، انہاں دی قبور دی زیارت دے لئی جایا کرو تے انہاں اُتے درود وسلام بھیجیا کرو، کیونجے وہ
(بھی) سلام دا جواب دیندے نيں۔ اس دے بعد واقدی نے انہاں اصحاب دے ناں شمار کيتے نيں جو شہداء احد دی زیارت دے لئی جایا کردے سن نیزان دی ریارت کيتی کیفیت تے طریقہ وی بیان کيتا اے۔(۱٧٦)
اب رہیا شیعاں دے ایتھے مسجدےآں نوں تعطیل کرنے دا مسئلہ تاں اسيں اس سلسلہ وچ ایہ کدرے گے کہ ایہ وی انہاں تہم تاں وچوں اے جو قدیم زمانہ توں چلی آرہی اے تے اس دی اصل وجہ وی شیعاں نال دشمنی تے بغض وعناد اے، چنانچہ بعض مولفین نے اپنی اپنی کتاباں وچ اسنوں بغیر کسی تحقیق دے بیان کردتا، تے شیعاں توں بد ظنی دی بناپر اس نظریہ نوں اپنی کتاباں وچ وی داخل کردتا ،جدوں کہ حقیقت ایہ اے کہ شروع ہی توں شیعاں دی مسیتاں سب توں زیادہ آباد تے پررونق رہیاں نيں جداں کہ کتاب تریخ مذہبی قم دے مولف نے وی بیان کيتا اے، اج وی دنیا دی سب توں بہترین ،خوبصورت تے قدیمی ترین مسیتاں نوں ایران وچ دیکھیا جاسکدا اے ،جو گذشتہ صدیاں توں ايسے طرح باعظمت باقی نيں۔
اور ایہ مسجدیںجونماز جماعت دے وقت بھر جاندیاں نيں اس دی داستاناں بولی زد خاص وعام نيں، اس وقت شھراں ،قصبےآں تے دیھاتاں وچ ایسی ہزاراں مسجدتیاں نيں جنہاں وچ بہترین فرش وغیرہ موجود نيں ۔
جب وی کوئی مسافرایران آندا اے تاں اوہ ایران دے پایہ تخت” تھران“ وچ ضرور جاندا ہوئے گا تھران وچ سیکڑاں مسجد اں نيں جنہاں وچ بہترین وسائل تے کتابخانے نيں ۔ ایہ مسجدیںکسی وی وقت نمازیاں توں خالی نئيں ہُندیاں تے انہاں سب وچ وقت اُتے نماز جماعت قائم ہُندی اے، تے تھران دے علاوہ وی دوسرے شھراں مثلاً مشہد، قم، اصفھان، شیراز وغیرہ وچ کِسے وی جگہ دیکھ لاں کدرے اُتے وی مسجدیںمعطّل نئيں ہوئیاں نيں بلکہ اپنی پوری شان وشوکت دے نال بھری ہوئیاں نيں،اور تمام مسیتاں وچ نماز جماعت قائم ہُندی اے۔
خلاصہ ایہ کہ چاہے ایران وچ جو شیعت دا مرکز اے یا دوسرے علاقےآں وچ کوئی وی زمانہ ایسا نئيں گذرا جتھے اُتے مسجد غیر آباد ہو، تے شیعہ مسجدےآں دی رونق دوسر ے فرقےآں توں کم رہی ہوئے۔
قبور دے نزدیک نماز پڑھنا
صحیح مسلم وچ قبور دے نزدیک آنحضرت (ص)کے نماز پڑھنے دے بارے وچ بہت ساریاں روایات بیان ہوئیاں نيں۔(۱٧٧)
ابن اثیراس حدیث ”نَهٰی عَنِ الصَّلاٰةِ فِیْ الْمَقْبَرَةِ “کو نقل کرنے دے بعد کہندے نيں کہ مقبراں وچ نماز نوں ممنوع قرار دینے دی وجہ ایہ اے کہ مقبراں دی مٹی، خون تے مرداں دی نجاست توں مخلوط ہُندی اے لیکن جے کسی پاک قبرستان وچ نماز پڑھی جائے تاں صحیح اے، اس دے بعد ابن اثیرکھدے نيں کہ ”لاتجعلوا بیوتکم مقابر“(یعنی اپنے گھراں نوں قبرستان نہ بناؤ)گذشتہ حدیث دی ہی طرح اے یعنی تواڈے گھر نماز نہ پڑھے جانے وچ قبرستان دی طرح نہ ہوجاواں، کیونجے جو مرجاندا اے اوہ فیر نماز نئيں پڑھدا، چنانچہ مذکورہ معنی اُتے درج ذیل حدیث دلالت کردی اے: ”اِجْعَلُوا مِنْ صَلاٰتِكُمْ فِی بُیُوْتِكُمْ وَلاٰ تَتَّخِذُوْا قُبُوْراً “ (اپنے گھراں نوں قبرستان دی طرح قرار نہ دو کہ کدی اس وچ نماز نہ پڑھو بلکہ کچھ نمازاں گھراں وچ وی پڑھیا کرو)بعض لوکاں نے کہیا اے کہ اس حدیث دے معنی ایہ نيں کہ اپنے گھراں نوں قبرستان قرار نہ دو کہ اس وچ نماز پڑھنا جائز نئيں اے ،لیکن پہلے والے معنی بھتر نيں ۔(۱٧۸)
شوکانی نے خطابی دی کتاب ”معالم السنن “ دے حوالہ توں مقبراں وچ نماز پڑھنے نوں جائز قراردتا اے ايسے طرح اس نے حسن (حسن بصری) توں نقل کيتا اے کہ انھاں نے مقبرہ وچ نماز پڑھی، تے ایہ وی کہیا کہ رافعی وثوری (سفیان ثوری) تے اوزاعی تے ابوحنیفہ قبرستان وچ نماز پڑھنے نوں مکروہ جاندے سن لیکن امام مالک نے قبرستان وچ نماز پڑھنے نوں جائز قرار دیااے۔
امام مالک دے بعض اصحاب نے ایہ دلیل پیش کيتی کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک سیاہ تے فقیر عورت دی قبر دے نزدیک نما ز پڑھی اے،(۱٧۹) مالک دی روایت کاخلاصہ ایہ اے کہ اک غریب عورت بیمار ہوئی، اس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا جدوں ایہ مرجائے تاں مینوں خبر کرنا، لیکن چونکہ اسنوں رات وچ موت آئی توآپ نوں خبر نئيں کيتی گئی تے اس عورت نوں رات ہی وچ دفن کردتا گیا، جدوں دوسرا روز ہويا تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دی قبر اُتے گئے تے اس اُتے نماز پڑھی تے چار تکبیراں کدرے ۔(۱۸۰)
ندبہ تے نوحہ خوانی دے بارے وچ وضاحت
ابن تیمیہ نے میت اُتے ،نوحہ خوانی تے گریہ کرنے نوں ممنوع قرار دتا اے، تے وہابی حضرات وی اس طرح دے کمیں نوں گناہان کبیرہ وچ شمار کردے نيں۔(۱۸۱)
جدوں کہ احمد ابن حنبل تے بخاری دی روایت دے مطابق جدوں عمر نوں ضربت لگی تاں صُھیب (غلام عمر) نے چلیانا شروع کيتا: ” وااخاہ، وا صاحباہ“اس وقت جناب عمر نے کہیا کہ کیہ تسيں نے نھیںسنیا کہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ جے میت اُتے گرایہ کیہ جائے تاں اس گریہ دی وجہ توں اس اُتے عذاب ہُندا اے ؟!
جناب ابن عباس کہندے نيں کہ جدوں عمر دا انتقال ہويا، تاں ميں نے اس گل نوں جناب عائشہ دے سامنے پیش کيتا تاں انھاں نے فرمایا: بخدا جناب رسول خدا نے کدی اس طرح دی کوئی گل نئيں کھی اے بلکہ انھاں نے تاں ایہ فرمایا اے کہ جے کفار اُتے اس دے اہل خانہ گریہ کرن تاں اس دے عذاب وچ وادھا ہُندا اے۔(۱۸۲)
اسی طرح میت اُتے رونے تے گریہ کرنے دے جائز ہونے اُتے صاحب ”منتقی الاخبار“ نے انس بن مالک توں ایہ ورایت نقل کيتی اے کہ جدوں رسول گرامی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا انتقال ہويا تاں حضرت فاطمہ زہرا(ع)نے فرمایا:
”یَا اَبَتَاهُ، اَجَابَ رَبّاً دَعَاهُ، یَا اَبَتَاهُ جَنَّةُ الْفِرْدُوْسِ مَاوَاهُ، یَا اَبَتَاهُ اِلٰی جِبْرِیْلَ نَنْعَاهُ “۔
”اے میرے پدر محترم آپ نے دعوت حق اُتے لبیک کھی تے جنت الفردوس نوں اپنا مقام بنالیا،اور جناب جبرئیل نے آپ دی وفات دی خبر سنائی“۔
اسی طرح انس توں اک دوسری روایت دے مطابق جدوں جناب رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی روح جسم توں پرواز کر گئی تاں جناب ابوبکر حجرے وچ تشریف لیائے تے اپنے منھ نوں آنحضرت دی دونے اکھاں دے پیچ رکھیا تے آنحضرت دے دونے رخساراں اُتے اپنے دونے ھاتھاں نوں رکھیا تے کہیا: ”وانبیاہ وا خلیلاہ وا صفیاہ“ اس روایت نوں احمد ابن حنبل نے وی نقل کيتا اے۔(۱۸۳)
ھی نئيں بلکہ خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی متعدد بار اپنے رشتہ داراں تے اصحاب دے انتقال اُتے گریہ فرمایا اے، جداں کہ انس بن مالک نے روایت کيتی اے کہ جدوں آپ دی اک بیٹی اس دنیا توں چلی گئی تاں آپ اس دی قبر اُتے بیٹھ گئے درحالیکہ آپ دی چشم مبارک توں آنسوںبہہ رہے سن، تے اک مقام اُتے جدوں آپ دی بیٹی دا اک بیٹامرنے دے نزدیک سی تاں آپ نے گریہ شروع کيتا۔(۱۸۴)
اسی طرح جدوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ احد وچ اپنے چچا حمزہ نوں شھید پایا تاں گرایہ کیہ تے جدوں آپ نوں ایہ معلوم ہويا کہ جناب حمزہ نوں مُثلہ کردیاگیا (یعنی آپ دے ناک وکان تے دوسرے اعضاء کٹ لئے گئے) تاں آپ چیخاں مار مار دے روئے۔(۱۸۵)
اور جدوں جناب حمزہ دی شھادت واقع ہوئی تے جناب صفیہ دخترعبد المطلب نے جناب حمزہ دے لاشہ نوں تلاش کرنا شروع کيتا تاں انصار نے آپ نوں روکیا، اس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا انہاں نوں آزاد چھوڑدو، جدوں جناب صفیہ نے اپنے بھائی دی لاش پائی تاں رونا شروع کيتا، جس وقت آپ گریہ کردیاں سن رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی گریہ کردے سن تے جدوں آپ چیخاں ماردیاں سن تاں رسول گرامی وی چیخاں ماردے سن ۔(۱۸٦)
جب جناب فاطمہ زہرا = جناب حمزہ دے اُتے گریہ کردیاں سن توپیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی گریہ کردے سن، ايسے طرح جدوں جناب جعفر بن ابی طالب جنگ موتہ وچ شھید ہوئے تاں رسول گرامیجناب جعفر دی زوجہ اسماء بنت عمیس دے پاس گئے تے انہاں نوں تعزیت پیش کيتی، اس موقع اُتے جناب فاطمہ زہرا= تشریف لاواں درحالیکہ آپ گریہ کررہیاں سن تے کہندی جاندیاں سن: ”واعماہ“ (ھائے میرے چچا) اس موقع اُتے حضرت پیغمبر اسلام نے فرمایا کہ جعفر جداں مَرد اُتے گریہ کرنا چاہیدا،(۱۸٧)
ہور ایہ کہ نافع نے ابن عمرسے روایت کيتی اے کہ جدوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنگ احد توں واپس ہوئے تاں انصار دیاں عورتاں اپنے شھید شوھراں اُتے گریہ کر رہی سن اس وقت پیغمبر نے فرمایا حمزہ اُتے کوئی گریہ کرنے والا نئيں اے ،ایہ کہہ کے آپ سوگئے،جب بیدار ہوئے تاں دیکھیا کہ عورتاں ایويں ہی گریہ کر رہیاں نيں آپ نے فرمایا: ورتاں آج جو گریہ کرن تاں حمزہ اُتے کرن۔(۱۸۸)
ابن ہشام تے طبری نے اس سلسلہ وچ کہیا اے کہ جدوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بنی عبد الاشھل وظفر دے گھراں وچوں اک گھر دی طرف گذرے تاں اوتھے نال جنگ احد وچ ہوئے شھیداں اُتے رونے دی آوازاں سنائی داں تاں اس اُتے آنحضرت دیاں اکھاں وی آنسواں توں بھرآئاں تے آپ گریہ کردے ہوئے فرماندے سن : جناب حمزہ اُتے کوئی رونے والا نھاں،ایہ سن کر سعد بن مُعاذ واُسید بن حُضَیر بنی عبد الاشھل دے گھراں وچ گئے تے اپنی اپنی عورتاں نوں حکم دتا کہ جناب حمزہ اُتے وی گریہ کرن۔
اسی طرح ابن اسحاق دا بیان اے کہ جدوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنگ احد توں مدینہ واپس پہونچے، تو”حَمنَہ دختر جَحش“ راستہ وچ ملی تے جدوں لوکاں نے اسنوں اس دے بھائی عبد اللہ ابن جحش دی شھادت دی خبر سنائی تاں اس نے کہیا:( انا للّٰه وانا الیه راجعون ) تے اس دے لئی خداوندکریم دی بارگاہ وچ طلب مغفرت کی، اس بعد دے اس نے اپنے مامیں حمزہ ابن عبد المطلب کيتی شھادت دی خبر سنی، اس نے فیر وھی آیت پڑھی تے انہاں دے لئی وی استغفار کيتا، لیکن جدوں اسنوں اس دے شوھر مصعب بن عمیر دی شھادت دی خبر سنائی گئی تاں اس نے چیخاں ماراں ،اور جدوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حمنہ نوں اپنے بھائی تے مامیں دی شھادت اُتے صبر تے اپنے شوھر دی شھادت اُتے نالہ وشیون کردے دیکھیا تاں فرمایا: بیوی دی نظر وچ شوھر دی اہمیت کچھ تے ہی ہُندی اے۔(۱۸۹)
اور جدوں جناب ابوبکر اس دنیا توں گئے تاں جناب عائشہ نے ابوبکر کے لئے نوحہ وگریہ دی مجلس رکھی جدوں جناب عمر نے عائشہ نوں اس کم توں روکیا، تاں جناب عائشہ تے ہور عورتاں نے اس گل نوں نہ منیا،چنانچہ جناب عمر نے ابوبکر دی بہن ام فروہ نوں چند تازیانے وی مارے، اس دے بعد گریہ کرنے والیعورتاں اوتھے توں مجبوراً اٹھیا کر چلی گئياں۔(۱۹۰)
حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی گفتگو تے عورتاں دا گریہ کرنا
واقدی کہندے نيں کہ جنگ احد وچ سعد بن ربیع شھید ہوگئے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ تشریف لیائے تے اوتھے توں ” حمراء الاسد“ گئے، جابر ابن عبد اللہ کہندے نيں کہ اک روز صبح دا وقت سی وچ آنحضرت دی خدمت وچ بیٹھیا ہويا سی، چنانچہ جنگ احد وچ مسلماناں دے قتل وشھادت دیاں گلاں ہونے لگياں، منجملہ سعد بن ربیع دا ذکر آیا تاں اس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ اٹھو ! سعد دے گھر چلدے نيں، جابر کہندے نيں کہ اسيں ویہہ افراد ہونگے جو آنحضرت دے نال سعد دے گھر گئے اوتھے اُتے بیٹھنے دے لئی کوئی فرش وغیرہ وی نہ سی چنانچہ سب لوک زمین اُتے بیٹھ گئے اس وقت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سعد بن ربیع دا ذکر کيتا تے انہاں دے لئی خدا توں طلب رحمت دی تے فرمایا کہ ميں نے خود دیکھیا اے کہ اس روز سعد دے بدن نوں نیزےآں نے زخمی کررکھیا سی، ایتھے تک کہ انہاں نوں شھادت مل گئی، جداں ہی عورتاں نے ایہ کلام سنیا تاں رونا شروع کردتا، اس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اکھاں توں وی آنسوجاری ہوگئے تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں عورتاں نوں رونے توں منع نئيں فرمایا۔(۱۹۱)
اس سلسلہ وچ شافعی دا نظریہ
کتاب ”الاُم“ تالیف شافعی وچ ”بکاء الحیّ علی المیت“ (زندہ دا میت اُتے گریہ کرنا)کے تحت اس طرح بیان ہويا اے کہ جناب عبد اللہ ابن عمر دی طرف توں جناب عائشہ توں کہیا گیا کہ کسی میت اُتے زندہ دا گریہ کرنا اس اُتے عذاب دا باعث ہُندا اے، تاں جناب عائشہ نے کہیا کہ ابن عمر نے جھوٹھ نئيں کہیا لیکن اس توں غلطی، یا بھُل چوک ہوئی اے، (یعنی اصل حدیث ایہ اے کہ)پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سامنے جدوں اک یہودی عورت دا جنازہ آیا در حالیکہ اس دے رشتہ دار اس اُتے روندے جارہے سن تاں آپ نے فرمایا کہ ایہ لوک رو رہے نيں جدوں کہ انہاں دے رونے دی وجہ توں ایہ قبر وچ عذاب وچ مبتلا اے۔
ابن عباس کہندے نيں کہ جدوں جناب عمر نوں ضربت لگی تے انہاں دا غلام صُھیب رونے لگیا تے کہنے لگا:”وا اخیاہ وا صاحباہ“ تاں عمر نے اس توں کہیا تاں روندا اے جدوں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے میت اُتے اہل خانہ دا گریہ کرنا اس دے لئی عذاب دا باعث ہُندا اے، جناب ابن عباس کہندے نيں کہ جدوں عمر اس دنیا توں چلے گئے تاں ميں نے اس گل نوں جناب عائشہ توں دریافت کيتا۔ عائشہ نے کہیا خدا دی قسم پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس طرح نئيں فرمایا بلکہ آپ نے ایہ فرمایا اے کہ کفار دی میت اُتے اس دے اہل خانہ دا گریہ اس دے عذاب نوں زیادہ کردیندا اے، اس دے بعد جناب عائشہ نے فرمایا کہ تواڈے لئے قرآن کافی اے کہ جس وچ ارشاد ہُندا اے:( ولا تزر وازةوزر اخریٰ ) (۱۹۲) (اور کوئی نفس دوسرے دا بجھ نئيں اٹھائے گا) س دے بعد جناب ابن عباس نے وی کہیا:( واللّٰه اضحک وابکی ) (۱۹۳)
شافعی نے مذکورہ مطالب نوں ذکر کرنے دے بعد آیات وروایات دے ذریعہ مذکورہ روایت”ان المیت لیعذب“۔ دے صحیح نہ ہونے نوں ثابت کيتا اے۔(۱۹۴)
۱۰۔ غیر خدا دی قسم کہانا
ابن تیمیہ دا کہنا ایہ اے کہ اس گل اُتے علماء دا اتفاق اے کہ باعظمت مخلوق جداں عرش وکرسی، کعبہ یا ملائکہ دی قسم کہانا جائز نئيں اے، تمام علماء مثلاً امام مالک، ابوحنیفہ تے احمد ابن حنبل (اپنے دوقولاں وچوں اک قول وچ ) اس گل اُتے اعتقاد رکھدے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قسم کہانا وی جائز نئيں اے تے مخلوقات وچوں کسی دی قسم کہانا چاہے اوہ پیغمبر دی ہوئے یا کسی دوسرے دی جائز نئيں اے تے منعقد وی نئيں ہوئے گی، (یعنی اوہ قسم شرعی نئيں اے تے اس دی مخالفت اُتے کفارہ وی واجب نئيں اے ) کیونجے صحیح روایات توں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
خدا دے علاوہ کسی دوسرے دی قسم نہ کہاؤ، اک دوسری روایت دے مطابق جے کسی نوں قسم کہانا اے تاں اسنوں چاہیدا کہ یا تاں اوہ خدا دی قسم کہائے یا فیر خاموش رہے یعنی کسی غیر دی قسم نہ کہائے، تے اک روایت دے مطابق خدا دی جھوٹی قسم، غیر خدا دی سچی قسم توں بھتر اے، چنانچہ ابن تیمیہ کہندا اے کہ غیر خدا دی قسم کہانا شرک اے۔(۱۹۵)
البتہ بعض علماء نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قسم نوں استثناء کيتا اے تے آپ دی قسم نوں جائز جانا اے، احمد ابن حنبل دے دو قولاں وچوں اک قول یھی اے، ايسے طرح احمد ابن حنبل دے بعض اصحاب نے وی ايسے قول نوں اختیار کيتا اے۔
بعض ہور علماء نے تمام انبیاء کرام دی قسم نوں جائز جانا اے، لیکن تمام علماء دا ایہ قول کہ انھاں نے بلا استثنیٰ مخلوقات دی قسم کہانے توں منع کيتا اے صحیح ترین قول اے۔(۱۹٦)
ابن تیمیہ دا خاص شاگرد تے معاون ابن قیّم جوزی کہندا اے : غیر خدا دی قسم کہانا گناہان کبیرہ وچوں اے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ جو شخص وی غیر خدا دی قسم کہاندا اے اوہ خدا دے نال شرک کردا اے، لہٰذا غیر خدا دی قسم کہانا گناہ کبیرہ وچ سر فھرست اے۔(۱۹٧)
غیر خدا دی قسم دے بارے وچ وضاحت
مرحوم علامہ امین فرماندے نيں کہ صاحب رسالہ (ابن تیمیہ ) دا ایہ قول کہ غیر خدا دی قسم کہانا ممنوع اے، ایہ اک بکواس دے سوا کچھ نئيں اے کیونجے اس نے اپنی گل نوں ثابت کرنے دے لئی صرف ابوحنیفہ، ابو یوسف، ابن عبد السلام تے قدوری دے اقوال نوں نقل کيتے نيں، گویا تمام ملکاں تے ہر زمانہ دے تمام علماء صرف انھاں چار لوکاں وچ منحصر نيں، اس نے شافعی، مالک تے احمد ابن حنبل دے اقوال نوں کیوںبیان نئيں کيتا تے اس نے عالم اسلام دے مشہور ومعروف بے شمار علماء جنہاں دی تعداد خدا ہی جاندا اے دے فتوے نقل کیوں نئيں کيتے۔
حق گل تاں ایہ اے کہ غیر خدا دی قسم کہانا نہ مکروہ اے تے نہ حرام، بلکہ اک مستحب کم اے تے اس بارے وچ بہت ساریاں روایات وی موجود نيں، اس دے بعد مرحوم علامہ امین نے صحاح ستہ توں چند روایات نقل کيتی نيں۔(۱۹۸)
موصوف اس دے بعد فرماندے نيں کہ غیر خدا دی قسم کہانا، رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب وتابعین دے زمانہ توں اج تک تمام مسلماناں وچ رائج اے، خداوندعالم نے قرآن مجید وچ اپنی مخلوقات وچوں بہت ساریاں چیزاں دی قسم کہائی اے، خود پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب رسول وتابعین وچ ایداں دے بوہت سارے مواقع موجود نيں جنہاں وچ انھاں نے اپنی جان یادوسری چیزاں دی قسم کہائی اے، تے اس دے بعد مرحوم علامہ امین نے انہاں بوہت سارے واقعات نوں باقاعدہ سند دے نال بیان کيتا اے جنہاں وچ مخلوق دی قسم کہائی گئی اے۔(۱۹۹)
اک دوسری جگہ اُتے کہندے نيں کہ اوہ احادیث جو غیر خدا دی قسم توں منع کردیاں نيں یاتو انہاں نوں کراہت اُتے حمل کيتا جائے یا اوہ احادیث اس گل اُتے دلالت کردیاں نيں کہ غیر خدا دی قسم منعقد نئيں ہُندی تے اس وچ نھی، نھی ارشادی اے، تے اس طرح دی قسمیں مکروہ نيں حرام نھاں، جدوں کہ وہابیاں دے امام احمد ابن حنبل نےپیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قسم دے جواز اُتے فتویٰ دتا اے۔
شعرانی احمد بن حنبل دے قول نوں نقل کردے ہوئے کہندے نيں کہ جے کسی نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قسم کہائی تاں اس دی اوہ قسم منعقد اے بلکہ پیغمبر دے علاوہ وی دوسروںکی قسم کہانا اس قسم دے منعقد ہونے دا سبب بندا اے۔(۲۰۰)
۱۱۔ مقدس تھاںواں دی طرف سفر کرنا
ابن تیمیہ کاکہنااے: مقدس تھاںواں دی طرف سفر کرنا حج دے مانند اے، ہر اوہ امت جنہاں دے ایتھے حج دا تصور پایا جاندا اے جداں عرب دے مشرکین لات وعزّیٰ ومنات تے دوسرے بتاں دی طرف حج دے لئی جایا کردے سن، لہٰذا اس طرح دے روضاں دی طرف سفر کرنا گویا حج کرنے دی طرح اے جس طرح مشرکین اپنے خداواں دے پاس حج دے لئی جاندے سن ۔(۲۰۱)
بدعتی لوک انبیاء تے صالحین دی قبور دی طرف بعنوان حج جاندے نيں، انہاں دی زیارت کرنا شرعی جواز نئيں رکھدا، جس توں انہاں دا مقصد صاحب قبر دے لئی دعا کرنا ہو، بلکہ اس زیارت توں انہاں دا مقصد صاحب قبر دی اہمیت نوں اجاگر کرنا ہوتاہے کہ اوہ حضرات خدا دے نزدیک عظیم مرتبہ تے بلند مقام رکھدے نيں تے انہاں دا مقصد ایہ ہُندا اے کہ صاحب قبر نوں نصرت تے مدد دے لئی پکارےں، یا انہاں دی قبراں دے پاس خدا نوں پکاراں، یا صاحب قبر توں اپنی حاجتاں طلب کرن۔(۲۰۲)
جو لوک قبور دی زیارت دے لئی جاندے نيں (یا ابن تیمیہ دے بقول :قبراں اُتے حج دے لئی جاندے نيں) تاں انہاں دا قصد وی مشرکین دے قصد دی طرح (عبادت مخلوق، یعنی بتاں دی پوجا) ہُندا اے، تے اوہ بتاں توں وھی طلب کردے نيں جو اہل توحید (مسلمان) خدا توں طلب کردے نيں۔
۱۲۔ شیعاں دے بارے وچ
ابن تیمیہ دا کہنا اے: کفار ومشرکین جو اپنے مقدس تھاںواں اُتے جانے دے لئی سفر کردے نيں، تے یھی انہاں دا حج اے تے قبر دے نزدیک ايسے طرح خضوع وتضرع کردے نيں جس طرح توں مسلمان خدا دے لئی کردے نيں، اہل بدعت تے مسلماناں دے گمراہ لوک وی ايسے طرح کردے نيں، چنانچہ انہاں گمراہ لوکاں وچ رافضی وی ايسے طرح کردے نيںکہ اپنے امامیں تے بزرگاں دی قبور اُتے حج دے لئی جاندے نيں، بعض لوک انہاں سفراں دے لئی اعلان کردے نيںاور کہندے نيں آؤ حج اکبر دے لئی چلدے نيں، تے اس سفر دے لئی علمِ حج نال لیندے نيں تے اک منادی کرنے والا حج دے لئی دعوت دیندا اے تے ايسے طرح دا علم اٹھاندے نيں جس طرح مسلمان حج دے لئی اک خاص علم اٹھاندے نيں، ایہ فرقہ مخلوق خدا دی قبور نوں حج اکبر تے حج خانہ خدا نوں حج اصغر کہندا اے۔(۲۰۳)
ابن تیمیہ اک دوسری جگہ اُتے انہاں موارد دا ذکر کردا اے جنہاں وچ بعض افراد کچھ مقدس تھاںواں دے سفر نوں سفر حج دی طرح مندے نيں، لیکن اوتھے ایہ ذکر نئيں کردا کہ ایہ لوک کس مذہب دے پیرو نيں تے کس فرقہ نال تعلق رکھدے نيں، منجملہ انہاں دے اک ایہ اے کہ اوہ لوک اس مقام اُتے جاندے نيں جتھے اُتے کوئی ولی اللہ اس زمین اُتے نازل ہويا اے اوتھے اُتے حج دے لئی جاندے نيں تے حج دی طرح احرام باندہندے نيں تے لبیک کہندے نيں ،جداں کہ مصر دے بعض شیوخ مسجد یوسف وچ حج دے لئی جاندے نيں، تے احرام دا لباس پہندے نيں، تے یھی شیخ زیارت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی بعنوان حج جاندا اے تے اوتھے توں مکہ معظمہ وی نئيں جاندا کہ اعمال حج بجالائے تے مصر واپس پلٹ جاندا اے۔(۲۰۴)
مذکورہ مطلب دے بارے وچ وضاحت
بارہیا ایہ گل کھی جاچکی اے کہ شیعاں دی نظر وچ حج صرف خانہ خدا بیت اللہ الحرام دا حج اے جو مکہ معظمہ وچ ہُندا اے تے اس دے علاوہ کسی چیز نوں حج دے برابر تے حج دی جگہ نئيں مندے، تے ایہ انہاں مسلم چیزاں وچوں اے کہ جے کوئی شخص ذرہ برابر وی فقہ شیعہ توں باخبر ہو، تاں اس پریہ گل مخفی نئيں ہوئے گی، تے دوسرے تھاںواں نوں خانہ کعبہ دی جگہ قرار دینا تے اوتھے حج دی طرح اعمال بجالیانا انہاں لوکاں دے ذریعہ ایجاد ہويا اے جو شیعاں دے مخالف تے شیعاں دے دشمن شمار ہُندے نيں۔ انہاں وچوں تیسری صدی دے مشہور ومعروف مورخ یعقوبی دے مطابق عبد الملک بن مروان اے کہ،جب عبد اللہ ابن زبیر دے نال اس دی جنگ ہُندی اے تاں اوہ شام دے لوکاں نوں حج توں منع کردیندا اے کیونجے عبد اللہ ابن زبیر شامی حجاج توں اپنے لئے بیعت لے رہے سن، ایہ سن کر لوکاں نے چلیانا شروع کيتا تے عبد الملک توں کہیا کہ اسيں لوکاں اُتے حج واجب اے تے تاں سانوں حج توں رکدا اے، ؟ تاں اس وقت عبد الملک نے جواب دتا کہ ایہ ابن شھاب زھری اے جو آپ حضرات دے سامنے رسول اللہ دی حدیث سناتے نيں:
”لاٰ تُشَدُّ الرِّحَالُ اِلاّٰ اِلیٰ ثَلاٰثَةِ مََسَاجِدَ: اَلْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَمَسْجِدِیْ وَمَسْجِدُ بیت الْمُقَدَّسْ (مسجد اقصیٰ)“
”ان تن مسجدےآں دے علاوہ کسی دوسری مسجد دے لئی رخت سفر نئيں بنھیا جاسکدا: مسجد الحرام، مسجد النبی ، مسجد اقصیٰ، لہٰذا مسجد اقصیٰ مسجد الحرام دی جگہ واقع ہوئے گی، تے ایہ صخرہ (وڈا تے سخت پتھر) جس اُتے پیغمبر اکرم (ص)نے معراج دے وقت اپنے پیر رکھے سن خانہ کعبہ دی جگہ اے۔
اس دے بعد اس نے حکم دتا کہ اس پتھر اُتے ریشمی پردہ لگایا جائے (خانہ کعبہ دے پردہ دی طرح) تے اوتھے دے لئی خادم تے نگھبان (محافظ) معین کردئے گئے تے جس طرح خانہ کعبہ دا طواف کيتا جاندا اے ايسے طرح اس پتھر دا وی طواف ہونے لگا، تے جدوں تک بنی امیہ دا دور رہیا ایہ رسم برقرار رہی۔(۲۰۵)
اور جداں کہ معلوم اے کہ عبد الملک بن مروان دی ایہ یادگار بنی امیہ دے ختم ہونے دے بعد وی صدیاں رائج رہی، چنانچہ ناصر خسرو پانچوی صدی دا مشہور ومعروف سیّاح شھر بیت المقدس دی اس طرح توصیف کردا اے: بیت المقدس نوں اہل شام تے اس دے اطراف والے قدس کہندے نيں تے اس علاقہ دے لوک جے حج دے لئی نئيں جاسکدے تاں اُسی موقع اُتے قدس وچ حاضر ہُندے نيںاور اوتھے توقف کردے نيں تے عید دے روز قربانی کردے نيں، یھی انہاں دا وطیرہ اے، ہر سال ماہ ذی الحجہ وچ اوتھے تقریباً ویہہ ہزار لوک جمع ہُندے نيںاپنے بچےآں نوں لے جاندے نيں تے انہاں دے ختنے کردے نيں۔(۲۰٦)
ان ہی لوکاں وچ متوکل عباسی وی اے (یہ وھی متوکل اے جس نے روضہ امام حسین ں اُتے پانی چھڈیا تاکہ قبر دے تمام آثار ختم ہوجاواں) اس نے شھر سامرہ (عراق ) وچ خانہ کعبہ بنوایا، تے لوکاں نوں حکم دتا کہ اس دا طواف کرن تے وھاں دو تھاںواں دا ” منیٰ“ و”عرفات“ ناں رکھیا اس دا مقصد ایہ سی کہ فوج دے وڈے وڈے افسر حجپر جانے دے لئی اس توں جدانہ ہون۔(۲۰٧)
یہ سن دو نمو نے، جے انہاں دے علاوہ کوئی ایسا مورد پایا جائے تاں اوہ وی انھاں دی طرح اے، تے کدی کوئی ایسا واقعہ رونما نئيں ہويا جس وچ کِسے شیعہ مذہب دے مننے والے نے اس طرح دا کوئی کارنامہ انجام دتا ہوئے۔
شیعاں دی نظر وچ زیارت قبور، اک تے وضاحت
پہلے وی ذکر ہوچکيا اے، ایہ سب ناروا تہم تاں تے نادرست نسبتاں جو شیعاں دی طرف دتیاں گئیاں نيں ایہ ايسے زمانہکیتیاں نيں جدوں گذشتہ صدیاں وچ شیعاں نال دشمنی تے تعصب بردا جاندا سی خصوصاً چوتھی، پانچوی تے چھیويں صدی وچ کہ جدوں شیعہ تے سنی حكّام دے درمیان بہت زیادہ دشمنی تے تعصب پایا جاندا سی، ايسے وجہ توں بعض غرضی، کینہ پرور تے موقع پرست لوکاں نے موقع غنیمت جان کے شیعاں دے خلاف ہور تعصب تے دشمنی ایجاد دی تے متعصب حكّام نوں مزیدبھڑکایا تاکہ شیعاں دے خلاف انہاں دی دشمنی تے زیادہ ہوجائے۔
اگر کوئی شخص شیعاں دی فقہ تے ايسے طرح زیارت مشاہد مقدسہ دے اعمال دے بارے وچ جو قدیم زمانہ توں معمول تے رائج نيں باخبر ہوئے تاں اسنوں بخوبی معلوم ہوجائے گا کہ کسی وی زمانہ وچ شیعاں دے نزدیک بزرگان دین دی قبور دی زیارت حج نئيں سمجھی گئی تے انہاں دا عقیدہ صرف ایہ اے کہ زیارت اک مستحب عمل اے، اس دے علاوہ تے کوئی تصور نئيں پایا جاندا، اوہ قبور دے پاس دعا تے سلام دے علاوہ کوئی دوسری چیز نئيں کہندے، تے اس طرح دی زیارت نوں اہل سنت وی جائز جاندے نيں۔
شیعاں دی فقھی تے حدیثی کتاباں بہت زیادہ نيں تے ہر انسان انہاں دا مطالعہ کرسکدا اے، تے ایہ محال تے ناممکن اے کہ کسی شیعہ عالم نے زیارت دے سفر نوں حج دے برابر جانا ہو، جے کوئی شخص شیعہ فقھی کتاباں دا بغور مطالعہ کرے تاں اسنوں معلوم ہوجائے گاکہ شیعاں دی نظر وچ حج بیت اللہ دی کِنّی عظمت تے اہمیت اے، تے حج دے صحیح ہونے دے لئی کہ حج سنت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق انجام پائے کِنّی دقت تے احتیاط کيتی جاندی اے، تے ایہ گل حج دے زمانہ وچ اچھی طرح توں واضح و روشن ہوجاندی اے جدوں ایران تے دوسرے ملکاں توں لکھاں شیعہ حاجی حج دے لئی جاندے نيں۔
ہاں اُتے اک اہم نکتہ جس اُتے شیعہ مخالفین نے قدیم زمانہ توں توجہ نئيں کيتی اوہ ایہ اے کہ شیعہ کون نيں؟
ظاہراً ابن تیمیہ تے اس دے پیروکاروہابیاں نے غُلات (غلو کرنے والے) تے دوسرے فرقےآں جنہاں نوں شیعہ وی کافر سمجھدے نيں انہاں سب نوں شیعہ سمجھ لیا اے تے افسوس دے نال کہیا جاندا اے کہ بعض مذاہب اربعہ دے مننے والے وی اس غلطی دے مرتکب ہوئے نيں تے شیعاں دی حقیقت توں باخبر ہوئے بغیر اپنے ذہن وچ موجود نا درست افکار و خیالات دی بنا اُتے انھاں نے شیعاں اُتے ہور تہم تاں لگاواں، جدوں کہ حق وانصاف دا تقاضا ایہ اے کہ انہاں جداں افراد نوں اس مسئلہ اُتے توجہ کرنا چاہیدا سی کہ شیعاں نے اپنے تمام عقائد، احادیث تے وسیع فقہ نوں ائمہعلیهم السلام دے ذریعہ خود رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں حاصل کيتا اے۔
دوسری گل ایہ اے کہ اہل سنت دے چاراں فرقےآں دے امام، شیعاں دے ائمہ دے علم وکمال تے صدق وتقویٰ تے دوسرے بلند مراتب اُتے یقین رکھدے نيں تے انہاں نوں اپنے توں زیادہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں کسب علم وچ نزدیک سمجھدے نيں، ایتھے تک کہ خود ابن تیمیہ نے بعض اوقات اپنے نظریات نوں شیعاں دے ائمہ دے قول توں مستند کيتا اے تے شیعہ فقہ توں مدد لی اے، جداں کہ اساں پہلے وی اس چیز دا ذکر کيتا اے ، انہاں تمام چیزاں دے پیش نظر اک حق پسند تے بے غرض انسان اُتے حقیقت واضح تے روشن اے کہ کس طرح ممکن اے کہ ایداں دے مذہب دے تابع لوک جنہاں دے ائمہ رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں سب توں زیادہ نیڑے ہوںاور دینی حقائق نوں اچھی طرح جاندے ہون، کوئی ایسا عقیدہ رکھدے ہاں جو اسلام دے مسلمات دے برخلاف تے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تعلیمات توں دور ہو؟اور اوہ وی حج بیت اللہ الحرام دا ترک کرنا کہ شیعہ عقیدہ دے مطابق جے کوئی حج بیت اللہ الحرام دے واجب ہونے اُتے اعتقاد نہ رکھے تاں اوہ کافر اے !!
بھر حال جداں کہ معلوم ہُندا اے ايسے زمانہ توں کہ جدوں شیعہ تے سنی حاکمیں دے درمیان سخت عناد تے دشمنی اپنے اوج اُتے سی، اس بحرانی دور وچ جے کوئی شخص دین دے خلاف کوئی کم کردا سی تاں اہل غرض افراد اسنوں شیعہ کہنے لگدے سن، اس طرح لوکاں دے ذہن شیعاں دی طرف توں بھر دتے گئے، چنانچہ شیعاں دے معمولی کمیں نوں وی الٹا کرکے پیش کرنے لگے مثلاً ايسے موضوع کولے لاں جسنوں ابن تیمیہ نے نقل کيتا اے کہ رافضی زیارت دے سفر دے لئی حج دی طرح علم بلند کردے نيں تے لوکاں نوں حج دی طرف دعوت دیندے نيں، اس گل نوں تقریباً یقین توں کہیا جاسکدا اے کہ اس دی وجہ شاید وھی رسم سی جو زمانہ قدیم وچ رائج سی کہ جدوں کوئی کاروان زیارت دے لئی جاندا تھاتواک منادی دے ذریعہ اعلان کرایا جاندا تھاکہ جو سفر دا ارادہ رکھدا ہوئے چاہے تجارت دے لئی ہوئے یا زیارت دے لئی یا کسی تے کِسے کم دے لئی اوہ تیار ہوجائے، تے ایہ رسم موٹر گاڑیاں وغیرہ چلنے توں پہلے شاید تمام ہی دنیا وچ رائج سی، تے اس دی وجہ وی معلوم اے کہ اس زمانہ وچ اکیلے سفر کرنا بہت خطرناک ہُندا سی۔
اسی معمولی تے سادہ کم نوں شیعہ دشمناں نے اس طریقہ توں بیان کيتا کہ جو لوک شیعہ علاقےآں توں دور زندگی بسر کردے نيں تے شیعاں توں اختلاف نظر رکھدے نيں اسنوں حقیقت تے صحیح سمجھ لاں۔
حق گل ایہ اے کہ جے کسی مذہب نوں پہچاننا اے تاں اس مذہب دی صحیح تے مستند کتاباں توں یا انہاں دے نال زندگی کرنے یا اس فرقہ دے علماء تے بابصیرت لوکاں توں سوال وجواب دے ذریعہ پہچانے، نہ کہ انہاں تہم تاں تے ذہنی تصورات دے ذریعہ جو خود غرض یا بے اطلاع لوکاں دے ذریعہ لگائی گئیاں نيں۔
یہ گل مسلم اے کہ شیعاں دے نزدیک بزرگان دین دی قبور دی زیارت اک مستحب عمل اے تے انہاں زیارتاں وچ دعاواں ہُندیاں نيں جنہاں دا مضمون توحید خداوندعالم تے صاحب قبر اُتے سلام تے اس دے فضائل ہُندے نيں، اسيں ایتھے اُتے زیارت دے چند نمونے پیش کردے نيں تاکہ انہاں لوکاں اُتے حقیقت واضح ہوجائے جو شیعاں دے بارے وچ زیارت توں متعلق بدگمانیاں رکھدے نيں،ہم ایتھے اُتے زیارت دے موقع پرجو دعا یا ذکر بولی اُتے جاری کردے نيں بیان کردے نيں، جدوں زائرین کرام امام علی ابن موسی الرضاںکی زیارت دے لئی مشہد مقدس جاندے نيں تے روضہ مبارک وچ وارد ہُندے نيں تاں ایہ دعا پڑھنا مستحب اے:
”بِسْمِ اللّٰهِ وَبِاللّٰهِ وَفِی سَبِیْلِ اللّٰهِ وَعَلٰی مِلَّةِرَسُوْلِ اللّٰهِ (ص) اَشْهَدُ اَنْ لاٰ اِلٰهَ اِلاّٰاللّٰهُ وَحْدَهُ لاٰ شَرِیْكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ اَللّٰهم صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمّدٍ ۔ “
”شروع کردا ہاں اللہ دے ناں تے ايسے دی مددسے نیزاسی دے راستہ تے ملت رسول اللہ وچ قدم بڑھاندا ہون، تے گواہی دیندا ہاں کہ اللہ دے علاوہ کوئی خدا نھاں، اوہ وحدہ لا شریک اے، تے شھادت دیندا ہاں کہ حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خدا دے بندے تے رسول نيں، بار الہٰا ! محمد وآل محمد اُتے اپنی رحمت نازل فرما“۔
اور اوتھے پڑھی جانے والی دعاواں وچوں زیارت اہل قبور وی اس طرح توں اے:
”اَلسَّلاٰمُ عَلٰی اهلِ الدِّیَارِ مِنَ الْمُسْلِمِیْنَ وَالْمُومِنِیْنَ مِنْ اَهْلِ لاٰ اِلٰهَ اِلاَّ اللّٰهُ رَحِمَ اللّٰهُ الْمُسْتَقْدِمِیْنَ مِنَّا وَالْمُسْتَاخِرِیْنَ وَاِنَّا اِنْشَاءَ اللّٰهُ بَكُمْ لاٰحِقُوْنَ اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَةُ اللّٰهِ وَبَرَكَاتُهُ “۔
”سلام ہوئے مسلماناں تے لا الہ الا اللہ اُتے ایمان لیانے والےآں دے شھر (خموشاں) پر، خدا رحمت کرے اس دیار وچ اسيں توں پہلے آنے والےآں تے بعد وچ آنے والےآں پر، انشاء اللہ اسيں وی ايسے دیار توں ملحق ہونے والے نيں، تسيں اُتے سلام تے خدا دی رحمت وبرکات ہو“۔
اسی طرح اوتھے پڑھی جانی والی دعائے استغفار اس طرح اے:
”اَسَتَغْفِرُ اللّٰهَ الَّذِیْ لاٰ اِلٰهَ اِلاَّ هو الْحَيُّ الْقَیُّوْمُ اَلرَّحْمٰنُ الرَّحِیْم ذُوْالْجَلاَلِ وَالاِكْرَام وَاَتُوْبُ اِلَیْهِ وَاَسْئَلُهُ اَنْ یُصَلِّیَ عَلٰی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاَنْ یَتُوْبَ عَلَیَّ تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلِیْلٍ خَاضِعٍ خَاشِعٍ فَقِیْرٍ مِسْكِیْنٍ مُسْتَكِیْنٍ، لاٰیَمْلِكُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَلاٰ ضَراً وَلاٰ مَوْتاً وَلاٰ حَیٰوةً وَلاٰنُشُوْراً ۔ “
”میں توبہ تے استغفار کردا ہاں اس اللہ توں جس دے علاوہ کوئی معبود نئيں جو حیّ وقیّوم، رحمن و رحیم تے صاحب عظمت و جلالت اے، تے وچ ايسے دی بارگاہ وچ تاں بہ کردا ہون، تے ايسے توں سوال کردا ہاں کہ محمد و آل محمد اُتے درود وسلام بھیج، تے اپنے اس خاضع، خاشع، فقیر، مسکین بندے دی توبہ قبول کر، جو خود اپنے نفس دے لئی کسی نفع ونقصان تے موت وحیات ہور حشر ونشر دا مالک نئيں اے “۔
آپ نے ملاحظہ فرمایا کہ شیعہ حضرات قبور دی زیارت دے موقع اُتے اس طرح دی دعاواں پڑھدے نيں، شیعہ حضرات دی دعاواں تے اذکار دیاں کتاباں وچ سب توں اہم کتاب صحیفہ سجادیہ اے کہ جے کوئی شخص اس کتاب وچ موجود ہ دعاواں وچ صحیح غور وفکر کرے تاں اسنوں معلوم ہوجائے گا کہ حقیقت توحید کیہ اے ؟
خدا دے سامنے حقیقی خضوع وخشوع کِداں کيتا جاندا اے اس کتاب وچ ایداں دے مطالب موجود نيں جو دوسری کتاباں وچ بمشکل تمام پائے جاندے نيں، شیعہ حضرات خصوصاً علمائے کرام مقدس روضاں اُتے صحیفہ سجادیہ توں اس طرح دی دعاواں پڑھدے نيں:
”اِلٰهِیْ مَنْ حَاوَلَ سَدَّ حَاجَتِه. مِنْ عِنْدَكَ فَقَدْ طَلَبَ حَاجَتَهُ فِیْ مَظَانِّها وَاِنِّیْ طَلَبْتُهُ مِنْ جِهَتِها وَمَنْ تَوَجَّهَ بِحَاجَتِه. اَلیٰ اَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ اَوْ جَعَلَ سَبَبَ نَجْحِها دُوْنَكَ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلْحِرْمَانِ وَاسْتَحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَوَاتَ الإحْسَاْنِ “۔
” بار الٰھا ! جس نے تیرے توں اپنی حاجت طلب کرنے دا ارادہ کيتا اس نے اپنی حاجت نوں صحیح جگہ توں طلب کيتا لہٰذا وچ تیرے در دا سوالی ہاں تے جس نے اپنی حاجت نوں کسی غیر توں طلب کيتا یا کامیابی نوں تیرے علاوہ کسی غیر دے در اُتے تلاش کیہ اوہ محروم رہیا تے تیرے احسان دے فوت ہونے دا سبب بنا“۔
اسی طرح صحیفہ سجادیہ دی اک دوسری دعا:
”اِلٰهِیْ خَابَ الوَافِدُوْنَ عَلٰی غَیْرِكَ وَخَسِرَ الْمُتَعَرِّضُوْنَ اِلاَّ لَكَ وَضَاعَ الْمُلِمُّوْنَ اِلاَّ بِكَ وَاَجْدَبَ الْمُنْتَجِعُوْنَ اِلاَّ مَنِ انْتَجَعَ فَضْلَكَ “۔
”پالنے والے تیرے علاوہ دوسرے توں رغبت رکھنے والا انسان ذلیل اے تے تیرے علاوہ دوسرےآں دی طرف توجہ کرنے والا خسارہ وچ اے، ہور تیرے علاوہ کسی دوسرے توں لَو لگانے والا نقصان وچ اے، تے تیرے علاوہ کسی دی ذات توں امید رکھنے والادہودے ميں اے “
صحیفہ سجادیہ دی اک تے دعا: ”تَبَارَكْتَ وَتَعَالَیْتَ لاٰ اِلٰهَ اِلاَّ اَنْتَ، صَدَّقْتُ رُسُلَكَ وَآمَنْتُ بِكِتَابِكَ وَكَفَرْتُ لِكُلِّ مَعْبُوْدٍ سِوَاكَ وَبَرِئْتُ مِمَّنْ عَبَدَ غَیْرَكَ“
”خداوندا!تیری ذات، گرامی تے بابرکت اے، تے ہر برائی توں پاک و پاکیزہ اے تیرے علاوہ کوئی معبود نئيں وچ تیرے انبیاء دی تصدیق کردا ہون، انہاں اُتے ایمان رکھدا ہاں ہور تیری کتاب (قرآن) اُتے وی ایمان رکھدا ہون، تے تیرے علاوہ دوسرے تمام معبوداں دا انکار کردا ہون، ہور تیرے علاوہ کسی غیر دی عبادت کرنے والےآں توں برائت تے دوری دا اعلان کردا ہوں“۔
شیعاں دے نزدیک مقدس روضاں اُتے قرآن پڑھنا مستحب اے کہاور اس دا ثواب صاحب قبر نوں ہدیہ کرنا مستحب اے تے جے زیارت کردے وقت نماز دا وقت ہوجائے تے نیڑے دی مسجد وچ نماز جماعت ہورہی اے تاں اس زیارت نوں روک کر نماز جماعت وچ حاضر ہونا مستحب اے، تے ايسے طرح ایہ وی مستحب اے کہ روضاں دے اندر بے ہودہ لفظاں تے ناشائستہ کلمات بولی اُتے جاری نہ کرے تے دنیاوی امور دے بارے وچ گلاں نہ ہون، تے زائر نوں چاہیدا کہ فقیراں نوں صدقہ دے تے محتاجاں دی مدد تے نصرت کرے، تے اوتھے اُتے زیادہ نہ ٹھھرے۔
روضہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ریارت کيتی کیفیت، شیعاں دی نظر وچ
مستحب اے جدوں انسان مسجد النبی وچ وارد ہوئے تاں دورکعت نماز تحیت مسجد بجالائے تے داہنی طرف دے ستون دے نزدیک اس طرح روبقبلہ کھڑا ہوکہ بایاں شانہ قبر مطھر دی طرف ہوئے تے داہنا شانہ منبر دی طرف کرکےاس طرح کھے:
”اَشْهَدُ اَنْ لاٰ اِلٓهَ اِلَّا اللّٰهُ وَحْدَهُلاٰ شَرِیْكَ لَهْ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مَُحَمّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَاَشهَدُ اَنّكَ رَسُوْلُ اللّٰهِ وانَّكَ مُحَمّدُ بْنُ عَبْدِاللّٰهِ وَاَ شْهَدُ اَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسَالاٰ تِ رَبِّكَ وَنَصَحْتَ لِامَّتِكَ وَجَاهَدْتَ فِی سَبِیْلِ اللّٰهِ وَعَبَدْتَ اللّٰهَ حَتّٰی اَتیٰكَ الْیَقِیْنُ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَادَّیْتَ الَّذِیْ عَلَیْكَ مِنَ الْحَقِّ وَاَنَّكَ قَدْ رَوفْتَ بِالْمُومِنِیْنَ وَغِظْتَ عَلٰی الْكٰافِرِیْنَفَبَلَّغَ اللّٰهُ بِكَ اَفْضَلَ شَرَفِ مَحَلِّ الْمُكّرَ مِیْنَ،اَ لْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِیْ اِسْتَنْقَذْ نَا بِكَ مِنَ الشِّرْ كِ وَالضَّلاٰ لَةِ
اَللّٰهم فَاجْعَلْ صَلَوَاتكَ وَصَلَوَاتِ مَلاٰئِكَتِكَ الْمُقَرَّ بِیْنَ وَاَنْبِیَائِكَ الْمُرْسَلِیْنَ وَعِبَادِكَ الصَّا لِحِیْنَ وَاهلَ السَّمٰوٰتِ وَالارْضِیْنَ وَمَنْ سَبَّحَ لَكَ یَارَبَّ الْعَالَمِیْنَ مِنَ الاوَّلِیْنَ وَالآٰخِرِیْنَ عَلیّٰ مُحَمَّدٍعَبْدِكَ وَرَسُوْلِكَ وَنَبِیْكَ وَاَمِیْنِكَ وَنَجِیِّكَ وَحَبِیْبِكَ وَصَفِیِّكَ وَخَاصَّتِكَوَصَفْوَتِكَ وَخَیْرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ
اَللّٰهم اَعْطِهِ الدَّرَجَةَ الرَّفِیْعَةَ،وَآتِهِ الْوَسِیْلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَابْعَثْهُ مُقَاماً مَحْمُوْداً یَغْبِطُهُ بِهِ الاوَّلُوْنَ وَالآخِرُوْنَ اَللّٰهم اِنَّكَ قُلْتَ:
( وَلَوْاَنَّهم اِذْظَلَمُوْا اَنْفُسَهم جَاْءُ وكَ فَسَتَغْفرُوْا اللّٰهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهم الرَّسُوْلُ لَوَجَدُوْا اللّٰهَ تَوَّاباً رَحِیْماً ) (سورہ نساء ٦۴)
وَاِنِّیْ اَتَیْتُكَ مُسْتَغْفِراً تٰائِباً مِنْ ذُنُوْبِیْ، وَاِنِّیْْ اَتَوَجَّهُ بِكَ اِلٰی اللّٰهِ رَبِّی وَ رَبِّكَ لِیَغْفِرلی ذُنُوْبی “۔
ترجمہ زیارت:
”میں گواہی دیندا ہاں کہ اس اللہ دے علاوہ کوئی معبود نھاں، اوہ وحدہ لا شریک اے، تے شھادت دیندا ہاں کہ حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دے بندے تے رسول نيں، وچ گواہی دیندا ہاں کہ آپ اللہ دے رسول تے جناب عبد اللہ دے فرزند نيں۔
میں گواہی دیندا ہاں کہ آپ نے اپنے پرور دگار دے تمام احکام نوں کما حقہ پہونچایا، اپنی امت دی اصلاح فرمائی، خدا دی راہ وچ جھاد کيتااور خدا دی عبادت دی ایتھے تک کہ حکمت وموعظہ حسنہ دے ذریعہ یقین دے بلند درجات تک پہونچ گئے، آپ نے اپنے تمام حقوق ادا کردئے، آپ مومنین اُتے وڈے مھربان تے رحم دل نيں جس طرح کفار تے مشرکین اُتے غضب ناک تے سخت دل نيں، تمام تعریفاں اس اللہ دے لئی نيں جس نے آپ دی بدولت سانوں شرک وگمراہی توں نجات دی۔
بار الہٰا!ان اُتے درود و رحمت نازل فرما، ہور تمام ملائکہ مقربین، انبیاء مرسلین، بندگان صالحین، اہل سماوات وزمین، تے تیری تسبیح کرنے والی تمام مخلوق دا دردو وسلام ہوئے تیرے بندہ تے تیرے رسول پر، تیرے اسيں راز تے امین پر، تیرے حبیب وصفی پر، تیرے خاص تے منتخب پراور مخلوقات وچ سب توں بلندوبھتر پر۔
بار الہٰا!اپنے رسول نوں بلند وبالا درجات عنایت فرما، تے آپ کوہم ارے لئے جنت تک پہنچنے دا وسیلہ قرار دے، ہور آپ نوں اس مقام محمود اُتے فائز فرماجس اُتے تمام مخلوقات رشک تے ناز کرن، خداوندا! تاں نے فرمایا اے :
( وَلَوْاَنَّهم اِذْظَلَمُوْا اَنْفُسَهم جَاْءُ وكَ فَسَتَغْفرُوْا اللّٰهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهم الرَّسُوْلُ لَوَجَدُوْا اللّٰهَ تَوَّاباً رَحِیْماً )
”اے کاش جدوں انہاں لوکاں نے اپنے نفس اُتے ظلم کيتا سی تاں آپ دے پاس آندے تے خود وی اپنے گناہاں توں استغفار کردے تے رسول وی انہاں دے حق وچ استغفار کردے، تاں ایہ خدا نوں وڈا ہی توبہ قبول کرنے والا تے مھربان پاتے“۔
بتحقیق وچ آپ دی بارگاہ وچ اپنے گناہاں توں توبہ تے استغفار دے لئی آیا ہون، تے آپ دے ذریعہ خدا دی بارگاہ وچ متوجہ ہُندا ہاں تاکہ میرا تے آپ کاپرور دگار میرے گناہاں نوں بخش دے“۔
شیعاں دی دوسری زیارتاں وی ايسے طرح دی نيں، جو دعاواں تے اذکار دیاں کتاباں وچ تفصیلی طور اُتے بیان کيتی گئیاں نيں ،اور جنہاں وچوں چند جملے اسيں پہلے وی ذکر کرچکے نيں۔
۱۳۔ صالحین دی قبور دے بارے وچ
ابن تیمیہ کاکہنا اے: بعض لوک گمان کردے نيں کہ جنہاں شھراں وچ انبیاء وصالحین دی قبور نيں اوہ اس زمین توں بلاء تے خطرات نوں دور کردے نيں مثلاً اہل بغداد قبر احمد ابن حنبل، بشر حافی تے منصور بن عمارکی وجہ تاں، اہل شام قبور انبیاء (منجملہ خلیل خداجناب ابراہیم ں)(۲۰۸) ، ايسے طرح اہل مصر قبر نفیسہ تے ہور چند قبر اں دے ذریعہ، ہور اہل حجاز مرقد پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم، تے اہل بقیع دی وجہ توں بلاء تے مصیبتاں توں محفوظ نيں، جدوں کہ ایہ تمام غلط تے اسلام وقرآن، سنت تے اجماع دے خلاف اے، کسی جگہ کسی دی قبر ہوناکسی حادثہ توں امان وچ رہنے دے لئی کوئی تاثیر نئيں رکھدا، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا وجود مقدس آپ دی زندگی وچ امان دا سبب سی، آپ دی وفات دے بعدنئيں اے۔(۲۰۹)
جو لوک ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ سانوں قبور توں فائدہ پہنچدا اے تے شھر وچ قبور دا ہونا دفع بلا دا سبب بندا اے، ایداں دے لوک گویا قبور نوں بتاں دی جگہ مندے نيں، انہاں دا قبور دی طرف توں نفع ونقصان دا عقیدہ بالکل کفار دے عقیدہ دی طرح اے جو بتاں نوں نفع ونقصان پہنچانے والا مندے نيں۔(۲۱۰)
۱۴۔ قبراں پراوران دے اطراف عمارت بنانا، تے انہاں نوں مسمار کرنے دی ضرورت
ابن تیمیہ دا کہنا اے :مسجد، صرف خدا دی عبادت دے لئی بنائی جاندی اے، تے مخلوق دی قبراں دے اطراف وچ مسجد بنانا صحیح نئيں اے، ايسے طرح انہاں مخلوقین دے لئی مسجد بنانا یا مخلوق دے گھراں (یعنی انہاں دی قبراں) دی طرف سفر کرنا جائز نئيں اے۔(۲۱۱)
چنانچہ بقیع تے ہور قبور دے بارے وچ ابن تیمیہ کہندا اے کہ جے اوتھے دعا، تضرع، طلب حاجت، استغاثہ تے اس طرح دی دوسری چیزاں انجام دتی جاواں تاں انہاں کمیں توں روکنا ضروری اے، تے جو عمارتاں انہاں قبور دے اطراف وچ بنائی گئیاں نيں انہاں نوں ویران تے مسمار کرنا ضروری اے، تے جے فیر وی اوتھے مذکورہ کم انجام دتے جاواں تاں قبراں نوں اس طرح توں مسمار کردتا جائے کہ ناں ونشان تک باقی نہ رہے۔(۲۱۲)
۱۵۔ نماز دے لئی مصلّیٰ بچھانیا
ابن تیمیہ دا کہنا اے :اگر نماز پڑھنے والے دا قصد ایہ ہوئے کہ مصلّے دے اُتے نماز پڑھی جائے تاں ایہ سَلَف مھاجرین، انصاراور تابعین دی سنت دے خلاف اے کیونجے اوہ سب لوک زمین اُتے نماز پڑھدے سن تے کِسے دے پاس وی نماز دے لئی مخصوص مصلّیٰ نئيں ہُندا سی، جداں کہ امام مالک نے وی کہیا اے کہ نماز دے لئی مصلّیٰ بچھانیا بدعت اے۔(۲۱۳)
اسی طرح موصوف کاکہنا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی نماز پڑھنے دے لئی مصلّیٰ نئيں بچھاندے سن تے صحابہ وی یا ننگے پیر یا جوندے پہن کرنماز پڑھدے سن تے انہاں دی نماز زمین اُتے یا چٹائی یا ايسے طرح دی چیزاں اُتے ہُندی سی۔(۲۱۴)
۱٦۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں توسل کرنا، انہاں توں حاجت طلب کرنا تے انہاں نوں شفیع قرار دینا
ابن تیمیہ کامذکورہ امور دے بارے وچ کہنا اے کہ جے کوئی زیارت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی جاندا اے لیکن جے اس دا قصد دعا تے سلام نئيں اے بلکہ اس دا مقصد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں حاجت طلب کرنا اے تے ا س دے لئی اوتھے اُتے اپنی آواز بلند کرناہے تاں ایداں دے شخص نے گویا رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اذیت دتی اے تے خود اپنے اُتے ظلم وستم کيتا اے۔
اس بحث دے ضمن وچ ابن تیمیہ نے انہاں احادیث پیغمبر نوں وی بیان کيتا اے جنہاں دا مضمون ایہ اے کہ جس شخص نے میری وفات دے بعد میری ریارت کيتی گویا اس نے میری زندگی وچ میری زیارت کيتاور انھاں نے انہاں تمام احادیث نوں باطل، جعلی تے ضعیف شمار کيتا اے۔(۲۱۵)
کسی اہل قبر توں توسل (اس دے وسیلہ توں دعا) کرنے دے بارے وچ ابن تیمیہ دا کہنا اے کہ بعض زائرین قبور ایداں دے ہُندے نيں جنہاں دا قصد ایہ ہُندا اے کہ انہاں دی حاجت پوری ہو، کیونجے اوہ صاحب قبر نوں خدا دی بارگاہ وچ صاحب عظمت سمجھدے نيں تے اسنوں بارگاہ خداوندی وچ واسطہ قرار دیندے نيں تے اس دے لئی نذر تے قربانی کردے نيں تے انہاں نوں صاحب قبر دے لئی ہدیہ کردے نيں تے بعض زائرین اپنے مال دا اک حصہ صاحب قبر دے لئی معین کردے نيں، ايسے طرح بعض گروہ صاحب قبر نال محبت تے اس دے دیدار دے شوق وچ اس دی زیارت دے لئی جاندے نيں تے اس دی قبر دی طرف سفر کوایسا سمجھدے نيں جداں صاحب قبرکی زندگی وچ اس دی طرف سفر کيتا ہو، تے جدوں اس صاحب قبر دی زیارت کرلیندے نيں جس توں اوہ محبت رکھدے نيں تاں اپنے دل وچ سکون وآرام تے اطمینان محسوس کردے نيں، اس طرح دے لوک ایداں دے بت پرست نيں جو بتاں نوں خدا دی طرح مندے نيں۔(۲۱٦)
رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں توسل دے بارے وچ وضاحت
سمہودی سُبکی دے قول نوں نقل کردے ہوئے کہندے نيں کہ محبوب دا ذکر کرنا دعا کيتی قبولی دا سبب بندا اے، چنانچہ ايسے کم نوں توسل کہیا جاندا اے، تے استغاثہ، شفیع قرار دینا تے توجہ کرنا بھی۔
توسل دا ایہ مسئلہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زندگی وچ متعدد بار رونما ہويا اے چنانچہ نسائی تے ترمذی نے عثمان بن حُنیف توں روایت نقل کيتی اے کہ جدوں اک نابینا شخص رسول اسلام (ص)کی خدمت وچ اپنی شفا دے لئی حاضر ہويا تاں رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس نابینا نوں حکم دتا کہ ایہ دعا پڑھو:
”اَللّٰهم اِنِّیْ اَسْئَلُكَ وَ اَتَوَجَّهُ اِلَیْكَ بِنَبِیِّكَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرِّحْمَةِ،یَا مُحَمَّدُ اِنِّیْ تَوَجَّهْتُ بِكَ اِلٰی رَبِّیْ فِی حَاجَتِیْ لِتَقْضِیَ لِیْ، اَللّٰهم شَفِّعْهُ لِیْ “
”خدا وندا!میں تیرے توں سوال کردا ہاں تیرے پیغمبر حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے واسطہ توں جو نبی رحمت نيں، تے وچ تیری طرف متوجہ ہُندا ہون، اے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ اپنی حاجت دی قبولی وچ آپ دے وسیلہ توں خدا دی بارگاہ وچ متوجہ ہُندا ہاں تاکہ میری حاجت روا ہو، اے خدائے مھربان حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں میرا شفیع قرار دے“۔
طبرانی نے وی ايسے طرح دی حدیث ایداں دے مرد دے بارے وچ نقل کيتی اے جو وفات پیغمبراکرمکے بعد عثمان بن عفان دے زمانہ وچ اک حاجت رکھدا سی تے عثمان بن حنیف نے اسنوں مذکورہ دعا پڑھنے دے لئی کہیا، (اور جدوں اس نے وی مذکورہ دعا نوں پڑھیا تاں اس دی حاجت پوری ہوگئی)
اسی طرح بیہقی نے اک روایت نقل کيتی اے کہ جدوں جناب عمر دے زمانہ وچ قحط پڑاتوسب لوکاں نے مل کے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر توں توسل کيتا تے انہاں وچوں اک شخص نے پیغمبر اکرم دی قبر دے سامنے کھڑے ہوکے کہیا:
”یَاْ رَسُوْلَ اللّٰهِ اِسْتَسْقِ لِامَّتِكَ فَاِنَّهم قَدْ هَلَكُوْا “
”اے پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم)اپنی امت دے لئی خدا توں بارش طلب کرن کیونجے آپ دی امت پانی نہ ہونے دی وجہ توں ھلاک ہوئی جاندی اے “
اسی طرح امام مالک دا مسجد النبی وچ ابوجعفر دے نال اک مناظرہ ہويا، اس وچ انھاں کہیا) کہ قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف رخ کرکے کھڑے ہوئے تے انہاں نوں اپنا شفیع قرار دو۔(۲۱٧)
اسی طرح جناب عمر خشک سالی تے قحط دے زمانہ وچ حضرت رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا جناب عباس توں توسل کردے نيں تے اس طرح بارگاہ خداوندی وچ عرض کردے نيں:
”اَللّٰهم كُنَّا نَتَوَسَّلُ اِلَیْكَ بِنَبِیِّنَا فَتُسْقِیْنَا، وَاِنَّا نَتَوَسَّلُ اِلَیْكَ بِعَمِّ نَبِیِّنَا فَاسْقِنَا “(۲۱۸)
”خدا وندا! اسيں قحط دے زمانہ وچ تیرے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں توسل کردے سن تے تاں سانوں سیراب کردیندا سی ،اور ہن پیغمبر دے چچا توں توسل کردے نيں، بارِ الہٰا تاں سانوں سیراب فرما“
اک دوسری روایت دے مطابق، عمر نے لوکاں توں کہیا کہ جناب عباسنوں خدا دی بارگاہ وچ وسیلہ قرار دو، خود ابن تیمیہ کہندے نيں کہ اصحاب پیغمبر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ آپ توں توسل کردے سن تے آپ دی وفات دے بعد جس طرح آپ توں متوسل ہُندے سن ايسے طرح آپ دے چچاجناب عباس توں وی توسل کردے سن ،ابن تیمیہ دا کہنا اے کہ امام احمد ابن حنبل اپنی دعاواں وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں متوسل ہُندے سن، تے امام احمد ابن حنبل دا وی (ان دے دو نظریاں وچ اک) یھی نظریہ تھاکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قسم کہانا تے انہاں توں توسل کرنا، جائز اے۔(۲۱۹) ایہ تے اس طرح دی بہت ساریاں مثالاں جو اہل سنت دے چار مذاہب دی صحاح ستہ تے دوسری معتبر کتاباں وچ موجودہاں انہاں توں معلوم ہُندا اے کہ پیغمبر اکرم (ص)سے توسل کرنا انہاں توں شفاعت کرنا تے پیغمبر دے علاوہ دوسرےآں مثلاً آنحضرتکے چچا توں توسل کرنا وی سلف دی سیرت رہی اے۔
توسل تے استغاثہ دے بارے وچ نَبھانی دا نظریہ
شیخ یوسف نبھانی، سُبکی دا قول نقل کردے ہوئے کہندے نيں کہ پیغمبر اکرمسے توسل تے استغاثہ کرنا تے آپ نوں شفیع قرار دینا جائز بلکہ بھتر اے تے ایہ چیز ہر دیندار نوں معلوم اے، تے انبیاء ومرسلین وی اس اُتے عمل کيتا کردے سن، تے ايسے طرح سَلف صالح، علمائے کرام تے عوام الناس دی وی یھی سیرت رہی اے۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں توسل کرنا ہر حال وچ جائز اے، چاہے آپ دی خلقت توں پہلے ہو، یا آپ دی خلقت دے بعد چاہے آپ دی زندگی وچ ہوئے یا آپ دی وفات دے بعد، عالم برزخ وچ ہوئے یا قیامت دے روز۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں توسل ایہ اے کہ انسان خداوندعالم توں اپنی حاجت روائی دے لئی اس دی بارگاہ وچ خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں یا انہاں دی عظمت تے بزرگی نوں وسیلہ قرار دے، ایہ تِناں قسم دا توسل جائز اے تے انہاں دے بارے وچ صحیح احادیث بیان ہوئیاں نيں، تے انہاں وچ کوئی فرق نئيں اے کہ لفظ توسل استعمال ہوئے یا لفظ شفاعت یا استغاثہ۔
اس دے بعد نبھانی خود اس سلسلے وچ کہندے نيں کہ اوہ تمام مسلمان جو قبور دی زیارت دے لئی جاندے نيں، تے خدا دے صالح بندےآں مخصوصاً انبیائے الٰھی، بالخصوص سردار انبیاء حضرت محمد مصطفیٰ توں استغاثہ کردے نيں اگرچہ زیارت تے استغاثہ کردے وقت انہاں دی عظمت نوں مدنظر رکھنے دی کوشش کردے نيں اس دے باوجود ایہ جاندے نيں کہ اوہ خدا دے بندے نيںجو خود اپنے لئے یا دوسرےآں دے لئی نفع ونقصان دے مالک نئيں نيں، لیکن خدا دے سب توں محبوب تے مقرب بندے نيں جنہاں نوں خداوندعالم نے اپنے دین تے شریعت دی تبلیغ دے لئی اپنے تے اپنے بندےآں دے درمیان واسطہ قرار دتا اے، تے خدا دے بندے وی انہاں دی نبوت تے انہاں دی عظمت اُتے ایمان و عقیدہ رکھدے نيں تے انہاں حضرات کوتمام مخلوق وچ خدا دا مقرب ترین بندہ تصور کردے ہوئے انہاں نوں اپنے گناہاں دی بخشش، حاجت دی برآوری دے لئی بارگاہ خداوندی وچ وسیلہ تے واسطہ قرار دیندے نيں۔
زیارت قبر پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی سفر کرنا یا آنحضرت توں استغاثہ کرنا تمام علمائے اسلام تے عوام الناس دے نزدیک ضروریات دین وچوں اے، ایتھے تک کہ بعض مالکی علماء دے نزدیک جداں کہ ابن حجر تے سُبکی توں نقل ہويا اے کہ جو لوک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت کرنے وچ مانع ہُندے سن انہاں نوں کافر جاندے سن ۔
اور ایہ گل کسی اُتے مخفی نئيں اے کہ امت محمدی دے تمام علماء (فقھاء، محدثین، متکلمین تے صوفی حضرات)، تمام مذاہب دے خاص وعام قول وفعل توں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں توسل، استغاثہ، شفاعت تے طلب حاجت کرنے اُتے اتفاق رکھدے نيں، چاہے دنیاوی امور وچ ہاں یا اخروی امور وچ ، ايسے طرح آپ دی زیارت دے سفر نوں چاہے نزدیک توں ہوئے یا دور ترین علاقہ توں اک مستحب کم سمجھنے اُتے اتفاق رکھدے نيں، تے اوہ وی اس طرح کہ انہاں دی نظر وچ زیارت دا مسئلہ اک ایسی چیز اے جس دی دین وچ ضرورت نوں سبھی جاندے نيں تے کِسے اُتے وی ایہ گل مخفی نئيں اے، ایتھے تک کہ اس دے خلاف ہونے نوں تصور تک وی نئيں کردے، تے انھاں نے انہاں سب چیزاں نوں قدیم علماء تے بزرگاں توں حاصل کيتا اے تے اسنوں افضل ترین عبادتاں وچوں شمار کردے نيں، تے جے کچھ لوک اس مسئلہ وچ مخالفت کردے نيں تاں انہاں وچ سب توں پہلے ابن تیمیہ تے اس دے چند شاگرد نيں ،جدوں کہ انہاں وچ ہر اک دے مقابلہ وچ علماء دی اک کثیر تعداد موجود اے جنھاں نے انہاں دے نظریہ نوں باطل تے ردّ کيتا اے، تے صرف یھی کہنا کافی اے کہ حق اکثر علماء دے نال اے جس دی پیروی کرنا واجب اے۔
اگر توسل (جس طرح کہ ابن تیمیہ تے اس دے شاگرد کہندے نيں) شرک ہُندا تاں فیر سَلف صالح تے خَلف امت توں ایہ کم صادر نہ ہُندا، جدوں کہ تمام اصحاب تے سلف صالح آنحضرت توں توسل کردے سن، انہاں وچوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی دعاواں اس طرح نيں:
”اَللّٰهم اِنِّی اَسْالُكَ بِحَقِّ السَّائِلِیْنَ عَلَیْكَ “
اور ایہ دعا آشکار تے واضح طور اُتے توسل دا اک نمونہ اے، تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ دعا اپنے اصحاب نوں تعلیم دی، تے اس دے پڑھنے دا حکم صادر فرمایا۔
ابن ماجَہ نے صحیح سند دے نال ابو سعید خُدْری توں روایت کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جے کوئی شخص گھر توں نماز دے لئی نکلے تاں اس دعا نوں پڑھے:
”اَللّٰهم اِنِّی اَسْالُكَ بِحَقِّ السَّائِلِیْنَ عَلَیْكَ، وَاَسْالُكَ بِحَقِّ مَمْشَایَ هٰذَا اِلَیْكَ فَاِنِّی لَمْ اَخْرُجْ اَشِراً وَلاٰ بَطَراً وَلاٰ رِیَاءً وَلاٰسُمْعَةً، خَرَجْتُ اِتَّقَاءَ سَخَطِكَ وَابْتِغَاءَ رِضَائِكَ فَاسْالُكَ اَنْ تُعِیْذَنی مِنَ النَّارِ، وَاَنْ تَغْفِرَ لی ذُنُوْبی فَاِنَّهُ لاٰ یَغْفِرُ الذُّنُوْبَ اِلاّٰ اَنْتَ“
ترجمہ دعا ”بار الہٰا!میں تیرے توں سوال کرنے والےآں دے وسیلہ توں سوال کردا ہون، تے تیری راہ وچ اٹھنے والے قدمیں نوں وسیلہ قرارد دیندا ہون، وچ کِسے فتنہ وفساد دے لئی نئيں نکلیا ہاں بلکہ تیرے غضب توں بچنے دے لئی تے تیری رضا نوں حاصل کرنے دے لئی نکلیا ہون، بار الہٰا!تو مینوں آتش جہنم توں محفوظ رکھ تے میرے گناہاں نوں بخش دے، کیونجے تیرے علاوہ میرے گناہاں نوں کوئی نئيں بخش سکتا“۔
خداوندعالم اس دعا دے پڑھنے والے اُتے توجہ کردا اے تے اس دے لئی ستر ہزار فرشتے طلب بخشش کردے نيں۔
جلال الدین سیوطی نے جامع کبیر وچ تے بعض دوسرے علماء کرام نے نقل کيتا اے کہ تمام سَلف صالح جس وقت مسجد وچ نماز پڑھنے دے لئی جایا کردے سن تاں مذکورہ حدیث نوں پڑھیا کردے سن، تے اس حدیث وچ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ایہ جملہ” بِحَقِّ السَّائِلِیْنَ عَلَیْكَ“ ہر سوال کرنے والے بندہ مومن توں توسل کيتا اے، اس حدیث نوں ابن السنّی نے وی صحیح سند دے نال جناب بلال، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے موذن توں نقل کيتا اے تے حافظ ابو نعیم تے بیہقی نے اپنی کتاب ” دَعَوات“ وچ (تھوڑے اختلاف دے نال) بیان کيتا اے۔
توسل دے بارے وچ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اک حدیث نوں طبرانی نے (جامع)کبیر واوسط وچ تے ابن حنّان تے حاکم نے وی نقل کيتااے، جس کابعض حصہ اس طرح اے کہ جدوں فاطمہ بنت اسد (حضرت علی ں)کی مادر گرامی دی وفات ہوئی تاں حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دے لئی اس طرح دعا فرمائی:
”اِغْفِرْ لِامِّی فَاطِمَةَ بِنْتِ اَسَدٍ وَ وَسِّعَ عَلَیْها مَدْخَلَها بِحَقِّ نَبِیِّكَ وَالانْبِیَاءِ الَّذِیْنَ مِنْ قَبْلِی “(۲۲۰)
”خداوندا!، میری میں فاطمہ بنت اسد توں در گذر فرما، تے انہاں دے لئی قبر نوں وسیع فرما،تینوں تیرے پیغمبر دا واسطہ تے انہاں انبیاء دا واسطہ جو میرے توں پہلے گذر چکے نيں۔(۲۲۱)
جب ابن تیمیہ توں ایہ سوال کيتا گیا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوات ودرود آہستہ بھیجنا بھتر اے یا بلند آواز وچ ؟ تے ایہ جو جناب ابن عباس توں مروی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے بلند آواز وچ صلوات بھیجی جائے، تاں کیہ ایہ حدیث صحیح اے ؟ تاں اس دے جواب وچ ابن تیمیہ نے کہیا: مذکورہ حدیث علماء دے نزدیک جھوٹی تے جعلی اے تے اس سلسلہ وچ کوئی وی حدیث ہوئے جھوٹی اے، کیونجے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوات بھیجنا دعا تے ذکر کيتی منزل وچ اے تے دعا و ذکر آہستہ تے خفی آواز وچ ہونا چاہیدا۔(۲۲۲)
۱۸۔ قبور دے پاس مسجد بنانا تے قرآن مجید رکھنا
ابن تیمیہ دے فتوےآں وچوں اک فتویٰ ایہ وی اے کہ جتھے قبر ہوئے اوتھے اُتے مسجد بنانا جائز نئيں اے، ايسے طرح مسجد وچ کِسے میت نوں دفن کرنا وی جائز نئيں اے، تے جے پہلے توں کسی مسجد وچ میت دفن ہوئی ہوئے تاں اس قبر نوں توڑ کر زمین دے برابر کردینا چاہیدا (تاکہ اس دا ناں ونشان باقی نہ رہے) تے جے مسجد وچ کوئی تازہ میت دفن ہوئے تاں اس قبر نوں کھول کر اس میت نوں کڈ لیا جائے، ہور جے کوئی مسجد میت دفن ہونے دے بعد بنائی جائے تاں یا تاں مسجد نوں گراکر ختم کردتا جائے یا قبر دی شکل نوں ختم کردتا جائے، ايسے طرح جے قبر دے نزدیک کوئی مسجد بنائی جائے تاں نہ اس وچ واجب نماز پڑھی جاسکدی اے تے نہ ہی مستحب نماز(۲۲۳)
قبور دے نزدیک تلاوت دی غرض توں قرآن رکھنا اک بری بدعت اے، کیونجے سلف صالح دے درمیان ایسی کوئی گل نئيں ملدی، تے ایہ وی قبور دے نزدیک مسجد بنانے دے حکم وچ اے ۔(۲۲۴)
۱۹۔ ہر نويں چیز بدعت اے
ابن تیمیہ اس حدیث توں تمسک کردے نيں جس دا مضمون ایہ اے کہ ہر نويں چیز توں پرہیز کرو کیونجے ہر نويں چیز بدعت اے، تے ہر بدعت گمراہی اے، چنانچہ اس حدیث دے ضمن وچ کہندا اے کہ سلف صالح دینی امور وچ کہ ایہ عمل واجب اے یا مستحب یا مباح، اس وقت تک کچھ نئيں کہندے سن جدوں تک قرآن وسنت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں کوئی دلیل شرعی نہ مل جائے۔(۲۲۵)
خلاصہ ایہ کہ ابن تیمیہ دے فتوےآں وچ کِسے چیز دے بدعت ہونے دی دلیل ایہ اے کہ اوہ کم پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ نئيں سی یا اس اُتے سلف صالح نے عمل نئيں کيتا اے مثلاً نماز دے لئی مصلّیٰ بچھانیا، یا نماز دے بعد امام تے ماموم دا باہم دعا کرنا،(۲۲٦) تے ايسے طرح دی دوسری بہت ساریاں چیزاں نيںجنہاں توں اس دی کتاب الفتاوی الکبری دی پنج جلد یںبھری پئی نيں۔
ابن تیمیہ دی نظر وچ ھر اس چیزکہ جس اُتے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ عمل نئيں ہوابدعت ہونے دی اک دوسری دلیل ایہ اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دنیا توں نئيں گئے مگر ایہ اپنی امت دے لئی اپنے دین نوں مکمل طور اُتے بیان کردتا تے سب کم نوں عملی کرکے دکھادتا،(۲۲٧)
۲۰۔ ابن تیمیہ دے عقائد اُتے اک کلی نظر
وہابیاں دے مشہور ومعروف مولف حافظ وَھبہ نے ابن تیمیہ دے عقائد دا چارا مور وچ خلاصہ کيتا اے:
۱۔ کتاب خدا تے سنت نبوی دی طرف رجوع، تے صفات خدا توں متعلق آیات تے احادیث نوں سمجھنے دے لئی سلف صالح (صحابہ پیغمبر تے تابعین)کی پیروی، تے فلاسفہ، متکلمین تے صوفیاں دے راستہ اُتے نہ چلنا، کیونجے انہاں دا راستہ سلف صالح دے موافق نئيں اے۔
۲۔ منکرات تے بدعتاں توں مقابلہ تے جنگ، خصوصاً انہاں چیزاں توں جو موجب شرک بندیاں نيں، مثلاً قبر اُتے ھاتھ رکھنا، یا قبور دے نزدیک نماز پڑھنا، ايسے طرح مرداں توں حاحت طلب کرنا تے غیر خدا توں مدد طلب کرنا ،یا بعض درختاں تے پتھراں نوں متبرک سمجھنا جنہاں توں بعض لوک خیر وشر دی امید رکھدے نيں۔
۳۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شان وچ مبالغہ تے غلو نہ کرنا، تے صرف آنحضرت دی راہنمائیاں دی پیروی کرنا۔
۴۔ اس کااعتقاد رکھناکہ اجتھاد دے دروازے کھلے ہوئے نيں، تے متعصب مقلداں توں اعلان جنگ کرنا۔
یہ چند چیزاں ابن تیمیہ دے عقائد نوں تشکیل دیندی نيں، جنہاں دے تحقق دے لئی اوہ زندگی بھر کوشش وچ رہیا، ایہ ابن تیمیہ دے وھی عقائد نيں جنہاں دی طرف محمد بن عبد الوہاب نے نجد وچ دعوت دینا شروع کیتی۔(۲۲۸)
جن لوکاں نے ابن تیمیہ دے راستہ نوں اپنایا اے
خود ابن تیمیہ دے زمانہ وچ بعض لوک اس دی طرفداری کيتاکردے سن، جنہاں وچوں چند علماء (خصوصاً حنبلی علماء) اس دے اسيں عقیدہ سن تے ابن تیمیہ دی مدح وستائش کيتا کردے سن انہاں وچوں بعض اس دے شاگرد وی سن جنھاں نے اس دی زندگی تے اس دی موت دے بعد اس دے عقائد نوں نشر کرنے دی کوشش کيتی، تے اپنے استاد دے نظریات تے افکار نوں اپنی کتاباں تے رسالےآں وچ لکھیا، جنہاں وچ سب توں مشہور ومعروف شمس الدین محمد ابن ابوبکر حنبلی، مشہور بہ ابن قیّم جوزی (متوفی٧۵۱ھ) تھا،کہ اس کتاب وچ ابن تیمیہ دے عقائد دے نقل دے ضمن وچ مکرر انہاں دی کتابوںکی طرف استناد کيتا گیا اے، انہاں ہی شاگرداں وچوں اک دوسرے شمس الدین محمد معروف بہ عماد (متوفی٧۴۴ھ)بھی اے۔
متاخرین وچ دو لوکاں نے سب توں زیادہ اس دے عقائد تے افکار نوں پھیلانے دی کوشش کيتی اے، جنہاں وچوں پہلے محمد بن عبد الوہاب ، فرقہ وہابی دا بانی اے جس دے بارے وچ اسيں ايسے کتاب دے آئندہ صفحات وچ گفتگو کرن گے۔
دوسرے محمد بن علی شَوکانی اے ،اس دے حالات ونظریات نوں ايسے جگہ مختصر طور اُتے بیان کردینا مناسب اے:
محمد بن علی شوکانی صَنعانی
سودھوشوکانی نے اپنی تے اپنے باپ دی سوانح حیات ”البدر الطالع“(۲۲۹) نامی کتاب وچ لکھی اے کتاب ”نیل الاوطار“ وچ وی انہاں دے حالات زندگی بیان کيتے گئے نيں، اسيں ایتھے اُتے دونے کتاباں توں اقتباس کردے ہوئے انہاں دی زندگی دے حالات مختصر طور پربیان کردے نيں، تے نیل الاوطار ،اورارشاد الفُحول کتاباں توں اس دے عقائد دے چند نمونے پیش کردے نيں:
شوکانی، شوکان نامی دیھات دی طرف منسوب اے جو یمن دے پایہ تخت ”صنعاء “کے نزدیک اے، اس دی پیدائش ذیقعدہ۱۱٧۳ھ وچ ہوئی، صنعا شھر وچ چند اساتید دے پاس قرآن دی تعلیم حاصل کيتی اس دے بعد چند کتاباں منجملہ کافیہ وشافیہ ابن حاجب، تے رہتل وتلخیص تفتازانی وغیرہ حفظ کرنے وچ مشغول ہويا۔(۲۳۰)
شوکانی جس وقت توں مکتب وچ سی ايسے وقت توں تاریخی و ادبی کتابیںپڑھنے دا بہت شوقین تھا،چنانچہ اس نے ابتدائی تعلیم حاصل کرنے دے بعد ہور علم حاصل کرنے دی ٹھان لی، تے یمن دے چند مشہور اساتید منجملہ اپنے باپ دے سامنے زانوئے ادب تہ کيتا تے انہاں توں اصول وفقہ، نحو تے دوسرے علوم حاصل کرنے وچ مشغول ہويا، (چنانچہ اس نے اپنے استاداں دے ناں تے جنہاں توں جو جو کتاباں پڑھی نيں کااک اک کرکے ذکر کيتا اے )
وہ جس وقت مختلف علوم نوں حاصل کرنے وچ مشغول سی انھاں کتاباں نوں دوسرے طلباء نوں پڑھاندا وی سی، جس دی بناپربھت جلد ہی فتوی دینا شروع کردتا، تے صنعاء تے دوسرے شھراں توں جو استفتاء ات ہُندے سن انہاں دے جوابات دیندا سی، اس وقت اس دی عمر ویہہ سال سی۔ تے جدوں تِیہہ سال دی عمر ہوگئی تاں دوسرےآں دی تقلید کرنا بالکل چھڈ دتی کیونجے اوہ مکمل طور اُتے مجتہد ہوگیا سی۔ چند سال تک شھر صنعاء دے قاضی شھر وی رہیا تے بوہت سارے کتاباں وی لکھی نيںجنہاں نوں خود موصوف نے البد ر الطالع وچ ذکر کيتا اے، آخر کار اس نے اک قول دے مطابق۱۲۵۰ھ تے اک قول دے مطابق۱۲۵۵ھ وچ انتقال کيتا۔(۲۳۱)
شوکانی دا مذہب تے اس دا عقیدہ
سودھوشوکانی نے سب توں پہلے فقہ دی تعلیم زیدیہ مذہب دے مطابق حاصل کيتی تے ايسے دے مطابق کتاب وی تالیف کيتی، تے فتوے وی دئےے، ایتھے تک رہبری دی منزل تک پہونچ گئے، تے حدیث وچ اپنے زمانہ دے علماء اُتے برتری تے افضلیت حاصل کيتی، ایتھے تک کہ تقلید دی قید توں رہائی حاصل کيتی، یعنی درجہ اجتھاد تک پہنچے، لیکن انہاں دے جو فتوے ہُندے سن اس زمانہ دے علماء انہاں دی مخالفت کردے سن، انہاں دا عقیدہ سلف صالح دا عقیدہ سی، یعنی خدا وندعالم دے قرآن تے احادیث وچ وارد ہونے والے صفات کوظاہر اُتے حمل کردے سن، تے (ان کی) تاویل دی مخالفت کردے سن، انھاں نے سلف صالح دے سلسلہ وچ اک رسالہ ”اَلتُّحْف بِمذہبِ السَّلَفَ“ ناں توں وی لکھیا، جو چھپ وی چکيا اے۔(۲۳۲)
شوکانی دے تفصیلی فتوے اس دی مشہور ومعروف کتاب نیل الاوطار وچ بیان ہوئے نيں، انہاں وچوں اک فتویٰ ایہ اے کہ تارک الصلوٰة ،چاہے ترک صلوٰة نوں مباح جانے یا نہ جانے، کافر اے تے اسنوں قتل کرنا واجب اے۔(۲۳۳)
شوکانی دے عقائد دے چند نمونے
سودھو۱۔ قرآن واحادیث وچ مجاز:
جمہور دا ایہ نظریہ اے کہ عربی بولی وچ مجاز(یعنی اوہ لفظ جس دا استعمال غیرحقیقی معنی وچ ہُندا اے تے قرینہ دے بغیر اس دے معنی سمجھ وچ نئيں آتے) دا استعمال ہُندا اے اسی طرح ایہ قرآن مجید وچ وی موجود اے، تے جس طرح قرآن مجید وچ مجاز دا استعمال بہت زیادہ ہواہے ايسے طرح احادیث وچ وی مجاز کافی استعمال ہويا اے۔(۲۳۴)
۲۔ تاویل :
اکثر فروع وچ تاویل دا وجود پایا جاندا اے، لیکن اصول عقائد تے صفات خدا وچ تاویل دے سلسلہ وچ تن قول نيں:
پہلا قول: ایہ اے کہ انہاں چیزاں وچ تاویل ممکن نئيں اے تے بغیر کسی تاویل دے ظاہر اُتے حمل کيتا جائے، ایہ قول ”مُشَبِّہَہ“ دا اے (۲۳۵)
دوسرا قول :یہ اے کہ ایہ چیزاں تاویل رکھدی نيں لیکن سانوں چاہیدا کہ انہاں تاویلاں توں پرہیز کرن، تشبیہ یا تعطیل دا عقیدہ رکھے بغیر، کیونجے خداوندعالم نے فرمایا اے :( وَمَا یَعْلَمُ تَاوِیْلَهُ اِلاّٰ اللّٰهُ ) (۲۳۵) یعنی خدا دے علاوہ کوئی دوسرا تاویل نئيں جاندا۔
ابن برہان نے کہیا کہ یھی قول سلف صالح دا وی اے، چنانچہ شوکانی نے اپنا نظریہ ذکر کيتا تے سلف صالح دے راستہ نوں اپنایا، یعنی تاویل دا وجود اے لیکن اسيں اس توں پرہیز کردے نيں۔(۲۳٧)
شوکانی دا مطلب ایہ اے کہ ظاہر آیات دی بناپر خدا نوں دیکھیا جاسکدا اے، یا چند دوسری آیات دے پیش نظر خدا نوں اکھ، کان،ھاتھ تے چھرے والا منیا جاسکتااے۔
تیسرا قول:یہ اے کہ مذکورہ امور وچ تاویل ہوسکدی اے، ابن برہان دے قول دے مطابق انہاں تِناں اقوال وچوں پہلا قول باطل اے تے دوسرے دو قول اصحاب توں نقل ہوئے نيں، تے تیسرا قول (تاویل نوں قبول کرنا) حضرت علی ، ابن عباس تے ابن مسعود تے ام سلمیٰ توں نقل ہويا اے۔
۳۔ اباحت دی اصل:
(۲۳۸) شوکانی صاحب نے بعض شافعی علماء تے محمد ابن عبد اللہ بن عبد حکم نیزبعض متاخرین توں اصل اباحت نوں نقل کيتا اے، تے علمائے جمہور توں اصل منع نوں نقل کيتا اے، لیکن خوداپنے استدلال دے ذریعہ اصل اباحت نوں قبول کيتا اے۔
۴۔ قبور دے بارے وچ :شوکانی نے ابن تیمیہ دے دادا مَجْد الدین عبد السلام بن عبد اللہ حرانی معروف بہ ابن تیمیہ دی ”منتقی الاخبار “ نامی کتاب دی شرح ”نیل الاوطار“ وچ قبور دے بارے وچ وھی سب کچھ کہیا اے جو ابن تیمیہ نے اس توں پہلے کہیا سی، لیکن اس توں وی زیادہ شدت دے نال، تے اپنے زمانہ دے علماء اُتے اعتراض کردے ہوئے کہ ایہ لوک زیارت قبور توں منع کیوں نئيں کردے تے بے توجھی دا شکار نيں؟!
موصوف دا زیارت قبور دے سلسلہ وچ کہنا اے کہ جاہل عوام قبور دے بارے وچ وھی عقیدہ رکھدے نيں جو بت پرست لوک بتاں دے بارے وچ رکھدے نيں، تے انہاں نوں بتاں دی طرح نفع ونقصان پہنچانے والا مندے نيں، انہاں لوکاں نے قبور نوں اپنا مقصد تے اپنی حاجات روائی دا مرکز بنارکھیا اے۔ ایہ لوک قبور توں وھی طلب کردے نيں جو خدا دے بندے خدا توں طلب کردے نيں، ایہ لوک قبور دی زیارت دے لئی سفر کردے نيں تے قبور دی مٹی تبرک دے طور اُتے لے جاندے نيں تے انہاں توں استغاثہ کردے نيں۔
اس موقع اُتے شوکانی صاحب افسوس دے نال کہندے نيں کہ کوئی نئيں جو خدا دے لئی انہاں لوگوںکوڈرائے تے دینی غیرت نوں کم وچ لیائے کہ انہاں نوں انہاں برے تے کفر آمیز اعمال توں روکے، نہ کوئی عالم اے نہ کوئی استاد، نہ کوئی شاگرداے، نہ کوئی حاکم تے امیر، نہ کوئی سلطان اے تے نہ کوئی وزیر!
بعض مطمئن لوکاں نے سانوں خبر دتی اے کہ بعض قبور دی زیارت کرنے والے افراد جے انہاں نوں کسی جگہ قسم کہانی پئے تاں خدا دی جھوٹی قسم کہالیندے نيں لیکن جے انہاں توں کہیا جائے کہ تسيں اپنے پیر تے مرشد یا جس اُتے اعتقاد رکھدے ہوئے انہاں دی قسم کہاؤ تاں انہاں دی قسم کہانے دے لئی تیار نئيں ہُندے، تے مجبوراً حق گل دا اعتراف کرلیندے نيں ۔
اوریہ اس گل کيتی واضح و روشن دلیل اے کہ انہاں دا شرک انہاں مشرکین توں وی زیادہ اے جو خدا کو”ثانی اثنین یا ثالث ثلاثه “(۲۳۹) (دو وچوں دوسرا یا تن وچوں تیسرا)مندے نيں۔
اس دے بعد شوکانی جی! علماء تے مسلم بادشاہاں توں خطاب فرماندے نيں: دین دے لئی کفر توں زیادہ وڈی مصیبت تے کيتا ہوئے گی تے غیر خدا دی پوجا توں ودھ کے آفت کيتا ہوئے گی،؟ ممکن اے بعض مسلمان انہاں مصیبتاں وچ پھنس جاواں تاں پھریہ عالم اسلام اُتے سب توں وڈی مصیبت دا وقت ہوئے گا، اس موقع اُتے شوکانی صاحب اپنے آپ توں خطاب کردے ہوئے انہاں اشعار نوں پڑھدے نيں:
”لَقَدْ اَسْمَعْتَ لَوْ نَادَیْتَ حَیًّا وَلٰكِنْ لاٰحَیَاةَ لِمَنْ تُنَادِی.
وَلَوْ نَاراً نَفَخْتَ بِها اَضَاتْ وَلٰكِنْ اَنْتَ تَنْفَخُ فِی رَمَادٍ“(۲۴۰)
”اگر تسيں اپنی آواز زندہ تک پہونچانے دی کوشش کردے تاں اوہ آواز سن لیندے، لیکن تسيں جنہاں نوں پکار رہے ہو، اوہ زندہ نئيں نيں“
”جس وقت اگ نوں پھونکتے نيںتووہ نور تے روشنی دیندی اے، لیکن تسيں تاں مٹی تے خاکستر وچ پھونک مار رہے ہو، (تو نور تے روشنی کِداں ملے گی؟!) “
قارئین کرام! ایہ سن شوکانی صاحب دے نظریات جنہاں نوں آپ نے ملاحظہ فرمایا،لیکن افسوس کہ شوکانی صاحب نے ایہ وضاحت نئيں کيتی کہ جو لوک خدا دی جھوٹی قسم کہاندے نيں تے جس اُتے اوہ اعتقاد رکھدے نيں انہاں دی جھوٹی قسم نئيں کہاندے، یا اوہ جو بتاں دی طرح قبور دی پوجا کردے نيں تے خدا دی طرف توجہ کرنے دے بجائے قبور توں طلب حاجت کردے نيںاور انہاں نوں نفع ونقصان پہونچانے وچ مستقل تصور کردے نيں، ایہ لوک کون نيں تے کتھے رہندے نيں؟۔
شیخ محمد ابن عبد الوہاب، وہابی فرقہ دا بانی
سودھووہابی فرقہ محمد بن عبد الوہاب بن سلیمان بن علی تمیمی نجدی دی طرف منسوب اے تے ایہ نسبت اس دے باپ عبد الوہاب دی طرف دتی گئی اے، لیکن جداں کہ پہلے وی عرض ہوچکيا اے کہ وہابی اس نسبت نوں نئيں مندے، تے کہندے نيں کہ ایہ ناں ساڈے مخالفاں تے دشمناں دی طرف توں رکھیا گیا اے بلکہ صحیح تاں ایہ اے کہ سانوں(شیخ محمد دی طرف نسبت دے کے محمدیہ کہیا جائے۔)
شیخ محمد بن عبد الوہاب ۱۱۱۵ھ وچ ” عُیَیْنَہ“ شھر(نجد دے علاقہ)میں پیدا ہويا، اس دے باپ شھر دے قاضی سن، محمد بن عبد الوہاب بچپن ہی توں تفسیر، حدیث، تے عقائد دیاں کتاباں توں بہت زیادہ لگاؤ رکھدا سی، چنانچہ حنبلی فقہ دی تعلیم اپنے باپ توں حاصل کيتی،کیونجے اس دے باپ حنبلی علماء وچوں سن، اوہ اپنی جوانی دے عالم توں اہل نجد دے بوہت سارے کمیں نوں برا سمجھدا تھا،جب اوہ مکہ معظمہ حج کرنے دے لئی گیا، تومناسک حج بجالانے دے بعد مدینہ وی گیا،(۲۴۱)
جب اوتھے اس نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ دے پاس لوکاں نوں استغاثہ کردے ہوئے دیکھیا تاں اس نے لوکاں نوں اس توں منع کيتا، اس دے بعد وہاںسے نجد پلٹ آیا تے اوتھے توں شام جانے دے قصد توں بصرہ گیا، لیکن بعض وجوہات دی بنا اُتے اک مدت تک بصرہ وچ ہی قیام کيتا اس دوران اوتھے دے لوکاں دے بوہت سارے اعمال دی مخالفت کرتارہیا، لیکن لوکاں نے اسنوں پریشان کرنا شروع کيتا ایتھے تک کہ اسنوں گرمی دی اک سخت دوپھرمیں اپنے شھر توں باہر کڈ دتا۔
بصرہ تے شھر زُبَیر دے درمیان گرمی تے پیاس تے پیدل چلنے دی وجہ توں موت توں نزدیک سی کہ ھلاک ہوئے جاندا کہ اُدہر توں زبیر شھر دے اک شخص دا گذر ہويا، اس نے محمد بن عبد الوہاب نوں عالمیں دے لباس وچ دیکھ کے اس دی جان بچانے دی کوشش کيتی تے اسنوں پانی پلایا، تے اسنوں اپنے گدہے اُتے بٹھا کر اپنے شھر لے گیا، اس دے بعد اوہ شام جانا چاہندا سی لیکن چونکہ شام تک جانے دے لئی زادِ راہ کافی نہ سی لہٰذا اپنے ارادہ نوں بدل کے اَحساء جاپہونچا، تے فیر وہاںسے نجد دے شھر ”حُرَیْمَلِہ“ چلا گیا۔
اسی اثنا وچ (۱۱۳۹ھ) اس دے باپ عبد الوہاب وی عیینہ توں حریملہ پہونچ گئے، وہاںمحمد بن عبد الوہاب نے اپنے باپ توں پھرکچھ کتاباں پڑھیاں، اس دوران نجد دے لوکاں دے عقائد دے خلاف بولنا شروع کيتا جس دی بناپر باپ تے بیٹے وچ لڑائی جھگڑے ہونے لگے، ايسے طرح اس دے تے اہل نجد دے درمیان اختلاف تے جھگڑے ہُندے رہے، ایہ سلسلہ چند سال تک چلدا رہیا، ۱۱۵۳ھ وچ اس دے باپ شیخ عبد الوہاب دا انتقال ہوگیا۔(۲۴۲)
شیخ محمد بن عبد الوہاب دا ایران دا سفر
سودھوفارسی بولی وچ سب توں پرانی کتاب جس وچ محمد بن عبد الوہاب تے وہابیوںکے عقائد دے بارے وچ تذکرہ ملدا اے تحفة العالم تالیف عبد اللطیف ششتری اے، جس دی اسيں اصل عبارت بھیذکر کریںگے، مذکورہ کتاب وچ شیخ محمد بن عبد الوہاب دے اصفھان دے سفر دے بارے وچ سفر دا تذکرہ موجود اے۔
اک دوسری کتاب بنام ”مآثر سلطانیہ“ تالیف عبد الرزاق دُنبلی اے، جس وچ محمد بن عبد الوہاب دے کافی عرصہ تک اصفھان وچ رہنے دا تذکرہ ملدا اے تے اس شھر دے مدارس وچ رہ کے اس دے اصول تے صرف ونحو دی تعلیم حاصل کرنے دا تذکرہ موجود اے جس دا خلاصہ ايسے کتاب دے پنجويں باب وچ بیان کيتا جائے گا۔
میرزا ابوطالب اصفھانی جو محمد بن عبد الوہاب دے تقریباً ہمعصر سن اوہ وی اس دے اصفھان وچ تحصیل علم وحکمت کرنے دے بارے وچ لکھدے نيں تے عراق و خراسان دے اکثر شھراں ایتھے تک کہ غزنین دی سرحد تک دے سفر دے بارے وچ وی لکھیا اے، اس دی تفصیل وی پنجويں باب وچ بیان ہوئے گی، انشاء اللہ تعالیٰ۔
اسی طرح کتاب ناسخ التواریخ جلد قاجاریہ اے جس وچ کربلا معلی اُتے وہابیاں دے حملہ کو۱۲۱٦ھ (فتح علی شاہ دی بادشاہت دے زمانہ وچ ) تفصیل توں بیان کيتا اے، مذکورہ کتاب وچ محمد بن عبد الوہاب دے بارے وچ ایويں لکھیا اے کہ عبد الوہاب (صحیح ناں محمد بن عبد الوہاب )عرب دے دیھاندی علاقہ دا رہنے والا سی تے اس نے بصرہ دا سفر کيتا تے اوتھے محمد۲۴۳ نامی اک عالم دین توں اک مدت تک تحصیل علم کيتا، تے اس دے بعد اوتھے توں ایران دا سفر کيتا تے اصفھان وچ قیام کيتا تے اوتھے دے علماء توں علم نحو وصرف تے اصول وفقہ وچ مھارت حاصل کيتی تے شرعی مسائل وچ اجتھاد شروع کيتا تے اصول دین تے فروع دین وچ اپنا اجتھاد اس طرح بیان کيتا کہ خدائے وحدہ لاشریک نے انبیاء تے رُسل بھیجے تے آخری نبی حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قرآن لے کے آئے تے اپنا دین پیش کيتا تے آپ دے بعد تمام خلیفہ مجتہد سن، مجتہدین کتاب خدا توں شرعی مسائل نوں اخذ کردے نيں اس نے بہت ساریاں چیزاں کو
بدعت قرار دیامنجملہ انہاں دے ائمہ دی قبور اُتے قبہ بنوانااور انہاں نوں زر وسیم توں مزین کرنا، تے متبرک قبراں اُتے نفیس تے قیمتی چیزاں نوں وقف کرنا، مرقداں دا طواف کرنا تے انہاں نوں چومنا وغیرہ نوں شرک سمجھیا تے انہاں جداں کم کرنے والےآں دا بت پرست دا ناں دتا، وغیرہ وغیرہ ۔(۲۴۴)
امریکن رائیٹر ”لوٹروپ اسٹووارڈ “ نے وی محمد بن عبد الوہاب دے ایران سفر دے بارے وچ لکھیا اے۔(۲۴۵)
جناب احمد امین صاحب کسی مدرک تے مآخذ کاذکر کيتے بغیر اس طرح کہندے نيں: شیخ محمد بن عبد الوہاب نے بوہت سارے اسلامی ملکاں دا سفر کيتا تے تقریباً چار سال تک بصرہ وچ ، پنج سال بغداد وچ ، اک سال کردستان وچ تے دوسال ہمدان وچ قیام کيتا، تے اس دے بعد اصفھان گیا، تے اوتھے اُتے فلسفہ اشراق تے صوفیت دی تعلیم حاصل کيتی، اوہ اوتھے توں قم وی گیا تے اوتھے توں اپنے ملک واپس چلا گیا تے تقریباً اٹھ مھینے تک لوکاں توں دور رہیا تے جدوں ظاہر ہويا تاں اپنا جدید نظریہ لوکاں دے سامنے پیش کيتا۔(۲۴٦)
دعوت دا اظھار
شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اپنے باپ دے مرنے دے بعد اپنے عقائد نوں ظاہر کرنا شروع کردتا تے لوکاں دے بوہت سارے اعمال نوں ممنوع قرار دینے لگا، ”حُرِیْمَلِہ“ دے کچھ لوگو ں نے اس دی پیروی کرنا شروع کردتی تے ایہ اسنوں شھرت ملنے لگی شھر حریملہ دے دو مشہور قبیلے سن جنہاں وچوں ہر اک دا دعویٰ ایہ سی کہ اسيں رئیس نيں، انہاں وچوں اک قبیلہ دا ناں حَمیان سی انہاں دے پاس ایداں دے غلام سن جو فحشاء ومنکر تے فسق وفجور وچ مرتکب رہیا کردے سن ۔
چنانچہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نے انہاں نوں امر بالمعروف تے نھی عن المنکر کرنا چاہیا، لیکن جداں ہی انہاں نوں پتہ چلا تاں انھاں نے ایہ طے کرلیا کہ اج رات وچ مخفی طریقہ توں شیخ محمد بن عبد الوہاب نوں قتل کردتا جائے یہاںتک کہ ايسے پروگرام دے تحت اک دیوار دے پِچھے چھپے ہوئے سن کہ اچانک بعض لوکاں نوں انہاں غلامیں دے پروگرام دا پتہ چل گیااور انھاں نے شور مچانا شروع کردتا جس دی بناپر غلامیں نوں مجبوراً بھاگنا پيا، تے شیخ محمد بن عبد الوہاب دی جان بچ گئی، اس دے بعد شیخ محمد بن عبد الوہاب حریملہ سےشھر ”عیینہ“ چلا گیا، اس وقت شھر عیینہ دا رئیس عثمان بن حمد بن معمر نامی شخص سی عثمان نے شیخ نوں قبول کرلیا تے اس دا احترام کيتا تے اس دی نصرت ومدد کرنے دا فیصلہ کرلیا،اس دے مقابلہ وچ شیخ محمد بن عبد الوہاب نے وی ایہ امید دلائی کہ تمام نجد اُتے غلبہ حاصل کرکے سب نوں اس دا مطیعبنادے گا۔
شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اس دے بعد توں (اپنے عقیدہ دے مطابق) امر بالمعروف تے نھی عن المنکر پورے زور وشور توں کرنا شروع کردتا، تے لوکاں دے ناپسند اعمال اُتے شدت توں اعتراض کرنے لگا، شھر عیینہ دے لوکاں نے وی اس دی پیروی کرنا شروع کردتی، اس نے حکم دتا کہ اوہ درخت جنہاں نوں لوک احترام دی نظر توں دیکھدے نيں کٹ دتے جائےں چنانچہ ایداں دے سبھی درختاں نوں کٹ دتا گیا تے ايسے طرح زید بن الخطاب دی قبر اُتے بنے گنبد تے عمارت نوں گرا دتا گیا۔(۲۴٧)
زید دی قبر جبلیہ وچ (عیینہ دے نزدیک) سی شیخ محمد بن عبد الوہاب نے عثمان توں کہیا کہ آو زید دی قبر تے اس دے گنبد نوں گراندے نيں تاں اس موقع اُتے عثمان نے کہیا آپ جو کچھ کرنا چاہن کرن، ویران کرداں، اس اُتے شیخ محمد بن عبد الوہاب نے عثمان توں کہیا اسيں اس وقت اس دی قبر نوں منہدم کرسکدے نيں کہ جدوں تسيں ساڈی مدد کرو۔
عثمان نے ٦۰۰افراد نوں اس دے نال بھیج دتا جدوں ایہ لوک اوتھے پہنچے تاں جبلیہ شھر دے لوکاں نے ممانعت کرنا چاہی لیکن چونکہ عثمان دے مقابلہ وچ جنگ نئيں کرسکدے سن لہٰذا پِچھے ہٹ گئے، عثمان نے شیخ توں کہیا ميں قبر نوں توڑنے وچ ھاتھ نئيں لگاؤنگا، تاں اس موقع اُتے شیخ محمد بن عبد الوہاب خود اگے بڑھااور تبر دے ذریعہ قبر نوں ڈھا کر زمین دے برابر کردتا۔
اسی دوران اک عورت شیخ دے پاس آئی تے اعتراف کيتا کہ اس نے زنا محصنہ (شوھر دار عورت دا زنا)کیا اے، شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اس دی عقل نوں پرکھنا شروع کيتا تاں اسنوں صحیح پایا فیر اس عورت توں کہیا کہ شاید تجھ اُتے تجاوز تے ظلم ہويا اے لیکن اس عورت نے فیر اس طریقہ توں اعتراف کيتا کہ اسنوں سنگ سار کرنے دی سزا ثابت ہُندی سی، چنانچہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اسنوں سنگسار کيتے جانے دا حکم صادر کردتا۔(۲۴۸)
شیخ محمد بن عبد الوہاب نال امیر اَحساء دی مخالفت
سودھوشیخ محمد بن عبد الوہاب دے عقائداور اس دے نظریات دی خبر سلیمان بن محمد احساء دے حاکم شھر نوں پہونچی اس نے عیینہ شھر دے امیر عثمان نوں اک خط لکھیا کہ جو شخص تواڈے پاس اے اس نے جو کچھ کہیا یا جو کچھ کيتا میرا خط پہنچدے ہی اسنوں قتل کردےا جائے تے جے تاں نے ایہ کم نہ کيتا تاں جو خراج احساء توں تیرے لئے گھلدا ہاں اسنوں بند کردواں گا، جدوں کہ ایہ خراج ۱۲۰۰ سونے دے سكّے تے کچھ کہانے پینے دی چیزوںاور لباس دی شکل وچ سی۔
جس وقت امیر احساء دا ایہ سخت خط عثمان دے پاس پہنچیا اوہ اس دی مخالفت نہ کرسکا چنانچہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نوں اپنے پاس بلايا تے کہیا کہ اسيں وچ اِنّی طاقت نئيں اے کہ امیر احساء دا مقابلہ کرسکن، شیخ نے اسنوں جواب دتا کہ جے تسيں میری مدد کروگے تاں تمام نجد دے مالک ہوجاؤگے! عثمان نے اس توں روگرانی دی تے کہیا: احساء دے امیر نے تواڈے قتل دا حکم دتا اے لیکن میری غیرت گوارا نئيں کردی کہ وچ تواناں اپنے شھر وچ قتل کرداں، تسيں اس شھر نوں چھڈ دو، تے اس دے بعد فرید ظفری نامی شخص نوں معین کيتا کہ اسنوں عیینہ شھر توں باہر چھوڑدے۔
شیخ محمد تے آل سعود دے درمیان تعلقات دا آغاز
سودھوجس وقت شیخ محمد بن عبد الوہاب نوں شھر عیینہ توں باہر کڈ دتا گیا، وہاوتھے توں دِرْعِیَّہ شھر (نجد دا مشہور شھر)کی طرف چل پيا ،اور یہ۱۱٦۰ھ دا زمانہ سی عصر دے وقت اوتھے پہونچا تے اوتھے عبد اللہ بن سُویلم نامی شخص دے ایتھے مہم انہاں ہوگیا، اس وقت درعیہ شھر دا حاکم محمد ابن سعود (آل سعود دا دادا) سی محمد ابن سعود دی بیوی موضیٰ بنت ابی وحطان آل کثیر توں سی جو بہت زیادہ عقلمند تے ہوشمند سی۔ تے جدوں ایہ عورت شیخ محمد دے حالات توں باخبر ہوئی، تاں اس نے اپنے شوھر توں ایہ کہیا کہ اس شخص نوں خدا دی طرف توں بھیجی ہوئی اک نعمت تے غنیمت سمجھو جس نوں خدا نے ساڈے پاس بھیجیا اے اسنوں غنیمت جانو تے اس دا احترام کرو تے اس دی مدد نوں غنیمت شمار کرو۔
محمد بن سعود نے اپنی بیوی دی پیش کش نوں مان لیا چنانچہ عبد اللہ بن سویلم دے گھر شیخ محمد بن عبد الوہاب نال ملاقات دے لئی گیا تے اس دی بہت زیادہ عزت تے تعریف کيتی، اس نے وی محمد نوں تمام نجد اُتے غلبہ پانے دی بشارت دتی تے حضرت پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب دی سیرت، امربالمعروف تے نھی عن المنکر ہور راہ خدا وچ جھاد دے بارے وچ گفتگو دی تے ايسے طرح اسنوں یادہانی کرائی کہ ہر اک بدعت(۲۴۹) گمراہی اے ،اور اہل نجد بہت ساریاں بدعتاں دے مرتکب ہُندے نيں تے ظلم دے مرتکب ہُندے نيں تے اختلافات تے تفرقہ توں دوچار نيں۔
محمد بن سعود نے شیخ محمد بن عبد الوہاب دیاں گلاں نوں اپنے دین تے دنیا دے لئی مصلحت تے غنیمت شمار کيتا تے انہاں سب نوں قبول کرلیا، اس نے وی محمد بن عبد الوہاب نوں بشارت دتی کہ اوہ اس دی ہر ممکن مدد ونصرت کريں گا، تے اس دے مخالفاں توں جھاد کريں گا، لیکن اس دی دوشرط ہوئے گی پہلی ایہ کہ جدوں اس دا کم عروج پاجائے تاں شیخ اس توں جدا نہ ہوئے تے کِسے دوسرے توں جاکے ملحق نہ ہوجائے تے دوسری شرط ایہ کہ اسنوں ایہ حق حاصل ہوئے کہ جو مالیات تے خراج ہر سال شھر درعیہ والےآں توں لیندا سی اسنوں لیندا رہے، چنانچہ محمد بن عبد الوہاب نے اس دی پہلی شرط نوں مان لیا تے دوسری شرط دے بارے وچ کہیا :
”اساں اں امید اے کہ خداوندعالم دی مدد توں اوہ خراج جو تسيں وصولدے ہوئے اس توں کدرے زیادہ فتوحات تے غنائم تسيں نوں پہونچاں گی۔
اس طرح محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعود نے اک دوسرے دی بیعت کيتی تے ایہ طے کرلیا کہ اپنے مخالفاں نال جنگ تے امر بالمعروف ونھی عن المنکر تے (اپنے عقائد دے مطابق)دین دے احکام و عقائد نوں نافذ کرن گے، اس دے بعد قرب وجوار دے قبیلےآں دے رئیساں نے وی انہاں دی حمایت کی(۲۵۰) ”فِلیپ حتّی“ و”گلدزیھر “ تے ہور رائٹراں نے اس گل نوں لکھیا اے کہ محمد بن عبد الوہاب نے محمد بن سعود نوں اپنا داماد بنالیا(۲۵۱) تے ایہ گل طے اے کہ جے ایہ نويں رشتہ داری صحیح ہوئے تاں پھردونے وچ بہت قریبی تعلقات ثابت ہوجاندے نيں۔
عثمان دا پشیمان ہونا
یہ کہیا جاندا اے کہ عثمان بن معمر عیینہ دے حاکم نے جدوں محمد بن عبد الوہاب نوں اپنے شھر توں باہر کڈ دتا تے ابن سعود درعیہ شھر دے حاکم نے محمد بن عبد الواہاب دی نصرت تے مدد کيتی تے انہاں دونے دی ملی بھگت عروج اُتے پہونچنے لگی تاں عثمان نے اپنے کيتے اُتے پشیمانی دا اظھار کيتا تے ایہ کوشش کيتی کہ محمد بن عبد الوہاب نوں دوبارہ اپنے شھر عیینہ وچ لے آئے، چنانچہ اوہ اپنے کچھ دوستاں نوں لے کے درعیہ شھر وچ شیخ محمد بن عبد الوہاب دے پاس پہنچیا،اور ترغیب دلائی کہ دوبارہ شھر عیینہ واپس چلا آئے لیکن شیخ نے اپنی واپسی نوں محمد ابن سعود دی اجازت اُتے چھڈ دتا، محمد ابن سعود کسی قیمت اُتے وی راضی نئيں ہويا، ایہ دیکھ کے عثمان اپنے وطن پرت آیا درحالیکہ بہت پریشان تے خوفزدہ سی۔
محمد بن عبد الوہاب دا درعیہ دے لوکاں وچ موثر ہونا
سودھوجس وقت محمد بن عبد الوہاب درعیہ وچ آیا تے محمد ابن سعود توں مل گیا اس وقت درعیہ شھر دے لوک اِنّے غریب تے حاجت مند ہُندے سن کہ اپنے کہانے دے لئی ہر روز کم دے لئی جاندے سن تاکہ اپنے روازنہ دا خرچ پورا کرسکن تے اس دے بعد شیخ دے جلسہ وچ وعظ ونصیحت سننے دے لئی حاضر ہويا کردے سن ۔
ابن بشر نجدی ایويں رقمطراز اے کہ ميں نے شھر درعیہ نوں اس تریخ دے بعدسعود دے زمانہ وچ دیکھیا اے اس زمانہ وچ لوکاں دے پاس بہت زیادہ مال ودولت سی تے انہاں دے اسلحے وی زروسیم توں مزین ہُندے سن تے بھتر ین سواری ہُندی سی، ہور بہترین کپڑے پہندے سن خلاصہ ایہ کہ انہاں دے پاس زندگی دے تمام وسائل تے سامان سن ۔
میں اک روز اوتھے دے بازار وچ سی ميں نے دیکھیا کہ اک طرف مرد نيں تے دوسری طرف عورتاں، اس بازار وچ سونا چاندی، اسلحہ، اونٹھ، گھوڑے، گوسفند، بہترین کپڑے، گوشت گندم تے دوسری کہانے پینے دی چیزاں اِنّی زیادہ سن کہ بولی انہاں دی توصیف بیان کرنے توں قاصر اے، تاحد نظر بازار سی، وچ خریداراں تے بیچنے والےآں دی آواز دی گونج شہد دی مکھیاں دی طرح سن رہیا سی، کوئی کہندا سی :ميں نے ویچیا، تاں کوئی کہندا تھا:ميں نے خریدا۔(۲۵۲)
البتہ ابن بشر نے اس گل کيتی وضاحت نئيں کيتی کہ ایہ اِنّی مال ودولت کتھے توں آئی؟! لیکن جداں کہ تریخ دے سیاق توں معلوم ہُندا اے کہ اس مال ودولت دا عظیم حصہ انہاں مختلف شھراں اُتے حملہ کرکے انہاں دے اموال نوں غنیمت دے طور اُتے پرت لینے دی بناپر سی کیونجے خود ابن بشر سعود بن عبد العزیز (متوفی۱۲۲۹ھ) دے حالات زندگی دے بارے وچ کہندا اے کہ جدوں اوہ دوسرے شھراں اُتے حملہ کردا سی تاں صرف نابالغ بچےآں، عورتاں تے بوڑھاں نوں چھوڑدا سی بقیہ سب نوں تہہ تیغ کردیندا سی تے انہاں دے تمام مال ودولت نوں پرت لیندا سی۔(۲۵۳)
۱۱۸۵ھ وچ امیر عبد العزیز(۲۵۴) تے محمد بن عبد الوہاب نے شیخ عبد العزیز حصینی دے ذریعہ کچھ تحفے امیر مکہ شریف احمد بن سعید دی خدمت وچ بھیجے ۔ شریف احمد نے امیر نجد توں کہیا کہ پہلے علماء نجد وچوں کسی نوں ساڈے پاس بھیجو تاکہ سانوں ایہ معلوم ہوجائے کہ نجدیاں دے عقائد کیہ نيں؟شیخ عبد العزیز جدوں مکہ پہنچیا تاں اس نے مکی علماء توں بعض مسائل وچ بحث کيتی۔
ابن غَنّام، نجدی مورخ کہندا اے کہ اس مناظرہ تے بحث وچ حنبلیاں دیاں کتاباں لیائی گئياں تے مکی علماء مطمئن ہوگئے کہ نجدیاں دا طریقہ کار قبور تے انہاں دے گنبداں دے گرانے، لوکاں نوں صالحین توں دعا تے شفاعت طلب کرنے توں روکنے دے بارے وچ صحیح اے، ایہ سب دیکھ کے شیخ عبد العزیز نوں باکمال احترام نجد واپس بھیج دتا گیا۔
۱۲۰۴ھ وچ امیر عبد العزیز تے شیخ محمد بن عبد الوہاب نے شریف غالب دی درخواست دے مطابق دوبارہ شیخ عبد العزیز حصینی نوں مکہ بھیجیا، لیکن اس مرتبہ مکہ دے علماء اس توں بحث کرنے دے لئی تیار نئيں ہوئے۔
ابن غنام نجدی کہندا اے کہ شریف غالب نے نجدیاں دی دعوت تے انہاں دے عقائد نوں قبول کرلیا، ممکن اے ایہ اک تظاہر تے دکھاوا ہو، تاکہ اس طرح توں اوہ نجدیاں دے جنگ کرنے تے ا ن دی دعوت نوں ختم کرنے دے اپنے ارادہ نوں مخفی رکھ سکے۔
اس سلسلہ وچ سید دَحلان کہندے نيں کہ امیر نجد نے شریف مسعود دے زمانہ وچ حج کرنے دی اجازت منگی، کیونجے اس نے اس توں پہلے نجد کے(۳۰)علماء نوں مکہ معظمہ بھیجیا سی تے شریف مسعود توں درخواست کيتی سی کہ علماء حرمین شریفین دا نجدی علماء توں مناظرہ کرائے لیکن شریف مسعود نے قاضی شرع نوں حکم دتا کہ نجدیاں دے کفر دا فتویٰ صادر کردے تے فیر حکم دتا کہ انہاں نجدی علماء نوں قید خانے وچ ڈال کر انہاں دے پیراں وچ زنجیر ڈالدی جائے۔ چنانچہ ايسے طرح دے واقعات کافی عرصہ تک ہُندے رہے۔(۲۵۵)
شیخ محمد بن عبد الوہاب دی سیرت تے اس دا طریقہ کار
سودھواس سلسلہ وچ ابن بشر کہندا اے کہ جس وقت محمد بن عبد الوہاب نے درعیہ شھر نوں اپنا وطن قرار دتا اس وقت اس شھر دے بوہت سارے لوک جاہل سن تے نماز وزکوٰة دے سلسلہ وچ لاپرواہی کردے سن، ہور اسلامی مراسم دے انجام دینے وچ کوتاہی کردے سن، چنانچہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نے سب توں پہلے انہاں نوں ”لا الہ الا اللّٰہ“ دے معنی سکھائے کہ اس کلمے وچ نفی وی اے تے اثبات وی اس دا پہلا حصہ (لاالہ) تمام معبوداں دی نفی کردا اے تے اس دا دوسرا حصہ (الا اللہ) خدائے وحدہ لاشریک دی عبادت نوں ثابت کردا اے، اس دے بعد شیخ محمد بن عبد الوہاب نے انہاں نوں ایداں دے اصول دسے جنہاں دے ذریعہ توں خدا دے وجود اُتے دلیل حاصل ہوجائے مثلاً چاند وسورج، ستاروںاور دن رات دے ذریعہ خدا نوں سمجھیا جاسکدا اے، تے انہاں نوں ایہ دسیا کہ اسلام دے معنی خدا دے سامنے تسلیم ہونے، تے اس دی منع کردہ چیزاں سے
اجتناب کرنے دے نيں، ايسے طرح انہاں نوں اسلام دے ارکان دسے تے ایہ دسیا کہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ناں تے نسب کيتا اے، تے بعثت تے ہجرت دی کیفیت دسی تے ایہ دسیا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی سب توں پہلی دعوت کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ“تھا تے ايسے طرح بعث تے قیامت دے معنی لوکاں نوں دسے تے مخلوق خداچاہے جو وی ہو، توں استغاثہ کرنے دی ممانعت وچ بہت مبالغہ کيتا۔
شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اس دے بعد نجد دے رؤساء تے قاضیاں نوں خط لکھیا تے اس وچ لکھیا کہ اس دی اطاعت کرن تے اس دے مطیع وفرمانبردار بن جاواں، جس دے جواب وچ بعض لوکاں نے قبول کرلیا تے بعض نے اس دی اطاعت کرنے توں انکار کردتا تے شیخ دی دعوت دا مذاق اڑایا تے اس اُتے الزام لگایا کہ شیخ تاں جاہل اے تے معرفت وی نئيں رکھدا، بعض لوکاں نے اسنوں جادو گر دسیا جدوں کہ بعض لوکاں نے اس اُتے بری بری تہم تاں وی لگاواں۔
شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اہل درعیہ نوں جنگ دا حکم دیدتا جنھاں نے کئی مرتبہ اہل نجد نال جنگ کيتی، ایتھے تک کہ انہاں نوں شیخ دی اطاعت اُتے مجبور کردتا، تے آل سعود، نجد تے اس دے قبیلےآں اُتے غالب آگیا۔
محمد بن عبد الوہاب کاغنائم جنگی نوں تقسیم کرنے دا طریقہ ایہ سی کہ اوہ خود جس طرح چاہندا سی انجام دیندا سی تے اسنوں خرچ کردا سی کدی کدی بہت سارا مال جو غنائم جنگی وچ ملدا سی اسنوں صرف دو یا تن لوکاں وچ تقسیم دیندا سی، کیونجے جِنّے وی جنگی غنائم ہُندے سن اوہ شیخ دے پاس رہندے سن، ایتھے تک امیر نجد وی اس دی اجازت توں ہی انہاں غنائم وچ دخل وتصرف کردا سی۔
اس دے علاوہ امیر نجد جے اپنے سپاہیاں نوں مسلح کرنا چاہندا سی تے اس سلسلہ وچ کوئی وی قدم اٹھانا چاہندا سی اوہ سب کچھ شیخ محمد بن عبد الوہاب دی اجازت توں کيتا کردا سی۔(۲۵٦)
چنانچہ اس سلسلہ وچ آلوسی کہندے نيں کہ جس طرح نجد دے لوکاں نے محمد بن عبد الوہاب دی اطاعت کی، گذشتہ علماء وچ کِسے دی وی اس طرح اطاعت نئيں ہوئی، تے واقعاً ایہ گل عجیب اے کہ اس دے مرید اج تک (آلوسی دے زمانہ تک) اس کوچار امامیں(ابوحنیفہ، شافعی، مالک تے احمد ابن حنبل) دی طرح مندے سن، تے جے کسی نے اسنوں برا کہدتا تاں اسنوں قتل کردیندے سن ۔
زَینی دحلان کہندے نيں: محمد بن عبد الوہاب دے کمیں وچوں اک کم ایہ سی کہ جوشخص وی اس دی پیروی دا دم بھردا سی اسنوں ثبوت دے طور اُتے اپنا سر منڈوانا پڑدا سی جدوں کہ ایہ کم تاں کسی وی خوارج تے بدعت گذار فرقےآں نے انجام نئيں دتا،سید عبد الرحمن اَہدل مفتی زَبِید کہندے نيں کہ وہابیاں دی ردّ وچ کوئی کتاب لکھنے دی ضرورت ہی نئيں اے بلکہ انہاں دے لئی ایہ حدیث رسول کافی اے کہ آنحضرت نے فرمایا کہ ”سیماہم التحلیق“ ۔ اتفاق توں اک عورت جس نوں شیخ دی اطاعت اُتے مجبور کيتا گیا سی اس نے شیخ محمد بن عبد الوہاب توں کہیا کہ تاں جدوں عورتاں نوں سرمنڈوارنے اُتے مجبور کردا اے تاں فیر مرداں نوں وی اپنی داڑھی منڈوانے اُتے مجبور کر، کیونجے عورتاں دے سر دے بال تے مرداں دی داڑھی دونے زینت ہُندے نيں، شیخ دے پاس اس عورت دے سوال دا کوئی جواب نئيں سی۔(۲۵٧)
جس وقت محمد بن عبد الوہاب نے لوکاں نوں سرنہ منڈوانے اُتے قتل کرادیاتو اس موقع اُتے سید مُنعِمی نے اس دی ردّ وچ چند اشعار کھے جس دا مطلع ایہ اے:
” اَفِی حَلْقِ رَاسِی بِالسَّكَاكِیْنَ وَالْحَدِّ
حَدِیْثٌ صَحِیْحٌ بِالاسْانِیْدِ عَنْ جَدِّیْ؟“
(کیا چاقو توں سرمنڈوانے دے بارے وچ میرے جد پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں صحیح اسناد دے نال کوئی حدیث موجود اے۔)(۲۵۸)
شیخ محمد بن عبد الوہاب دا انجام
سودھوجس وقت محمد بن عبد الوہاب دے مریداں نے شھر ریاض نوں فتح کرلیا تے انہاں دا ملک وسیع ہوگیا تے تقریباً سب جگہ امن وامان برقرار ہوگیا تے سبھی سراٹھانے والےآں نوں اپنا مطیع بنالیا، تاں محمد بن عبد الوہاب نے لوکاں دے امور تے غنائم جنگی نوں عبد العزیز ابن محمد ابن سعود دے سپرد کردتا تے خود عبادت تے تدریس وچ مشغول ہوگیا، لیکن فیر وی عبد العزیز تے اس دے باپ محمد نے اسنوں نئيں چھڈیا بلکہ تمام کم اس دے صلاح ومشورہ توں کردے رہے، تے یھی سلسلہ چلدا رہیا، یہاںتک کہ۱۲۰٦ھ وچ شیخ محمد دا انتقال ہوگیا۔
محمد بن عبد الوہاب نے بہت ساریاں کتاباں تالیف تے تصنیف کيتی منجملہ اس دی کتاب توحید، تفسیر قرآن، کتاب کشف الشبھات تے بعض ہور فقھی فتوےآں تے اصول دے رسالے نيں۔(۲۵۹)
مکہ معظمہ وچ مکتبہ نہضت اسلامی نے شیخ دی تمام کتاباں نوں نشر کيتا اے۔(۲٦۰)
چند ملاحظات
شیخ محمد بن عبد الوہاب دے حالات زندگی وچ درج ذیل چند مطلب قابل غورہیاں:
پہلا مطلب:یہ کہ اس نے جدید تعلیم کتھے توں تے کِداں حاصل کيتی؟ جدوں کہ اس دا باپ حنبلی علماء وچوں سی تے اپنے بیٹے دے عقائد دی سخت مخالفت کردا سی، اس بناپر اس ماحول وچ اس طرح دے نظریات دی جگہ ہی باقی نئيں رہندی،اس وقت نجد وچ وی علمی مرکز بوہت گھٹ سن جنہاں وچ اوہ اس طرح دے نظریات مثلاً ابن تیمیہ دے نظریات نوں حاصل کردا، لہٰذا سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اس طرح دے نظریات اس دے ذہن وچ کِداں آئے؟
اس سلسلہ وچ ایہ گل کھی جاسکدی اے کہ چونکہ اوہ بچپن ہی توں کتاباں پڑھنے دا شوقین سی تے چونکہ اس دا باپ حنبلی عالم سی لہٰذا اس دے پاس علی القاعدہ گذشتہ حنبلی علماء منجملہ ابن تیمیہ دیاں کتاباں موجود سن، چنانچہ محمد بن عبد الوہاب نے انہاں کتاباں دا دقت تے غوروفکر کے نال مطالعہ کيتا،اور آہستہ آہستہ اس دے ذہن وچ اس طرح دے نظریات پیدا ہوئے جنہاں نوں اسيں بعد وچ بیان کرن گے۔(۲٦۱)
بھر حال ایہ گل مسلّم اے کہ محمد بن عبد الوہاب دے نظریات ابن تیمیہ دے نظریات توں حاصل شدہ سن، چنانچہ وہابیاں دے وڈے وڈے علماء تے دوسرے علماء نے وی اس گل کيتی تصدیق دی اے، منجملہ سلطان عبد العزیز بن سعود، نے ذیقعدہ۱۳۳۲ھ وچ فرقہ ”اخوان“ نوں اک خط لکھاہے جس وچ اس گل کيتی طرف اشارہ موجود اے کہ محمد بن عبد الوہاب نے ايسے چیز نوں بیان کيتا اے جس نوں ابن تیمیہ تے اس دے شاگرد ابن قیم جوزی نے بیان کيتا سی۔(۲٦۲)
اسی طرح حافظ وَھبہ کاکہنا اے کہ انہاں دونے (ابن تیمیہ تے محمد بن عبد الوہاب ) دے عقائد تے انہاں دی خدا دی طرف دعوت وچ بہت زیادہ شباہت موجود اے، تے مصلح نجدی یعنی محمد بن عبد الوہاب دے لئی ابن تیمیہ بہت وڈی سر مشق تھا،۲٦۳ انہاں دے علاوہ، دائرة المعارف دے مطابق شیخ محمد بن عبد الوہاب تے دمشق دے علماء دے درمیان تعلقات سن تے ایہ گل طبیعی اے کہ حنبلیاں توں تعلقات رکھنے دی وجہ توں اس نے انہاں دی تالیفات خصوصاً ابن تیمیہ تے اس دے شاگرد خاص ابن قیم جوزی توں استفادہ کيتا اے۔(۲٦۴)
سب توں اہم گل ایہ اے کہ برٹن دے میوزیم وچ ابن تیمیہ دے بعض رسالے، محمد بن عبد الوہاب دیاں تحریراں موجود نيں جنہاں توں ایہ انداز ہ لگایا جاسکدا اے کہ اس نے ابن تیمیہ دیاں کتاباں نوں پڑھیا اے تے انہاں توں نسخہ برداری دی اے۔(۲٦۵)
دوسرا مطلب:یہ اے کہ محمد بن عبد الوہاب دی نجد وچ ترقی تے پیشرفت دتی کیہ وجہ سی، کیونجے اس دے عقائد وھی سن جو ابن تیمیہ دے سن لیکن ابن تیمیہ دی شدید مخالفتاں ہوئیاں تے اسنوں بہت ساریاں مشکلات دا سامنا کرنا پيا ایتھے تک کہ زندان وچ وی جانا پيا، لیکن فیر وی اپنے عقائد نوں پایہ تکمیل تک نئيں پہونچا سکیا خصوصاً بزرگاں دی قبور کوویران تے مسمار کرنے دے مسئلہ وچ ۔(۲٦٦)
لیکن اس دے برعکس شیخ محمد بن عبد الوہاب نوں نجد وچ اپنے نظریات نوں پھیلانے وچ مشکلات دا سامنا نئيں ہويا تے کچھ ہی مدت وچ اس نے اپنے بوہت سارے مرید پیدا کرلئے تے انہاں دے ذریعہ اپنے عقائد نوں عملی جامہ پہنادتا،اور قبراں نوں ویران کردتا، تے انہاں درختاں نوں وی کٹ ڈالیا جنہاں دا لوک احترام کردے سن، ہور دوسرے ايسے طرح دے کم انجام دینے وچ اسنوں کامیابی حاصل ہوئی۔
ہاں اہم گل ایہ اے کہ ابن تیمیہ تے محمد بن عبد ا لوہاب دے ماحول وچ وڈا فرق اے، کیونجے ابن تیمیہ نے اپنے عقائد نوں انہاں شھراں وچ پیش کيتا جنہاں وچ مذاہب اربعہ دے وڈے وڈے علماء، درجہ اول دے قاضی تے بااثر لوک رہندے سن چنانچہ جداں کہ اساں ابن تیمیہ دے حالات زندگی وچ بیان کيتا اسنوں مختلف مذاہب دے علماء تے قضات دی مخالفت دا سامنا کرنا پيا، تے انہاں توں بحث ومناظرات کرنے پئے تے متعدد بار زندان وچ جانا پيا ایتھے تک کہ زندان وچ ہی اس دا انتقال ہويا۔
لیکن شیخ محمد بن عبد الوہاب نے نجد وچ اپنے عقائد نوں پھیلایا تے شاید اس زمانہ تے اس علاقہ دے عظیم علماء خود شیخ محمد بن عبد الوہاب دا باپ تے اس دا بھائی شیخ سلیمان سن ۔ اگرچہ شروع وچ انہاں دونے حضرات نے اس دی سخت مخالفتاں کاں، لیکن عوام الناس دے حالات دے سامنے انہاں دی مخالفتاں دا کوئی اثر نہ ہويا، نجدیاں نے اپنے جھل دی بناپر اس دے خرافی عقائد کااتباع کيتا، کیونجے ایہ لوک نھایت سادہ تے بھولے سن تے مذہبی اختلافات توں انہاں دے ذہن خالی تے صاف سن تے کِسے وی نويں تے جدید چیز نوں قبول کرنے دی صلاحیت رکھدے سن، تے اوہ وی گرم تے موثر بیان تے اثر انداز طریقہ توں جو کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب دی خصوصیات وچوں سی۔
اک دوسری چیز جو اس دی ترقی دا باعث بنی اوہ ایہ اے کہ اس زمانہ وچ موجود نجد دے علماء وچ کوئی وی ایسا نہ سی جو شیخ محمد بن عبد الوہاب دے برابر اثرانداز ہوئے۔(۲٦٧)
اک دوسری وجہ ایہ وی اے کہ اس زمانہ وچ اہل نجد کسی خاص حکومت دے زیر نظر نئيں سن انہاں دی زندگی قبیلہ والی زندگی سی، تے ہر کم وچ ہر قبیلہ دے افراد اپنے قبیلہ دے امیر یا شیخ دے تابع ہُندے سن تے جے کسی قبیلہ دا رئیس تے امیر کسی نظریہ نوں قبول کرلیندا سی تاں اس قبیلہ دے تابع افراد وی شیخ دے اتباع وچ انہاں نظریات نوں قبول کرلیندے سن، ايسے اصل دے مطابق، جدوں کسی قبیلہ دا رئیس کسی وی طرح محمد بن عبد الوہاب دے نال ہوجاندا سی تاں اس قبیلہ دے دوسرے افراد بغیر کسی چون وچرا دے محمد بن عبد الوہاب دی گفتگو توں متاثر ہوجاندے سن، تے شیخ دیاں گلاں نوں پوری عقیدت دے نال قبول کرلیندے سن تے جے دینی احکام توں متعلق کوئی گل ہُندی سی تاں اسنوں ٹھوس عقیدہ دی طرح مان لیاکردے سن ۔
یہ گل وی کہنا ضروری اے کہ محمد بن عبد الوہاب نوں اپنے عقائد دے بیان دے شروع وچ بہت ساریاں پریشانیاں دا سامنا کرنا پيا جنہاں دی وجہ قبیلےآں دے درمیان موجود اختلافات سی لیکن جنہاں اسباب نوں اساں بیان کیہ انہاں دی بناپر اوہ سب مشکلاں دور ہوگئياں۔
محمد بن عبد الوہاب تے ابن تیمیہ دے درمیان چند فرق
سودھومحمد ابو زھرہ نے محمد بن عبد الوہاب تے ابن تیمیہ وچ چند فرق بیان کيتے نيں تے اوہ فرق اس طرح نيں:
وہابیاں نے ابن تیمیہ دی دعوت وچ کچھ وی وادھا نئيں کيتا لیکن اسنوں شدت دے نال پھیلایا تے عملی طور اُتے اوہ کم انجام دتے جنہاں نوں ابن تیمیہ وی نئيں کرسکے سن، اوہ چیزاں انہاں چند امور وچ خلاصہ ہُندیاں نيں:
۱۔ ابن تیمیہ دا عقیدہ ایہ سی کہ عبادت فقط اوہ اے جس نوں قرآن تے سنت نے بیان کيتا اے، لیکن وہابیاں نے اس اُتے اکتفاء نئيں کيتی بلکہ عادی تے معمولی چیزاں نوں وی اسلام توں خارج کردتا، مثلاً تمباکو نوشی نوں وی حرام قرار دیدتا تے اس دی حرمت وچ بہت زیادہ سختی کی، چنانچہ وہابی حضرات جس نوں وی سگریٹ وغیرہ پیندا دیکھدے نيں اسنوں مشرکین دی طرح سمجھدے نيں، انہاں دا ایہ نظریہ خوارج دی طرح اے کہ جو شخص وی گناہ کبیرہ دا مرتکب ہويا کافر ہوگیا۔
۲۔ شروع وچ چائے تے قہوہ دی حرمت دا فتویٰ دتا لیکن جداں کہ معلوم ہُندا اے بعد وچ اس دی حرمت وچ لاپرواہی کیتی۔(۲٦۸)
۳۔ وہابیاں نے فقط لوکاں نوں انہاں اعمال دی دعوت ہی نئيں دتی بلکہ جے کسی نے انہاں دے نظریات نوں نئيں قبول کيتا توان نال جنگ وجدال کی، تے انہاں دا نعرہ ایہ سی کہ بدعتاں نال جنگ کرنا چاہیدا، میدان جنگ وچ انہاں دا رہبر (شروع وچ ) محمد بن سعود (خاندان سعود دا جد اعلیٰ) محمد بن عبد الوہاب دا داماد سی۔
۴۔ وہابی جس گااں تے شھر نوں فتح کرلیندے سن اس شھر دے روضاں تے قبراں نوں ویران کرنا شروع کردیندے سن، ايسے وجہ توں بعض یورپی رائٹراں نے انہاں نوں (عبادت گاہوںکے ویران کرنے والےآں) دا لقب دتا اے، جدوں کہ انہاں دی ایہ گل مبالغہ اے کیونجے ضریحاں تے عبادتگاہاں وچ فرق اے، لیکن جداں کہ معلوم اے کہ ایہ لوک جے قبور دے نزدیک کسی مسجد نوں دیکھدے سن تواسنوں وی ویران کردیندے سن ۔
۵۔ انہاں کمیں اُتے وی اکتفاء نہ دی بلکہ اوہ قبراں جو مشخص تے معین سن یا انہاں اُتے کوئی نشانی ہُندی سی انہاں نوں وی مسمار کردتا تے جدوں انہاں نوں حجاز اُتے فتح ملی تاں انھاں نے تمام اصحاب دی قبور نوں مسمار کردتا، چنانچہ اس وقت صرف قبور دے نشانات باقی نيں(۲٦۹) تے انہاں قبور دی ریارت کيتی اجازت فقط اس طرح دتی گئی کہ زائر فقط اِنّا کہہ سکدا اے :
”السلام علیک یا صاحب القبر “
٦۔ وہابیاں نے چھوٹی چھوٹی چیزاں اُتے وی اعتراضات کيتے تے انہاں دے منکر ہوئے جو نہ تاں بت پرسدیاں سن تے نہ ہی بت پرستی اُتے تمام ہودیاں سن مثلاً فوٹو وغیرہ لینا، بوہت سارے علماء نے اپنے فتوےآں تے رسالےآں وچ اس دی (حرمت)کو ذکر کيتا اے لیکن انہاں دے حاکمیں نے اس مسئلہ اُتے توجہ نئيں کيتی۔
٧۔ وہابیاں نے بدعت دے معنی وچ اک عجیب انداز اپنایا، تے اس دے معنی وچ وسعت دی، ایتھے تک کہ روضہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے پردہ لگانا وی بدعت قرار دیدتا، تے روضہ رسول اُتے لگے پرانے پردےآں نوں بدلنا وی ممنوع قرار دیدتا جس دے نتیجہ وچ اوتھے موجود تمام پردے پرانے ہوگئے۔(۲٧۰)
”حق گل تاں ایہ اے کہ وہابیاں نے ابن تیمیہ دے عقائد نوں عملی بنایااور اس راستہ وچ اپنی پوری طاقت صرف کردتی، انھاں نے بدعت دے معنی وچ وسعت دتی ایتھے تک کہ اوہ کم جنہاں توں عبادت دا کوئی مطلب نئيں انہاں نوں وی بدعت قرار دیدتا، جدوں کہ تحقیقی طور اُتے بدعت انہاں چیزاں نوں کہیا جاندا اے کہ جنہاں دی دین وچ کوئی اصل تے بنیاد نئيں لیکن انہاں کمیں نوں انجام دینے والے انہاں نوں عبادت دے قصد توں انجام دیندے نيں، تے انہاں دے ذریعہ توں خدا دی خوشنودی حاصل کرنا چاہندے نيں، اس بناپر کوئی وی روضہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے پردےآں نوں عبادت دے قصد توں نئيں لگاندا، بلکہ انہاں نوں زینت دے لئی لگاندے نيں جس طرح مسجد نبوی وچ دوسری چیزاں نوں زینت دے لئی لگایا گیا اے۔
عجیب گل تاں ایہ اے کہ ایہ لوک روضہ نبوی اُتے پردے لگانے نوں منع کردے نيں لیکن دوسری مسجدےآں وچ پردے لگانے نوں عیب نئيں مندے۔ اک دوسری گل ایہ اے کہ وہابی علماء اپنے نظریات تے عقائد نوں مکمل طور اُتے صحیح جاندے نيں تے دوسرےآں دے عقائد نوں غلط تے غیر صحیح مندے نيں۔(۲٧۱)
وہابیاں دے عقائد
سودھوہاں اُتے ساڈا مقصد وہابیاں دے تمام عقائد نوں بیان کرنا نئيں اے بلکہ اسيں صرف انہاں عقائداں نوں بیان کرن گے جنہاں دی وجہ توں ایہ لوک مشہور ہوئے تے جنہاں دی بناپر دوسرےآں توں جدا ہوئے نيں تے جنہاں دی وجہ توں دوسرے فرقےآں دے علماء نے انہاں دے جوابات لکھنے شروع کيتے نيں۔
۱۔ توحید دے معنی تے کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ“ دا مفہوم
شیخ محمد بن عبد الوہاب تے اس دے پیرو کاراں نے توحید تے کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ “ دے معنی اس طرح بیان کيتے نيں جنہاں دی روشنی وچ کوئی دوسرا شخص موحّد (خدا نوں اک مننے والا) موجود ہی نئيں اے، چنانچہ محمد بن عبد الوہاب اس طرح کہندا اے:
”لا الہ الا اللّٰہ “ وچ اک نفی اے تے اک اثبات، اس دا پہلا حصہ (لا الہ) تمام معبود دی نفی کردا اے (۲٧۲) تے اس دا دوسرا حصہ (الا اللہ) خدائے وحدہ لاشریک دی عبادت نوں ثابت کردا اے۔(۲٧۳)
اسی طرح محمد بن عبد الوہاب دا کہنا اے کہ توحید اوہ مسئلہ اے جس اُتے خداوند عالم نے بہت زیادہ تاکید دی اے ،اور اس دا مقصد، عبادت نوں صرف خداوندکریم توں مخصوص کرنا اے۔ سب توں وڈی چیز جس توں خداوندعالم نے نھی دی اے اوہ شرک اے جس دا مقصد غیر خدا نوں خدا دا شریک قرار دینا اے۔(۲٧۴)
اسی طرح اوہ خداوندعالم دے صفات دی شرح کردے ہوئے کہندا اے کہ خداوندعالم کسی وی ایداں دے شخص دا محتاج نئيں اے جو بندےآں دی حاجتاں نوں اس توں دسے یا اس دی مدد کرے یا بندےآں دی نسبت خدا دے لطف و مھربانی نوں تحریک کرے۔(۲٧۵)
اس بناپر وہابیاں نے قبور دی زیارتاں تے غیر خداکو پکارنے نوں ممنوع قرار دتا مثلاً کوئی کھے ”یا محمد“(۲٧٦) ايسے طرح غیر خدا نوں خدا دی بارگاہ وچ وسیلہ قرار دینا یا قبور دے پاس نمازاں پڑھنایا اس طرح دی دوسری چیزاں جنہاں نوں اسيں بعد وچ بیان کرن گے، انہاں سب نوں شرک قرار دیدیااے، اس سلسلہ وچ اوہ سنی تے شیعہ دے درمیان کسی فرق دے قائل نئيں نيں۔
محمد بن عبد الوہاب دا نظریہ ایہ سی کہ جو لوک عبد القادر،عروف كَرخی، زید بن الخطاب تے زُبیر دی قبراں توں متوسل ہُندے نيں اوہ مشرک نيں(۲٧٧) ايسے طرح جواہل سنت شیخ عبد القادر نوں شفیع قرار دیندے نيں انہاں اُتے وی بوہت سارے اعتراضات کيتے نيں۔(۲٧۸)
آلوسی کاکہنا اے کہ جوشخص حضرات علی، حسین، موسیٰ کاظم، تے محمد جواد(علیهم السلام)کے روضاں اُتے تے اہل سنت عبدالقادر ،حسنِ بصری تے زبیر وغیرہ دی قبراں اُتے زیارت کردے ہوئے تے قبور دے نزدیک نماز پڑھدے ہوئے تے انہاں توں حاجت طلب کردے ہوئے دیکھے تاں اسنوں ایہ گل معلوم ہوجائے گی کہ ایہ لوک سب توں زیادہ گمراہ نيں تے کفر وشرک دے سب توں بلند درجے اُتے نيں۔(۲٧۹)
اس گل دا مطلب ایہ اے کہ چونکہ شیعہ تے سنی قبراں دی زیارت دے لئی جاندے نيں تے اوتھے اُتے نمازاں پڑھدے نيں تے صاحب قبر نوں وسیلہ قرار دیندے نيں لہٰذا کافر نيں، ايسے عقیدہ دے تحت دوسرے وہابی تمام ملکاں نوں دار الکفر (کافراں دے ملک)کہدے نيں تے اس ملک دے رہنے والےآں نوں اسلام دی طرف دعوت دیندے سن ۔
۱۲۱۸ھ وچ سعود بن عبد العزیز امیر نجد اہل مکہ دے لئی اک امان نامہ لکھدا اے جس دے آخر وچ لوکاں دے خطاب کردے ہوئے اس آیت نوں لکھدا اے:
( قُلْ یَا اَهْلَ الْكِتَابِ، تَعَالَوْا اِلٰی كَلِمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَ بَیْنَكُمْ اَلاّٰ نَعْبُدَ اِلاّٰ اللّٰه وَلاٰ نُشْرِكَ بِهِ شَیْئاً وَلاٰ یَتَّخِذ بَعْضُنَا بَعْضاً اَرْبَاباً مِنْ دُوْنِ اللّٰهِ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُوْلُوْااشْهِدُوْا بِاَنَّا مُسْلِمُوْنَ ) (۲۸۰)
”اے پیغمبرآپ کہہ داں کہ اے اہل کتاب آو تے اک منصفانہ کلمہ اُتے اتفاق کرلاں کہ خدا دے علاوہ کسی دی عبادت نہ کرن، کسی نوں اس دا شریک نہ بناواں، آپس وچ اک دوسرے نوں خدا دا درجہ نہ داں، تے جے اس دے بعد وی ایہ لوک منھ موڑاں تاں کہہ دیجئے کہ تسيں لوک وی گواہ رہنا کہ اسيں لوک حقیقی مسلمان تے اطاعت گذار نيں“
اسی طرح وہابی علماء وچوں شیخ حَمَد بن عتیق نے اہل مکہ دے کافر ہونے یا نہ ہونہ دے بارے وچ اک رسالہ لکھیا جس وچ بعض استدلال دے بناپر انہاں نوں کافر شمار کيتا،(۲۸۱) البتہ ایہ اس زمانہ دی گل اے جدوں وہابیاں نے مکہ شھر نوں فتح نئيں کيتا سی۔
جن شھراں یاعلاقےآں دے لوکاں وچ جو نجدی حاکمیں دے سامنے تسلیم ہوجاندے سن ، انہاں توں ”قبول توحید “ دے عنوان توں بیعت لی جاندی سی۔(۲۸۲)
کلّی طور اُتے وہابیاں نے اکثر مسلماناں دے عقائد تے انہاں دے درمیان رائج معاملات نوں دین اسلام دے مطابق نئيں جاندے سن ۔ گویا ايسے طرح دے امور باعث بنے کہ بعض مستشرقین منجملہ ”نیبھر اہل ڈانمارک“نے گمان کيتا کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب پیغمبر سی۔(۲۸۳)
توحید توں متعلق وہابیاں دے نظریات دے بارے وچ شیخ عبد الرحمن آل شیخ دی گفتگو نوں بیان کرنامناسب اے، موصوف کہندے نيں کہ ”لا الہ الا اللّٰہ“ دے معنی خدا دی یگانیت دے نيں یعنی انسان نوں چاہیدا کہ فقط تے فقط خدا دی عبادت کرے تے عبادت نوں خدا دے لئی منحصر منے تے غیر خدا توں بیزاری اختیار کرے۔(۲۸۴)
اس سلسلہ وچ حافظ وھبہ وی کہندے نيں کہ ”لا الہ الا اللّٰہ“کے معنی : خدا دے علاوہ تمام معبوداں نوں ترک کرنا اے، لہٰذا انسان دی توجہ صرف خدا اُتے ہونا چاہیدا تے جے کسی غیر خدا دی عبادت کيتی جائے تاں گویا اس نے غیر خدا نوں خدا دے نال شریک قرار دتا،چاہے اس کم دا کرنے والا اس طرح دا کوئی ارادہ وی نہ رکھدا ہو، تاں ایسا شخص مشرک اے خواہ اوہ اپنے شرک نوں شرک منے یا اسنوں توسل کانام دے۔
اس دے بعد حافظ وھبہ اپنی گفتگو کوجاری رکھدے ہوئے کہندے نيں کہ وہابیاں نوں اس گل وچ کوئی شک نئيں اے کہ جے کوئی کھے”یا رسول اللہ“،”یا ابن عباس“ ،”یا عبد القادر“وغیرہ تے انہاں کلمات دے کہنے توں اس دا قصدان دا فائدہ پہونچانایانقصان نوں دور کرنا ہوئے یا اس دے مدّ نظر ایداں دے امور ہاں جنہاں نوں صرف خدا ہی انجام دے سکدا اے، تاں ایسا شخص مشرک اے تے اس دا خون بھانا واجب اے تے اس دا مال مباح اے۔(۲۸۵)
خلاصہ ایہ اے کہ محمد بن عبد الوہاب توحید دی طرف دعوت دیندا سی تے جو (اس دی دسی ہوئی توحید کو)قبول کرلیندا سی اس دی جان تے مال محفوظ ہوجاندی سی تے جے کوئی اس دی دسی ہوئی توحید نوں قبول نئيں کردا سی اس دی جان ومال مباح ہوجاندے سن، وہابیاں دی مختلف جنگاں، چاہے اوہ حجاز دی ہاں یا حجاز دے باہر مثلاً یمن ، شام تے عراق دیاں جنگاں،اسی بنیاد اُتے ہودیاں سن تے جنگ وچ جس شھر اُتے غلبہ ہوجاندا سی اوہ پورا شھر انہاں دے لئی حلال ہوجاندا سی ، انہاں نوں جے اپنے املاک تے تصرف شدہ چیزاں وچ قرار دینا ممکن ہُندا تاں انہاں نوں اپنی ملکیت وچ لے لیندے سن ورنہ جو مال ودولت تے غنائم جنگی انہاں دے ھاتھ آتاا سی اُتے اکتفا کرلیندے سن ۔(۲۸٦)
اور جو لوک اس دی اطاعت نوں قبول کرلیندے سن انہاں دے لئی ضروری سی کہ دین خدا ورسول نوں (جس طرح محمد بن عبد الوہاب کہندا سی)قبول کرنے وچ اس دی بیعت کرن، تے جے کچھ لوک اس دے مقابلے وچ کھڑے ہُندے سن تاں انہاں نوں قتل کردتا جاندا سی، تے انہاں دا تمام مال تقسیم کرلیا جاندا سی، ايسے پروگرام دے تحت مشرقی احساء دے علاقہ وچ اک دیھات بنام ”فَصول“ دے تن سو لوکاں کوقتل کردتا گیا تے انہاں دے مال نوں غنیمت وچ لے لیاگیا، ايسے طرح احساء دے نیڑے ”غُرَیْمِیْل“ وچ وی یھیکارنامے انجام دئے۔(۲۸٧)
اس سلسلہ وچ شوکانی صاحب کہندے نيں کہ محمد بن عبد الوہاب دے پیروکار ھراس شخص نوں کافر جاندے سن جو حکومت نجد وچ نہ ہوئے یا اس حکومت دے حکام دی اطاعت نہ کردا ہو، اس دے بعد شوکانی صاحب کہندے نيں کہ سید محمد بن حسین المُراجل(جو کہ یمن دے امیر حجاج نيں) نے میرے توں کہیا کہ وہابیاں دے کچھ گروہمینوں تے یمن دے حجاج نوں کافر کہندے نيں تے ایہ وی کہندے نيں کہ تواڈا کوئی عذر قابل قبول نئيں اے مگر ایہ کہ امیر نجد دی خدمت وچ حاضر ہوئے تاکہ اوہ دیکھے کہ تسيں کس طرح دے مسلمان ہوئے۔(۲۸۸)
وہابیاں دی نظر وچ اوہ دوسرے امور جنہاں دی وجہ توں مسلمان مشرک یا کافر ہوجاندا اے
وہابی لوک توحید دے معنی اس طرح بیان کردے نيں کہ انہاں دے علاوہ کوئی دوسرا مسلمان باقی نئيں بچدا، اوہ بہت ساریاں چیزاں نوں توحید دے خلاف تصور کردے نيں جنہاں دی وجہ توں اک مسلمان دین توں خارج تے مشرک یا کافر ہوجاندا اے ،ایتھے اُتے انہاں وچوں چند چیزاں نوں بیان کيتا جاندا اے:
۱۔ جے کوئی شخص اپنے توں بلا دور ہونے یا اپنے فائدہ دے لئی تعویذ باندہے یا بخار دے لئی اپنے گلے وچ دہاگا بانداے، تاں اس طرح دے کم شرک دا سبب بندے نيں تے توحید دے بر خلاف نيں۔(۲۸۹)
۲۔ محمد بن عبد الوہاب نے عمر توں اک حدیث نقل کيتی اے جو اس گل اُتے دلالت کردی اے کہ جے کوئی غیر خدا دی قسم کہائے تاں اس نے شرک کيتا، تے اک دوسری حدیث دے مطابق خدا دی جھوٹی قسم غیر خدا دی سچّی قسم توں بھتر اے، لیکن صاحب فتح المجید اس گل کيتی تاویل کردے ہوئے کہندے نيں کہ خدا دی جھوٹی قسم کہانا گناہ کبیرہ اے، جدوں کہ غیر خدا دی سچی قسم شرک اے جو گناہ کبیرہ توں زیادہ سنگین اے۔(۲۹۰)
۳۔ جے کسی شخص نوں کوئی خیر یا شر پہونچا اے، اوہ جے اسنوں زمانہ کانتیجہ جانے تے اسنوں گالی وغیرہ دے تاں گویا ا اس نے خدا نوں گالی دتی اے کیونجے خدا ہی تمام چیزاں دا حقیقی فاعل اے۔(۲۹۱)
۴۔ ابو ھریرہ دی اک حدیث دے مطابق ایہ کہنا جائز نئيں اے کہ اے خدا جے تاں چا اے تاں مینوں معاف کردے یا تاں چاہے تاں مجھ اُتے رحم کردے، کیونجے خدا وندعالم اس بندے دی حاجت نوں پورا کرنےکے سلسلہ وچ کوئی مجبوری نئيں رکھدا۔(۲۹۲)
۵۔ کسی دے لئی ایہ جائز نئيں اے کہ اوہ اپنے غلام تے کنيز نوں ”عبد“ تے ”امہ“ کھے تے ایہ کھے ”عبدی“ یا ”اَ مَتی“کیونجے خداوندعالم تمام لوکاں دا پروردگار اے تے سب ايسے دے بندے نيں تے جے کوئی اپنے نوں غلام یا کنيز دا مالک جانے، اگرچہ اس دا ارادہ خدا دے نال شرکت نہ وی ہو، لیکن یھی ظاہری تے اسمی شراکت اک قسم دا شرک اے، بلکہ اسنوں چاہیدا کہ عبد تے امہ دے بدلے” فتیٰ“ تے ”فتاة“یا غلام کھے۔(۲۹۳)
٦۔ جدوں انسان نوں کوئی مشکل پیش آجائے تاں اسنوں ایہ نئيں کہنا چاہیدا کہ جے ميں نے فلاں کم کيتا ہُندا تاں ایسا نہ ہُندا، کیونجے ”لفظ اگر“ دے کہنے وچ اک قسم دا افسوس اے تے ”لفظ جے “ وچ شیطان دے لئی اک راستہ كُھل جاندا اے تے ایہ افسوس وحسرت اس صبر دے مخالف اے جس نوں خدا چاہندا اے، جدوں کہ صبر کرنا واجب اے تے قضا وقدر اُتے ایمان رکھنا وی واجب اے۔(۲۹۴)
کسی اُتے کفر دا فتویٰ لگانے دے بارے وچ چند صفحے بعد وضاحت کيتی جائے گی۔
تو فیر موحّد کون اے ؟
جناب آقائے مغنیہ، محمد بن عبد الوہاب دیاں کتاباں تے دوسرے وہابیاں دیاں کتاباں توں ایہ نتیجہ حاصل کردے نيں کہ وہابیاں دے لحاظ توں کوئی وی انسان نہ موحد اے تے نہ مسلمان ! مگر ایہ کہ چند چیزاں نوں ترک کرے، انہاں وچوں چند چیزاں ایہ نيں:(۲۹۵)
۱۔ انبیاء تے اولیا ء اللہ دے ذریعہ خدا توں توسل نہ کرے تے جدوں ایسا کم کرے مثلاً ایہ کھے کہ اے خدا تیرے توں تیرے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وسیلہ توں توسل کردا ہاں مجھ اُتے رحمت نازل فرما، تاں ایداں دے شخص نے مشرکاں دا راستہ اپنایااے، تے اس دا عقیدہ مشرکاں دے عقیدہ دی طرح اے۔(۲۹٦)
۲۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ریارت کيتی غرض توں سفر نہ کرے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر اُتے ھاتھ نہ رکھے تے آپ دی قبر دے پاس دعانہ منگے نمازنہ پڑھے، ايسے طرح آنحضرت دی قبر دے اُتے عمارت وغیرہ نہ بنائے، تے اس دے لئی کچھ نذر وغیرہ نہ کرے۔(۲۹٧)
۳۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں شفاعت طلب نہ کرے، اگرچہ خدا وندعالم نے آنحضرتاور دوسرے انبیاءعلیهم السلامکو شفاعت دا حق عطا کيتا اے لیکن سانوں ا ن توں شفاعت طلب کرنے دا کوئی حق نئيں اے۔
چنانچہ اک مسلمان دے لئی ایہ کہنا جائز اے :”یَا اَللّٰهُ، شَفِّعْ لی مُحَمَّداً “ (اے خدامحمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں میرا شفیع قرار دے، لیکن ایہ کہنا جائز نئيں اے ”یَا مُحَمَّد اِشْفَعْ لی عِنْدَ اللّٰ ہ“ (اے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خدا دے نزدیک ساڈی شفاعت کرن۔(۲۹۸)
اور جے کوئی شخص حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں شفاعت طلب کردا اے تاں ایسا شخص بالکل انہاں بت پرستاں دی طرح اے جو بتاں توں شفاعت طلب کردے سن ۔(۲۹۹)
۴۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قسم نہ کہائے تے آپ نوں نہ پکارے،آپ نوں لفظ ”سیدنا“کہہ کے نہ پکارے، اپنی بولی اُتے اس طرح دے کلمات جاری نہ کرے کہ ”یا محمد وسیدنا محمد“ کیونجے آنحضرت تے ہور مخلوق دی قسم کہانا شرک اکبر تے ہمیشہ جہنم وچ رہنے دا باعث اے۔(۳۰۰)
اسی طرح شیخ محمد بن عبد الوہاب کاکہنا اے کہ غیر خدا دے لئی نذر کرنا تے غیر خدا توں پناہ مانگنا یااستغاثہ کرنا شرک اے۔(۳۰۱)
۲۔ صرف شھادتین دا اقرار کرنا مسلمان بننے دا سبب نئيں
شیخ عبد الرحمن آل شیخ (محمد بن عبد الوہاب دا پوتا) اس طرح کہندا اے کہ” عُبّاد قبور“(اس توں مراد قبور دی زیارت کرنے والے نيں) در حالیکہ کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ“ نوں بولی اُتے جاری کردے نيں نماز پڑھدے تے روزہ رکھدے نيں لیکن چونکہ محبت تے عبادت وچ دوسرےآں نوں خدا دا شریک قرار دیندے نيں،لہٰذا ایہ لوک کوئی وی عمل انجام دتیاں تے کوئی وی گفتگو کرن باطل اے تے چونکہ ایہ مشرک نيںلہٰذا انہاں دا کوئی وی کم قبول تے صحیح نئيں اے۔(۳۰۲)
اس سلسلہ وچ حافظ وھبہ کہندے نيں :وہابیاں دے علاوہ دوسرے فرقے معتقد نيں کہ جس شخص نے وی کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ محمد رسول اللّٰہ “کا اقرار کرلیا اس دی جان ومال محفوظ تے محترم اے، لیکن ساڈا عقیدہ ایہ اے کہ عمل دے بغیراس اقرار دا کوئی فائدہ نئيں تے نہ اس دا کوئی اعتبار اے، لہٰذا جے کوئی شھادتین دا اقرار کرے لیکن مرداں نوں پکارے یا انہاں توں استغاثہ کرے یا انہاں توں حاجت طلب کرے یا انہاں توں ایہ تقاضا کرے کہ انہاں توں مشکلات نوں برطرف کرے توایسا شخص کافر تے مشرک اے تے اس دی جان ومال حلال تے مباح اے۔(۳۰۳)
اس سلسلہ وچ آلوسی وی اپنا نظریہ پیش کردے نيں کہ جے کوئی شخص کلمہ لا الہ الا اللّٰہ دی شھادت دے لیکن غیر خدا دی عبادت کرے (یعنی زیارت قبور کرے) اگرچہ اوہ نماز پڑھدا ہوئے روزہ رکھدا ہوئے تے اسلام دے دوسرے اعمال بجالاندا ہو، لیکن ایداں دے شخص دی شھادت قبول نئيں اے۔
اس دے بعد آلوسی کابیان اے : کفر دی دو قسمیں نيں اول کفر مطلق، یعنی انہاں تمام چیزاں دا انکار کرنا جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لے کے آئے نيں، دوسرے کفر مقید یعنی انہاں وچوں بعض چیزاں دا انکار کرنا۔ اوہ کفر مقیّد دے اثبات دے لئی اصحاب دے عمل نوں دلیل دے عنوان توں پیش کردا اے، کہ جو لوک زکوٰة ادا نئيں کردے سن جدوں کہ کلمہ شھادتین دا اقرار کردے سن تے نماز و روزہ تے حج بجالاندے سن فیر وی اصحاب انہاں نوں کافر سمجھدے سن ۔(۳۰۴)
آلو سی اپنی گلاں توں اس طرح نتیجہ کڈدے نيں کہ قبور دی عبادت کرنے والےآں(یعنی زائرین قبور) نوں صرف اس وجہ توں کہ اوہ نماز پڑھدے نيں روزہ رکھدے نيں تے بعث وقیامت اُتے ایمان رکھدے نيں، مسلمان نئيں کہیا جاسکتابلکہ اوہ مشرک نيں۔
یہ گل طے اے کہ ایہ گلاں محمد بن عبد الوہاب دیاں کتاباں توں اخذ شدہ نيں تے محمد بن عبد الوہاب دیاں کتاباں تے رسالےآں وچ تفصیل دے نال بیان ہوئیاں نيں۔(۳۰۵)
اس سلسلہ وچ وضاحت
غیر وہابیاں دا اس گل اُتے عقیدہ اے کہ جو شخص بولی اُتے شھادتین جاری کرے تے نماز روزہ بجالائے زکوٰة ادا کرے تے دین اسلام دے ضروریات دا معتقد ہوئے تاں اس دا شمار مسلماناں دی فھرست وچ ہوئے گا، تے اس دی جان ومال محفوظ اے، تے انہاں دا ایہ عقیدہ سیرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عین مطابق تے اسلام دے مسلمات وچوں اے ،اس سلسلہ وچ صحیح بخاری، مسند احمد ابن حنبل تے دوسری معتبر کتاباں وچ متعدد احادیث بیان ہوئیاں نيں، گذشتہ زمانہ توں اج تک تمام مسلماناں دے فرقےآں دی سیرت وی یھی رہی اے، تے مختلف مذاہب دے علمائے اسلام دا اس سلسلہ وچ اتفاق تے اجماع اے:
احمد ابن حنبل عمر تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں روایت کردے نيں:
”اُمِرْتُ اَنْ اُقَاتلَ النَّاْسَ حَتّٰی یَقُوْلُوا : لاٰ اِٰلهَ اِلاّٰ اللّٰه فَمَنْ قاَلَ لاٰ اِلٰهَ اِلاّٰ اللّٰه فَقَدْ عَصُُمَ مِنِّی مَالُهُ وَنَفْسُهُ اِلاّٰ بِحَقِّهِ وَحِسَابُهُ عَلٰی اللّٰهِ تَعَالیٰ “(۳۰٦)
”خدا وندعالم نے مینوں حکم فرمایا اے کہ لوکاں نال جنگ کراں ایتھے تک کہ کلمہ” لا الہ الا اللّٰہ“ بولی اُتے جاری کرن تے جس شخص نے وی کلمہ لا الہ الا اللّٰہکا اقرار کرلیا اس دی جان ومال محفوظ اے مگر ایہ کہ کوئی دوسرا حق درمیان وچ ہو، تے اس دا حساب خدا دے ھاتھ وچ اے۔
شیخ محمود شَلتُوت (جامع الازھر دے سابق سربراہ) کہندے نيں کہ خدائے وحدہ لاشریک تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نبوت دا اقرار (اَشْهَدُ اَنْ لاٰ اِلَهَ اِلاّٰ اللّٰهَ وَاَنَّ مُحَمَّداً رَسُوْلُ اللّٰهِ ) انسان دے لئی اک کلید اے اوہ جس توں اسلام وچ داخل ہوسکدا اے تے اس اُتے اسلامی احکام جاری ہونگے۔(۳۰٧)
کسی دے بارے وچ کفر دا فتویٰ لگانا
سودھووہابیاں تے ابن تیمیہ دے عقائد دی بحث وچ ایہ گل بیان ہوچکی کہ ایہ لوک اپنے علاوہ سبھی دوسرے مسلماناں نوں کافر تے مشرک کہندے نيں، تے دوسرےآں اُتے بہت جلد کفر دا فتویٰ لگیا دیندے نيں، جدوں کہ خود رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب تے مختلف فرقےآں دے وڈے وڈے علماء دا طریقہ ایہ نئيں سی، جنہاں چیزاں نوں ایہ لوک کفر وشرک دا باعث سمجھدے نيں، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب تے دینی رہبراں دی نظر وچ اوہ امور موجب کفر وشرک نئيں سن ۔
اگر مسلمان ہونے دے لئی شھادتین دا اقرار کرنا کافی نہ ہواورتوحید دا مفہوم ابن تیمیہ تے اس دے ہمنوااں نے ہی صحیح سمجھیا اے، تاں فیر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ دے زمانہ جاہلیت دے اکثرعرب سن جنہاں وچوں بعض لوک مولفة القلوب سن، انہاں دے اسلام نوں کس طرح قبول کيتا جاسکدا اے، جدوں کہ صحاح ستہ تے اہل سنت دی دوسری معتبر کتاباں تے دوسرے فرقےآں دیاں کتاباں دے لحاظ توں اوہ لوک جو صرف بولی توں شھادتین دا اقرار کردے سن، انہاں کومسلمان تصور کيتا جاندا سی، جدوں کہ صدر اسلام وچ اکثر لوک ایتھے تک کہ خود اصحاب کرام اسلام دے صحیح معنی توں آگاہ نئيں سن تے صرف بولی توں کلمہ شھادتین کہنے اُتے انہاں دی جان ومال محفوظ ہوجاندا سی تے انہاں نوں مسلمان حساب کيتا جاندا سی، لیکن وہابیاں دا کہنا ایہ اے کہ جو شخص کلمہ شھادتین دا اقرار کرے تے نماز پڑھے، روزہ رکھے، حج بجالائے تے اسلام دی دوسری ضروریات نوں قبول کردے ہوئے انہاں پربھی عمل کرے لیکن اگردینی بزرگاں دی قبور دی زیارت دے لئی جائے تاں ایسا شخص مشرک اے کیونجے اس نے غیر خدا نوں خدا دی عبادت وچ شریک قرار دتا اے، جدوں کہ جے کسی وی زائر توں چاہے اوہ شیعہ ہوئے یا سنی ،ایہ سوال کرن کہ تسيں کس لئے زیارت دے لئی جاندے ہو؟ تاں اس دا جواب ایہ ہوئے گا : اوہ خدا دا خاص بندہ اے تے اس نے خدا دے وظائف دوسرےآں توں بھتر انجام دتے نيں تے اسيں خدا دی خوشنوی دے لئی اس دی قبر دی زیارت دے لئی جاندے نيں۔ اس دے لئی دعا کردے نيں تے اس دی تعظیم دی کوشش کردے نيں۔
یہ گل واضح اے کہ کسی ایداں دے شخص دے بارے وچ کفر و شرک دا فتویٰ لگانا حقیقت اسلام دے مخالف تے سیرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہور سلف صالح تے دینی رہبراں دی سیرت دے خلاف اے۔
اس موقع اُتے مناسب اے کہ کسی دے بارے وچ کفر و شرک دے فتوے لگانے دے بارے وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ، اصحاب تے دینی رہبراں دی سیرت دی روشنی وچ کتاب”الاسلام بین السنة والشیعہ “ توں کچھ چیزاں بیان کردتی جاواں تاکہ معلوم ہوجائے کہ کسی موحد تے مسلمان دے کفر دا فتویٰ اِنّی آسانی توں نئيں لگایا جاسکدا، تے کروڑاں مسلماناں نوں ایسی چیزاں دی وجہ توں جو کدی وی توحید تے عبادت خدا دے منافی نئيں نيں، وڈی آسانی توں کافر نئيں کہیا جا سکدا ۔
کسی اُتے کفر دا حکم لگانا خدا دا کم اے
اسلام قول تے فعل دے ذریعہ ظاہر ہُندا اے تے انھاں اقوال تے افعال دی وجہ توں میراث دا مسئلہ وی جاری ہُندا اے، تے لوکاں دا نماز پڑھنا زکوٰة دینا حج بجالیانا وغیرہ ایداں دے امور نيں جنہاں دے ذریعہ انسان کفر توں نکل کے ایمان دی منزل وچ آجاندا اے۔(۳۰۸)
ہاں اُتے چند دینی رہبراں دے اقوال آپ دی خدمت وچ پیش کردے نيں:
”میں کسی اہل قبلہ نوں کافر نئيں جانتا“(۳۰۹)
”پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد لوکاں وچ بوہت سارے مسائل وچ اختلاف پیدا ہوگیا تے مختلف فرقے پیدا ہوگئے، اسلام انہاں سب نوں اک جگہ جمع کردیندا اے تے سب اُتے مسلمان دا اطلاقہُندا اے “(۳۱۰)
”میں کسی اہل قبلہ دے کفر دا فتویٰ نئيں دیتا“(۳۱۱)
”میں کسی وی عنوان شھادتین کہنے والےآں نوں کافر نئيں کہتا“(۳۱۲)
”اگر میرے بدن دا گوشت درندے کہالےں، وچ اسنوں اس چیز توں بھتر سمجھدا ہاں کہ خدا توں اس حال وچ ملاقات کراں کہ کسی ایداں دے شخص نال دشمنی رکھاں جو خدائے وحدہ لاشریک تے نبوت حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے اعتقاد رکھدا ہو“(۳۱۳)
”میں کسی وی اسلامی مذہب نال تعلق رکھنے والےآں نوں کافر نئيں کہہ سکتا“(۳۱۴)
”کسی وی موحد انسان نال دشمنی جائز نئيں اے اگرچہ اسنوں ہويا وہوس نے حق توں منحرف ہی کیوں نہ کر دتا ہو“(۳۱۵)
آخر کلام وچ اسيں حضرت امام صادق ںکے کلام نوں پیش کردے نيں، چنانچہ آپ نے فرمایا: ”مسلمان،مسلمان دا بھائی اے تے ہر مسلمان اپنے مسلمان بھائی دی اکھ، آئینہ ،اور راہنما اے جس توں اوہ خیانت نئيں کردا تے نہ ہی اسنوں دہوکہ دیندا، تے نہ ہی اس دی غیبت دے لئی اپنا منھ کھولدا اے۔
اس سلسلہ وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی سیرت تے آنحضرت دا فرمان کہ آپ نے فرمایا کہ جو شخص اس حال وچ مرے کہ خدا دے علاوہ کسی نوں خدا نہ جانے تاں ایسا شخص بہشت وچ داخل ہوئے گا۔(۳۱٦)
ہم دیکھدے نيں کہ جدوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مُعاذ بن جَبَل نوں یمن وچ تبلیغ دے لئی بھیجیا تاکہ لوکاں نوں خدا دی طرف بلائےں تاں آپ نے انہاں توں تاکید دی کہ خدا اُتے ایمان دی حقیقت تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رسالت دے اعتراف اُتے اکتفاء کرنا، پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں توں کہیا: تسيں اس قوم دے پاس جارہے ہوئے جو اہل کتاب نيں، انہاں نوں ایہ دسنیا کہ تسيں اُتے خداوندعالم نے روزانہ پنج وقت دی نمازاں واجبکیتیاں نيں تے جے اوہ لوک قبول کردے نيں تاں فیر انہاں دے مالداراں توں کہنا کہ تسيں اُتے زکوٰة واجب اے تاکہ اوہ فقیراں وچ تقسیم کيتی جائے۔
جو شخص اپنے دل وچ اس گل دا معتقد ہوئے کہ جنت ودوزخ خدا دے حکم تے اس دے فرمان دے تحت اے تے کِسے اُتے کفر تے ایمان دا حکم لگانا تے انسان دے دل دی گھرائیاں دا حال جانناخدا توں مخصوصھے، ایداں دے شخص نے چاہے اوہ کتنا وڈا ہو،عالم ہوئے یامعجز نما ہوئے اس نے انہاں اعتقادات دے باوجود خدا دے سامنے بزرگی وبڑائی دی جرات دی اے ۔
اسی طرح جدوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سنیا کہ انہاں دے ربیب اُسامہ بن زید نے میدان جنگ وچ اس شخص نوں قتل کردتا جس نے بولی پرکلمہ توحید جاری کيتا سی، تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بہت ناراض ہوئے تے جدوں اُسامہ بن زید نے ایہ عذر پیش کيتا کہ اس نے جان دے خوف توں ایہ کلمہ بولی اُتے جاری کيتا سی (یعنی صرف اپنی جان بچانے دے لئی کلمہ پڑھیا سی) تاں آپ نے اُسامہ دے عذر نوں قبول نئيں کيتا تے فرمایا کہ کیہ تسيں نے اس دا دل چیر کر دیکھ لیا سی کہ اس دا ایہ شھادتین دا اقرار اعتقاد توں سی یا خوف سے؟ تے ایہ گل معلوم اے کہ ایمان دی جگہ انسان دا دل ہُندا اے تے دل دے اسرار توں صرف خدا ہی واقف ہُندا اے کوئی دوسرا انہاں توں واقف نئيں ہوسکدا۔
اسی طرح جدوں عمر نے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں عبد اللہ ابن اُبیّ (جو منافقاں دا سردار سی) دے قتل دی اجازت منگی، تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جے تسيں ایہ کم کروگے تاں لوک ایہ کدرے گے کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے ہی اصحاب نوں قتل کررہے نيں، گویا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنی اس گل توں عمر تے دوسرے لوکاں نوں ایہ سمجھانا چاہندے سن کہ اسلام فقط ظاہر اُتے حکم کردا اے چاہے شک تے تردید دے نال ہوئے۔(۳۱٧)
شیخ سلیمان جو محمد بن عبد الوہاب دے بھائی سن تے محمد بن عبد الوہاب دے سخت مخالفین وچ شمار ہُندے سن، انھاں نے اپنے بھائی محمد بن عبد الوہاب جو تمام مسلماناں نوں کافر و مرتد کہندا سی دی ردّ وچ اک کتاب ”الصواعق الالٰھیہ“لکھی جس وچ (۵۲) حدیثاں ایسی لکھایاں نيں جس وچ ہر اس شخص نوں مسلمان کہیا گیا اے جس نے بولی پرکلمہ لا الہ اللہ نوں جاری کيتا تے بہت ساریاں ایسی حدیثاں لکھياں جس وچ ہر اس شخص نوں کافر کہیا گیا اے جو کسی مسلمان نوں کافر کھے۔(۳۱۸)
۳۔ خداوند عالم دے لئی جھت دا ثابت کرنا
وہابی، ابن تیمیہ دی پیروی کردے ہوئے کیونجے اوہ قرآن تے احادیث دے ظاہر اُتے عمل کردے نيں تے تاویل و تفسیر دے قائل نئيں نيں بعض آیات تے احادیث دے ظاہر توں تمسک کردے ہوئے خداوندعالم دے لئی جھت نوں ثابت کردے نيں تے اسنوں اعضاء وجوارح والا مندے نيں۔
اس سلسلہ وچ آلوسی کاکہنا اے : وہابی انہاں احادیث دی تصدیق کردے نيںجنہاں وچ خداوند عالم دے آسمانِ دنیا (آسمان اول) اُتے نازل ہونے دا تذکرہ اے، اوہ کہندے نيں کہ خداوندعالم عرش توں آسمان دنیا اُتے نازل ہُندا اے تے ایہ کہندا اے :هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ ؟کیہ کوئی استغفار کرنے والا اے کہ وچ اس دے استغفار نوں قبول کراں۔
اسی طرح اوہ ایہ وی اقرار کردے نيں کہ خداوندعالم روز قیامت عالم محشر وچ آئے گا کیونجے خود اس نے فرمایا اے:
( وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً ) (۳۱۹)
”اور تواڈا پرور دگار تے فرشتے صف در صف آجاواں گے“۔
خدا اپنی مخلوق توں جس طرح وی چاہے نیڑے ہوسکدا اے جداں کہ ارشاد ہُندا اے:
( وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْدِ ) (۳۲۰)
”اور اسيں اس دی رگ گردن توں زیادہ نیڑے نيں۔ “
آلوسی اک دوسری جگہ کہندے نيں کہ اگرچہ وہابی خداوندعالم دے لئی جھت کوثابت کردے نيں لیکن مُجسِمّہ نئيں نيں(۳۲۱) (یعنی خدا نوں جسم والانھاں مندے) تے کہندے نيں کہ روز قیامت مومنین بغیر کسی کیفیت تے احاطہ دے خداوندعالم دا دیدار کرن گے ۔(۳۲۲)
اسی طرح وہابی لوک بعض آیات دے ظاہر نوں دیکھدے ہوئے خداوند عالم دے لئی اعضاء وجوارح ثابت کردے نيں مثلاً اس آیہ شریفہ
( بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوْطَتَاْنِ ) (۳۲۳)
(خدا دے دونے ھاتھ تاں کھلے نيں)سے خداوندعالم دے لئی دو ھاتھ ثابت کردے نيں تے ايسے طرح اس آیہ شریفہ( وَاْصْنَعِ الْفُلْكَ بِاَعْیُنِنَا ) (۳۲۴) دے ظاہر توں خدا دے لئی دو اکھاں تے اس آیہ کریمہ( فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ ) (۳۲۵)
کے ذریعہ خدا دے لئی چھرہ تے صورت ثابت کردے نيں۔
اور خدا دے لئی انگلیاں نوں ثابت کرنے دے لئی انہاں دے پاس اک روایت اے جس نوں محمد بن عبد الوہاب نے کتاب توحید دے آخر وچ بیان کيتا اے:
”اِنَّ اللّٰهَ جَعَلَ السَّمَوٰاتِ عَلٰی اِصْبَعٍ مِنْ اَصَابِعِه وَالاَرْضَ عَلٰی اِصْبَعٍ وَالشَّجَرَ عَلٰی اِصْبِعٍ اِلٰی آخِرِه “(۳۲٦)
خداوندعالم نے آسماناں نوں اپنی اک انگلی اُتے تے زمین نوں اک انگلی اُتے ايسے طرح درختاں نوں اک انگلی اُتے اٹھا رکھیا اے۔
خداوند عالم دی صفات دے بارے وچ
سودھوصاحب فتح المجید کہندے نيں: تمام اہل سنت والجماعت چاہے متقدمین ہاں یا متاخرین، انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ خدا دے اوہ صفات جنہاں نوں خود خدانے قرآن مجید وچ بیان کيتا اے یا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خدا نوں انہاں صفات توں متصف کيتا اے ،وہ خداوندعالم دے لئی ثابت تے مسلّم نيں لیکن خداوندعالم نوں انہاں صفات وچ کِسے مخلوق دے مانند قرار نئيں دتا جاسکدا۔
کیونجے خداوندعالم اپنے صفات وچ مانند تے شبیہ رکھنے توں پاک ومنزہ اے، جداں کہ ارشاد ہُندا اے:
( لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَئْيٌ وَهو السَّمِیْعُ الْبَصِیْرُ ) (۳۲٧)
”اس دا جداں کوئی نئيں اوہ سب دی سننے والا تے ہر چیز دا دیکھنے والا اے “۔
جس طرح خداوندعالم اک حقیقی ذات اے جس دی کوئی شبیہ نھاں، ايسے طرح خداوندعالم دے حقیقی صفات وی نيں جنہاں توں مخلوق دی کوئی صفت شباہت نئيں رکھدی، جے کوئی شخص انہاں چیزاں دا منکر ہوجائے جنہاں نوں خداوندعالم نے خود توں متصف کيتا اے یا اس دے ظاہری معنی دی تاویل تے تفسیر کرے (مثلاً ایہ کھے کہ اس آیت وچ ( یَدُ اللّٰهِ فَوْقَ اَیْدِیْهم ) وچ ھاتھ توں مراد خدا دی قدرت اے ) ایداں دے شخص دا مذہب جہمی(۳۲۸) اے، تے اس دا راستہ مومنین دے راستہ توں وکھ اے۔(۳۲۹)
۴۔ گذشتہ انبیاء دے بارے وچ
شیخ محمد بن عبد الوہاب اپنی کتاباں تے رسالےآں وچ نبوت دی گفتگو کردے ہوئے جناب نوح نوں پہلا نبی کہندا اے:
”اَوَّلُهم (اَوَّلُ الاَنْبِیَاءْ) نُوْحٌ وَآخِرُهم مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وسلم “
”انبیاء وچ سب توں پہلے جناب نوحںاور آخری نبی حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نيں“
اور اس سلسلہ وچ قرآن مجید دی آیت نوں دلیل دے طورپر بیان کيتا اے مثلاً ایہ آیہ کریمہ:
( اِنَّا اَوْحَیْنَا اِلَیْكَ كَمَا اَوْحَیْنَا اِلٰی نُوْحٍ وَالنَّبِیِّیّْنَ مِنْ َبعْدِه ) (۳۳۰)
”اساں نے آپ اُتے وحی نازل دی جس طرح نوح تے انہاں دے بعد دے انبیاء دی طرف وحی دی تھی“۔
۵۔ شفاعت تے استغاثہ
شیخ محمد بن عبد الوہاب کہندا اے :خداوندعالم نے جنہاں عبادتاں دا حکم کيتا اے اوہ ایہ نيں: اسلام، ایمان، احسان، دعا، خوف ورجا، توکل، رغبت، زہد،استقامت، استغاثہ، قربانی تے نذر، ایہ تمام چیزاں صرف خدا وندعالم دے لئی نيں۔(۳۳۱)
شفاعت دے بارے وچ حافظ وھبہ کہندے نيں کہ وہابی روز قیامت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شفاعت دے منکر نئيں نيں تے جداں کہ بہت ساریاں روایات وچ وارد ہويا اے ،وہ شفاعت نوں دوسرے انبیاء،
فرشتےآں، اولیاء اللہ تے (معصوم) بچوںدے لئی وی مندے نيں، لیکن شفاعت نوں اس طرح طلب کيتا جائے کہ بندہ خدا توں درخواست کرے کہ پیغمبر نوں اس دا شفیع قرار دے مثلا ًیوںکھے:
”اَللّٰهم شَفِّعْ نَبِیِّنَا مُحَمَّداً فِیْنَا یَوْمَ الْقِیَامَة، اَللّٰهم شَفِّعْ فِیْنَا عِبَادَكَ الصَّاْلِحِیْنَ“
”خداوندا ! ساڈے نبی حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں روز قیامت ساڈا شفیع قرار دے، خداوندا ! اپنے صالح بندےآں نوں ساڈا شفیع قرار دے“۔
لیکن ”یَا رَسُوْلَ اللّٰهِ، یَا وَلِیّ اللّٰهِ اَسْالُكَ الشَّفَاعَةَ “ یا ايسے طرح دے دوسرے لفظاں مثلاً ”یَا رَسُوْلَ اللّٰهِ اَدْرِكْنِی، یَا اَغِثْنِی “زبان اُتے جاری کرنا خدا دے نال شرک اے۔(۳۳۲)
ابن قیم کہندا اے کہ شرک دے قسمیں وچوں اک قسم مُرداں توں استغاثہ کرنا یا انہاں دی طرف توجہ کرنا وی اے، مُردے کسی کم اُتے قادر نئيں نيں، اوہ خود تاں اپنے لئے نفع ونقصان دے مالک نيں نھاں، پھرکس طرح استغاثہ کرنے والےآں دی فریاد نوں پہونچ سکدے نيں، یا خدا دی بارگاہ وچ شفاعت کرسکدے نيں؟۔
شیخ صُنعُ اللہ حنفی کہندا اے کہ اج کل مسلماناں دے درمیان ایداں دے گروہ پیدا ہوگئے نيں جو اس گل دا دعویٰ کردے نيں کہ اولیاء اللہ دی کرامتاں وچوں اک کرامت ایہ وی اے کہ اوہ اپنی زندگی یا موت دے بعد وی بعض تصرفات کرسکدے نيں مثلاً جو لوک مشکلات تے پریشانیاں دے وقت انہاں توں استغاثہ کردے نيں اوہ انہاں دیاں مشکلاں نوں دور کردیندے نيں، ایہ لوک قبور دی زیارتاں دے لئی جاندے نيں، تے وہاںطلب حاجت کردے نيں، تے ثواب دی غرض توں اوتھے اُتے قربانی و نذر وغیرہ کردے نيں۔
شیخ صنع اللہ ایتھے اُتے اس طرح اپنا عقیدہ بیان کردا اے کہ انہاں گلاں وچ افراط وتفریط بلکہ ہمیشگی عذاب اے تے انہاں توں شرک دی بو آندی اے۔(۳۳۳)
ابن سعود ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ وچ مکہ معظمہ وچ دی جانے والی اپنی تقریر وچ کھدا اے کہ ”عظمت تے کبریائی خداوندعالم توں مخصوص اے تے اس دے علاوہ کوئی معبود نھاں، تے ایہ گلاں انہاں لوکاں دی ردّ وچ نيں جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں پکاردے نيں تے انہاں توں حاجت طلب کردے نيں۔
جدوں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں کچھ وی اختیار تے قدرت نئيں اے تے توحید خداوندعالم توں مخصوص اے، تے ايسے دی عبادت ہونا چاہیدا تے امید تے خوف تے تمنا خدا وندعالم توں ہونی چاہیدا تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بعثت ايسے طرح ہور انبیاءعلیهم السلامکی نبوت، صرف لوکاں نوں توحید دا سبق پڑھانے دے لئی سی۔(۳۳۴)
شیخ صنع اللہ کہندے نيں کہ ظاہری تے معمولی کمیں وچ استغاثہ جائز اے ،مثلاً جنگ، یا دشمن تے درندہ دے سامنے کسی توں مدد طلب کيتی جاسکدی اے، لیکن معنوی امور وچ کِسے توں استغاثہ کرنا مثلاً انسان اُتے یشانیاں دے عالم وچ ، بیماری کے، یا غرق ہونے دے خوف توں یا روزی طلب کرنے وچ کِسے دوسرے توں استغاثہ نئيں کرسکدا بلکہ انہاں چیزاں وچ صرف خدا توں استغاثہ کرنا چاہیدا تے کِسے غیرخدا توں استغاثہ جائز نئيں اے۔(۳۳۵)
زینی دحلان محمد بن عبد الوہاب دا قول نقل کردے نيں کہ جے کوئی شخص پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم یا دوسرے انبیاءعلیهم السلامسے استغاثہ کرے یا انہاں وچوں کسی اک نوں پکارے، یا انہاں توں شفاعت طلب کرے تاں ایسا شخص مشرکاں دی طرح اے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور انبیاء دی قبروںکی زیارت وی خدا دے نال شرک اے، تے زیارت کرنے والے مشرکاں دی طرح نيں جو بتاں دے بارے وچ کہندے سن :
( مَانَعْبُدُهم اِلاّٰ لِیُقَرِّبُونَا اِلَی اللّٰهِ زُلْفٰی ) (۳۳٦)
”اساں انہاں دی پرستش صرف اس لئی کردے نيں کہ ایہ سانوں اللہ توں نیڑے کرداں گے“۔
محمد بن عبد الوہاب اس بارے وچ ہور کہندے نيں کہ جو لوک اہل قبور توں شفاعت طلب کردے نيں انہاں دا شرک زمان جاہلیت دے بت پرستاں دے شرک توں وی زیادہ اے۔(۳۳٧)
استغاثہ دے بارے وچ وضاحت
سید احمد زینی دحلان (مکہ معظمہ دے مفتی) گذشتہ مطلب دے بعد اس طرح کہندے نيں:ان عقائد دی ردّ وچ لکھی گئی کتاباں وچ مذکورہ استدلال نوں باطل تے غیر صحیح قرار دیاگیا، کیونجے جو مومنین پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور اولیاء اللہ توں استغاثہ کردے نيں اوہ نہ انہاں نوں خدا سمجھدے نيں تے نہ ہی خدا دا شریک، بلکہ انہاں دا تاں اعتقاد ایہ ہُندا اے کہ ایہ سب خدا دی مخلوق نيں تے انہاں نوں کسی وی صورت وچ مستحق عبادت نئيں مندے، برخلاف مشرکین دے جنہاں دے بارے وچ مذکورہ تے ہور آیات نازل ہوئیاں نيں کہ اوہ خود بتاں نوں مستحق عبادت سمجھدے سن، تے انہاں بتاں دے لئی ایسی عظمت دے قائل سن جس طرح خدا دی عظمت دے قائل ہُندے نيں، لیکن مومنین کرام انبیاءعلیهم السلامکو مستحق عبادت نئيں جاندے تے انہاں دے لئی خدا توں مخصوص عظمت دے وی قائل نئيں نيں، بلکہ انہاں دا عقیدہ تاں صرف ایہ اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور انبیاء کرام خدا دے ولی تے اس دے منتخب بندے نيں، تے خود خداوندعالم انہاں دے وجود توں اپنے ہور بندےآں اُتے رحم کردا اے، لہٰذا ابنیاءعلیهم السلام تے اولیاء اللہ دی قبراں دی زیارت صرف انہاں حضرات توں تبرک حاصل کرنے دے لئی ہُندی اے۔(۳۳۸)
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں پکارنے تے آنحضرت توں استغاثہ کرنے دے بارے وچ مرحوم علامہ الحاج سید محسن امین صاحب کتاب ”خلاصة الکلام“ توں نقل کردے نيں کہ مسیلمہ کذاب نال جنگ دے دوران اصحاب رسول دا نعرہ ”وامحمداہ، وامحمداہ“ سی تے جس وقت عبد اللہ ابن عمر دے پیر وچ درد ہويا تاں اس توں کہیا گیا کہ جس نوں تسيں سب توں زیادہ چاہندے ہوئے اسنوں یاد کرو، تاں اس نے ”وامحمداہ“ کہیا تے اس دے پیر دا درد ختم ہوگیا، ايسے طرح دوسرے واقعات نيں جنہاں وچ آنحضرت توں استغاثہ نوں بیان کيتا گیا اے،(۳۳۹)
شفاعت دے سلسلہ وچ انس بن مالک اس طرح روایت کردے نيں:
”لِكُلِّ نَبِیٍّ دَعْوَةٌ قَدْ دَعَا بِها فَاسْتُجِیْبَ، فَجَعَلْتُ دَعْوَتِی شَفَاعَةً لِاُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ“
”ھر نبی دے لئی خداوندعالم نے کچھ مستجاب دعاواں معین دی سن تے انہاں دی اوہ دعاواں قبول ہوگئياں لیکن ميں نے اپنی دعا نوں روز قیامت وچ اپنی امت دی شفاعت دے لئی باقی رکھیا اے “
اسی طرح ابوھریرہ توں اک دوسری روایت اے جس وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فرماندے نيں:
”لِكُلِّ نَبِیٍّ دَعْوَةٌ یَدْعُوْ بِها وَاُرِیْدُ اَنْ اَخْتَبِیَ دَعْوَتِی شَفَاعَةً لِاُمَّتِی فِیْ الآخِرَةِ “(۳۴۰)
”ھر پیغمبر نے خداوندعالم توں کچھ نہ کچھ دعاواںکیتیاں نيں تے ميں نے اپنی دعا نوں روز قیامت وچ اپنی امت دی شفاعت دے لئی باقی رکھیا اے “۔
شیخ عبد الرحمن آل شیخ دی تحریر دے مطابق قیامت دے دن مخلوق خدا، انبیاءعلیهم السلام دے پاس جمع ہوکے عرض کرن گی کہ آپ خدا دے نزدیک ساڈی شفاعت کرن، تاکہ روز محشر دیاں مشکلاں توں نجات حاصل ہوجائے۔(۳۴۱)
٧۔ غیر خدا نوں ”سید“ یا ”مولا “ کہہ کے خطاب کرنا شرک اے
مرحوم علامہ امین ، ہدیة السنیہ رسالہ توں نقل کردے نيں کہ صاحب رسالہ نے زیارت قبور دی حرمت بیان کرنے دے بعد اس طرح کہیا اے کہ قبراں وچ دفن شدہ لوکاں نوں پکارنا تے انہاں توں استغاثہ کرنا یا ”یَا سَیّدی وَمَولای اِفْعَل كَذَا وَکذَا “ (اے میرے سید ومولا میری فلاں حاجت روا کرن) جیسےلفظاں توں پکارنا، تے اس طرح دی چیزاں نوں بولی اُتے جاری کرنا گویا ”لات وعزّیٰ“ دی پرستش اے۔(۳۴۲)
اس سلسلہ وچ محمد بن عبد الوہاب کہندا اے کہ مشرکین دا لفظ ”الہ“ توں وھی مطلب ہُندا سی جو ساڈے زمانہ دے مشرکین لفظ ”سید “ توں مرادلیندے نيں۔(۳۴۳)
خلاصة الکلام وچ اس طرح وارد ہويا اے کہ محمد بن عبد الوہاب دے گمان دے مطابق جے کوئی شخص کسی دوسرے نوں ”مولانا“ یا ”سیدنا“ کھے تاں انہاں لفظاں دا کہنے والا کافر اے۔(۳۴۴)
مذکورہ مطلب دی وضاحت
مرحوم علامہ امین مذکورہ گفتگو نوں اگے بڑھاندے ہوئے فرماندے نيں کہ کسی غیر خدا نوں ”سید“ کہہ کے خطاب کرنا صحیح اے تے اس وچ کوئی ممانعت وی نئيں اے کیونجے اس طرح دی گفتگو وچ کوئی شخص وی اس شخص دے لئی مالکیت حقیقی دا ارادہ نئيں کردا، اس دے علاوہ قرآن مجید وچ چند تھاںواں اُتے غیر خدا دے لئی لفظ سید استعمال ہويا اے، مثلاً جناب یحییٰ ابن زکریاں دے بارے وچ ارشاد ہُندا اے:
( وَسَیّداً وَحَصُوْرا ) (۳۴۵)
(سردار تے پاکیزہ کرداروالے جناب یحییٰ سن ) ايسے طرح دوسری آیت وچ ( وَاَلْفِیَا سَیِّدَها لَدیَ الْبَابِ ) (۳۴٦)
(اور انہاں دونے نے اس دے سردار نوں دروازے اُتے ہی دیکھ لیا)
احادیث رسول(ص) وچ وی غیر خدا دے لئی لفظ ”سید“بھت زیادہ استعمال ہويا،ایتھے تک کہ تواتر دی حدتک بیان ہويا اے۔
ان احادیث دے چند نمونے یہاںذکر کيتے جاندے نيں:
اس روایت نوں بخاری نے جناب جابر توں نقل کيتا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
”مَنْ سَیّدُكُمْ یَا بَنِی سَلْمَة؟“
اے بنی سلمہ تواڈا سید وسردار کون اے ؟
اسی طرح ابوھریرہ توں اک روایت وچ وارد ہويا اے:
”اَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَم یَومَ القِیَامَةِ“
میں تمام اولاد آدم دا سید وسردار ہون۔
اسی طرح اک دوسری روایت وچ حضرت نے فرمایا:
”اَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَعَلِیّ سَیِّدُ الْعَرَبْ“
میں تمام اولاد آدم دا سید وسردار ہاں تے علی ںتمام عرب دے سید وسردار نيں۔
ابو سعید خدری پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں روایت کيتی اے جس وچ آپ نے فرمایا:
”اَلْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ“
حسن تے حسین جنت دے جواناں دے سردار نيں۔ تے ايسے طرح دوسری روایتاں۔
اس دے بعد علامہ امین صاحب فرماندے نيں کہ اوہ روایات جنہاں توں اس چیز دا وہم وگمان ہُندا اے کہ لفظ سید نوں کسی غیر خدا اُتے اطلاق کرنا صحیح نئيں اے انہاں روایات دا مقصد ”سید حقیقی“ اے جداں کہ اساں پہلے وی بیان کيتا اے۔(۳۴٧)
اس گل اُتے توجہ رکھنا ضروری اے کہ اس حدیث”اَلْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ“ نوں ابن تیمیہ نے نقل کيتا اے تے اس حدیث دے ذےل وچ ایہ وی کہیا کہ صحیح احادیث پیغمبر اکرممیں وارد ہويا اے کہ آپ نے امام حسن ں دے بارے وچ فرمایا: ”اِنَّ ابْنِی هَذَا سَیِّدٌ “(۳۴۸) (بے شک ایہ میرا بیٹا سید و سردار اے ) ايسے طرح شرح مناوی بر جامع صغیر سیوطی وچ چند روایتاں نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ غیر خدا اُتے سید دا لفظ استعمال ہويا اے، منجملہ ایہ جملہ:
”سَیِّدُ الشُّهْدَاءِ عِنْدَ اللّٰهِ یَوْمَ القِیَامَةِ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ المُطَّلِبْ“
”جناب حمزہ بن عبد المطلب قیامت دے دن خدا دے نزدیک سید الشہداء نيں“
اسی طرح ایہ حدیث وی بیان ہوئی اے:
”سَیِّدُ الْقَوْمِ خَادِمُهم، وَسَیِّدُ النَّاسِ آدَمُ وَسَیِّدُ الْعَرَبِ مُحَمَّدٌ وَسَیِّدُ الرُّوْمِصُهَیْبٌ وَسَیِّدُ الْفُرْسِ سَلْمَانٌ وَسَیِّدُ الْحَبَشَةِ بَلاٰلٌ، وَسَیِّدُ الْجِبَالِ طُوْرِ سِیْنَا وَسَیِّدَاتُ نِسَاءِ اَهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَع مَرْیَمْ وَفاَطِمَةُ وَخَدِیْجَةُ وَآسِیّة “(۳۴۹)
(کسی قوم دا سردار اس دا خادم اے، انساناں دے سردار جناب آدم ںعرباں دے سردار حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اہل روم دے سردار صھیب، اہل فارس دے سردار جناب سلمان، افریقہ دے سردار جناب بلال، تے پھاڑاں دا سردار طور سینا، تے جنت وچ عورتاں دی سردار چارہیاں جناب مریم، جناب فاطمہ زہرا، جناب خدیجہ تے جناب آسیہ نيں۔)
اس سلسلہ وچ دوسری گل ایہ اے کہ سعودی بادشاہاں دے لئی متعدد بار لفظ” مولای “ نثر ونظم دونے وچ استعمال ہويا اے منجملہ ”ام القریٰ“ نامی اخبار مطبوعہ مکہ(۳۵۰) وچ عبد العزیز نوں کئی بار”مولای“ کہیا گیا اے اس قصیدہ دے ضمن وچ جو عید قربان دے موقع اُتے تبریک وتہنیت پیش کرنے دے لئی کہیا گیا جس وچ دو مقام اُتے ”اَمولای“ (اے میرے مولا) کہیا گیا اے، تے اوتھے دے اخباراں تے مجلاں وچ ایہ گل عام اے۔
لیکن انبیاءعلیهم السلام، اولیاء تے صالحین نوں اس طرح خطاب کرنا در حقیقت انہاں توں حاجت طلب کرنا نئيں اے بلکہ انہاں توں ایہ چاہندے نيں کہ انہاں دی درخواست نوں اوہ حضرات خدا وندکریم توں طلب کرن، مثلاً جس وقت انہاں توں ایہ کہیا جاندا اے کہ میری مدد کرن یعنی آپ خدا توں ایہ چاہن کہ اوہ میری مدد کرے، اس طرح دی تفسیراں نوں خود وہابی تسلیم کردے نيں، مثلاً انہاں آیات دے بارے وچ جنہاں وچ خداوندعالم نے بہت ساریاں مخلوقات دی قسم کہائی اے کہندے نيں انہاں مخلوق توں مراد ” مخلوقات دا خدا“ اے نہ کہ خود اوہ مخلوقات۔
۸۔ قبور دے اُتے عمارت بنانا، اوتھے اُتے نذر تے قربانی کرنا وغیرہ
شیخ عبد الرحمن آل شیخ کاکہناہے کہ احادیث پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ ہر اس شخص دے لئی لعنت کيتی گئی اے جو قبراں اُتے چراغ جلائے یا قبراں اُتے کوئی چیز لکھے یا انہاں دے اُتے کوئی عمارت بنائے۔(۳۵۱)
حافظ وھبہ دا کہنا اے کہ قبراں دے بارے وچ چار چیزاں اُتے توجہ کرنا ضروری اے:
۱۔ قبراں اُتے عمارت وغیر ہ بنانا تے انہاں دی زیارت کرنا۔
۲۔ اوہ اعمال جو بعض لوک قبراں دے پاس انجام دیندے نيں مثلاً دعا کرنا نماز پڑھنا وغیرہ۔
۳۔ قبراں اُتے گنبد تے انہاں دے نزدیک مسیتاں بنانا۔
۴۔ قبراں دی زیارت دے لئی سفر کرنا۔
قبراں دی زیارت، انہاں توں عبرت حاصل کرنا یا میت دے لئی دعا کرنا تے انہاں دے ذریعہ آخرت دی یاد کرنا، جے سنت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق ہوئے تاں مستحب اے، لیکن قبور دے لئی سجدہ کرنا یا انہاں دے لئی جانور ذبح کرنا یا انہاں توں استغاثہ کرنا شرک اے، ايسے طرح انہاں اُتے تے اوتھے موجود عمارت اُتے رنگ وروغن کرنا ایہ تمام چیزاں بدعت نيں جنہاں توں منع کيتا گیااے، ايسے وجہ توں وہابیاں نے مکہ تے مدینہ وچ موجود قبراں دی عمارتاں نوں مسمار کردتا اے، جداں کہ اک صدی پہلے (حافظ وھبہ دی کتاب لکھنے توں اک صدی پہلے جو تقریباً ۱۴۰سال پہلے دا واقعہ اے ) مکہ تے مدینہ دی قبراں اُتے موجود تمام گنبدوںکو مسمارکردیاگیا، ايسے طرح حافظ صاحب کہندے نيں کہ قبراں دی زیارت دے لئی سفر کرنا وی بدعت اے۔(۳۵۲)
قبراں دے پاس اعتکاف کرنحالے شرک دے اسباب وچوں اے بلکہ خود ایہ کم شرک اے،(۳۵۳) سب توں پہلے رافضی لوک شرک تے قبور دی عبادت دے باعث ہوئے نيں، تے یھی اوہ لوک نيں جنھاں نے سب توں پہلے قبراں دے اُتے مسجداں بنانا شروع کیتیاں ناں۔(۳۵۴)
وہابیاں دے نزدیک نہ ایہ کہ صرف قبور دی زیارتاں دے لئی سفر کرنا حرام اے بلکہ ایہ لوگصاحب قبر دے لئی فاتحہ پڑھنے نوں وی حرام جاندے نيں، (اور جس وقت انھاں نے حجاز نوں فتح کرلیا جس دی شرح بعد وچ بیان ہوئے گی)جب وی کسی شخص نوں قبراں اُتے فاتحہ پڑھدے دیکھدے سن اسنوں تازیانے لگاندے سن، ۱۳۴۴ھ وچ جس وقت حجاز پرتازہ تازہ غلبہ ہويا سی تاں اس وقت سید احمد شریف سنوسی نوں (جوکہ مشہورومعروف اسلامی شخصیت سن) حجاز توں باہر کردتا کیونجے انہاں نوں مکہ معظمہ وچ جناب خدیجہ دی قبر اُتے کھڑے ہوکرفاتحہ پڑھدے دیکھ لیا سی۔(۳۵۵)
اسی طرح وہابی حضرات اک روایت دے مطابق قبراں اُتے چراغ تے شمع جلانے نوں وی جائز نئيں جاندے، ايسے وجہ توں جس وقت توں انھاں نے مدینہ منورہ اُتے غلبہ پایا اس وقت توں روضہ نبویپر چراغ جلانے نوں منع کردتا۔(۳۵٦)
شیخ محمد بن عبد الوہاب دا کہنا اے کہ جو شخص کسی غیر خدا توں مدد طلب کرے یا کسی غیر خدا دے لئی قربانی کرے یا اس طرح دے دوسرے کم انجام دے تاں ایسا شخص کافر اے۔(۳۵٧)
اسی طرح اس نے قبراں اُتے چراغ جلیانا اوتھے اُتے نماز پڑھنا یا قربانی کرنا وغیرہ جداں مسائل نوں زمان جاہلیت دے مسائل وچ شمار کيتا اے۔(۳۵۸)
شیخ عبد الرحمن آل شیخ (شیخ محمد بن عبد الوہاب دا پوتا)کھدا اے کہ مشرک لوک جو ناں وی اپنے شرک دے اُتے رکھن ،وہ بھر حال شرک اے، مثلاً مُرداں دا پکارنے، یا انہاں دے لئی قربانی یا نذر کرنے نوں محبت وتعظیم کانام داں ،یا اوہ نذر جو قبراں دے مجاراں تے خادمیں دے لئی کيتی جاندی اے ایہ کم وی ہندوستان دے بت خاناں دی طرح اے، ايسے طرح قبراں اُتے شمع جلانے دی نذر یا چراغ دے تیل دی نذر کرنا وی باطل اے مثلاً خلیل الرحمن ،ہور انبیاء تے اولیاء اللہ دی قبراں پرشمع تے چراغ جلانے دی نذر کرنے دے باطل ہونے وچ کوئی شک وشبہ نئيں اے، تے اس طرح دی شمع جلیانا حرام اے چاہے کوئی انہاں دی روشنائی توں فائدہ اٹھائے یا نہ اٹھائے.(۳۵۹)
قبور دے اُتے عمارت بنانا، اوتھے اُتے نذر تے قربانی کرنا وغیرہ دے بارے وچ وضاحت
جداں کہ معلوم اے کہ صدر اسلام دے بعد توں قبراں دے اُتے عمارتاں بنانا تے قبراں اُتے تختی لکھ کے لگانا رائج سی، چنانچہ علامہ امین اس سلسلہ وچ کہندے نيں کہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جسد مبارک نوں اک حجرے وچ دفن کيتا گیا تے جے قبرکے اُتے عمارت دا وجود جائز نئيں سی تاں پھراصحاب رسول تے سلف صالح نے اس حجرے نوں کیوں نہ گرایا ،جس وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر تھی،اور نہ صرف ایہ کہ اس حجرے نوں نئيں گرایا بلکہ چند بار اس حجرے نوں دوبارہ تعمیر کيتا گیا۔(۳٦۰)
اسی طرح ھارون الرشید نے حضرت امیر المومنین علی ں دی قبر مبارک اُتے گنبد بنوایا، تے ایسی ہی دوسری عمارتاں مختلف قبراں اُتے بنائی گئياں، تے کِسے نے وی اعتراض نہ کيتاجنہاں دا تذکرہ تاریخی کتاباں وچ موجود اے ۔
مجموعی طورپر قبراں گنبد وبارگاہ بنوانا تمام اسلامی فرقےآں دی سیرت رہی اے تے ابن تیمیہ تے اس دے مریداں دے علاوہ کسی نے وی اس دی مخالفت نئيں کيتی، خود ابن تیمیہ نے بہت ساریاں قبراں دے گنبد دی طرف اشارہ کيتا اے جو اس دے زمانہ وچ لوکاں دی نظر وچ محترم تے مشخص سن، مثلاً مدینہ منورہ وچ اوہ گنبد جوجناب عباس (پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچاکی قبر)پر سی اس دے تھلے ست افراد یعنی، جناب عباس،امام حسن، علی ابن الحسین (امام زین العابدین)، ابو جعفر محمد ابن علی (امام باقر) تے جعفر بن محمد (امام صادق) علیهم السلام دفن نيں، کہندے نيں کہ فاطمہ زہرا = دی قبر وی ايسے گنبد دے تھلے اے تے امام حسین ں دا سر وی یھاں دفن ہويا اے۔(۳٦۱)
ابن تیمیہ تے اس دے اصحاب کہندے نيں کہ قبراں اُتے عمارت بنانے دی بدعت پنجويں صدی دے بعد پیدا ہوئی اے تے جس وقت وی انہاں نوں مسمار کرنے دا موقع آجائے اس کم وچ اک دن دی وی تاخیر کرنا جائز نئيں اے، کیونجے ایہ عمارتاں لات وعزّیٰ دی طرح نيں بلکہ شرک دے لحاظ توں لات و عزّیٰ توں وی کدرے زیادہ نيں۔(۳٦۲)
قبراں اُتے صاحب قبر دے ناں دی تختی لگانا اج تک رائج اے، کیونجے ایداں دے شواہد موجود نيں جنہاں توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ سن ہجری دی ابتدائی صدیاں وچ قبراں اُتے پتھر تے تختیاں لگائی جاندیاں سن۔
مثلاً مسعودی حضرت امام جعفر صادق ںکی وفات دا تذکرہ کردے ہوئے لکھدا اے کہ آپ بقیع وچ دفن نيں جتھے آپ دے پدر بزرگوار تے جد امجد وی دفن نيں تے آپ دی قبر اُتے مرمر دا اک پتھر اے جس اُتے ایہ عبارت لکھی اے:
”بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیْمِ، اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ مِبُیْدِ الاُمَمِ وَمُحْیِ الرَّمَمِ، هَذَاقَبْرُفَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللّٰهِ (ص) سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِیْنَ، وَقَبْرُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَقَبْرُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهم السَّلاٰمُ “(۳٦۳)
ابن جبیر (چھیويں صدی ہجری دا مشہور ومعروف سیّاح)کھدا اے کہ بقیع وچ جناب فاطمہ بنت اسد دی قبر اُتے اس طرح لکھیا ہويا اے:
”مَاضَمّ قَبْرُ اَحَدٍ كَفَاطِمَةَ بِنْتِ اَسَد رَضِی اللّٰهُ عَنْها وَعَنْ بَنِیْها “
(فاطمہ بنت اسد دی قبر دے مانند کسی دوسرے نوں ایسی قبر نصیب نئيں ہوئی)
اسی طرح اوہ لکھدا اے کہ جناب بلال (حضرت پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے موذن) دی قبر جو کہ دمشق وچ واقع اے، انہاں دی قبر اُتے جناب بلال دے ناں دی تریخ لکھی ہوئی اے تے اک دوسری تریخ لکھی ہوئی اے جس دی عبارت اس طرح توں اے:
”هَذَا قَبْرُ اَوْسِ بْنِ اَوْسِ الثَّقَفِیّ “
اور ايسے طرح شہداء دمشق دی قبور پرقدیمی تریخ لکھی ہوئی اے (ظاہراً اس دا مقصد تریخ دا پتھر اے ) جس وچ اس طرح لکھیا ہويا اے:
”فِی هَذَا الْمَوْضِع قَبْرُ جَمَاعَةٍ مِنَ الصَّحَابَةِ “
ان دے ناں وی لکھے ہوئے نيں۔(۳٦۴)
اسی طرح سمہودی روایت کردے نيں کہ عقیل ابن ابی طالب نے گھر وچ اک کنواںکھودا، اس دے دوران اس وچوں اک پتھر نکلیا جس اُتے اس طرح لکھیا ہويا سی: ”قَبْرُ اُمِّ حَبِیْبَةِ بِنْتِ صَخْرِ بْنِ حَرْبٍ “جب جناب عقیل نے اس پتھر نوں دیکھیا تاں انھاں نے اس کنويں نوں بند کردتا تے اس دے اُتے اک عمارت بنادی ايسے طرح اک تے پتھر دریا فت ہويا جس اُتے لکھیا ہويا سی: ”اُمِّ سَلْمَةٍ زَوْجِ النَّبِیِّصلی الله علیه و آله وسلم “ تے اک قول دے مطابق بقیع توں اک پتھر نکلیا جس دے اُتے اس طرح لکھیا ہويا سی : ”هَذَا قَبْرُ اُمِّ سَلْمَةٍ زَوْجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وسلم “(۳٦۵)
سنن ابن ماجہ وچ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ایہ حدیث ”نَہٰی رَسُوْلُ اللّٰہِ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اَنْ یُكْتَبَ عَلَی الْقُبُوْرِ“ ذکر کرنے دے بعد اس طرح تحریر اے کہ سِندی نے حاکم دا قول نقل کردے ہوئے کہیا کہ اس نے اپنی کتاب مستدرک وچ مذکورہ حدیث بیان کرنے دے بعد کہیا کہ اس حدیث دی سند صحیح اے لیکن اس اُتے عمل نئيں ہوئے ا اے تے تمام ائمہ دی قبور اُتے لکھیا جاندا اے تے ایہ اوہ کم اے جس نوں خلف (بعد والےآں) نے سلف (اصحاب وتابعین) توں لیا اے (۳٦٦) تے قبراں دے پتھراں اُتے لکھنے دے علاوہ رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ دے بعد توں قبروںپر نشانی لگائی جاندی سی جس طرح کہ خود پیغمبر اکرمنے عثمان بن مظعون دی قبر اُتے اک پتھر دے عنوا ن توں نشانی لگایا۔(۳٦٧)
اسی طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے بیٹے ابراہیم دی قبر اُتے پانی چھڑکا تے اک نشانی بنائی۔(۳٦۸)
اب رہی گل کسی دے لئی گوسفند ذبح کرنا تاں اس سلسلہ وچ وی علامہ امین فرماندے نيں کہ کسی غیر خدا دے لئی اس نیت توں قربانی یا نحر کرنا کہ اس قربانی توں غیر خدا دا تقرب حاصل ہو(۳٦۹) تے قربانی کردے وقت خدا دے ناں دے بجائے غیر خدا دا ناں لیا جائے تے اس غیر خدا نوں خدا دی طرح قرار دتا جائے، تاں ایہ کم کفر تے شرک اے، تے ایہ ايسے قسم دی قربانی اے جس نوں وہابیاں نے گمان کيتا اے کہ دوسرے اسلامی فرقے ايسے نوں انجام دےتے نيں،جدوں کہ اس دا ایہ گمان صحیح نئيں اے تے حقیقت توں دور اے، کیونجے اوہ قربانی جس نوں مسلمان قبور دے نزدیک انجام دیندے نيں اوہ خدا دے لئی ہُندی اے تے اس قربانی دا قصد اس دے علاوہ کچھ تے نئيں ہُندا کہ وچ اس ذبح نوں خدا دی خوشنودی دے لئی انجام دیندا ہاں تے اس دے گوشت نوں فقراء تے خدا دے بندےآں اُتے تصدق کراں گا تے اس دا ثواب صاحب قبر دے لئی ہدیہ کراں گا، تے اس طریقہ اُتے دی جانے والی قربانی صحیح تے بھتر اے تے یھی قربانی خدا دی اطاعت شمار ہوئے گی، چاہے اس دا ثواب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم یا ہور انبیاءعلیهم السلامیا اپنے میں باپ یا کسی دوسرے نوں ہدیہ کرے، کیونجے قربانی توں کسی مسلمان دا قصد بت پرستاں دی طرح نئيں اے کہ اوہ لوک قربانی نوں تقرب دا وسیلہ جاندے نيں۔
اور نذر دے سلسلہ وچ جواب وی بالکل ايسے طرح اے جس دا اساں حالے ذکر کيتا اے۔
قبور دے پاس چراغ تے شمع جلانے دے مسئلہ وچ عرض اے کہ جنہاں روایات دے ذریعہ وہابی ایہ ثابت کردے نيں کہ قبور اُتے چراغ جلیانا حرام اے، پہلی گل تاں ایہ اے کہ انہاں روایات دی سند ضعیف اے، تے جے بالفرض انہاں دی سند نوں صحیح مان وی لاں کہ تاں اس دا جائز نہ ہونا یا اس وجہ توں اے کہ قبراں اُتے شمع جلانے وچ کوئی فائدہ تصور نئيں کيتا جاسکدا، لہٰذا گویا شمع جلیانا یعنی مال نوں ضایع کرنا اے، یا انہاں روایات دا مقصد غیر انبیاء تے اولیاء اللہ دی قبراں اُتے شمع جلانے دی ممانعت اے۔
لیکن قبراں اُتے قرآن یادعا پڑھنے والےآں دے لئی یا زائرین دی سہولت دے لئی یا انہاں لوکاں دے لئی جو پوری پوری رات قبراں دے پاس رہندے نيں تاں ایداں دے موارد دے لئی شمع جلیانا نہ مکروہ اے تے نہ حرام، بلکہ نیک کم وچ مدد دے عنوان توں اے کیونجے خداوندعالم نیکیوں وچ مدد کرنے دا حکم دیندا اے :”( تَعَاوَنُوْا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْویٰ“ )
دوسری گل ایہ اے کہ تِرمذی جناب ابن عباس توں نقل کردے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اک رات کسی قبر پرگئے تاں آپ دے لئی اوتھے چراغ روشن کيتا گیا، تے عزیزی (شرح جامع صغیر) دے بقولقبراں اُتے چراغ جلانے دی ممانعت اوتھے دے لئی اے کہ جہاںکو ئی زندہ اس توں کوئی فائدہ اٹھانے والا نہ ہوئے۔(۳٧۰)
اس دی وضا حت کہ رافضیاں نے ہی قبور دی عبادت تے شرک دی ابتداء دی اے تے قبراں اُتے مسجد دے بانی وی یھی نيں
افسوس دی گل تاں ایہ اے کہ کدی کدی عقیدہ ،سلیقہ یا احادیث دے سمجھنے وچ اختلاف ،تفرقہ، دشمنی تے تعصب دا سبب بن جاندا اے تے اس صورت وچ چا اے مخالف دی دلیل کِنّی ہی منطقی کیوں نہ ہو، اسنوں قبول نئيں کيتا جاندا، تے جو کچھ وی اوہ کھے اسنوں غلط تصور کيتا جاندا اے، جس وقت توں شیعہ مذہب بعض وجوہات دی بناپر بوہت سارے اسلامی فرقےآں دی نظر اعتراض دا نشانہ قرار پایا اے، (جداں کہ اساں اس کتاب وچ چند مرتبہ بیان وی کيتا اے ) شیعاں دے معمولی توں کم نوں وی الٹا پیش کيتا جا تااے، تے اس دے علاوہ مختلف تہم تاں لگانے وچ وی کوئی کمی نئيں کيتی جا تی۔
منجملہ زیارت دا مسئلہ جس اُتے ابن تیمیہ تے وہابیاں نے نامعلوم کِنے اعتراضات کر ڈالے، جدوں کہ قبور دی زیارت مختلف اسلامی فرقے انجام دیندے آئے نيں تے انجام دے رہے نيں، تے مذاہب اربعہ دے بزرگاں دی بہت ساریاں قبراں دا دوسری صدی دے بعد توں عام وخاص دی طرف توں احترام کيتا جارہاہے تے انہاں دی زیارت ہُندی آئی اے۔
ہاں تک کہ اج وی مسجد النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ آنحضرت دے روضہ مطھر تے ضریح دے سامنے بوہت سارے لوک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ابوبکر وعمر دی زیارت پڑھدے نيں تے انہاں زیارتاں دے وھی جملے نيں جنہاں نوں شیعہ وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ دی ضریحاں دے پاس پڑھدے نيں، عجیب گل اے کہ یھی کم جے دوسرے اسلامی فرقے انجام دتیاں تاں انہاں اُتے اعتراض نئيں ہُندا لیکن جے یھی کم اسيں انجام دتیاں تاں کیونجے شیعہ نيں اس وجہ توں زیارت نوں عبادت کہہ دتا جاندا اے، تے اس زیارت دا کرنے والا مشرک کھلاندا اے، معلوم نھیںشیعہ زیارتاں وچ کیہ کہندے نيں جو دوسرے نئيں کہندے، یا کيتا نئيں کہندے جو دوسرے کہندے نيں۔(۳٧۱) ہن رہی ایہ گل کہ شیعہ حضرات نے ہی قبراں دی عبادت تے شرک دی بنیاد پائی اے، تے قبراں اُتے مسیتاں بنانا شروع دی نيں، جداں کہ ایہ گل شیخ عبد الرحمن محمد بن عبد الوہاب دے پوتے توں نقل ہوئی اے، موصوف فتح المجید دے حاشیے وچ اس طرح کہندے نيں کہ عبیدیاں (جو خود نوں جھوٹھ موٹ فاطمی کہندے نيں) نے ہی سب توں پہلے قبراں دے پاس مسجداں بنانا شروع کی، جداں کہ قاہرہ شھر وچ امام حسینںدے لئی اک عظیم گنبد، عمارت تے اس دے برابر وچ اک عظیم الشان مسجد بنائی۔
مذکورہ مطلب دے بارے وچ اس گل کيتی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ قبور دی زیارت، ايسے طرح قبراں اُتے عمارت یا گنبد بنانا، ایہ کم شیعاں توں مخصوص نئيں اے بلکہ شروع ہی توں اسلامی فرقے اپنے بزرگاں دی قبراں اُتے بہترین عمارتاں بنایا کردے سن انہاں دے لئی بہت ساریاں چیزاں وقف وی کيتا کردے سن تے انہاں دی زیارت دے لئی وی جایا کردے سن ہن وی ایہ سلسلہ جاری وساری اے۔
بغداد وچ ابوحنیفہ دی قبر اُتے اک قدیمی وڈا تے سفید گنبد ہن وی موجود اے، جس دی ابن جُبیر نے توصیف وی دی اے،(۳٧۲) تے اج وی ابو حنیفہ دی قبر دا گنبدبھت خوبصورت اے جس دی دور تے نزدیک توں ہزاراں لوک زیارت دے لئی جاندے نيں، ايسے طرح احمد ابن حنبل دی قبر(۳٧۳) تے بغداد وچ شیخ عبد القادر جیلانی دی قبر، ايسے طرح مصر دے قرافہ شھر وچ امام شافعی دی قبرمذاہب اربعہ دے بزرگاں دی بہت ساریاں قبراں مختلف اسلامی ملکاں وچ زیارتگاہاں بنی ہوئیاں نيں۔
نجد تے حجاز وچ وہابیاں دے غلبہ توں پہلے وی بوہت سارے گنبداور عمارتاں موجود سن جنہاں دی زیارت دے لئی لوک جایا کردے سن تے انہاں دے اُتے بہت زیادہ عقیدہ رکھدے سن، لہٰذا ایہ دعویٰ کرنا کہ قبراں دی ریارت کيتی ابتداء کرنے والے شیعہ نيں باطل تے بے بنیاد اے۔
اسی طرح قبراں اُتے تے انہاں دے اطراف وچ عمارتاں بنانا وی شیعاں توں مخصوص نئيں اے، بلکہ شروع ہی توں ایہ کم مختلف اسلامی فرقےآں توں چلا آرہیا اے، تے قبراں اُتے عمارتاں دا رواج سی:
ابن خلکان کہندا اے :۴۵۹ھ وچ شرف الملک ابو سعد خوارزمی ،ملک شاہ سلجوقی دے مستوفی (حساب دار) نے ابو حنیفہ دی قبر اُتے اک گنبد بنوایا، تے اس دے برابر وچ حنفیاں دے لئی اک مدرسہ وی بنوایا، ظاہراً ابو سعد نے مذکورہ عمارت ”آلُپ ارسلان سلجوقی“ دی طرف توں بنوائی اے (۳٧۴)
اسی طرح ”ابن عبد البِرّ“ (متوفی۴٦۳ھ)کی تحریر دے مطابق، جناب ابو ایوب انصاری دی قبر قسطنطیہ (اسلامبول) دی دیوار دے باہر ظا ھرہے تے لوکاں دی تعظیم دا مر کزھے تے جدوں بارش نئيں ہُندی تاں اوتھے دے مسلمان انہاں توں متوسل ہُندے نيں۔(۳٧۵)
ابن الجوزی۳۸۹ھ دے واقعات نوں قلمبند کردے ہوئے کہندا اے کہ اہل سنت مُصعب بن الزبیر دی قبر دی زیارت دے لئی جاندے نيں جس طرح شیعہ حضرات امام حسین ں دی قبر دی زیارت دے لئی جاندے نيں۔(۳٧٦)
ابن جُبیر، چھیويں صدی دا مشہور ومعروف سیاح اس طرح کہندا اے کہ مالکی فرقہ دے امام، امام مالک دی قبر قبرستان بقیع وچ اے، جس دی مختصر سی عمارت تے چھوٹا ساگنبد اے تے اس دے سامنے جناب ابراہیم فرزند رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر اے جس اُتے سفید رنگ دا گنبد اے۔(۳٧٧)
مذاہب اربعہ دے بزرگاں دی قبراں اُتے گنبدہونا، انہاں اُتے عمارتاں بنانا، انہاں دے لئی نذر کرنا، اوتھے اُتے اعتکاف کرنا ، انہاں توں توسل کرنا ،صاحب قبر دی تعظیم وتکریم کرنا تے اوتھے دعا دے قبول ہونے دا اعتقاد رکھنا بہت ساریاں تاریخی کتاباں وچ موجود اے تے اس وقت وی قاہرہ، دمشق تے بغداد تے دوسرے اسلامی علاقےآں وچ انہاں دے بوہت سارے نمونے تے قبراں اُتے مراسم ہُندے نيں جنھیںاج وی دیکھاجاسکدا اے۔
لیکن ایہ کہنا کہ شیعاں نے سب توں پہلے قبراں پرمسجداں بنائی نيں، یعنی قبراں نوں مسجد قرار دتا اے تاں اس سلسلہ وچ چند چیزاں دی طرف اشارہ کرنا ضروری اے:
۱۔ شیعہ عقیدہ دے مطابق قبرستان وچ نماز پڑھنا مکروہ اے لہٰذا مقبراں نوں مسجد دے حکم وچ جاننا انہاں دے عقیدےآں دے مطابق نئيں اے، (جدوں کہ اساں ابن تیمیہ دے عقائد وچ اس گل نوں بیان کيتا اے کہ امام مالک مقبراں وچ نماز نوں جائز جاندے سن تے ابوحنیفہ تے دوسرے لوک قبرستان وچ نماز پڑھنے نوں مکروہ جاندے سن )
۲۔ شیعہ حضرات جو مسجداں قبراں دے پاس بناتے نيں اوہ مقبراں توں کچھ فاصلہ اُتے تے مقبراں توں جدا ہُندیاں نيں، اوہ مسجد راس الحسینںجس اُتے بعض حضرات خصوصاً صاحب فتح المجید، شدت توں اعتراضات کردے نيں مقبرہ توں بالکل جدا اے تے صرف مقبرہ دے اک در توں مسجد وچ وارد ہويا جاسکدا اے، یعنی نماز پڑھنے دی جگہ جدا اے تے زیارت گاہ جدا اے، خلاصہ ایہ کہ جو مسجداں شیعاں نے مقبراں دے پاس بنائی نيں انہاں دا فاصلہ مسجد النبوی تے قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے فاصلے توں زیادہ اے۔
۳۔ قبراں دے پاس مسجداں بنانا شیعاں توں مخصوص نئيں اے بلکہ مختلف فرقے قدیم زمانہ توں قبراں دے پاس مسجداں بناتے آئے نيں، منجملہ ابن جوزی دی تحریر دے مطابق (محرم۳۸٦ھ دے واقعات دے ضمن وچ ) اہل بصرہ نے ایہ دعویٰ کيتا کہ اک تازہ مردہ (ان دے عقیدے دے مطابق زُبیر بن العَوّام) نوں قبر توں کڈیا تے اس دے بعد اسنوں کفن پہنایا تے زمین وچ دفن کردتا، تے ابوالمِسک نے اس دی قبر اُتے اک عمارت بنائی تے اسنوں مسجد قرار دیدتا۔(۳٧۸) ايسے طرح بصرہ وچ وی طلحہ (جو کہ جنگ جمل وچ قتل ہوئے) دی قبر اُتے اک گنبد بنایااور اس دے پاس اک مسجد تے عبادتگاہ وی بنائی گئی۔(۳٧۹)
لیکن ایہ کہنا کہ سب توں پہلے فا طمیاں نے قبر دے پاس (راس الحسینں) مسجد بنائی اس سلسلہ وچ وی دو چیزاں دی طرف توجہ کرنا ضروری اے:
۱۔ مَقریزی دی تحریر دے مطابق، حضرت امام حسینںکا سر عسقلان توں شام لیانا ۸جمادی الآخر۵۴۸ھ بروز یکشنبہ اے تے اوتھے اُتے عمارت دا بننا۵۴۹ھ وچ سی۔(۳۸۰)
اور ایہ گل طے اے کہ اس زمانہ وچ فاطمی ختم ہُندے جارہے سن تے اس وقت دی باگ ڈور انہاں دے وزیراں دے ھاتھاں وچ سی تے اس زمانہ دا صاحب اقتداروزیر ”طلایع بن رُزّیک “ معروف سی کہ خلیفہ وقت اس دی قید وچ اسیر سی، تے انہاں دونے دے درمیان اس قدر جنگ وجدال سی کہ خلیفہ طلایع نوں قتل کرنے دے مختلف پروگرام بناندا رہیا ایتھے تک کہ اک پروگرام دے تحت اسنوں قتل کردتا۔(۳۸۱)
اور ایہ طلایع وھی اے جو حضرت امام حسین ںکا سر قاہر ہ لے کے آیا تے موجودہ جگہ لیا کے دفن کيتا۔(۳۸۲)
۲۔ لیکن جومسجد ”راس الحسین ںسے متصل اے اوہ کسی وی وقت فا طمیاں توں مربوط نئيں رہی بلکہ سلسلہ فاطمی دے خا تمہ دے بر ساں بعد تے صلاح الدین ایوبی جو سادات نوں نیست و نابود کرنے والا سی ايسے دے زمانہ وچ اس دے وزیر قاضی فاضل عبد الرحیم (متوفی۵۹٦ھ) دے ھا تھاں بنائی گئی تے مسجد دے برابر وچ اک وضو خانہ بنایا تے اک سقاخانہ وی بنوایا، تے بہت ساریاں چیزاں نوں وقف کيتا۔(۳۸۳)
۹۔ قبر پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت
اس توں پہلے ابن تیمیہ دے عقائد وچ بیان ہوچکيا اے کہ اوہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت دے بارے وچ کہندا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت دے مستحب ہونے دے بارے وچ کوئی حدیث وارد نئيں ہوئی اے، تے زیارت دے بارے وچ جو احادیث وارد ہوئیاں نيں اوہ سب غیر صحیح تے جعلی نيں، تے جے کوئی ایہ عقیدہ رکھے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا وجود انہاں دی زندگی دی طرح انہاں دی وفات دے بعد وی اے تاں گویا اس نے بہت وڈی غلطی دی اے۔
چنانچہ وہابی حضرات وی ايسے طرح دا عقیدہ رکھدے نيں بلکہ ابن تیمیہ توں وی اک قدماگے نيں۔
خلاصہ ایہ کہ وہابیاں دے ایتھے زیارت ناں دا کوئی عمل نئيں اے، چنانچہ ايسے نظریہ دے تحت تمام قبراں مسمار کردتی گئياں تے روضہ رسول نوں وی اس دی حالت اُتے چھڈ دتا گیا، تے اس وقت اس طرح اے کہ کوئی وی آپ دی قبر مطھر دے نزدیک نئيں ہوسکدا اے تے آپ دی قبر مطھر ہر گز دکھا ئی نئيں دیندی ۔
روضہ منورہ دے چاراں طرف دیوار اے تے ہر طرف اک حصے وچ جالی لگی ہوئی اے تے انہاں جالیاں دے پاس اوتھے دے شرطے (محافظ) کھڑے رہندے نيں تے جے کوئی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ دی جالی دے نزدیک ہونا یا ھاتھ لگانا چاہندا اے تاں اوہ روک دیندے نيں، تے جے کوئی شرطاں دی غفلت دی وجہ توں جالیاں دے اندر توں جھانک کر دیکھدا وی اے تاں پہلے تاں اوتھے تاریکی نظر آندی اے تے جدوں اس دی اکھاں کم کرنا شروع کردیاں نيں تواندر دکھادی دیندا اے کہ اک ضخیم پردہ اے جو قبر دے چاراں طرف زمین توں چھت تک موجود اے لہٰذا قبر مطھر نوں بالکل دیکھیا نئيں جاسکدا۔
ابن تیمیہ تے اس دے پیرو کاراں دا عقیدہ اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت کرنا حرام اے، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دوسروںکی قبر وچ فرق دے قائل ہونے دے بارے وچ ابن تیمیہ دے عقائد دی بحث وچ تفصیل توں بیان ہوچکيا اے لہٰذا تکرار دی ضرورت نئيں اے۔
مرقد مطھر حضرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت دے استحباب دے بارے وچ وضاحت
ہاں اُتے انہاں چند حدیثاں نوں بیان کرنا ضروری اے جو قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت دے مستحب ہونے اُتے دلالت کردیاں نيں تے اوہ احادیث وی جو دلالت کردیاں نيں کہ جو لوک حضرت نوں سلام کردے نيںآنحضرت انہاں دے سلام دا جواب دیندے نيں، تاکہ معلوم ہوجائے کہ ابن تیمیہ تے اس دے پیروکاراں دا حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت توں متعلق عقیدہ انہاں تمام احادیث دے مخالف اے جو خود اہل سنت دے طریقےآں توں بیان ہوئیاں نيں۔
تقی الدین سُبکی (متوفی٧۵٦ھ) نے کتاب ”شفاء السُقام فی زیارة خیر الانام “کے باب اول وچ تقریباً پندرہ حدیثاں زیارت قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بارے وچ بیان کيتی نيں، مثلاً:
۱ ”مَنْ زَارَنِی مُتَعَمِّداً كَانَ فِیْ جَوَارِیْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ“
(جو شخص اپنے ارادے تے قصد توں میری زیارت کرے، ایسا شخص روز قیامت میرا پڑوسی تے میری پناہ وچ ہوئے گا)
۲ ”مَا مِنْ اَحَدٍ مِنْ اُمَّتِی لَهُ سَعَةٌ ثُمَّ لَمْ یَزُرْنِی فَلَیْسَ لَهُ عُذْرٌ“
(جو شخص قدرت رکھدے ہوئے وی میری زیارت نہ کرے تاں اس دا کوئی عذر وی قابل قبول نئيں اے۔)(۳۸۴)
اسی طرح جناب نور الدین سَمُہودی نے اپنی معروف کتاب ”وفاء الوفاء باخبار المصطفیٰ وچ پیغمبر اکرمکی زیارت توں مربوط فصل وچ تقریباً(۱٧)حدیثاں بیان کيتی نيں منجملہ انہاں دی دار قطنی تے بیہقی توں ابن عمر دی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں حدیث کہ آپ نے فرمایا:
۳”مَنْ زَارَ قَبْرِیْ وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِیْ“
(جس شخص نے میری قبر دی ریارت کيتی مجھ پراس دی شفاعت واجب اے )
سمہودی نے مذکورہ حدیث دی مختلف اسناد بیان کيتی نيں۔
اسی طرح اک دوسری حدیث جس نوں بزّازنے عبد اللہ بن ابراہیم غفاری توں تے انھاں نے عبداللہ ابن عمر توں تے انھاں نے رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں نقل کيتاہے :
۴ ”مَنْ زَارَ قَبْرِیْ حَلَّتْ لَهُ شَفَاعَتِی“
(جس شخص نے میری قبر دی ریارت کيتی تاں اس پرمیری شفاعت جائز اے )
اسی طرح ابن عمر توں طبرانی دی روایت کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:
۵ ”مَنْ جَاءَ نِی زَائِراً لاٰ تَحْمِلُهُ حَاجَةٌ اِلاّٰ زِیَارَتِی كَانَ حَقّاً عَلَیَّ اَنْ اَكُوْنَ لَهُ شَفِیْعاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ“
(جو شخص میری زیارت دے لئی آئے تے کوئی دوسری غرض نہ رکھدا ہو، تاں مجھ اُتے روز قیامت اس دی شفاعت کرنا واجب اے )
اسی طرح دار قطنی تے طبرانی ابن عمر توں روایت کردے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا :
٦ ”مَنْ حَجَّ فَزَارَ قَبْرِیْ بَعْدَ وَفَاتِیْ كَانَ كَمَنْ زَارَنِیْ فِی حَیَاتِیْ“
(جو شخص میری وفات دے بعد حج کرے تے اس دے بعد میری زیارت کرے تاں گویا اس نے میری زندگی وچ میری ریارت کيتی اے )
اسی طرح ابن عدی ابن عمر دے ذریعہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ایہ حدیث نقل کردے نيں :
٧”مَنْ حَجَّ الْبیت وَلَمْ یَزُرْنِی فَقَدْ جَفَانی “
(جو شخص حج بجالایا تے میریزیارت دے لئی نئيں آیا تاں بتحقیق اس نے مجھ اُتے جفا کی)
اسی طرح دار قطنی نے حاطب توں روایت کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
۸ ”مَنْ زَارَنِیْ بَعْدَ مَوْتِیْ فَكَانَّمَا زَارَنِی فِیْ حَیَاتِی“
(جس نے میری وفات دے بعد میری ریارت کيتی گویا اس نے میری زندگی وچ میری ریارت کيتی)
اسی طرح ابو الفتوح سعید بن محمد الیعقوبی نے ابوھریرہ توں روایت کيتی اے کہ آنحضرت نے فرمایا :
۹ ”مَنْ زَارَنِیْ بَعْدَ مَوْتِی فَكَاَنَّمَا زَارَنِی وَاَنَا حَیٌّ وَمَنْ زَارَنِی كُنْتُ لَهُ شَهِیْداً اَوْ شَفِیْعاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ“
(جس شخص نے میری وفات دے بعد میری ریارت کيتی، گویا اس نے میری زندگی وچ میری ریارت کيتی، تے جس شخص نے میری زیارت دتی ميں روز قیامت اس دا گواہ یا اس دا شفیع بناں گا)
اسی طرح ابن ابی الدنیا نے انس بن مالک توں روایت کيتی اے کہ رسول اللہ نے فرمایا:
۱۰ ” مَنْ زَارَنِیْ بِالْمَدِیْنَةِ كُنْتُ لَهُ شَهِیْداً وَ شَفِیْعاً یَوْمَ الْقِیَامَة “(۳۸۵)
(جو شخص مدینہ وچ میری زیارت کرے، روز قیامت وچ اس دا گواہ تے شفیع ہونگا)
۱۱ ” مَنْ زَارَنِیْ بِالْمَدِیْنَةِ مُحْتَسِباً كُنْتُ لَهُ شَهِیْداً وَ شَفِیْعاً یَوْمَ الْقِیَامَة “(۳۸٦)
(جو شخص ثواب دی خاطر مدینہ وچ میری زیارت کرے تاں روز قیامت وچ اس دے نیک عمل دی شھادت تے گواہی داں گا تے اس دی شفاعت کراں گا)
ہور ايسے طرح اوہ دوسری روایتاں جنہاں نوں سمہودی نے حضرت امیر المومنین تے ابن عباس تے بکر بن عبد اللہ توں نقل کيتا اے۔
صاحب کتاب” عمدة الاخبار“ وہابیاں دی معتبر کتاباں توں نقل کردے نيں کہ سید الاولین والآخرین صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت انہاں نیکیوں وچوں اے کہ جے کوئی فطرت سلیم رکھدا ہو، اس وچ شک نئيں کرسکدا، اوہ وی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت جنہاں کیعظمت تے بزرگیقرآن مجید وچ چند مرتبہ بیان کيتی اے۔
اور اس دے بعد موصوف نے قرآن مجید دی اوہ آیات ذکر کيتی نيں جنہاں وچ آنحضرت دی عظمت بیان کيتی گئی تے ايسے طرح چند اوہ احادیث وی بیان کيتی نيںجو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں مربوط سن تے اس دے بعد کہندے نيں:
وہ دلیلاں جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر شریف دی زیارت دے جائز ہونے اُتے دلالت کردیاں نيں بہت زیادہ نيں، جیساکہ اساں بعض دی طرف اشارہ کيتا تے ابوھریرہ توں مروی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا :
” قبراں دی زیارت کيتا کرو، کیونجے قبراں دی زیارت تواناں آخرت دی یاد دلاندی اے “۔
فضیلت زیارت قبور دی بحث کردے ہوئے موصوف کہندے نيں کہ صالحین دے برابر وچ دفن ہونا مستحب اے ۔
اسی طرح شب وچ قبراں دی زیارت مستحب اے، کیونجے جناب مُسلِم نے جناب عائشہ توں روایت کيتی اے کہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رات دے وقت قبرستان بقیع وچ جایا کردے سن ۔(۳۸٧)
آنحضرت دی وفات دے بعد آپ اُتے سلام بھیجنے دے بارے وچ ابو داؤدصحیح سند دے نال ابوھریرہ توں روایت کيتی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:
”مَا مِنْ اَحَدٍ یُسَلِّمُ عَلَیَّ اِلاّٰ رَدَّ اللّٰهُ رُوْحِی حَتّٰی اَرِدَ عَلَیْهِ السَّلاٰمَ“
(اگر نوں ئی شخص مجھ اُتے سلام گھلدا اے ،تو خداوندعالم میری روح پلٹا دیندا اے تاکہ وچ سلام کرنے والےآں نوں سلام دا جواب داں)(۳۸۸)
مُنذری نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد آپ دے علم دے بارے وچ روایت کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
”عِلْمِیْ بَعْدَ وَفَاتِی كَعِلْمِیْ فِی حَیَاتِیْ “
(میرا علم میری وفات دے بعد وی ایسا ہی اے جداں میری زندگی وچ اے )
بیہقی کہندے نيں کہ انبیاءعلیهم السلامکی وفات دے بعد انہاں دی حیات دے ثبوت اُتے وی بہت ساریاں صحیح روایات موجود نيں۔(۳۸۹)
۱۰۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی عظمت
آلوسی، اگرچہ وہابیاں دی بہت زیادہ حمایت کرنے والے تے طرفدار نيں، لیکن انھاں نے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی عظمت دے سلسلہ وچ تفصیل توں گفتگو دی اے، چنانچہ موصوف فرماندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی عظمت دوسرے تمام لوکاں توں مطلق طور اُتے بلند و بالاہے تے ایہ کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنی قبر وچ وی زندہ نيں، تے جو شخص وی حضرت نوں سلام کردا اے آنحضرت اس دے سلام نوں سندے نيں، تے آپ دی وفات دے بعد دی زندگی شہداء دی زندگی توں روشن ترہے کیونجے خداوندعالم قرآن مجید وچ انہاں دی بہترین زندگی دے بار ے وچ ارشاد فرماندا اے:
( وَلاٰ تَحْسَبَنَّ الَّذِیْنَ قُتِلُوْا فِیْ سَبِیْلِ اللّٰهِ اَمْوَاتاً بَلْ اَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهم یُرْزَقُوْنَ ) (۳۹۰)
” تے خبر دار راہ خدا وچ قتل ہونے والےآں نوں مردہ خیال نہ کرو، اوہ زندہ نيں تے اپنے پرور دگار دے ایتھے توں رزق پارہے نيں“۔
اگرچہ ابن تیمیہ اپنے فتوےآں دے ضمن وچ کہندے نيں کہ قبر وچ مردے وی گفتگو کردے نيں تے دوسرےآں دیاں گلاں نوں سندے نيں تے قبر وچ ا ن توں سوال وجواب وی ہوتےھاں۔(۳۹۱) لیکن اس دے باوجود جداں کہ اساں انہاں دی کتاب ”الرد علی الاخنائی“سے ایہ گل نقل کيتی سی کہ اوہ زیارت توں متعلق تمام حدیثاں نوں جعلی تے ضعیف دسدے نيں، یھی نئيں بلکہ اس دے نال نال ایہ وی کہیا کہ جے کوئی ایہ اعتقاد رکھے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد انہاں دا وجود انہاں دی زندگی دے مثل اے تاں اس نے بہت وڈی غلطی دا ارتکاب کيتا اے۔ تے ايسے دے مثل بلکہ اس توں زیادہ سخت گل محمد بن عبد الوہاب تے اس دے پیروکاراں نے کھی، لہٰذا ایتھے اُتے ایہ گل کھی جاسکدی اے کہ آلوسی صاحب دا نظریہ ابن تیمیہ تے اس دے پیروکاراں دے نظریہ دے مخالف اے۔
حافظ وھبہ صاحب وہابیاں دے عقائد دے بارے وچ انہاں دی طرف توں دفاع کردے ہوئے آنحضرت دی عظمت دے بارے وچ کھدے نيں، کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب تے اس دے تابع افراد دی طرف نسبت دتی گئی کہ اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف کراہت دی نگاہ توں دیکھدے سن تے آپ دی تے ہور انبیاء دی عظمت گھٹاندے رہندے سن، جس طرح کہ ایہ نسبت ابن تیمیہ تے اس دے تابع افراد دی طرف وی دتی گئی اے، اس نسبت دی وجہ ایہ اے کہ اہل نجد (وہابی) اس حدیث رسول اُتے اعتقاد رکھدے نيں کہ آپ نے فرمایا:
”لاٰ تَشُدُّوْا الرِّحَالَ اِلاّٰ اِلٰی ثَلاَثةَ مَسَاجِدَ، اَلْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَمَسْجِدِیْ هَذَا، وَالْمَسْجِدُ الاَ قْصیٰ“
عنی تن مسجدےآں دے علاوہ سفر کرنا جائز نئيں : مسجد الحرام خانہ کعبہ ، مسجد النبی ، تے مسجد الاقصی بیت المقدس۔
اسی حدیث دی بناپروہ انبیاءعلیهم السلاماور صالحین دی قبور دی زیارت نوں بدعت کہندے نيں تے کِسے وی صحابی تے تابعین نے ایہ کم انجام نئيں دتا، تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی اس کم دا حکم نئيں دتا اے۔
اسی طرح اہل نجد (وہابی حضرات)نے قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دوسرےآں دی قبراں دے سامنے دعا کرنے، یا آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی یا دوسرےآں دی قبر دے پاس سجدہ کرنے، انہاں دی قبراں اُتے ھاتھ پھیرنے، تے اپنے اُتے قبر دے اطراف دی مٹی ملنے، خلاصہ ایہ کہ ہر اس کم نوں جس وچ استغاثہ دی بو آندی ہو، ممنوع قرار دیدتا۔
تیسری گل ایہ اے کہ اوہ قبراں دے اُتے بنے گنبداں دے مسمار کرنے دا فتویٰ دیندے نيں تے انہاں دے نزدیک قبر دے لئی کوئی چیز وقف کرنا وی باطل اے۔
چوتھے ایہ کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شان وچ بُوصِیری دے ” قصیدہ بردہ“ اُتے اعتراض کردے نيں تے اس دا انکار کردے نيں، مثلاً ایہ شعر:
”یَا اَكْرَمَ الْخَلْقِ مَالِی مَنْ اَلُوذُبِهِ سِوَاكَ عِنْدَ حُلُوْلِ الْحَادِثِ الْعَمَمِ “
(اے مخلوق خدا وچ سب توں کریم، وچ وڈی تے عظیم مشکلات دے وقت آپ دی پناہ گاہ دے علاوہ کوئی پناگاہ نئيں رکھدا)
اسی طرح ایہ مصر ع: ”وَمِنْ عُلُوْمِكَ عِلْمُ اللَّوْحِ وَالْقَلِمِ “
(اے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آپ دے علوم وچوں، علم لوح وقلم وی اے )
اور ایہ شعر:
”اِنْ لَمْ تَكُنْ فِیْ مَعَادِیْ آخِذاً بِیَدِیْ فَضْلاً وَاِلاّٰ فَقُلْ یَا زَلَّةَ الْقَدَمِ “(۳۹۲)
(اگر آپ نے روز قیامت اپنے فضل وکرم توں میراہتھ نہ تھاما تاں میرے پااں لڑکھڑاواں گے۔)
کیونجے ایہ گلاں غلو تے بے ہودہ نيں جو قرآن تے احادیث صحیح دے خلاف نيں، حافظ وھبہ اس دے بعد اس طرح کہندے نيں کہ وہابیاں دا ایہ وی اعتقاد اے کہ انہاں گلاں اُتے اعتقاد رکھنے والا شخص مشرک تے کافر اے۔
یہ سن اوہ چند چیزاں جنہاں دی وجہ توں وہابیاں دے دشمناں نے ا ن اُتے ایہ تہم ت لگائی کہ ایہ لوک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں کراہت دی نگاہ توں دیکھدے نيں، ايسے طرح دوسری نسبتاں وی داں مثلاً وہابی ایہ کہندے نيں کہ ساڈا عصا پیغمبر توں بھتر اے۔
حافظ وھبہ مذکورہ بحث نوں اگے بڑھاندے ہوئے کہندے نيںکہ حقیقت ایہ اے کہ اہل نجد (وہابی حضرات) سب توں زیادہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت کردے نيں لیکن غلو نوں برا سمجھدے نيں تے ہر طرح دی بدعت توں مقابلہ کردے نيں، تے کہندے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت ایہ اے کہ انسان آپ دی دسی ہوئی ہدایتاں تے راہنمائیاں اُتے عمل کرے، لیکن بدعتاں دا انجام دینا تے دینی امور کوترک کرنا یا ہويا وہوس دا پِچھا کرنا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دین اسلام دی توھین اے نہ ایہ کہ اسنوں پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت دا ناں دتا جائے۔(۳۹۳)
گویا حافظ وھبہ جداں مشہور ومعروف تے جھاندیدہ شخص بعض افراطی تے متعصب وہابیاں دے غیر منطقی تے ناپسند عقائد دا دفاع کرنا چاہندے نيں تے انہاں نوں اس طرح بیان کردے نيں تاکہ سامنے والا انہاں نوں چنگا سمجھے، تے لوکاں نوں ایہ دسے کہ وہابیاں دی طرف ایہ نسبتاں انہاں دے دشمناں دی طرف توں دتی گئیاں نيں۔
۱۱۔ سَلف صالح دے بارے وچ وہابیاں دا عقیدہ
سلطان عبد العزیز بن سعود ،کا بادشاہ ہونے دے نال نال اس وقت دے وہابی علماء وچ وی شمار ہُندا سی، چنانچہ مکہ معظمہ وچ اس نے ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ وچ لوکاں دے سامنے اک مفصل تقریر دی جس وچ کہیا کہ حضرت رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ بہت جلد ہی میری امت کے(٧۳)فرقے ہوجاواں گے تے اک فرقہ دے علاوہ سب جہنمی ہونگے، تاں اس اُتے اصحاب نے سوال کیہ اوہ فرقہ کونسا اے ؟تو اس وقت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جواب وچ فرمایا: اوہ لوک جو میرے تے میرے اصحاب دے راستہ اُتے چلياں گے“ اس دے بعد ابن سعود کہندے نيں کہ خداوندعالم نے اپنے دین دی خلفائے اربعہ تے دوسرے سلف صالح دے ذریعہ تائید کيتی اے۔(۳۹۴)
وہابی حضرات، خلفائے اربعہ دے بارے وچ ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ ایہ حضرات سلف صالح دے منتخب افراد نيں، تے انہاں دی فضیلت وی خلافت دی ترتیب دے لحاظ توں اے (یعنی سب توں افضل ابوبکر انہاں دے بعد عمر) تے خلفاء اربعہ دے بعد ”عشرہ مبشرہ“(۳۹۵) دے باقی لوک افضل نيں،اور انہاں دے بعد اہل بدر (جنگ بدر وچ شرکت کرنے والے حضرات) تے انہاں دے بعد ”اہل بیعت شجرہ“(۳۹٦) افضل نيں۔
تعجب دی گل تاں ایہ اے کہ وہابی حضرات جس طرح دے فضائل تے مناقب حضرت علی ں دے بارے وچ بیان کردے نيں کسی اک صحابی حتیٰ خلیفہ اول دے بارے وچ وی بیان نئيں کردے۔(۳۹٧)
محمد بن عبد الوہاب نے، اپنی کتاب توحید وچ کِسے صحابی یا خلیفہ دے لئی کوئی منقبت بیان نئيں کيتی مگر ایہ کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ خیبر وچ حضرت علی ں دے لئی فرمایا سی:
”کل وچ علم اسنوں دوںگا جو خدا ورسول نوں دوست رکھدا ہوئے گا تے خدا ورسول وی اسنوں دوست رکھدے ہونگے، تے خداوندعالم نے فتح خیبر نوں وی اس توں مخصوص قرار دتا اے “۔(۳۹۸)
اس حدیث نوں ابن تیمیہ نے وی ذکر کيتا اے،(۳۹۹) تے موصوف ایہ وی کہندے نيں کہ ایہ حدیث پیغمبر حضرت علی ںکے ظاہری تے باطنی ایمان اُتے شھادت دیندی اے تے ايسے طرح اس توں خدا ورسول توں آپ دی دوستی ثابت ہُندی اے تے مومنین اُتے واجب اے کہ حضرت علی ںکو دوست رکھن۔(۴۰۰)
۱۲۔ اہل بیت پیغمبر علیهم السلام دے بارے وچ
ابن تیمیہ اپنے فتوےآں وچ کہندے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی چادر علی، فاطمہ حسن، تے حسینعلیهم السلامپر اڑھائی تے فرمایا:
”اَللّٰهم هٰولاٰءِ اَهْلُ بیت ی فَاْذهب الرِّجْسَ عَنْهم وَطَهِّرْهم تَطْهِیْراً “(۴۰۱)
(اے خدا ایہ میرے اہل بیت نيں انہاں توں تمام برائیاں نوں دور کرکے پاک وپاکیزہ قرار دے جداں کہ پاک رکھنے دا حق اے )
ابن تیمیہ اک دوسری جگہ کہندے نيں:کہ اسيں انہاں لوکاں وچوں نيں جو اہل بیت پیغمبرعلیهم السلامکو دوست رکھدے نيں تے روز غدیر خم آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وصیت دا پاس رکھدے نيں کہ آپ نے فرمایاسی:
”میں تسيں نوں اپنے اہل بیت دی یاد دلاندا ہوں“ تے اس جملہ دی کئی مرتبہ تکرار وی فرمائی سی۔(۴۰۲)
اسی طرح ابن تیمیہ کہندے نيں کہ اہل بیت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بوہت سارے حقوق نيں جنہاں دی رعایت کرنا واجب اے، انہاں حقوق وچوں اک حق ایہ اے کہ انہاں حضرات نوں خمس تے غنیمت دتا جائے تے انہاں وچوں اک حق ایہ اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد انہاں اُتے صلوٰت بھیجی جائے ،اور ايسے طرح آل محمد(سلام اللہ علیہم )وہ نيں جنہاں اُتے صدقہ حرام اے۔(۴۰۳)
اور اہل بیت علیهم السلام دے بارے وچ آلوسی صاحب کہندے نيں کہ ساڈا عقیدہ وھی اے جو قرآن تے حدیث وچ آیا اے تے اسيں انہاں فضائل اہل بیت علیهم السلامکو مندے نيں جو انہاں دی شان وچ نازل ہوئے نيں، لیکن پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے اہل بیت علیهم السلامکی شان وچ مبالغہ کرنے والےآں دی مخالفت کردے نيں، آل پیغمبر علیہم السلام نال محبت تے دوستی ایمان نوں معین کرنے والی اے تے یھی حضرات خدا دے نور نيں تے انہاں اُتے صلوٰت بھیجنا نماز دے صحیح ہونے دی شرط اے۔
اس دے بعد جناب آلوسی صاحب کہندے نيں کہ نجد دے علماء تے حکام نے ہمیشہ ایہ کوشش کيتی اے کہ عوام الناسنوں اس گل توں روکےں کہ جو کچھ آل پیغمبر تے اصحاب دے بارے وچ واقعات پیش آئے نيں انہاں دے بارے وچ بحث وگفتگو نہ کرن تاکہ اوہ تعصب نہ پیدا ہوئے جو حق وحقیقت توں دوری دا سبب نہ بنے، در حالیکہ وہابی حضرات اہل بیت علیهم السلامکی دوستی تے انہاں دی محبت وچ غلو نئيں کردے۔(۴۰۴)
شیخ عبد العزیز، جو مدرسہ پیشواے دعوت وہابی(یعنی محمد بن عبد الوہاب ) ریاض دے مدرس سن، اوہ کہندے نيں: کہ اہل بیت پیغمبر اوہ حضرات نيں جنہاں اُتے صدقہ حرام اے تے انہاں وچ سب توں افضل علی، فاطمہ، حسن تے حسینعلیهم السلامھاں ۔ تے اس دے بعد احمد بن حنبل دی روایت نقل کردے نيں جس دا خلاصہ ایہ اے کہ ” پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی چاد ر اپنے اہل بیت :علی ،فاطمہ، حسن تے حسینعلیهم السلام اُتے اڑھائی تے اس آیت دی تلاوت دی :
( اِنَّمَا یُرِیْدُ اللّٰهُ لِیُذْهب عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبیت وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیْراً ) (۴۰۵)
اور اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
”اَللّٰهم هٰولاٰءِ اَهْلُ بیندی وَاَهْلُ بیتیْ اَحَقُّ“
(خدا وندا! ایہ میرے اہل بیت نيں تے میرے اہل بیت دوسر اں توں زیادہ اہل حق تے شائستہ تر نيں۔)
لہٰذا، اہل بیت توں دوستی تے انہاں نال محبت کرنا اسيں اُتے واجب اے، ایہ حضرات ہی پیغمبر اکرم دے اقرباء تے رشتہ دار نيں، اس دے علاوہ اسلام وچ سابقہ وی زیادہ رکھدے نيں، تے انھاں نے دین نوں پھیلانے وچ بوہت سارے مصائب نوں برداشت کيتا ،وغیرہ وغیرہ، لہٰذا انہاں توں دوستی تے محبت کرنا، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا احترام تے قرآن وسنت دے احکامات دی پیروی کرنا اے، جداں کہ قرآن مجید وچ ارشاد ہُندا اے:
( قُلْ لاٰ اَسْئَلُكُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاّٰ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبٰی ) (۴۰٦)
”(اے میرے رسول) آپ کہہ دیجئے کہ وچ تسيں توں اس تبلیغ رسالت دا کوئی اجر نئيں چاہندا علاوہ اس کہ میرے اقرباء نال محبت کرو“۔
۱۳۔ اصول دین تے فروع دین
آلوسی دے بقول وہابیاں دی نظر وچ اصول دین وھی نيں جو مذہب اہل سنت والجماعت دے نيں تے انہاں دا طریقہ وھی سَلَف صالح (اصحاب پیغمبر تے تابعین) دا طریقہ اے۔ اوہ آیات تے احادیث کوظاہر اُتے حمل کردے نيں، اس دے حقیقی معنی نوں خدا اُتے چھوڑدیندے نيں، تے انہاں دا عقیدہ ایہ وی اے کہ خیر وشر صرف خدا دے ارادہ اُتے منحصر اے ۔ بندہ اپنے افعال نوں خلق کرنے اُتے (بھی) قادر نئيں اے۔ ثواب تے جزا ،خدا دے فضل وکرم دی بدولت اے ۔ کیفر و عذاب اس دے عدل دے مطابق اے، تے ساڈا اعتقاد ایہ اے کہ روز قیامت خدا دا دیدار ہوئے گا۔(۴۰٧) لیکن فروع دین وچ ،امام احمد ابن حنبل دے تابع نيں، تے مذہب اربعہ وچوں کسی اُتے کوئی اعتراض نئيں کردے، لیکن دوسرے مذہب مثلاً شیعہ تے زیدیہ دی سخت مخالفت کردے نيں۔
ہور جے انہاں دے لئی ایہ گل مسلّم ہوجائے کہ کوئی مسئلہ اہل سنت دے کسی اک مذہب دا (غیر از حنبلی) تائید شدہ اے تے اس دے بارے وچ قرآن مجید یا غیر منسوخ سنت توں نص وارد ہوئی اے تے اس دے مقابلہ وچ کوئی اس توں مضبوط معارض وی نئيں اے، تاں اس مسئلہ وچ ايسے مذہب دی پیروی کرن گے تے اس وچ احمد ابن حنبل دے مذہب دی پیروی نئيں کرن گے۔
وہابی حضرات کسی دے مذہب دے بارے وچ نہ تفتیش کردے نيں تے نہ ہی تحقیق کردے نيںمگر ایہ کہ کسی مذہب دا کوئی کم مذاہب اربعہ دے بطور آشکار مخالف ہو، ايسے طرح بعض مسائل وچ اجتھاد نوں قبول کردے نيں،(۴۰۸) (یعنی بعض مسائل وچ مقلد ہوئے تے بعض مسائل وچ مجتہد)، چنانچہ ابن سعود اصول دین تے فروع دین دے بارے وچ کہندا اے کہ اسيں لوک اصول دین وچ قرآن کریم دے تابع نيں تے فروع دین وچ امام احمد ابن حنبل دے مذہب دے پیرو نيں، تے کِسے نوں وی دینی امور وچ اپنی رائے اُتے عمل کرنے دا کوئی حق نئيں اے۔(۴۰۹)
۱۴۔ قرآن و حدیث دے ظاہر اُتے عمل کرنااور تاویل دی مخالفت(۴۱۰)
ابن تیمیہ ، جس دے نظریات تے فتوےآں اُتے وہابیاں دی بنیاد رکھی گئی اے کہندے نيں : تمام لوکاں اُتے خدا تے اس دے رسول دے کلام نوں اصل قرار دینا تے اس دی پیروی کرنا واجب اے، چاہے اوہ انہاں دے معنی نوں سمجھاں یا نہ سمجھاں۔
اسی طرح لوکاں نوں چاہیدا کہ قرآنی آیات تے کلام پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے اعتقاد تے ایمان رکھن، چاہے اس دے حقیقی معنی نوں نہ سمجھدے ہاں،اور خدا و رسول اللہ دے کلام دے علاوہ کسی دوسرے دے کلام نوں اصل قرا ر دینا جائز نئيں اے، تے جدوں تک غیر خدا ورسول دے کلام دے معنی معلوم نہ ہوجاواں انہاں دی تصدیق کرنا واجب نئيں اے، اوہ کلام جے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کلام توں موافق اے تاں قبول ورنہ باطل تے مردود اے۔(۴۱۱)
حافظ وھبہ اس سلسلہ وچ کہندے نيں:وہابیاں دا اعتقاد ایہ اے کہ اسلام دے صحیح عقائد جس طرح توں قرآن وسنت وچ وارد ہوئے نيں انھاں ايسے طرح توں باقی رکھیا جائے، تے اس وچ کِسے طرح دی کوئی تاویل کرنا جائز نئيں اے۔
علمائے نجد دیاں کتاباں انہاں لوکاں دے نظریات دی ردّ توں بھری ہوئیاں نيں جنھاں نے تاویل دا سھارا لیا اے، یا جو لوک دینی عقائد نوں فلسفی نظریات توں مطابقت کردے نيں،(۴۱۲)
(مقصود علمائے علم کلام نيں)۔ وہابیاں دے قرآن وحدیث دی تاویل دی مخالفت وچ اساں پہلے آلوسی دا نظریہ بیان کيتا کہ موصوف قرآن دی آیات تے احادیث نوں انہاں دے ظاہر اُتے حمل کردے نيں، تے انہاں دے حقیقی معنی نوں خداوندعالم اُتے چھوڑدیندے نيں، ہور خدا دے دیدار دے مسئلہ وچ اسيں ایہ گل عرض کر چکے نيں کہ وہابی حضرات بعض آیات قرآنی دے ظاہر کیتی وجہ توں خدا دے دیدار دے قائل نيں ایتھے تک کہ خداوندعالم دے لئی اعضائے(بدن)کے قائل نيں۔
۱۵۔ اجتھاد تے تقلید
حافظ وھبہ، ابن تیمیہ دی دعوت کردہ چیزاں دے سلسلہ وچ اس طرح کہندے نيں: ابن تیمیہ دے عقیدہ دے مطابق اجتھاد دی دونے قسمیں کھلی نيں، تے انھاں نے متعصب مقلداں دے لئی اعلان جنگ کيتا اے، اس دے بعد حافظ وھبہ کہندے نيں کہ محمد بن عبد الوہاب دے نظریات دی بنیاد تے اساس ابن تیمیہ دا یھی نظریہ سی۔(۴۱۳)
اور جداں کہ ایہ گل معلوم اے تے ايسے گل نوں آلوسی نے وی نقل کيتا اے کہ وہابی حضرات خود نوں اصول وچ مذہب اہل سنت دے تابع تے فروع دین وچ مذہب احمد ابن حنبل دے تابع سمجھدے نيں، تے اہل سنت دے دوسرے مذاہب توں تقلید نوں منع نئيں کردے تے خود وی بعض مسائل وچ اہل سنت دے دوسرے مذاہب (حنبلی مذہب دے علاوہ) دی تقلید کرنے وچ کوئی حرج نئيں مندے، ايسے طرح اجتھاد وچ ”تبعیض“ دے قائل نيں یعنی انسان بعض مسائل وچ اجتھاد کرے تے بعض مسائل وچ تقلید کرے۔(۴۱۴)
حافظ وھبہ کہندے نيں کہ نجدی علماء اپنی علمی حیات وچ گذشتہ علماء دی تحریرں اُتے اعتماد کردے نيں، (یعنی اپنی طرف توں دخل وتصرف نئيں کردے) ايسے بناپر علماء دیاں کتاباں تے رسالے،منجملہ محمد بن عبد الوہاب تے اس دے بیٹےآں دیاں کتاباں اسلوب و بیان دے اعتبار توں زیادہ علمی نئيں نيں تے مصدرو مآخذکی حیثیت والی کتاباں وی نایاب سن؟یہ لوک مطلق اجتھاد دا دعویٰ نئيں کردے بلکہ اپنے نوں احمد ابن حنبل، ابن تیمیہ تے اس دے شاگرد ابن قیّم دا مقلد سمجھدے نيں۔(۴۱۵)
وہابی حضرات دا اک عقیدہ ایہ وی اے کہ جے کسی چیز دے بارے وچ کوئی نص (قرآنی آیات یا احادیث) موجود ہوئے تاں فیر اوتھے تقلید جائز نئيں اے، چاہے اوہ تقلید احمد ابن حنبل دی ہوئے یا ابوحنیفہ، شافعی یا امام مالک دی ہولیکن جے کسی مقام اُتے کوئی نص موجود نہ ہوئے تاں احمد ابن حنبل دی تقلید نوں جائز جاندے نيں، یعنی احمد ابن حنبل دا نظریہ اک ایسی اصل ثابت اے کہ جدوں کوئی دلیل نہ ہوئے تاں فیر انہاں دی طرف رجوع کيتا جاندا اے۔ ایہ اصل اہل سنت دے نزدیک مثل قیاس اے تے شیعاں دے نزدیک مثل عقل اے، اس صورت وچ وہابی اک ہی زمانہ وچ مجتہد وی ہُندے نيں تے مقلد بھی۔
ملک عبد العزیز نے۱۳۵۵ھ وچ مکہ معظمہ وچ اپنی تقریر وچ اس طرح کہیا کہ ساڈا مذہب دلیل دا پیرو اے جدوں تک دلیل موجود اے، تے جے دلیل موجود نہ ہوئے تاں اجتھاد دی باری آتی اے تے اس صورت وچ اسيں احمد ابن حنبل دے اجتھاد دی پیروی کردے نيں۔(۴۱٦)
۱٦۔ جوچیزاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب دے زمانہ وچ نئيں سن۔ ۔ ۔
حافظ وھبہ کہندے نيں:جو چیزاں قدیم زمانہ توں نجدی علماء دے پاس موجود نيں اوہ انہاں دی بہت زیادہ پابندی کردے نيں، خصوصاً اوہ چیزاں جو دین توں متعلق نيں، چنانچہ انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ عقائد جس طرح توں قرآن وحدیث وچ بیان ہوئے نيں انہاں نوں ايسے حالت اُتے باقی رکھنا چاہیدا تے انہاں وچ کِسے طرح دی کوئی تبدیلی کرنا جائز نئيں اے۔
وہابی حضرات کہندے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ(جو بہترین زمانہ سی) وچ جو چیزاں موجود سن وھی سب دے لئی کافی نيں ايسے طرح ساڈے لئے وی کافی نيں، قارئین کرام ملاحظہ فرماواں کہ وہابی علماء دیاں کتاباں وچوں اوہ کتاباں وی نيں جو انہاں فرقےآں دی ردّ وچ لکھی گئیاں نيں جو تاویل دا سھارا لیندے نيں یا اپنے دینی عقائد نوں فلاسفہ دے نظریات توں تطبیق دیندے نيں۔
وہابی لوک تصویر لینے نوں وی حرام کہندے نيں (اور ظاہراً تصویر دی دونے قسمیں نوں حرام جاندے نيں کہ چاہے اوہ ھاتھ دے ذریعہ بنائی جائے یا کیمرے دے ذریعہ فوٹو لیا جائے)((فِیلبی کہندا اے کہ جدوں اک بہت وڈے عالم دین نے قاہرہ جانا چاہاتو مصر دی حکومت توں بہت زیادہ اصرار کيتا کہ انہاں نوں پاسپورٹ اُتے فوٹو لگانے توں معاف کرے۔(۴۱٧)
یہ لوک فلسفہ تے منطق پڑھنے نوں وی حرام قرار دیندے نيں، ايسے لئے نجدی علماء وچ منطق تے فلسفہ توں آشنائی رکھنے والے بوہت گھٹ ملےں گے۔
ہاں تک کہ لغت عرب تے ادبیات عرب وچ ماہر افراد وی بوہت گھٹ نيں ايسے طرح علوم بیان ،اشتقاق تے بلاغت دے جاننے والے وی بہت ہی کم ملیاں گے، انہاں دی معلومات تاں صرف تاریخی (تریخ سیرہ پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے سیرہ خلفاء راشدین تک محدود)ہُندی اے، تے تریخ وچ وی دوسری تاریخو ںسے کوئی مطلب نئيں ہُندا، چاہے اوہ قدیمی تریخ ہاں یا اسلام دی تریخ۔ جزیرة العرب وچ کوئی نويں چیز کشف نئيں ہوئی اے فقط بادشاہاں تے شاہزاداں دے خاندان اس فکر وچ رہندے نيں کہ اج کل دیاں کتاباں نويں انداز دی ہاں تاکہ انہاں نوں پڑھیا جائے اوہ ایہ چاہندے نيں کہ نويں کتاباں دے ذریعہ تریخ تے قانون ايسے طرح لغت عرب دے آداب وغیرہ توں آگاہ ہون۔(۴۱۸)
۱۳۴۹ھ وچ علماء نجد نے فریاد وفغاں بلند دی تے مکہ معظمہ وچ اک جلسہ رکھیا گیا جس وچ ”ادارہ معارف“(محکمہ تعلیم)مکہ اُتے اعتراض کيتا گیا تے اس دے خلاف قرار داد پاس دی، انہاں سب کمیں دی وجہ ایہ سی کہ مذکورہ ادارے نے مدارسکے ”کورس“ وچ انگریزی تے جغرافیہ نوں شامل کے لیا سی جس وچ زمین دے گھومنے تے اس دے کرویت ہونے دیاں گلاں نيں۔(۴۱۹)
جس وقت” شریف غالب “۱۲۲۱ھ وچ (جداں کہ بعدکی تفصیل توں معلوم ہوئے گا)وہابیاں دے مقابلہ وچ تسلیم ہويا،اوراس اُتے ایہ شرط رکھی گئی کہ جو کچھ وی تیسری صدی دے بعد توں مسلماناں وچ پیدا ہويا، انہاں سب نوں چھوڑدے، جنہاں وچوں بعض چیزاں ایہ نيں :
اپنی مشکلات دے دورکرنے دے لئی غیر خدا دی طرف متوجہ ہونا، چاہے اوہ زندہ ہاں یا مردہ، ايسے طرح قبراں اُتے گنبد بنانا، قبراں نوں بوسہ دینا یا قبراں دے سامنے خشوع وخضوع کرنا تے قبر وچ سوئے مرداں نوں پکارنا، قبراں دے اطراف طواف کرنا، ايسے طرح قبراں دے لئی نذر تے قربانی کرنا، قبور اُتے اجتماعات کرنا یا عورتاں تے مرداں دا اک نال زیارت کرنا۔(۴۲۰)
وہابی حضرات صرف ايسے چیز نوں قبول کردے نيں جو سنت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق ہو، ايسے طرح جو چیزاں خلفائے راشدین تے صحابہ وتابعین یا اوہ لوک جو اجتھاد دے درجہ تک پہونچ گئے نيں (یعنی تیسری صدی دے آخر تک) انہاں دے موافق ہو، انہاں ہی نوں قبول کردے نيں، ايسے بناپر انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ جو چیزاں تیسری صدی دے بعد وجود وچ آئیاں نيں اوہ سب بدعتاں تے حرام نيں تے انہاں سب کوختم تے نیست ونابود کرنا واجب اے۔
آلوسی دی تحریر توں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ وہابی حضرات دوسرے فرقےآں دیاں کتاباں نوں باطل جاندے سن ايسے وجہ توں انہاں نوں نابود کردیندے سن ۔ آلوسی اس سلسلہ وچ کہندے نيں :
یہ کم ”عرب دے بدو تے جاہل لوگ“کیا کردے سن، جنہاں نوں ایداں دے کمیں توں روکیا جاندا سی۔(۴۲۱)
تمباکو نوشی حرام اے
جس وقت وہابیوںنے حجاز اُتے غلبہ حاصل کيتا اس توں پہلے مکہ وچ تمباکو نوشی رائج سی، صاحب تریخ مکہ کہندے نيں کہ۱۱۱۲ھ وچ تمباکو مصر توں مکہ لیایا گیا تے ايسے وقت توں تمباکو نوشی دا آغاز ہوگیا، تے کچھ ہی مدت وچ مکہ وچ كُھلے عام تمباکو نوشی ہونے لگی۔
۱۱۴۹ھ وچ شریف مسعود (شریف مکہ ) نے تمباکو نوشی دی شدید مخالفت کيتی تے حکم دتا کہ مکہ معظمہ دے بازاراں تے قہوہ خاناں وچ کوئی تمباکو نوشی نہ کرے، تے شھر دے حاکم نوں وی حکم دتا کہ جے کوئی شخص کھلے عام تمباکو نوشی کردا ہويا پایا جائے تاں اسنوں سزا دتی جائے، حاکم نے تمام گلی کوچےآں وچ پھرہ لگادتا کہ کوئی تمباکو نوشی نہ کرے، لیکن اوہ سب اپنے گھراں وچ جمع ہوکے تمباکو نوشی کيتا کردے سن تاکہ حاکم انہاں نوں نہ دیکھ سکے۔
شریف مسعود نے تمباکو نوشی توں کیوں منع کيتا اس دی دو وجھاں سن، اک تاں ایہ کہ انہاں دا خود دا عقیدہ ایہ سی کہ تمباکو نوشی حرام اے، تے دوسری وجہ لوکاں نے ایہ دسی اے کہ علماء تے بزرگان دین دے سامنے تمباکو نوشی اک طرح توں بے احترامی اے، لہٰذا اس نے تمباکو نوشی نوں حرام قرار دیدتا۔
بھر حال مکہ دے شریف غالب نے بھی۱۲۲۱ھ وچ تمباکو نوشی نوں ممنوع قرار دتا۔(۴۲۲) شاید مکہ دے شریفاں نے تمباکو نوشی نوں مذہبی پہلو دی بنا اُتے ممنوع قرار نہ دیاہو، لیکن وہابیاں نے جدوں حجاز اُتے قبضہ کرلیا تاں تمباکو نوشی نوں اس غرض توں ممنوع قرار دتا کہ تمباکو نوشی شروع دی تن صدیاں وچ نئيں سی لہٰذا تمباکو نوشی حرام اے۔ ايسے وجہ توں نجد دے حكّام تمباکو نوشی توں روکنے دا حکم دیندے سن، مثلاً سعود بن عبد العزیز نے۱۲۲۲ھ وچ پنجويں سفر حجمیں ایہ اعلان کرادتا کہ مکہ دے بازاراں وچ تمباکو نوشی ممنوع اے، ايسے طرح سعود نے ایہ حکم وی دتا کہ مکہ دے بازاراں وچ کچھ لوک نماز دے وقت ایہ کہندے پھراں،”الصلوٰة، الصلوٰة “(۴۲۳)
اسی طرح ترکی بن عبد اللہ (سعودی حاکم) نے نجد دے لوکاں نوں اک نصیحت آمیز خط لکھیا جس وچ گھٹیا زندگی تے تمباکو نوشی دے لئی اک جگہ جمع ہونے توں منع کيتا گیا سی۔(۴۲۴)
علامہ امین عامِلی اس طرح فرماندے نيں :حجاز وچ تمباکو نوشی نوں برا سمجھیا جاندا سی ایتھے تک کہ تمباکو نوشی کرنے و الے دی پٹائی وی کيتی جاندی سی تے بعض اوقات تاں قید خانہ وچ وی جانا پڑدا سی، ايسے موقع اُتے حجاز دے کسٹم آفس نے تمباکو دے لئی ٹیکس مقرر کر دتا سی۔(۴۲۵)
عبد العزیز دے زمانہ وچ نجد دا سفر کرنے والا ”امین ریحانی“ اس طرح کہندا اے کہ نجد وچ بلکہ ابن سعود دی تمام حدود وچ تمباکو نوشی ممنوع اے، کوئی وی ”اَحساء“، ”عارِض“ تے ”قصِیم“ دے بازاراں وچ کھلے عام تمباکو نوشی تے سیگریٹ وغیرہ نئيں پی سکتاسی، لیکن احساء تے قصیم وچ گھراں دے اندر تمباکو نوشی ہُندی اے۔
لیکن اوتھے دے شیوخ لاپرواہی کردے نيں ميں نے خود ریاض وچ دیکھیا اے کہ بعض لوکاں نے بادشاہ دے نزدیکی لوکاں دے سامنے مخفی طور پرسگریٹ پی، جس دی وجہ ایہ اے کہ ایہ لوک متعصب علماء دی طرح تمباکو نوشی دی ممانعتکے قائل نئيں نيں۔(۴۲٦)
ابن سعود، غیراں دے سیگریٹ وغیرہ پینے دے سلسلہ وچ تجاہل کردا سی تے انہاں دی کوئی مخالفت نئيں کردا سی۔(۴۲٧)
اس دے بعد توں سعودی عرب دے اخبارات وی تمباکو نوشی دی حرمت دے بجائے اس دے نقصانات نوں بیان کردے سن تے ایہ لکھدے سن کہ لوکاں نوں سگریٹ وغیرہ بالکل نئيں پینا چاہیدا یا کم توں کم پینا چاہیدا۔(۴۲۸)
انہاں دے نزدیک کچھ تے بدعتاں
سودھومحمد بن عبد الوہاب دا پوتا اپنی کتاب ”ہدیہ السنیہ“میں کہندا اے کہ ہر اوہ چیز جو پیغمبر اکرم دے زمانہ وچ نئيں سی تے تیسری صدی ہجری دے بعد پیدا ہوئی اے بدعت تے ناپسند اے،(۴۲۹) مثلاً چاراں مذہبوںکے اماموںدے لئی مسجدےآں وچ چار محراب بنانا، تے ماذنہ توں شب جمعہ تے روز جمعہ ہور شب دوشنبہ وچ مُرداں نوں یادکرنا، تے انہاں دے لئی دعائے مغفرت کرنا، تے گلدستہ اذان اُتے قرآن دی تلاوت کرنا تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوٰت بھیجنا، ايسے طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روز ولادت اُتے آپ دی سیرت دا جلسہ کرنا، ہور آپ دے ولادت دے موقع پرمترنم لہجہ وچ صلوٰت تے قصیدہ پڑھنا، تے مردو ں دے لئی نماز دے بعد فاتحہ پڑھنا، یا جنازاں نوں لے جاندے وقت فاتحہ پڑھنا، ايسے طرح قبراں اُتے پانی چھڑکنا، تے ذکر خدا وچ اپنی آواز بلند کرنا، عبادتگاہاں تے تکیوں وچ اسلحہ تے علم وغیرہ لٹکانا، انہاں تمام چیزاں نوں وہابی حضرات حرام جاندے نيں۔
”فتنة الوہابیة“ نامی کتاب وچ اس طرح موجود اے کہ وہابی لوک اذان دے بعد پیغمبر اکرم اُتے صلوٰت بھیجنے توں منع کردے نيں، چنانچہ اک نابینا شخص نے اس ممانعت دے بعد وی اذان دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوٰت بھیجی تاں اسنوں محمد بن عبد الوہاب دے پاس لے گئے اس نے اس شخص نوں قتل کرنے دا حکم دیدتا۔(۴۳۰)
کٹّر وہابیاں دے نزدیک دوسری حرام چیزاں ایہ نيں :لمبی موچھاں رکھنا، کپڑےآں کوقدیم زمانہ دے معمولی اندازہ توں لمبا پہننا، ایہ لوک سب توں پہلے لمبی مونچھاں والے تے لمبے لباس والے نوں تذکر دیندے سن تے اس دے بعد جس مقدار وچ وی مونچھاں یا اس دا لباس لمبا دکھادی دیتاتھا اسنوں کٹ دتا کردے سن ۔(۴۳۱)
ہم انشاء اللہ فرقہ اخوان دی بحث دے ضمن وچ بیان کرےں گے کہ ایہ لوک سراں اُتے عقال (وہ ریسمان جو عرب اپنے سر اُتے چادر وغیرہ نوں باندہنے دے لئی باندہندے نيں) باندہنے نوں جائز نئيں جاندے، ايسے طرح نويں ٹکنالوجی دے استعمال نوں وی ممنوع قرار دیندے نيں جداں ٹیلی فون یا ٹیلی گراف وغیرہ۔
کسی چیز وچ ”اصل“ حرمت اے یا اباحت
وہابیاں تے دوسرے فرقےآں وچ اک اہم فرق ایہ اے کہ دوسرے فرقے اصل اباحت اُتے عمل کردے نيں یعنی ہر اس چیز نوں حلال تے مباح جاندے نيں جس دے بارے وچ قرآن مجید یا سنت نبوی وچ اس دی حرمت اُتے کوئی دلیل نہ ہو، لہٰذا چائے یا قہوہ دا پینا، یا انگریزی ٹماٹر تے آلو دا کہانا جائز اے ايسے طرح اوہ جدید چیزاں جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم یا اصحاب دے زمانہ وچ موجود نئيں سی یا انہاں توں استفادہ نئيں کيتا جاندا سی انہاں سب دا استعمال جائز اے کیونجے انہاں دی حرمت دے بارے وچ کوئی دلیل نئيں اے۔
لیکن وہابی حضرات مذکورہ چیزاں وچ اصل حرمت نوں معتبر جاندے نيں تے کہندے نيں کہ ہر اوہ چیزحرام اے جس دے بارے وچ حلال تے مباح ہونا معلوم نہ ہو، لہٰذا انہاں چیزاں دا انجام دیناجائز نئيں اے۔
چنانچہ ايسے اصل دی بناپر ہر نويں چیز دی مخالفت کيتا کردے سن ایتھے تک کہ بادشاہ دے گھر دے ٹیلی فون دے تار وغیرہ وی کٹ ڈالے، تے مدارس وچ جغرافیہ دی تعلیم دی مخالفت کيتی، تے ايسے طرح دے دوسرے مسائل جنہاں دے بارے وچ اس کتاب دے اٹھويں باب ”جمعیة الاخوان“ وچ توضیح دتی گئی اے۔
گلد زیھر دے قول دے مطابق، وہابی لوک انہاں چیزاں نوں وی حرام جاندے نيں، جنہاں نوں مذاہب اربعہ دے پیروکاراں نے مباح تے مستحب جانا اے، لہٰذا ایہ لوک اہل سنت دے حدود توں خارج ہوگئے تے انہاں دے کارنامے صدر اسلام دے خوارج دی طرح نيں۔
گلد زیھر، جو خود وہابیاں دا طرفدار اے وہابیاں دی اہل سنت توں جدائی نوں ثابت ہونے دے سلسلہ وچ اپنی گذشتہ گلاں نوں اس طرح اگے بڑھاندا اے :بارہويں عیسوی صدی (چھیويں ہجری صدی) توں تمام اہل سنت غزالی دی گل نوں آخری گل تے سنی مذہب دا آخری فیصلہ سمجھدے نيں لیکن وہابی حضرات اپنی فقھی تے کلامی بحثاں وچ غزالی دی باتو ںکی مخالفت کردے نيں، تے ایہ مخالفت حالے بھی(گلد زیھر دا زمانہ بیسوی صدی دے شروع دا زمانہ) جاری اے۔(۴۳۲)
چند ملاحظات
وہابیاں دے عقائد دی بحث دے اختتام اُتے چند نکتاں دی طرف اشارہ کرنا ضروری اے، تن ملاحظات خلاصةً پیش خدمت نيں:
ہر اوہ چیز جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب دے زمانہ وچ (پہلی تن ہجری صدیاں وچ ) نئيں سی تے بعد وچ پیدا ہوئی اوہ سب حرام تے بدعت اے،۔ واقعاً جے ایسا ہی عقیدہ ہوئے تاں ایہ چیز دین اسلام وچ انجماد دا سبب اے جو دین مبین اسلام دی حقیقت تے اس دے جاودانی ہونے توں ہم آہنگ نئيں اے۔
وہ دین جو جدید علم تے ٹکنالوجی تے نويں نويں ایجادات توں ہم آہنگ نہ ہوئے کس طرح عالمی تے جاودانی ہوسکدا اے ؟!
یہ اوہ مطالب نيں جنہاں اُتے وہابی مذہب دے بارے وچ تحقیق کرنے والوںنے اپنی اپنی کتاباں وچ اشارہ کيتا اے۔
اس سلسلہ وچ تے ايسے طرح دے دوسرے مسائل وچ وہابیت دی طرف مائل ہونے والے افراد نے انہاں چیزاں اُتے اعتراضات کيتے نيں، اسيں ایتھے اُتے انہاں وچوں چند چیزاں دی طرف اشارہ کردے نيں:
آلوسی جو مذہب وہابی دے پکے طرفداراں وچ نيں، اوہ حکومت سعود بن عبد العزیز دی شرح کردے ہوئے اس طرح کہندے نيں:
سعود نے اگرچہ عرب دی وڈی وڈی شخصیتاں نوں اپنی اطاعت اُتے مجبور کرلیا سی، لیکن اس نے لوکاں نوں حج بیت اللہ الحرام توں روکیا، تے سلطان (سلطان عثمانی) اُتے خروج کيتا تے فرقہ وہابی دے علاوہ دوسرے اسلامی فرقہ نوں کافر کہنے وچ غلو کيتا، تے بوہت سارے اسلامی احکام وچ بہت شدت تے سخت گیری کی، چنانچہ اس دے زمانہ وچ نجدی علماء اکثر امور نوں ظاہر اُتے حمل کردے سن ۔
اگر کوئی شخص انصاف توں کم لے تاں نجدی علماء تے عوام الناس دا مسلماناں نال جنگ وجدال نوں جھاد دا ناں دینے تے مسلماناں نوں حج توں روکنے توں قطع نظر، عراق تے شام نوں لوکاں دی غیر خدا دی قسم کہانے، تے صالحین دی قبراں نوں سونے تے چاندی توں زینت کرنے، نیزاوتھے اُتے نذر کرنے، یا اس طرح دی تے دوسری چیزاں جنہاں نوں شارع مقدس نے ممنوع قرار دتا اے انہاں سب نوں چھوڑکر اسنوں درمیانی راستہ اختیار کرنا چاہیدا۔
خلاصہ ایہ کہ مسلماناں دے لئی دین وچ افراط وتفریط (کمی تے زیادتی کرنا) جائز نئيں اے، گذشتہ صالحین دی پیروی کرنا ضروری تے بھتر اے، تے اک دوسرے نوں کفر دی نسبت دینے توں اُتے ھیز کرنا چاہیدا جو خدا وندعالم دے خشم وغضب دا باعث اے۔
ھی آلوسی صاحب عبد اللہ بن سعود دے حالات زندگی وچ اس طرح کہندے نيں: عبداللہ نے اپنے ماسبق دی طرح عرب دے قبیلےآں نوں دین اسلام دی تعلیمات توں آگاہ کيتا تے پنجاں وقت دی نمازِجماعت وچ شرکت کرنے اُتے آمادہ کيتا، لیکن سلطان (سلطان عثمانی) دے نال جو جسارت دی اس وچ اس نے خطا تے غلطی کی، اوہ جے نجد تے اس دے تابع علاقےآں اُتے اکتفاء کردا تاں اس دے لئی بھتر سی تے اس توں زیادہ ترقی کردا، خصوصاً انہاں قبیلےآں دی تعلیم وتربیت وچ ثواب عظیم دا مالک ہُندا جو حیواناں دی طرح یا اس توں وی پست تر سن ۔(۴۳۳)
امریکن رائٹر ”لوٹروپ سٹوڈارڈ“ وہابیاں دی طرفداری کردا ہويا انہاں دی بہت زیادہ تعریف وتمجید کردا اے تے وہابیاں دے وجود نوں مسلماناں وچ بیداری دا سبب مندا اے تے اس طرح کہندا اے کہ وہابیاں دی دعوت خالص اصلاح دی دعوت سی، جس وچ شک وہم تے شبھات نوں دور کرنا مقصود سی۔ درمیانی صدیاں وچ دین دی جو مختلف تفسیراں تے مختلف حاشیہ پیدا ہوگئے سن انہاں نوں ختم کيتا تے بدعتاں تے اولیاء اللہ دی پرستش نوں نابود کيتا، خلاصہ ایہ کہ ایہ لوک اس پرانے دین دی طرف پلٹنا چاہندے سن جو شروع وچ سی، تے اوہ اسلام دی حقیقت تے اس دے جوھر نوں پیش کرنا چاہندے سن یعنی اس توحید نوں لوکاں دے سامنے بیان کرناچاہندے سن جس نوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لے کے آئے سن ۔ انھاں نے اس قرآن نوں اپنا رہبراور پیشوا قرار دتا جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے نازل ہويا، لیکن اس شرط دے نال کہ قرآن دی تاویل تے تفسیر نہ کيتی جائے، (چنانچہ محمد بن عبد الوہاب کہندا سی کہ) اس دے علاوہ تمام چیزاں باطل نيں تے انہاں دا اسلام توں کوئی تعلق نھاں، دین دے ارکان تے واجبات تے قواعد مثلاً نماز وروزہ وغیرہ دی پابندی کرنے نوں مناسب سمجھدا سی، ایہ لوک (وہابی حضرات) اپنی زندگی وچ غیر معمولی سادگی رکھدے سن، ابریشمی کپڑے تے مختلف قسم دے کہاناں، شراب نوشی تے قہوہ پینا تے افیون تے تمباکو نوشی یا ہر اوہ چیز جو اسراف دا سبب ہوئے یا عقل دے لئی نقصان دہ ہو، انہاں سب چیزاں نوں حرام جاندے سن ۔
”لوٹروپ سٹوڈارڈ“ اس دے بعد کہندا اے: ميں نے جو کچھ کہیا اوہ ا ن دی ساری گلاں نئيں نيں بلکہ ایہ لوک انہاں دینی عمارتاں نوں جو مختلف چیزاں توں زینت دی جاندیاں نيں انہاں نوں وی حرام جاندے نيں، تے ايسے وجہ توں انھاں نے مرقد مطھر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے بنے گنبد نوں ویران کردتا تے مسجد نبوی اُتے بنے گلدستےآں نوں گرادتا، (قارئین کرام! اگرچہ اس دی ایہ گل غلط اے، کیونجے انھاں نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے گنبد تے مسجد دے گلدستےآں نوں نئيں گرایا تے اس دی وجہ اسيں وہابیاں دی تریخ وچ بیان کرن گے)۔
چنانچہ انھاں نے دینی واجبات تے قواعد وآداب توں شدید لگاؤ دی وجہ توں انہاں چیزاں دی نسبت افراط دا راستہ انتخاب کيتا یعنی انہاں چیزاں وچ زیادہ روی دی تے انھاں چیزاں دے اثر دی بنا اُتے بعض اہل دقت لوکاں نے وہابیاں دے راستہ نوں دلیل تے برہان قرار دتا کہ اسلام در حقیقت آج دے تقاضاں توں اسيں آہنگ نئيں اے تے معاشرہ دی موجودہ ترقی و تبدیلی دے موافق تے زمانہ دے نال سازگار نھیںھے۔(۴۳۴)
اسی طرح چودہويں صدی دے عثمانی مولفین وچوں ”سلیمان فائق بک“ وہابیاں دے بارے وچ اس طرح کہندے نيں کہ اگرچہ وہابیاں دے مذہبی اعتقادات اہل سنت والجماعت، سلف صالح تے اوہ لوک جو احتیاط دی طرفمائل نيں انہاں دے اعتقادات توں کوئی اختلاف نئيں رکھدے لیکن انہاں دے مذہبی کٹّر پن نے انہاں نوں راہ راست توں منحرف کردتا ایتھے تک کہ اپنی مرضی توں حلال یا حرام دا فتویٰ دیندے نيں، مثلاً انھاں نے صالحین دی قبر دی زیارت تے انہاں دی روحانیت توں متبرک ہونے نوں وی حرام قرار دتا اے، تے جو لوک تمباکو نوشی کردے نيں انہاں دے کفر دا وی فتویٰ دتا، تے انہاں دا تعصب تے کٹّرپن اس درجے اُتے پہونچاکہ اپنے علاوہ دوسرے تمام اسلامی فرقےآں دے کفر دا فتویٰ صادر کردتا، العیاذ باللہ۔(۴۳۵)
ہاںعرب دے مشہور ومعروف مولف”احمد امین“ دی اس گل نوں نقل کرنا مناسب اے، اوہ کہندے نيں کہ اس وقت محمد بن عبد الوہاب دے زمانہ نوں دسیاں سال گذر چکے نيں تے بوہت سارے بھادراں تے جنگجو جواناں نے اس توں مقابلہ وچ جنگاں لڑاں نيں لیکن انہاں دا کیہ نتیجہ ہويا؟ مسلماناں دے تمام فرقے قبراں تے ضریحاں توں توسل کرنے تے انہاں توں حاجت طلب کرنے دے سلسلہ وچ ايسے پرانی حالت اُتے باقی نيں جس طرح دے محمد بن عبد الوہاب دے زمانہ توں پہلے سن تے ايسے زمانہ دی طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دوسری ولادتاں اُتے جشن محفلاں کردے نيں، (اگرچہ اس طرح دی محفلاں دی رونق کم ہوگئی اے ) صرف بعض خاص الخاص لوکاں وچ اس دی دعوت دا اثر ہويا اے، ايسے طرح اج کل دے پڑھے لکھے جوان، بزرگاں دی قبور تے انہاں دے مزار اں دی پناہ حاصل نئيں کردے تے اپنے آباء واجداد دی طرح قبراں توں متوسل نئيں ہُندے، لیکن ایہ جوان ایداں دے نيں جو اپنے آباء واجداد دی طرح خدا توں وی متوسل نئيں ہُندے تے اس توں وی التجا نئيں کردے۔(۴۳٦)
اس بحث دے اختتام اُتے اس گل کيتی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ امریکن رائٹراں دیاں کتاباں نوں پڑھ کر کوئی ایہ خیال نہ کرلے کہ اسلام اک جامد دین اے تے ترقی یافتہ زمانہ توں ہم آہنگ نئيں اے ،ضروری اے کہ ہور اسلامی فرقےآں دے نزدیک اصل اباحہ تے مسئلہ اجتھاد نوں وی پیش نظر رکھن:مثلاً شیعہ مذہب وچ ہر چیز وچ ”اصل اباحت“ اے، یعنی ہر اوہ چیز جس دے بارے وچ حرمت اُتے دلیل موجود نہ ہو، جائز تے مباح اے، تے اس دے انجام دینے وچ کوئی ممانعت نئيں اے، ايسے طرح دوسرے فرقے وی (وہابی دے علاوہ) اصل اباحہ نوں قبول کردے نيں،دوسری گل ایہ اے کہ شیعہ مذہب دے مجتہدین ہر نويں چیز دا حکم چاراں دلیلاں (قرآن، سنت، اجماع تے عقل) دے ذریعہ استنباط کردے نيں، لہٰذا دین اسلام جو خود فکر وعلم تے عقل دا دین اے ہر زمانہ تے ہر جگہ توں ہم آہنگ اے تے دنیا دا کوئی وی مسئلہ ایسا نئيں اے تے نہ ہوئے گا جس وچ شیعہ مجتہدین مسئلہ دا حکم شرعی استنباط نہ کرسکن۔
محمد بن عبد الوہاب دے عقائد دے بارے وچ
جب توں محمد بن عبد الوہاب نے اپنے عقائد دا اظھار کيتا تے لوکاں نوں انہاں دے قبول کرنے دی دعوت دتی، ايسے وقت توں وڈے وڈے علماء نے اس دے عقائد دی اُتے زور مخالفت کيتی، شدید مخالفت کرنے والےآں وچ سب توں پہلے خود اس دے پدر محترم عبد الوہاب سن تے اس دے بعد انہاں دے بھائی جناب شیخ سلیمان بن عبد الوہاب سن تے ایہ دونے حنبلی علماء وچوں سن، شیخ سلیمان نے تاں محمد بن عبد الوہاب دی رد وچ کتاب ”الصواعق الا لٰھیة فی الرد علی الوہابیة“تالیف کيتی، تے اس دے عقائد نوں باقاعدہ دلیلاں دے ذریعہ ردّ کيتا اے۔
زینی دحلان کہندے نيں کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب دے پدر گرامی اک صالح عالم دین سن، تے اس دے بھائی شیخ سلیمان نے شروع ہی توں یعنی جدوں توں محمد بن عبدالوہاب تحصیل علم وچ مشغول سی تے اس دی گلاں تے اس دے کمیں توں ایہ اندازہ لگایا لیا سی کہ ایہ اس طرح دا خیال تے نظریہ رکھدا اے ايسے وقت توں اس اُتے لعن وملامت کيتا کردے سن تے اسنوں ہمیشہ اس کم توں رکدے رہندے سن ۔(۴۳٧)
شیخ محمد بن عبد الوہاب دے سب توں وڈے مخالف اس دے بھائی شیخ سلیمان صاحب کتاب”الصواعق الالٰھیة فی الرد علی الوہابیة“ سن، چنانچہ شیخ سلیمان اپنے بھائی دیاں گلاں نوں ردّ کردے ہوئے کہندے نيں :یہ کم (جنہاں نوں وہابی لوک شرک تے کفر دا باعث سمجھدے نيں) احمد ابن حنبل تے ائمہ اسلام دے زمانہ توں پہلے موجود سن، جدوں کہ بعض لوک اس وقت وی انہاں دے منکر سن تے انہاں سب نوں ائمہ اسلام نے سنیا لیکن کسی اک روایت وچ ایہ نئيں آیا اے کہ انھاں نے انہاں اعمال نوں بجالانے والےآں نوں مرتدّ یا کافر کہیا ہوئے یا انہاں توں جھاد کرنے دا حکم دتا ہو، یا مسلماناں دے ملک نوں جس طرح تسيں کہندے ہوئے بلاد شرک یا دار ا لکفر کہیا ہو، ايسے طرح ائمہ(۴۳۸) دے زمانہ کو(۸۰۰)سال دی مدت گذر رہی اے، کسی وی عالم دین توں کوئی روایت نئيں اے کہ انہاں کمیں نوں کفر تے شرک جاندا ہو،(۴۳۹)
خدا دی قسم تواڈی گلاں دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تمام امت احمد ابن حنبل دے زمانہ توں چاہے عالم ہاں یا عوام الناس، چاہے حاکم ہاں یا عام لوک، سب دے سب کافر تے مرتدّ نيں،( اِنَّا لِلّٰهِ وَاِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْنَ ) ، شیخ سلیمان بہت افسوس کردے ہوئے کہندے نيں :” اللہ دی پناہ“،!کیہ تسيں توں پہلے کسی نے دین اسلام نوں نئيں سمجھیا سی،(۴۴۰)
صواعق الالٰھیہ دے علاوہ تے د وسری کتاباں محمد بن عبد الوہاب دے عقائد دی ردّ وچ لکھی گئیاں نيں جنھاں نے محمد بن عبد الوہاب دے عقائد نوں اک اک کرکے نقل کيتا تے انہاں نوں باقاعدہ دلیلاں دے نال ردّ کيتا اے، انہاں وچوں صاحب اعیان الشیعہ علامہ سید محسن حسینی عامِلی کیکتاب ”کشف الارتیاب فی اتباع محمد ابن عبد الوہاب“ اے، ایہ کتاب اپنی صنف وچ بہترین کتاب اے۔
وہابیت دے طرفداراں وچوں عبد اللہ قصِیمی مصر ی نے کتاب ”کشف الارتیاب“ دی ردّ ”الصّراع بین الوثنیة والاسلام“ لکھی، تے اس کتاب دے جواب وچ محمد خُنیزی نجفی نے ”الدعوة الاسلامیہ“ نامی کتاب لکھی جس دی چند جلداں چھپ وی چکياں نيں۔
اسی طرح وہابیاں دی ردّ وچ لکھی جانے والی کتاب ”منہج الرشاد“ تالیف علامہ شیخ محمد حسین کاشف الغطاء اے۔
وہابیاں دی ردّ وچ لکھی جانے والی اک تے کتاب ”شواہد الحق فی الاستغاثة بسید الخلق“ تالیف شیخ یوسف نبھانی اے، ایہ کتاب ابن تیمیہ تے محمد بن عبد الوہاب دونے دی ردّ وچ لکھی گئی اے۔
اسی طرح وہابیاں دی ردّ وچ لکھی جانے والی کتاباں وچوں ”مصباح الانام وجلاء الظلّام“ تالیف سید علوی بن احمدبھی اے، بنابر نقل ابی حامد بن مَرزوق کتاب”التوسل بالنبی وجھلة الوہابیین“ھے۔
اسی طرح علماء ازھر وچوں شیخ محمد نجیت مطیعی صاحب دی کتاب ”تطھیر الفواد من دنس الاعتقاد“ اے۔
اسی طرح وہابیاں دی ردّ وچ لکھی جانے والی کتاباں وچ علامہ عراق جمیل افندی صِدقی زِھاوی دی کتاب ”الفجر الصادق فی الردّ علیٰ منکری التوسل والکرامات والخوارق“ وی اے۔
انھاں کتاباں وچ ”ضیاء الصدور لمنکر التوسل باہل القبور“ تالیف ظاہر شاہ میان بن عبد العظیم وی اے۔
کتاب ”المنحة الوھبیة فی الردّ علی الوہابیة“ تالیف داود بن سلیمان نقشبندی بغداد ی وی وہابیاں دی ردّ وچ لکھی گئی اے۔
اسی طرح کتاب ”اشد الجھاد فی ابطال دعویٰ الاجتھاد“ تالیف شیخ داود موسوی بغداد ی وی اے جو کتاب ”منحة الوھبیة“ دے نال چھپ چکی اے۔
اسی طرح اک رسالہ ”کشف النور عن اصحاب القبور“ تالیف عبد الغنی افندی نابُلِسی وہابیت دی ردّ وچ چھپ چکيا اے۔
کتاب ”الاصول الاربعة فی تردید الوہابیة“ تالیف خواجہ محمد حسن جان صاحب سرہندی (فارسی بولی وچ )چھپ چکی اے۔
اسی طرح کتاب ”سیف الابرار علی الفجار“ تالیف محمد عبد الرحمن حنفی (فارسی بولی وچ چھپ چکی اے )، (جو وہابیاں دے طرفدار نذیر حسین دے فتوےآں دی ردّ اے۔)
اسی طرح اک رسالہ ”سیف الجبار المسلول علی الاعداء الابرار“ تالیف شاہ فضل رسول قادری اے (جو عربی تے فارسی زباناں وچ اے۔
کتاب ”مدارج السنیة فی ردّ علی الوہابیة“ وی وہابیاں دی ردّ وچ لکھی گئی اے جس نوں عامر قادری معلم دار العلوم کراچی، نے تالیف کيتا اے (یہ کتاب عربی بولی وچ اردو ترجمہ دے نال چھپ چکی اے )
اسی طرح وہابیاں دی ردّ وچ لکھی گئی کتاباں وچ اک کتاب ”تھَكُّم المقلدین بمن ادّعی تجدید الدین“ تالیف محمد بن عبد الرحمن بن عفالق اے جس وچ وہابیاں دی تمام گلاں دا جواب دتا گیا اے تے اس وچ علوم شرعی تے ادبی سوال کيتے گئے نيں۔ (زینی دحلان دے قول دے مطابق)
اسی طرح کتاب ”البراہین الجلیة“ تالیف سید محمد حسن قزوینی اے جو وہابیاں دی ردّ وچ لکھی گئی اے۔
وہابیاں دی ردّ وچ لکھی جانے والی کتابو ں وچ اک ”کشف النقاب عن عقائدابن عبد الوہاب“ تالیف سید علی نقی(نقّن صاحب) ہندی وی اے ۔
اسی طرح کتاب ”ازھاق الباطل فی ردّ الفرقة الوہابیة“ تالیف امام الحرمین محمد بن داود ہمدانی تیرہويں صدی دے علماء وچ تاں۔(۴۴۱)
اسی طرح ”لمعات الفریدة فی المسائل المفیدة“ نامی کتاب تالیف سید ابراہیم رفاعی اے۔
”ھذی ہی الوہابیة“ نامی کتاب تالیف شیخ جواد مغنیہ وی انہاں کتاباں وچوں اک بہترین کتاب اے۔
اسی فھرست وچ ”الدولة المکیة بالمادة الغیبیة“ تالیف احمد رضا خانصاحب قادری وی اے۔
رسالہ ”الاوراق البغداد یة فی الحوادث النجد یة“ تالیف سید ابراہیم راوی رفاعی اے۔
انھاں کتاباں وچ مشہور ومعروف کتاب ”الغدیر“ تالیف مرحوم علامہ شیخ امینی دی کتاب دا اک حصہ وہابیاں دی ردّ وچ لکھیا گیا اے۔
محمد بن عبد الوہاب دے عقائد نوں ردّ کرنے والی کتاباں وچ سید احمد زینی دحلان مفتی مكّہ معظمہ دی کتاب ”الفتوحات الاسلامیہ“ وی اے جس وچ محمد بن عبد الوہاب اُتے شدید حملہ کيتا اے۔
اس مذکورہ کتاب وچ زینی دحلان نے محمد بن سلیمان کردتی دی بعض انہاں گلاں دا وی ذکر کيتا اے جنہاں نوں موصوف نے محمد بن عبد الوہاب دی ردّ وچ بیان کيتا اے۔(۴۴۲)
زینی دحلان دے وہابیت دی ردّ وچ لکھے گئے چندمستقل کتاباں ہن وی باقی نيں جنہاں وچوں ”فتنة الوہابیة“ تے ”الدرر السنیة فی الردّ علی الوہابیة“ نيں۔
ہاں اُتے ایہ گل قابل توجہ اے کہ آخری سالاں وچ جو کتاباں وہابیاں دی ردّمیں لکھی گئیاں نيں انہاں وچوں اکثرترکی،ہندوستان تے پاکستان دے حنفی علماء دی نيں،اور اس سلسلہ وچ اج کل ترکی(استامبول) توں بہت زیادہ کتاباں تے رسالے چھپے نيں، تے شاید اس دی وجہ ایہ رہی ہوئے کہ وہابیاں دے سب توں زیادہ حملے ابوحنیفہ دے عقائد تے انہاں دے نظریات اُتے ہوئے نيں۔
اک یاد دہانی
مختلف علماء دی طرف توں محمد بن عبد الوہاب دی ردّ یا اسنوں نصیحت دے طور اُتے لکھی جانے والی کتاباں انہاں توں کدرے زیادہ نيں جنہاں نوں اساں بیان کيتا اے، انہاں تمام دا ذکر کرنا مشکل سی، انہاں کتاباں دا ذکر محمد بن عبد الوہاب دی ردّ وچ لکھی گئی مذکورہ بالا کتاباں وچ موجودہے منجملہ: انہاں دے کتاب ”التوسل الی النبی“ تالیف ابی حامد بن مرزوق وچ ۴۲ایسی کتابو ںکا ذکر کيتا اے جو وہابیت دی ردّ وچ لکھی گئیاں نيں، اسيں ایتھے اُتے انہاں وچوں بعض دی طرف اشارہ کردے نيں:
۱۔ مقالہ شیخ محمد ابن سلیمان كُردی، جو محمد بن عبد الوہاب دے استاد، رسالہ شیخ سلیمان بن عبد الوہاب برادر محمد بن عبد الوہاب (ظاہراً رسالہ توں مراد ”الصواعق الالٰھیہ“ اے )
۲۔ کتاب ”تجرید سیف الجھاد لمدعی الاجتھاد“ تالیف عبد اللہ ابن عبد اللطیف شافعی ،(یہ وی محمد بن عبد الوہاب دے استاد نيں)
۳۔ ”الصواعق والرعود“ تالیف عفیف الدین عبد اللہ بن داود حنبلی، اس کتاب اُتے بصرہ، بغداد ، حلب، احساء تے ہور ملکاں دے مشہور ومعروف علماء نے تقریظ لکھی اے تے اس کتاب دی تائید کيتی اے۔
۴۔ رسالہ احمد ابن علی بصری شافعی۔
۵۔ رسالہ عبد الوہاب بن احمد برکات شافعی مكّی۔
٦۔ رسالہ ”الصّارم الہندی فی عنق النجد ی“ تالیف شیخ عطای مکی۔
٧۔ رسالہ ”السیوف الصقال فی اعناق من انکر علی الاولیاء بعد الانتقال“ بیت المقدس دے اک عالم دین دی تالیف۔
۸۔ ”تحریض الاغنیاء علی الاستغاثة بالانبیاء والاولیاء“ تالیف عبد اللہ ابن ابراہیم مقیم طائف۔
۹۔ ”الانتصار للاولیاء الابرار“ تالیف طاہر حنفی، اہل طائف، (بقول سید علوی ابن احمد حداد)
۱۰۔ سید علوی بن احمد حدّاد کہندے نيں کہ حرمین شریفین دے عظیم علماء، ہور بغداد ، بصرہ، احساء، حلب، یمن تے ہور اسلامی شھراں دے علماء نے وہابیت دی ردّ وچ نظم تے نثر دونے وچ بہت ساریاں کتاباں لکھياں، انہاں سب نوں ميں نے بحرین دے قبیلہ آل عبد الرزّاق دے اک حنبلی شخص دے پاس دیکھیا تے چونکہ وچ سفر وچ سی اس وجہ توں انہاں نوں لکھنا ممکن نئيں سی لیکن ميں نے انہاں سب دا مطالعہ کيتا۔
۱۱۔ کتاب ”سعادة الدارین“ تالیف شیخ ابراہیم سمنودی۔
۱۲۔ ”غوث العباد ببیان الرشاد“ تالیف شیخ مصطفیٰ حمامی مصر ی۔
۱۳۔ ”النُّقول الشرعیہ فی الردّ علی الوہابیہ“تالیف شیخ حسن شطّی حنبلی دمشق ی ۔
۱۴۔ رسالہ ”توسل بالانبیاء والاولیاء“تالیف شیخ محمد حسنین مخلوف۔
۱۵۔ ”المقالات الوافیة فی الردّ علی الوہابیة“ تالیف حسن خزبک۔
۱٦۔ ”الاقوال المرضیة فی الرد علی الوہابیہ“ تالیف شیخ عَطا الكَسَم دمشق ی۔(۴۴۳)
بعض مذکورہ کتاباں توں کچھ اقتباست
وہابیاں دی ردّ وچ لکھی جانے والی کتاباں توں اساں پہلے کچھ چیزاں بیان کيتی نيں ایتھے پرکچھ ہور کتاباں توں بعض اقتباست نقل کردے نيں:
دار العلوم کراچی دے مدرس عامر قادری صاحب کہندے نيں :
اساں وہابیاں دا ایہ عقیدہ سنیا کہ غیر خدا نوں پکارنا شرک اے، اسيں ایہ کہندے نيں کہ پیغمبر اکرم تے ہور اولیاء کرام نوں پکارنا جائز اے، ہن رہیا دلیل دا مسئلہ تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں استغاثہ کرنے دی دلیل عبد الرحمن بن سعد دی اوہ روایت اے کہ جدوں عبد اللہ ابن عمر دا پیر”بے حِس“ہوگیا تاں انہاں توں کسی نے کہیا کہ جس نوں تسيں سب توں زیادہ دوست رکھدے ہوئے اسنوں پکارو! تاں انھاں نے حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں پکاریا، (اور انہاں دا پیر صحیح وسالم ہوگیا) تے اک روایت دے مطابق ابن عباس دا پیر بے حس ہويا، تے جدوں انھاں نے پکاریا ”یامحمداہ“ (تو انہاں دا پیر صحیح وسالم ہوگیا) ہن رہیا ولی اللہ نوں پکارنے دا مسئلہ تاں ولی اللہ نبی دے تابع نيں۔ (یعنی جس دلیل دے ذریعہ پیغمبر تے نبی توں استغاثہ کرنا صحیح اے ايسے طرح اس دے ولی توں استغاثہ کرنا صحیح تے جائز اے )(۴۴۴)
پیغمبر تے اولیاء اللہ توں توسل کرنا مستحکم دلیلاں دے ذریعہ ثابت اے، کیونجے خداوندعالم نے فرمایا اے:( وَابْتَغُوْا اِلَیْهِ الْوَسِیْلَةَ ) (۴۴۵) (خدا تک پہونچنے دے لئی وسیلہ تلاش کرو)۔
وہابی کہندے نيں کہ کسی نوں وی حق شفاعت حاصل نھاں،چاہے پیغمبر ہوئے یا ولی، تے جے کوئی انہاں دے لئی شفاعت دا قائل ہوئے تاں اوہ مشرک تے ابوجھل دی طرح اے۔
ہم کہندے نيں کہ شفاعت دے بارے وچ قرآن مجید دی ایہ آیت دلالت کردی اے کہ خداوندعالم ارشاد فرماندا اے:
( وَلاٰ تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُ اِلاّٰ لِمَنْ اَذِنَ لَهُ ) (۴۴٦) ۔
”اس دے ایتھے کسی دی سفارش کم آنے والی نئيں اے مگر اوہ جس نوں خود اجازت دیدے“۔
ہور ارشاد رب العزت اے ( مَاْ مِنْ شَفِیْعٍ اِلاّٰ مِنْ بَعْدِ اِذْنِه. ) (۴۴٧)
”کوئی اس دی اجازت دے بغیر شفاعت کرنے والا نئيں اے “۔
قرآن کریم دیاں دلیلاں دے بعد احادیث نبوی دے ذریعہ شفاعت اُتے دلیل موجود اے، مثلاً جناب عفان دی اوہ روایت جس وچ تن گروہ شفاعت کرنے والے نيں: پہلے انبیاء انہاں دے بعد علماء تے انہاں دے بعد شہداء، (جامع الصغیر ج(۲)ص ۲۰٧)
اسی طرح ایہ حدیث شریف: کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:
”شَفَاعَتِیْ لِاهْلِ الْكَبَائِرِ مِنْ اُمَّتی “(مشکوٰة ص ۴۹۴)
میں اپنی امت دے گناہ گاراں دی شفاعت کراں گا۔
ہور آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
”وَشَفَاعَتِی لِاهْلِ الذُّنُوْبِ مِنْ اُمَّتی “(جامع الصغیر ج۲ ص۳۳)
میں اپنی امت دے اہل ذنوب (گناہگاراں) دی شفاعت کراں گا۔
لہٰذا ثابت ایہ ہويا کہ انبیاء کرام تے اولیاء اللہ قیامت دے دن گناہگاراں دی شفاعت کرن گے، تے جو لوک وہابیاں دی طرح شفاعت دے منکر ہون گے انہاں نوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شفاعت نصیب نئيں ہوئے گی، کیونجے ”فتح الباری“ وچ ایہ حدیث موجود اے کہ ”مَنْ كَذَّبَ بِالشَّفَاعَةِ فَلاٰ نَصِیْبَ لَهُ فِیْها “ (جو شخص شفاعت دا انکار کرے اسنوں شفاعت نصیب نئيں ہوئے گی۔(۴۴۸)
اسی طرح خواجہ محمد حسن خان صاحب ہندی حنفی اپنی کتاب ”رسالہ الاصول الاربعة فی تردید الوہابیة“ وچ جو فارسی بولی وچ اے ہندوستان وچ وہابیت دے طرفدار لوکاں دیاں کتاباں تے رسالےآں تے دوسرے لوکاں دیاں کتاباں توں نقل کردے ہوئے کہندے نيں:
” وہابیاں دے عقائد دی فھرست تقریباً(۲۵۰)تک پہنچی اے تے انہاں وچوں موصوف نے بعض نوں بیان کيتا اے،(۴۴۹) انہاں وچوں کچھ ایہ نيں کہ ایہ فرقہ توحید نوں اپنے توں مخصوص کردا اے تے دوسرے تمام فرقےآں نوں مشرک فی التوحید جاندا اے، تے انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ خداوندعالم نوں جھت تے مکان توں پاک ومنزّہ جاننا اک بدعت تے گمراہی اے، ايسے طرح انہاں دا ایہ وی عقیدہ اے کہ تمام انبیاء احکام دی تبلیغ وچ معصوم نئيں نيں، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تعظیم صرف اپنے وڈے بھائی دی تعظیم دے برابر ہونی چاہیدا، تے ایہ کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قبر وچ حیات نئيں رکھدے، ايسے طرح انبیاء تے اولیاء اللہ کچھ وی قدرت نئيں رکھدے، تے اوہ سندے وی نئيں نيں۔ انہاں دا عقیدہ ایہ وی اے کہ فقہ دی رائج کتاباں پڑھنے توں انسان کافر ہوجاندا اے لہٰذا انہاں کتاباں دا جلیانا ضروری اے،(مشکلات دے وقت پیغمبراں، شھیداں تے فرشتےآں نوں پکارنا شرک اے، لہٰذا اس زمانہ دے تمام لوک کافر نيں) آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ مقدس دے سامنے بطور تعظیم کھڑا ہونا شرک اے۔(۴۵۰)
اس دے بعد موصوف وہابیاں دے عقائد دی ردّ کردے نيں، تے قبور دی زیارت دے سلسلہ وچ امام محمد بن ادریس شافعی دا قول نقل کردے نيں کہ حضرت امام موسیٰ ابن جعفرںکی قبر دعا دے قبول ہونے وچ مجرّب اے، تے ذھبی دی کتاب” تذکرة الحفاظ“ توں نقل کردے نيں کہ اہل سنت دے بزرگ حضرات جدوں خراسان وچ حضرت امام رضاںکی قبرپر زیارت دے لئی جاندے نيں تاں کس قدر خضوع، خشوع تے تضرع کردے نيں، حافظ ابن حجر عسقلانی اپنی کتاب ”رہتل التہذیب“ (جلد(٧)ص۳۸۸) وچ اس طرح لکھدے نيں:
”قَالَ (اِیِ الْحَاكِم) وَسَمِعْتُ اَبَابَكْرٍ مُحَمَّدِ بِنْ المُومِّل یِقُوْلُ خَرَجْنَا مَعَ اِمَاِم الْحَدِیْثِ اَبِی بَكْرِ بْنِ خُزِیْمَة وَعَدِیْلِهِ اَبِی عَلِیٍّ الثَّقَفِی مَعْ جَمَاعَةٍ مِنْ مَشَایِخنَا وَهم اِذْ ذَاكَ مُتَوَافِرُوْنَ اِلٰی قَبْرِ عَلِیِّ ابْن مُوسٰی الرِّضَا ں بِطُوْس، قَالَ فَرَایْتُ مِنْ تَعْظِیْمِهِ یِعْنی اِبْنَ خُزِیْمَةِ لِتِلْكَ الْبُقْعَةِ وَتَوَاضِعِه لَها وَتَضَرّعِهِ عِنْدَها مَاتَحَیَّرنَا“
(حاکم نیشاپوری) کہندے نيں کہ ميں نے محمد بن مومّل نوں ایہ کہندے سنیا اے : وچ علم حدیث دے ماہر ابوبکر بن خزیمہ تے ابو علی ثقفی (ان دا علم وی انھاں دی طرح اے ) تے انہاں دے بوہت سارے استاد دے نال سی جو حضرت امام رضا ں دی طوس وچ زیارت دے لئی جارہے سن اس وقت ميں نے ابن خزیمہ نوں اس قدر تعظیم، تواضع تے تضرع کردے دیکھیا کہ مینوں تعجب ہونے لگا۔
مشہور ومعروف محدث ابو حاتم بن حبان حضرت امام علی الرضا ں دے جیون وچ اس طرح لکھدے نيں :
” مَا حَلَّتْ بی شِدَّةٌ فی وَقْتِ مَقَامی بِطُوْسْ وَزُرْتُ قَبْرَ عَلِیِّ ابْنِ مُوْسٰی الرِّضَا(ع) صَلَٰواتُ اللّٰهِ عَلٰی جَدِّهِ وَعَلَیْهِ وَدَعُوْتُ اللّٰهَ تَعٰالیٰ اِزَالَتَها عَنِّی اِلاّٰ اَسْتُجِیْبَ لِی وَزَالَتْ عَنِّی تِلْكَ الشِّدَّةُ وَهَذَا شَئْيٌ جَرَّبتُهُ مِرَاراً “
”جس وقت وچ طوس وچ سی کدی کوئی ایسا واقعہ پیش نہ آیا کہ وچ پریشان رہیا، کیونجے وچ حضرت امام علی ابن موسی الرضا+ دی قبر دی زیارت کردا سی تے خدا توں رفع مشکل دے لئی دعا کردا سی تاں میری دعا قبول ہوجاندی سی تے میری مشکل وی دور ہوجاندی سی تے ميں نے اس چیز دا بار بار تجربہ کيتا اے “۔
مذکورہ کتاب دے مولف نے قبراں دی زیارت دے سلسلہ وچ تے وی دوسری چیزاں نقل کيتی نيں مثلاً ابوحنیفہ تے معروف کرخی دی قبراں دی زیارت دے بارے وچ بیان کيتا اے۔(۴۵۱)
اسی طرح عراق دے مشہور ومعروف مولف تے شاعر جمیل صدقی زھاوی وی نيں، چنانچہ موصوف کہندے نيں :
” محمد بن عبد الوہاب اپنے انہاں عقائد نوں پیش کرنے توں پہلے انہاں لوکاں دے بارے وچ جنھاں نے نبوت دا دعویٰ کيتا مطالعہ دا بے حد شوقین تھامثل مسیلمہ کذاب، سجاح، اسود عنسی تے طُلیحہ اسدی وغیرہ جداں کہ بعض مشہور ومعروف مولفین نے اس گل نوں لکھیا اے کہ، ظاہراً اوہ پیغمبری دا دعویٰ کرنا چاہندا تھالیکن اِنّی جرات نہ کرسکا۔ اس دا طریقہ ایہ سی کہ اپنے شھر دے لوکاں نوں انصار تے جو دوسرے شھراں توں اس دے پاس آندے سن انہاں نوں مھاجر ین کہندا سی، تے جو شخص اس دے عقائد نوں قبول کرلیندا سی جے اس نے اپنا واجب حج کرلیا اے تاں اسنوں دوبارہ حج کرنے دا حکم دیندا سی، کیونجے اس نے پہلا حج اس صورت وچ انجام دتا سی جدوں اوہ مشرک سی، تے ايسے طرح جو شخص اس دے مذہب وچ وارد ہُندا سی اس دے لئی ایہ شھادت دےنا ضروری سی کہ وچ پہلے کافر سی تے اس دے میں باپ وی کافر مرے تے گذشتہ علماء وی کافر سن، تے جے اوہ انہاں گلاں دی شھادت نئيں دیندا سی تاں اسنوں قتل کردتا جاندا سی۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی امت وچ اپنے توں چھ سو سال پہلے والے تما م لوکاں نوں کافر سمجھدا سی، چاہے کوئی کتنا وی وڈا متقی تے پرہیزگار ہی کیوں نہ ہو، لیکن جے اس دی پیروی نئيں کردا سی تاں اسنوں کافر تے مشرک شمار کيتا جاندا سی تے اس دی جان ومال سب حلال سی، تے جے کوئی اس دی پیروی دا دم بھرلیندا سی تاں چاہے کتنا وی فاسق وفاجر ہوئے اسنوں مومن حساب کيتا جاندا سی۔
اسی طرح محمد بن عبد الوہاب کوشش کردا سی کہ کسی طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی عظمت نوں کم رنگ کرے، اس دے بعض اصحاب نے ایہ گل نقل کيتی اے کہ اوہ کہندا تھاکہ میرا ایہ عصا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بھتر اے کیونجے پیغمبر اس وقت دنیا وچ نئيں نيں تے کِسے نوں کوئی فائدہ نئيں پہونچاسکدے (نعوذ باللہ) جدوں کہ ایہ گل مذاہب اربعہ دے نزدیک کفر اے۔
وہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے شب جمعہ تے گلدستہ اذان اُتے صلوات بھیجنے نوں منع کردا سی تے جے کوئی آنحضرت اُتے صلوات گھلدا سی تاں اسنوں سخت توں سخت سزا دتی جاندی سی، تے اس دی دلیل ایہ سی کہ ایہ سب کچھ توحید دے منافی تے مخالف اے۔
اسی نظریہ دے تحت اس نے انہاں کتاباں نوں جلا ڈالیا جنہاں وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوات دے جائز ہونے اُتے دلیل دتی گئی سی، مثلاً ”دلائل الخیرات“ تالیف محمد بن سلیمان جزولی۔
اسی طرح فقہ وتفسیر تے احادیث دی انہاں کتاباں نوں وی جلا ڈالیا جو اس دے عقیدہ دے خلاف سن، تے اپنے اصحاب نوں اپنی سمجھ دے مطابق قرآن دی تفسیر کرنے دی اجازت دیدیندا سی۔(۴۵۲) (جدوں کہ تفسیر بالرائے سبھی فرقےآں دے نزدیک ناقابل قبول اے )
اس دے بعد زھاوی نے وہابیاں دے عقائد دی ردّ وچ انہاں دے عقل وقیاس تے اجماع (جس نوں ابوحنیفہ تے دوسرے لوکاں نے تسلیم کيتا اے ) توں انکار، کسی مجتہد دی تقلید کرنے والےآں دوسرے مسلماناں نوں کافر کہنے تے پیغمبراں تے اولیاء اللہ توں توسل دی مخالفت تے انہاں دے دوسرے عقیدےآں دا تفصیل دے نال مدلل جواب دتا اے۔
سید احمد زینی دحلان مفتی مکہ معظمہ نے اپنی کتاب ”الدرر السنیہ“ وچ محمد بن عبد الوہاب دے عقائد نوں ردّ کردے ہوئے اس نال ہوئی بحث وگفتگو نوں ذکر کيتا اے، مثلاً:
شیخ محمد بن عبد الوہاب مسجد درعیہ وچ خطبہ دیندا اے تے ہر خطبہ وچ کہندا اے کہ پیغمبر اکرم توں توسل کرنا کفر اے۔
خود محمد بن عبد الوہاب دے بھائی شیخ سلیمان نے وی اس دے نظریات دی شدت توں مخالفت کيتی اے، اک دن شیخ سلیمان نے محمد بن عبد الوہاب توں اسلام دے ارکان دے بارے وچ سوال کيتا، تے جدوں اس نے جواب دتا کہ پنج نيں تاں شیخ سلیمان نے کہیا تاں فیر تاں نے ارکان اسلام نوں چھ کیوں قرار دتا؟! چھٹا رکن تاں نے ایہ کہاہے کہ جے کوئی تیری پیروی نہ کرے تاں اوہ کافر اے۔ (۱)
اک روز کسی شخص نے اس(محمد بن عبد الوہاب ) توں سوال کيتا:ماہ رمضان المبارک دی ہر رات وچ کِنے لوک آتش جہنم توں آزاد ہُندے نيں؟ تاں اس نے کہیا : اک لکھ انسان، تے ماہ رمضان دی آخری تریخ وچ اِنّی تعداد وچ آزاد ہُندے نيں جِنّے پورے مھینہ وچ آزاد ہوئے نيں، ایہ سنکر اس شخص نے کہیا کہ تیری پیروی کرنے والے تاں انہاں دے یک صدم(۴۵۳) وی نئيں نيں، فیر ایہ جہنم دی اگ توں آزادہونے والے کون لوک نيں ؟ تاں تو صرف اپنے پیروکاراں نوں مسلمان سمجھدا اے ؟۔
اک قبیلہ دے سردار نے جو شیخ محمد بن عبد الوہاب نوں پریشان کرنے دی طاقت نئيں رکھدا سی، اس توں سوال کيتا کہ کوئی تیرا قابل اعتماد شخص جس نوں تاں سچّا مندا اے ،اگر اوہ تینوں خبر دے کہ فلاں پھاڑ دے پِچھے تیری جان دے دشمن چھپے ہوئے نيں تے اوہ تینوں قتل کرنا چاہندے نيں، تے تاں اک ہزار لوکاں نوں انہاں توں لڑنے دے لئی بھیجے، لیکن اوہ واپس آکے ایہ کدرے کہ اوتھے تاں کوئی وی نئيں اے، تاں تو کس دی گل نوں صحیح منے گا اس اک شخص دی خبر کو، یا انہاں ہزار لوکاں دی خبر کو؟!
اس وقت محمد بن عبد الوہاب نے کہیا ميں انہاں ہزار لوکاں دی گل نوں ماناں گا، اس وقت اس شخص نے کہیا کہ تمام دے تمام علمائے نجد چاہے اوہ زندہ ہاں یا مردہ، سبھی نے اپنی اپنی کتاباں وچ تیری گلاں دی تکذیب تے ردّ دی اے، لہٰذا تینوں انہاں دیاں گلاں نوں مننا چاہیدا، اس گل نوں سن کر محمد بن عبد الوہاب لاجواب ہوگیا تے کچھ جواب نہ بنیا۔
اک شخص نے اس توں سوال کيتا کہ جس دین دی تسيں دعوت دیندے ہو، ایہ متصل اے یا منفصل؟اس وقت محمد بن عبد الوہاب نے جواب دتا کہ میرے استاد تے دوسرے تمام استاد اج توں چھ سو سال پہلے توں مشرک سن، اس وقت اس شخص نے جواب وچ کہیا تاں گویا تیرا ایہ دین منفصل (جدا) ہويا، نہ کہ متصل، تسيں نے ایہ دین کس توں حاصل کيتا؟(۴۵۴)
زینی دحلان اپنی کتاب وچ اک دوسری جگہ لکھدے نيں کہ اس (محمد بن عبد الوہاب ) دے برے کمیں وچوں اک ایہ سی کہ اس نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی زیارت نوں ممنوع قرار دتا لیکن اس دے باوجود ”احساء“ دے لوک قبر رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت دے لئی گئے تے جدوں شیخ محمد بن عبد الوہاب نوں اس گل کيتی خبر پہونچی تاں چونکہ انہاں لوکاں دا واپسی دا راستہ شھر ”درعییہ“ (جہاں اُتے محمد بن عبد الوہاب رہندا سی) توں ہی سی اس نے حکم دتا کہ انہاں زائرین دی داڑھی مونڈ دتی جائے (چنانچہ انہاں سب دی داڑھی مونڈ دتی گئی) تے انہاں لوکاں کوان دی سواری اُتے الٹا بٹھا کر درعیہ توں احساء تک پہنچایا گیا۔
محمد بن عبد الوہاب نے سنیا کہ اک گروہ جو اس دی پیروی نئيں کردا، بہت دور دراز علاقہ توں زیارت تے حج دے لئی روانہ ہوااے، تے اس دا راستہ درعیہ شھر توں ہی اے ،جب اوہ گروہ درعیہ شھر دے نیڑے پہنچیا تاں انھاں نے سنیا کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب اپنے اک مرید توں کہہ رہاتھاہے کہ مشرکین (زائرین قبر رسول) نوں مدینہ جانے دو، تے مسلماناں (وہابیاں) نوں ساڈے ہی پاس رہنے دو۔
وہ (محمد بن عبد الوہاب ) پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوات بھیجنے توں منع کردا سی، تے جے کوئی شخص آنحضرت اُتے صلوات گھلدا سی تے اس دی آواز اس دے کاناں وچ پہونچ جاندی سی تاں بہت ناراض ہُندا سی، تے اسنوں بہت سخت سزا دیندا سی، ایتھے تک کہ اک نابیناشخص جو بہت ہی دیندار موذن سی تے اس دی آواز وی بہت اچھی سی اس نے اس دی گلاں نوں نئيں منیا تے پیغمبر اکرم اُتے صلوات بھیجی تاں اسنوں قتل کردتا گیا۔(۴۵۵)
شیخ سلیمان (برادر محمد بن عبد الوہاب ) دی چند گلاں
جداں کہ اساں پہلے عرض کيتاکہ محمد بن عبد الوہاب دے بھائی تے اس دے باپ اس دی بہت زیادہ مخالفت تے اس توں مقابلہ کيتا کردے سن، ايسے وجہ توں شیخ سلیمان نوں درعیہ توں مدینہ دی طرف ہجرت کرنا پئی کیونجے جدوں انہاں دے اختلافات زیادہ ودھے تاں شیخ سلیمان نوں اپنی جان دا خطرہ پیداہوگیا تھا،چنانچہ اوتھے توں مدینہ منورہ چلے گئے، تے مدینہ جاکے شیخ سلیمان نے ”الصواعق الالہٰیہ“ لکھی تے شیخ محمد بن عبد الوہاب دے پاس بھیجی، شیخ سلیمان دی بعض گلاں اساں گذشتہ مطالب وچ بیان کيتياں نيںایتھے پرموصوف دی چند ہور گلاں ذکر کردے نيں:
۱۔ ہر مذہب دے علماء نے انہاں اقوال تے افعال نوں بیان کيتا اے جنہاں دے ذریعہ اک مسلمان مرتدّ ہوجاندا اے، لیکن کسی نے وی ایہ نئيں کہیا کہ جس نے غیر خدا دے لئی نذر دی یا غیر خدا توں حاجت طلب کيتی اوہ مرتد ہوجائے گا، ايسے طرح کسی نے وی ایداں دے شخص دے مرتد ہونے دا حکم نئيں لگایا جس نے غیر خدا دے لئی قربانی دی ہو، یا کسی دی قبر نوں مس کيتا یا قبر دی مٹّی نوں (بعنوان تبرک) اٹھایاہو، تے جس طرح تسيں کہندے ہوئے جے ایساہی اے تاں دلیل لاؤ تے بیان کرو، کیونجے علم نوں چھپانا جائز نئيں اے، لیکن تسيں نے اپنے گمان دی بناپر عمل کيتا اے تے مسلماناں دے اجماع توں خارج ہوگئے ہو، تے تسيں نے اپنے اس قول توں کہ جو شخص وی مذکورہ اعمال بجالائے اوہ کافر اے تے جے کوئی انہاں اعمال نوں بجالانے والے نوں کافر نہ جانے اوہ وی کافر اے، تاں اس طرح تاں تسيں نے تمام امت محمدی نوں کافر قرار دیدتا، جدوں کہ تمام خاص وعام جاندے نيں کہ ایہ اعمال (نذر، قربانی تے زیارت وغیرہ) ست سو سال توں تمام اسلامی ملکاں وچ رائج نيں چاہے اہل علم انہاں کمیں نوں انجام نہ دیندے ہاں لیکن اس طرح دے اعمال بجالانے والےآں نوں کافر نئيں کہندے، تے انہاں اُتے مرتد دے احکام جاری نئيں کردے، بلکہ انہاں اُتے مسلماناں دے احکام جاری کردے نيں۔
تواڈے قول دے مطابق تمام اسلامی شھر بلاد کفر تے مرتدین دا شھر اے، ایتھے تک کہ تسيں نے حرمین شریفین نوں وی بلاد کفر دا ناں دیدیااے۔ جدوں کہ صحیح احادیث دے مطابق جس وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے واضح طور اُتے ارشاد فرمایا کہ ایہ دو (مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ) شھر ہمیشہ اسلامی شھر نيں، تے انہاں شھراں وچ بتاں دی پوجا نئيں ہوئے گی، تے آخر الزمان وچ جدوں دجّال تمام شھراں اُتے قبضہ کرلے گا اوہ وی انہاں دونے شھراں وچ داخل نئيں ہوسکدا، لیکن تواڈی نظر وچ تمام شھر دار الحرب (جن نال جنگ کرنا جائزھے) نيں، تے انہاں دے رہنے والے کافر نيں تے تسيں سب نوں بت پرست جاندے ہوئے تے تمام امت اسلامی نوں مشرک تے دین اسلام توں خارج سمجھدے ہو، ”( فَاِنَّا لِلّٰهِ وَاِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْنَ ) ۔ “(۴۵٦)
۲۔ ہر اوہ خاص وعام جو کہ احادیث تے روایات توں تھوڑی بہت آشنائی رکھدا اے اس دے لئی ایہ گل واضح اے کہ اوہ کم جنہاں دی وجہ توں تسيں اسلامی ملکاں نوں بلاد کفر تے انہاں دے رہنے والےآں نوں کافر سمجھدے ہو،اگر ایہ اعمال ايسے طرح نيں جس طرح تسيں کہندے ہو، تاں فیر ایہ بہت وڈی بت پرستی ہوئی،اور انہاں شھراں دے رہنے والے کافر ہوگئے، تے تواڈا عقیدہ اے جو شخص انہاں نوں کافر نہ سمجھے اوہ وی کافر اے، (تو فیر اس طریقہ توں کوئی مسلمان ہی نئيں بچا) جدوں کہ ایہ گل معلوم اے کہ علماء تے امراء نے کسی نوں وی کافر نئيں کہیا تے انہاں اُتے مرتد دے احکام جاری نئيں کيتے۔
جدوں کہ مذکورہ اعمال اکثر اسلامی ملکاں وچ بطور آشکار ہُندے نيں تے اک کثیر تعداد نے اس راستہ نوں اختیار کيتا اے تے تمام شھراں توں انہاں مقدس تھاںواں کاسفر کردے نيں، انہاں سب دے باوجود کوئی اک عالم دین یا اہل شمشیرنے تواڈی طرح اپنی بولی نئيں کھولی، تمام علماء نے انہاں لوکاں اُتے اسلام دے احکام جاری کيتے نيں۔
لہٰذا جے انہاں اعمال دے مرتکب تواڈے گمان دے مطابق کافر تے بت پرست ہاں تے علماء تے حکام نے انہاں اُتے اسلام دے احکامات جاری کيتے ہون، تاں اس گل دا نتیجہ ایہ اے کہ اوہ علماء کافر ہوئے، کیونجے جو شخص اہل شرک تے کافر لوکاں نوں کافر نہ جانے اوہ خود کافر اے، تے اس صورت وچ اوہ امت محمدی وچ شمار نئيں ہوئے گا تے ایہ گل حدیث نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مخالف اے۔(۴۵٧)
۳۔ شیخ سلیمان دی پوری کتاب وچ اس گل اُتے زور دتا گیا اے کہ شیخ محمد جو عام مسلماناں نوں (اپنے مریداں دے علاوہ) کافر قرار دیندا اے اسنوں ردّ کرن چنانچہ اس سلسلہ وچ (۵۲)حدیثاں اس مضمون دی بیان کيتی نيں جو اس گل کيتی طرف اشارہ کردیاں نيں کہ مسلمان ہونے دا معیار بولی اُتے کلمہ شھادتین جاری کرنا تے ضروریات دین نوں بجالیانا اے، تے ايسے طرح ا ن حدیثاں وچ مسلماناں نوں کافرکہنے توں روکیا تے ڈرایاگیا اے تے اس سلسلہ وچ صحاح ستہ تے ہور مشہور کتاباں توں احادیث نقل کيتی نيں۔(۴۵۸)
وہابی مذہب تے حنبلی مذہب
یہ گل ظاہر اے تے اس وچ کِسے قسم دا شک نئيں اے کہ وہابی مذہب، حنبلی مذہب توں بنا اے تے وہابی رہبر عام طور اُتے انہاں لوکاں وچوں سن کہ جنھاں نے قبراں دی زیارت تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور اولیاء اللہ توں توسل تے استغاثہ نوں ممنوع قرار دتا مثلاً ابو محمد بربہاری، ابن بطّہ، ابن تیمیہ ، تے اس دا مشہور ومعروف شاگر ابن قیم جوزی، محمد بن عبد الوہاب (۴۵۹) ایہ سب دے سب حنبلی علماء وچ شمار ہُندے سن، ايسے وجہ توں وہابی اپنے نوں اہل سنت والجماعت تے حنبلی مذہب وچ شمار کردے نيں، لیکن ڈاکٹر عبد الرحمن زکی دے نظریہ دے مطابق وہابی حضرات حنبلیاں توں دوطریقہ توں فرق رکھدے نيں پہلا ایہ کہ اہل سنت دے چاراں امامیں (امام مالک، ابوحنیفہ، شافعی تے احمد ابن حنبل) دے علاوہ کسی دوسرے دی تقلید نوں ممنوع قرار دیندے نيں تے دوسرے ایہ کہ ہور مذہب منجملہ شیعہ حضرات دے مذہب نوں قبول نئيں کردے۔
دوسری گل ایہ کہ وہابی (جداں کہ اساں پہلے وی ذکر کيتا اے ) بعض فرعی مسائل وچ ہر اس رائے اُتے یقین کردے نيں تے اس اُتے عمل وی کردے نيں جس وچ قرآن وغیر منسوخ سنت توں دلیل موجود ہوئے تے اس دے مقابلہ وچ اس توں مضبوط کوئی مخصص تے معارض وی نہ ہوئے تے (احمد ابن حنبل دے علاوہ) کسی اک امام توں صادر ہو، تاں اس مسئلہ وچ احمد ابن حنبل نوں چھڈ دیندے نيں۔
ڈاکٹر عبد الرحمن زکی مذکورہ گل نوں اگے بڑھاندے ہوئے کہندے نيں کہ وہابی مذہب وی دوسرے مذہبی، سیاسی، اجتماعی طریقےآں توں متاثرہويا اے ۔ متاثرہونے توں انہاں دی مراد مذہب وچ اختلاف تے اس دی تعلیم کوسمجھنا تے اس دے نظریات نوں جاری کرنا اے۔
چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ عبد العزیز آل سعود بادشاہ جو وہابیاں دا امام وی سی، ۱۹۳۴ ھ وچ جدوں اس دی جنگ یمن دے امام یحيٰ (زیدی مذہب) نال ہوئی، تے جنگ دے بعد دونے نے آپس وچ اخوت تے بھائی چارگی دا عہد نامہ کيتا تے اس عہد نامہ نوں قبول وی کيتا کہ یحيٰ بادشاہ یمن دا شرعی حاکم اے، ایہ اعتراف کرنا گویا زیدی مذہب دا اعتراف کرنا اے۔
قارئین کرام !آپ نے ملاحظہ فرمایا کہ مذکورہ اعتراف وہابیاں دی اس گل دے برخلاف اے کیونجے ایہ لوک مذاہب اربعہ دے علاوہ کسی نوں نئيں مندے ۔(۴٦۰)
البتہ وہابیاں وچ گذشتہ دو فرق دے علاوہ تے وی دوسرے فرق پائے جاندے نيں، منجملہ ایہ کہ احمد بن حنبل تے اس دے پیروکاربھی بعض انہاں چیزاں دی مخالفت کردے نيں جنہاں دی وہابی مخالفت کردے نيں، لیکن کدی کدی حنبلیوںنے مثلاً بر بھاری دے زمانہ وچ بہت زیادہ شدت عمل اختیار کيتی، لیکندوسرے اسلامی فرقےآں دے کفر دا فتویٰ نئيں دتا، تے اسلامی شھراں نوں بلاد کفر توں تعبیر نئيں کيتا، تے کِسے ایداں دے شخص نوں کافر تے مشرک نئيں کہیا جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر یا ہور اولیا ء اللہ دی قبراں دی زیارت دے لئی جائے۔ ايسے طرح انھاں نے نماز جماعت دے ترک کرنے والےآں دے قتل دا حکم صادر نئيں کيتا۔
حُسن اتفاق ایہ اے کہ زمانہ دے نال نال انہاں دے ایہ خطرناک نظریات(جس دے نتائج وچوں اک ایہ اے کہ مسلمان اک دوسرے توں جدا ہوگئے تے دوسرے اسلامی ملکاں نوں دار الکفر شمار کرنے لگے) کم بیان ہُندے نيں، تے اس وقت سعودی عرب دے اخباراں وچ دنیا بھر دے مسلماناں نوں چاہے اوہ عرب ہاں یا عجم، سفید ہاں یا کالے، سب نوں مسلمان بھائی دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے۔(۴٦۱) تے انہاں آخری چند سالاں وچ حجاج بیت اللہ الحرام دے نال جو برتاو کيتا جاندا اے اوہ ساڈی گل کيتی تائید اے ،(کہ اک دوسرے نوں مسلمان بھائی کہہ کے خطاب کيتا جاندا اے۔)
محمد بن عبد الوہاب دی اولاد
محمد بن عبد الوہاب دے چار بیٹے سن جنہاں دے ناں عبد اللہ، حسن، حسین تے علی سن، جنھاں نے اس دے مرنے دے بعد اپنے باپ دے عقائد تے نظریات نوں پھیلانے دے لئی قیام کيتا، تے انہاں نوں ”اولاد شیخ“ کہیا جاندا سی انہاں وچ سب توں وڈا بیٹا عبد اللہ سی اس دے وی دو بیٹے باقی بچے، سلیمان تے عبد الرحمن، سلیمان دا کٹّر پن اپنے باپ توں وی زیادہ سی، آخر کار۱۲۳۳ھ وچ جداں کہ بعد وچ تفصیل بیان ہوئے گی ابراہیم پاشا دے ھاتھاں قتل کردتا گیا تے اس دے بھائی عبد الرحمن نوں مصر توں شھر بدر کردتا گیا جو اک مدت دے بعد انتقال کر گیا۔
حسین بن محمد بن عبد الوہاب توں عبد الرحمن باقی بچا اوہ وہابیاں دی شروع دی حکومت وچ اک مدت تک مکہ دا قاضی رہیا ۔ اس نے تقریباً سو سال دی عمر پائی ۔ شیخ دی اکثر نسل ايسے حسین دے ذریعہ باقی اے، جو اس وقت (یعنی زینی دحلان دے زمانہ وچ تقریباً سو سال پہلے) درعیہ شھر وچ مقیم نيں جنہاں نوں اولاد شیخ کہیا جاندا اے۔(۴٦۲)
قدیم ایرانی کتاباں وچ وہابیت دا ذکر
سودھووہابیت دے آغاز توں اج تک، ایرانی لوکاں نے وہابیاں دے عقائد تے انہاں دی تریخ دی شناخت دے بارے وچ تن وجوہات دی بنا اُتے توجہ دی اے:
اول) ۱۲۱٦ھ وچ جدوں وہابیاں نے نجف تے کربلا اُتے حملہ کيتا (جس دی تفصیل وہابیاں دی تریخ دے عنوان وچ پیش کيتی جائے گی)جس توں صرف خاص حضرات ہی مطلع ہوپائے عوام نوں اس دی خبر تک نہ ہوئی، کیونجے اس زمانہ وچ اخبار، ٹیلی فون، ٹیلیگراف یا اس طرح دے ذرائع ابلاغ نئيں سن تے اس وقت دے لوک وڈی بے خبری دے عالم وچ زندگی گذاررہے سن ۔
دوم) ۱۳۴۴ھ وچ قبرستان بقیع دی قبراں دا مسمار کرنا، تے مرقد مطھر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مسمار دے دتے جانے دی بے بنیاد خبر مشہور ہوگئی سی، چونکہ اس زمانہ وچ اخبار وغیرہ موجود سن جس دی وجہ توں بہت جلد ہی عوام نوں اطلاع ہوگئی، تے عوام نے مختلف صورتاں وچ اعتراضات تے مظاہرے کيتے، (جس دی تفصیل وہابیاں دی تریخ دے عنوان وچ بیان ہوئے گی)
سوم) ۱۳٦۲ھ وچ ابو طالب یزدی دے قتل کاواقعہ، اس واقعہ دی تفصیل وی بعد وچ بیان کيتی جائے گی۔
لیکن وہابیاں دے عقائد دا سب توں قدیم تذکرہ ایرانی کتاباں (فارسی بولی وچ ) مولف دی اطلاع دے مطابق عبد اللطیف شوشتری صاحب دی کتاب تحفة العالم وچ اے، کیونجے موصوف نے تحفة العالم نوں ۱۲۱٦ھ وچ (یعنی محمد بن عبد الوہاب دے مرنے دے تقریباً دس سال دے بعد) جس سال وہابیاں نے نجف اُتے حملہ کيتا اے، لکھی اے، تے اس دے بعد موصوف نے اس کتاب اُتے تتمہ ”ذیل التحفہ“ دے ناں توں وادھا کيتا اے، اس تتمہ وچ وہابیاں دے بارے وچ تفصیل دتی گئیاں نيں جسنوں اسيں اسنوں لفظ بلفظ نقل کردے نيں:(۴٦۳)
”مینوں عبد العزیز خان(۴٦۴) دے کٹّرپن دی اطلاع ملی تاں اس وقت وچ بمبئی وچ سی کہ اس نے ۱۸ذی الحجہ نوں عرب لشکر کے نال کربلائے معلیٰ اُتے حملہ کردتا، (ہم وہابیاں دی تریخ وچ اس گل نوں تفصیل توں بیان کرن گے کہ خود عبد العزیز نے کربلا اُتے حملہ نئيں کيتا سی بلکہ اس نے اپنے بیٹے سعود نوں حملہ دے لئی بھیجیا سی) تے تقریباً چار پنج ہزار شیعہ مومنین نوں قتل کردتا، تے اوتھے اُتے ایداں دے ایداں دے کارنامے انجام دتے جنہاں نوں لکھنے توں قلم نوں شرم آندی اے، شھر نوں بالکل غارت کردتا تے مال ودولت نوں غنیمت دے طور اُتے پرت لیا، تے اپنی ریاست شھر ”درعیہ“ واپس پرت گئے، جدوں گل ایتھے تک پہونچ گئی تاں کيتا وہابیاں دے بارے وچ قلم اٹھایا جانا تے وہابیاں دے بارے وچ لکھیا جانا مناسب نئيں اے تاکہ قارئین کرام انہاں دے مذہب تے انہاں دے عقائد توں مکمل طور اُتے آگاہ ہوجاواں:
اپنے وطن وچ کچھ عربی علوم حاصل کرنے تے اک حد تک حنفی فقہ (حنبلی فقہ صحیح اے ) حاصل کرنے دے بعد اصفھان آیا تے اوتھے فلسفہ تے حکمت دے نامور علماء توں ”یونانکدہ“ وچ حکمت دی تعلیم حاصل کيتی، تے بعض مسائل وچ جتھے عوام الناس دے قدم بھر حال لڑکھڑا جاندے نيں کچھ بصیرت حاصل کرلی۱۱٧۱ھ (۱۱۵۳ھ صحیح اے ) وچ اپنے وطن واپس چلا گیایا اس تریخ توں اک دوسال پہلے یا بعد وچ کیونجے اس دی واپسی دی صحیح تریخ معلوم نئيں اے ،اوتھے پہنچنے دے بعد اپنی ہی طرف دعوت دینی شروع کردتی، اس دا طریقہ حنفی (حنبلی صحیح اے ) سی اصول وچ امام اعظم ابوحنیفہ دا مقلد سی (صحیح احمد بن حنبل اے ) تے فروع وچ خود اپنی رائے اُتے عمل کردا سی۔
آخر کار بعض اصول وچ وی امام اعظم دی تقلید کرنا چھڈ دتی تے جو کچھ اس دی نظر وچ صحیح نظر آتا وھی کردا تے کہندا سی ايسے بناپر عوام نوں عمل کرنے دی دعوت دیندا سی، تے اس وقت دے تمام اسلامی فرقےآں تے یہود ونصاریٰ نوں مشرک، کافر تے بت پرست کہندا سی، اس دی دلیل ایہ سی کہ چونکہ مسلمان قبر پیغمبر اکرمکی تعظیم کردے نيں تے آنحضرت دی طرح ہور ائمہ ہدیٰ دی قبراں دی تعظیم وتکریم کردے نيں، انہاں دے روضاں اُتے (جو کہ پتھر تے مٹی توں بنے نيں) جاکے انہاں توں دنیاوی تے اخروی حاجتاں طلب کردے نيں،صاحب قبر توں توسل کردے نيں انہاں دی قبراں دے سامنے سجدے کردے نيں، انہاں دے روضاں وچ جاکے اپنا سر نیاز خم کردے نيں، ایہ لوک در حقیقت بتاں دی پوجا تے بت پرستی کردے نيں، گرچہ اوہ اس کم نوں بت پرستی نئيں کہندے بلکہ انہاں حضرات نوں اپنا قبلہ کہندے نيں جو خدا تے انہاں دے درمیان اک واسطہ تے وسیلہ نيں جس طرح یہود ونصاریٰ وی اپنے معابد تے کلیسا وچ جناب موسیٰںاور جناب عیسیٰ ں دی تصویراں لگاندے نيں تے انہاں دی پوجا کردے نيں تے انہاں نوں اپنا شفیع قرار دیندے نيں، لیکن خدا پرستی (مسلمان ہونا) ایہ اے کہ فقط ذات واجب (خداوندعالم) نوں سجدہ کيتا جائے تے صرف ايسے دی عبادت کيتی جائے تے اس دے نال کسی نوں شریک قرار نہ دتا جائے۔
خلاصہ ایہ کہ بعض قبیلےآں دے جاہل افراد نے اس دی اطاعت دی تے نجد وچ ایہ شخص مشہور ہوگیا، تے اس دا ہمیشہ ایہ نعرہ ہُندا سی کہ رسول دے روضہ کو، ايسے طرح ائمہ کرام دے روضاں نوں مسمار کردتا جائے، تے جدوں وی موقع مل جائے انہاں سب نوں گراکر زمین دے برابر کردتا جائے ایتھے تک کہ انہاں دے ناں ونشاں وی باقی نہ رہیاں، لیکن اجل نے اسنوں فرصت نہ دتی تے اوہ اس دنیا توں چل بسا۔
اس دا وصی عبد العزیز(۴٦۵) یا اس دا بیٹا مسعود (سعود صحیح اے )جو اس وقت (تحفة العالم دی تالیف دے وقت) خلیفہ تے اس دا جانشین ہويا، تے اسنوں امیر المسلمین کہیا جانے لگا، اس نے صرف نجد دے علاقہ اُتے اکتفاء نئيں کيتی بلکہ دور دراز دے علاقےآں وچ اپنی اس دعوت نوں پیش کيتا تے اسنوں پھیلانے دی بھر پور کوشش کيتی، تے اپنی اتباع کرنے والےآں نوں حکم د ے دتا کہ دوسرے تمام فرقےآں دی جان ومال حلال اے تے جہاںجتھوں وی انہاں دا گذر ہوئے اوتھے دے لوکاں نوں قتل کرکے انہاں دے مال ودولت نوں غنیمت سمجھ کر پرت لو، لیکن انہاں دی عورتاں نوں ھاتھ نہ لگاؤ بلکہ انہاں دی طرف اکھ اٹھاکر وی نہ دیکھو، تے جنگ دے وقت اپنے مجاہداں دے لئی اک رقعہ خازن جنت دے ناں لکھ کے مجاہداں دی گردن وچ ڈال دتا جاندا سی ،کہ اس دی روح نکلدے ہی فوراً اسنوں جنت وچ بھیج دتا جائے تے مرنے دے بعد وھی اس دے اہل خانہ دا کفیل ہُندا سی ،چنانچہ مجاہدین پروانہ جنت نوں دیکھ کے بہشت دے لالچ وچ میدان جنگ وچ ڈٹ کر مقابلہ کيتا کردے سن کیونجے جے انہاں نوں فتح حاصل ہوئے گی تاں مال غنیمت ھاتھ آئے گا تے جے قتل ہوجاواں گے تاں اس رقعہ دے ذریعہ فوراً داخل بہشت ہوجاواں گے۔
اس توں پہلے نجد ،ا لحسا، قطیف تے بصرہ دے چار فرسخ تک عُمان دے نزدیک تے بنی عُتبہ تک غلبہ اس نے حاصل کيتا تے لوکاں دا قتل عام کيتا ،پھرکیندا سی لوکاں نے (مجبوراً) اس دے عقیدہ نوں مان لیا، ایتھے تک کہ اس دی شان وشوکت تے شھرت دنیا بھر وچ پھیل گئی، اس دی فتح نوں سلطان روم (عثمانی بادشاہ) تے بادشاہ عجم (فتح علی شاہ) دے گوش زدکیا گیا لیکن کسی نے توجہ نہ دی تے اس دے فتنہ وفساد نوں ختم کرنے دی کوشش نہ کیتی۔(۴٦٦) اس دے فتوےآں دے اک رسالے نوں اساں اس دے اک مرید دے پاس دیکھیا اے “ فیر صاحب تحفة العالم نے مذکورہ عربی رسالے دی عبارت نوں تحریر کيتا اے۔(۴٦٧)
قارئین کرام دی معلومات دے لئی عرض اے کہ سید عبد اللطیف شوشتری صاحب کتاب تحفة العالم مدتاں تک ہندوستان وچ رہے تے محمد بن عبد الوہاب بانی وہابیت دے ہمعصر سن ۔
وہابیت دے موضوع اُتے گفتگو کرنے والےآں وچ مرحوم میرزا ابو القاسم قمی معروف بہ میرزائے قمی (متولد۱۱۵۰ھ متوفی۱۲۳۱ھ) ایران دے عظیم الشان عالم نيں آپ وی محمد بن عبد الوہاب دے ہمعصر سن تے جس وقت وہابیاں نے کربلا اُتے حملہ کيتا اس وقت آپ بڑھاپے دیاں منزلاں طے کر رہےتھے ۔
مرحوم میرزائے قمی نے اک خط دے ضمن وچ لکھیا اے (جو اج وی باقی اے ) جس وچ وہابیاں دے بارے وچ اس طرح بیان کيتا گیا اے:
یہ لوک اہل سنت تے حنبلی فرقہ نال تعلق رکھدے نيں ميں نے (وہابیت ) دے بارے وچ اس وقت سنیا جدوں کہ میری عمر(۲۲) سال دی تھی،اور وچ نجف اشرف وچ سی مینوں ایہ خبر دتی گئی کہ عیینہ شھر دے نزدیک شھر درعیہ وچ اک شخص جس دا ناں محمد بن عبد الوہاب اے تے اس نے عراق عرب دا (اور عراق عجم دا بھی) سفر کيتا تے اوتھے اُتے موجود عتبات عالیہ وچ شیعاں نوں دیکھیا تے انہاں نوں اوتھے روضاں وچ ضریحاں نوں بوسہ لیندے ہوئے انہاں دی تعظیم وتکریم کردے ہوئے نيں تے اوتھے نماز وی پڑھدے ہوئے دیکھیا، اس (محمد بن عبد الوہاب ) نے انہاں نوں مشرک کہااورکھاکہ شیعہ لوک اپنے امامیں دی پرستش کردے نيں انہاں دے سامنے رکوع تے سجدے کردے نيں، نماز پڑھدے نيں، اس نے اس ڈر توں کہ کدرے اس اُتے اہل بیت علیهم السلامکی عداوت دی تہم ت نہ لگ جائے تے ایہ کہ اس دی گلاں شیعاں توں مخصوص نئيں نيں بلکہ اس نے اک قاعدہ کلی قرار دیندے ہوئے کہیا
”کسی شخص دے لئی ایہ جائز نئيں اے کہ کسی غیر خدا نوں خدا دا شریک قرار دے، عبادت ہوئے یا استعانت طلب حاجت ہوئے یا قربانی کرنا، جو شخص وی غیر خدا توں حاجت طلب کرے یا غیر خدا دے لئی قربانی کرے وغیرہ تاں ایسا شخص مشرک اے، سعود پدر عبد العزیز (سعود پسر عبد العزیز صحیح اے ) اس دا ناصر ومدد گار بن گیا تے عبد العزیز دے بعد سعود دی باری آئی اس نے بر سر حکومت آندے ہی اعلان کردتا کہ جس دا مذہب وی ساڈے مذہب دے علاوہ ہوئے گا اس دا قتل واجب اے، چنانچہ اس نے ہزاراں شیعہ علماء تے عوام الناسنوں حضرت امام حسین ں (روحی فداہ) دے جوار وچ قتل کر ڈالیا، اس وقت میری عمر تقریباً اسّی سال نوں پہونچ رہی اے۔ الخ۔(۴٦۸) اس آخری جملے توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ مرحوم میرزای قمی نے ایہ خط اپنی عمر دے آخری حصے وچ لکھیا اے۔
میرزا عبد الرزاق دُنبُلی (۱۱٦٧- ۔ ۱۱۴۲ھ) وی انہاں حضرات وچوں نيں جنہاں دی پیدائش وی ايسے وقت دی اے کہ جدوں فرقہ وہابیت وجود وچ آیا، تے جس وقت وہابیاں نے کربلائے معلی تے نجف اشرف اُتے حملہ کيتا تاں انہاں دی کافی عمر گذر چکی سی موصوف نے اپنی کتاب ”مآثر سلطانیہ وچ ص(۸۲)پر)۱۲۱٦ھ دے واقعات دے ضمن وچ وہابیاں دے بارے وچ تفصیلی بحث کيتی اے تے کربلا ئے معلی اُتے انہاں دے حملے دا وی ذکر کيتا اے، اسيں ایتھے اُتے انہاں دیاں گلاں دا خلاصہ پیش کردے نيں:
عبد العزیز دے مختصر حالات زندگی
سودھوعبد العزیز اپنے قبیلہ دا سردار سی اس دے مختصر حالات اس طرح نيں کہ اوہ اپنے قبیلہ دا رئیس سی تے اس دا استاد عبد الوہاب (محمد بن عبد الوہاب صحیح اے ) ايسے قبیلہ توں سی جس نے شیخ محمد بصری(مراد شیخ محمد مجموعی اے جس دے بارے وچ اساں پہلے بیان کيتا اے ) توں تعلیم حاصل کيتی تے اس دے بعد مزیدتعلیم حاصل کرنے دی غرض توں اصفھان گیا اوتھے رہ کے اس نے فقہ واصول، نحو وصرف وچ چند سال اپنی عمر گذاری تے اپنے خیال خام وچ ایہ سوچ لیا کہ وچ تمام مذاہب دے عقائد توں آگاہ ہوگیا ہون۔
اس دا اعتقاد ایہ سی کہ واجب تعالیٰ (خدا وندعالم دی ذات گرامی) اک اے، انہاں نے انبیاءعلیهم السلام نوں بھیجیا کتاباں نازل کاں، تے انہاں وچ کوئی شک نئيں اے، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد صرف قرآن مجید کافی اے تے ہر زمانہ وچ مذہب وملت دیاں مشکلاں نوں دور کرنے دے لئی مجتہدین موجود سن، مثلاً حضرت ابو بکر، عمر تے عثمان تے انہاں دے بعد امیر المومنین حیدر کرار ں، تے جدوں شافعی، ابوحنیفہ تے حضرت امام صادق ںورگی شخصیتاں مجتہد ہاں تاں ایہ حضرات کتاب خدا توں مسائل نوں استنباط کردے نيں تاکہ عوام الناس انہاں اُتے عمل کرسکے۔
اسی طرح اس دا عقیدہ ایہ وی سی کہ قبور اُتے گنبد بنانا تے انہاں دے لئی ہدیہ لیانا تے نذر کرنا تے انہاں دی ضریحاں نوں سونے چاندی توں زینت کرنا تے ايسے طرح انہاں دی زیارت کرنا انہاں نوں بوسہ دینا، یا انہاں دی تربت توں سجدہ گاہ بنانا تے انہاں اُتے نماز پڑھنا، ایہ سب شریعت اسلام وچ بدعت تے شرک اے تے انہاں کمیں دا کرنے والا شخص کفار دی طرح اے، تے ایداں دے لوک اس گروہ دی طرح نيں جنہاں نوں خداوندعالم نے قرآن مجید وچ مشرک کہیا اے جو کہ اپنے ہی ھاتھاں توں بت بناتے سن تے انہاں نوں خدا دی بارگاہ وچ وسیلہ مندے سن تے انہاں دی عبادت و پرستش کيتا کردے سن، اگرچہ اوہ لوک خدا دی وحدانیت نوں قبول کردے سن، لیکن انہاں بتاں کواللہ دی بارگاہ وچ اپنا شفیع تے وسیلہ قرار دیندے سن، انہاں بتاں نوں مستقل طور اُتے خدا تصور نئيں کردے سن ،اور ايسے طرح دے دوسرے مسائل وچ اپنا اجتھاد دکھانا شروع کيتا، اصفھان توں اوہ اپنے قبیلہ وچ چلا گیا، تے اپنے شیخ توں ايسے طرح دیاں گلاں کہہ ڈالاں۔
اُدہرعبد العزیز چونکہ اس دے ذہن وچ ریاست بسی ہوئی سی تے ایہ طے اے کہ جس دے ذہن وچ ریاست تے برتری سما جائے تاں اس دے لئی ایہ چیز نويں دین تے نويں مذہب دے ذریعہ جلد توں جلد حاصل ہوسکدی اے، چنانچہ اس دی گلاں قبول ہونے لگی تے اس نے مذہب تے سنت نوں ترک کردتا تے عرباں نوں اپنے اس نويں دین دی طرف دعوت دینا شروع کردتا۔(۴٦۹)
اوروہ چونکہ ائمہ علیهم السلامکے روضاں دی زیارت نوں بد ترین بدعت شمار کردا سی اس وجہ توں اس نے تمام روضاں نوں مسمار کرادتا تے چونکہ زائرین نوں مشرک تے بت پرست سمجھدا تھااس لئی انہاں نوں قتل کرادیندا سی، اس نے کئی مرتبہ نجف اشرف اُتے وی حملہ دا ارادہ کيتا تے خیال کيتا کہ نور حق (حضرت علی ں) نوں خاموش کردیگا لیکن خدا دی قدرت تے قبیلہ خزاعہ (خزاعل) دے لوکاں نوں اطلاع ملنے ہور قلعہ دے سنگین ہونے دی بنا اُتے اوہ ناکام رہ گیا، کیونجے نادر شاہ افشار افشار دے دورسے اس شہنشاہ ذی وقار (مراد فتح علی شاہ اے ) دے زمانہ تک ایران یاں نوں راحت ملی تے جنہاں لوکاں نوں شھر بدر کردتا گیا سی اوہ واپس پرت آئے تے انھاں نے وی شھر دا دفاع کيتا۔
تقریباً(٦۰)سال دے عرصے توں سرمایہ دار تے مالدار افراد نے ایران تے ہندوستان توں (فتنہ وفساد دی خاطر) اپنے وطن نوں چھڈ کے ائمہ معصومینعلیهم السلامکے روضاں نوں اپنے لئے پناہ گاہ بنالیا سی، تاکہ انہاں روضاں دی برکت توں انہاں دی جان ومال محفوظ رہے، ایداں دے لوکاں دی اکثریت نجف، کاظمین تے کربلا ئے معلی وچ رہنے لگی، تے انھاں نے انہاں تھاںواں نوں اپنا وطن قرار دید یا جو عبادت تے زہد وتقویٰ دی جگہ سی تے عالم آخرت اُتے توجہ کرنے دا مقام سی نہ کہ مال دنیا جمع کرنے دی جگہ، تے نہ ہی اوہ عیش وآرام دی جگہ جس دی فطرت انسان تقاضا کردی اے، اس طرح رباخوری دا لالچ تے بری بری بدعتاں دا ایجاد کرنا تے اس طرح دے برے برے اعمال وافعال دا انجام دینا کہ جے کسی دوسرے اسلامی ملک وچ انجام دتے جاندے تاں انہاں اُتے بہت ملامتاں پڑتاں بلکہ انہاں نوں سزا دتی جاندی، آہستہ آہستہ تمام عتبات عالیہ خصوصاً کربلائے معلی وچ لاپرواہی اس حد تک پہونچ گئی کہ شریعت دی حرام کردہ چیزاں، حلال تے اوہ گناہ جو چوری چپے روا نہ سن انہاں نوں برملا تے کھلے عام انجام دتا جانے لگا، نہ ہی خدا توں شرم تے نہ ہی حجت اللہ(ائمہ (ع))سے حیا جو مخفی چیزوںاور دلاں دے اسرار توں وی آگاہ نيں، کِنّی عظیم خطا تے غلطی تے کيتاکیا فحشا ومنکر،مال دنیا نوں جمع کرنے وچ مشغول افراد نے جوار ائمہ (ع)میں نئيں انجام دتی ،ایہ لوک سال وچ اک دفعہ وی روضہ مبارک دی زیارت دے لئی نئيں جاندے سن ۔
عبد العزیز نجف اشرف اُتے حملہ کرنے توں ناکام رہیا اس نے کربلائے معلی وچ قتل وغارت دا پروگرام بنالیا، تے چونکہ کربلا وچ کوئی قلعہ نئيں سی چنانچہ اس نے سعود نوں بارہ ہزار دا لشکر دے کے کربلا دے لئی روانہ کيتا، سعود نے۱۲۱٦ھ وچ عید غدیر دی صبح کربلا اُتے حملہ کردتا، تے تمام پیرو جوان نوں تہہ تیغ کردتا کثیر تعداد وچ لوک زخمی وی ہوئے تے تمام عورتاں نوں بہت ستایاالبتہ انہاں دی آبرو ریزی نئيں کيتی، حضرت امام حسینںکی ضریح مطھر تے صندوق منور نوں توڑ ڈالیا، تے اوتھے دی ساری قیمتی قندیلاں، تے گرانبھا فرش ہور ہور تمام اسباب نوں غارت کرادتا، روضوںکے آئیناں نوں توڑ ڈالیا، ایتھے تک کہ در ودیوار نوں وی ویران کردتا، زر وجواہرات جوخزانہ خانہ وچ موجودتھے سب نوں پرت لیا، گلی کوچےآں توں خون دی ندی بہہ رہی سی، تے اک بار فیر اوتھے روز عاشور کاسا واقعہ رونما ہوگیا،اس حادثے وچ قتل ہونے والےآں دی تعداد معتبر ذرایع دے مطابق پنج ہزار تے کس قدر مال واسباب غارت کيتا گیا خدا دے علاوہ کوئی نئيں جاندا۔
قتل وغارت دے ست اٹھ گھینٹے بعد تمام لُٹیا ہواسامان اونٹھاں اُتے لادکر درعیہ شھر دی طرف پرت گئے۔(۴٧۰)
میرزا ابو طالب خان اصفھانی صاحب وی ايسے زمانہ وچ موجود سن تے کربلاپر حملے دے گیارہ مھینے بعد اوہ کربلائے معلی پہونچے انھاں نے اس حادثہ دی روداد انہاں لوکاں توں سنی اے جو اس حادثہ دے عینی شاہد سن، چنانچہ موصوف نے اس واقعہ دی تفصیل اپنے سفر نامہ وچ لکھی اے ہور مختصر طور اُتے وہابیاں دی تریخ وی ذکر کيتی اے، موصوف فرماندے نيں :(۴٧۱)
”اس فرقہ دا بانی عبد الوہاب (محمد بن عبد الوہاب ) جو دجلہ (نجد صحیح اے ) دا رہنے والا سی، ابراہیم نامی شخص دے پاس جو کہ درعیہ دے اک دیھات وچ بنی حرب توں سی ،منھ بولے بیٹے دی طرح پرورش پائی، تے اپنے دوستاں تے رشتہ داراں وچ ذھین تے عقلمندی وچ معروف سی، تے بہت زیادہ سخی سی اس دے ھاتھ وچ جو کچھ وی آندا سی اسنوں اپنے ساتھیاں نوں دیدیندا تھا،اس نے اپنے وطن وچ عربی تے فقہ حنفی (حنبلی صحیح اے ) نوں پڑھیا، تے اس دے بعد اصفھان دا سفر کيتا تے اوتھے دے مشہور ومعروف حکمت دے اساتید توں کچھ تعلیم حاصل کيتی، اس دے بعد عراق ، خراسان تے غزنین دی سرحد تک سیر دی تے اپنے وطن واپس چلا گیا۔
۱۱٧۱ھ (۱۱۵۳ھ صحیح اے ) توں اس نے اپنے عقائد لوکاں دے سامنے پیش کرنا شروع کيتا، شروع شروع اوہ اصول وچ امام اعظم ابوحنیفہ (احمد ابن حنبل صحیح اے ) دا مقلد سی تے فروع وچ اپنے نظریہ دے مطابق عمل کردا سی لیکن بعد وچ اس نے اصول وچ وی تقلید کرنا چھڈ دتی تے اپنی من پسند چیز اُتے عمل کردا سی تے ايسے دی طرف لوکاں نوں دعوت وی دیندا سی جنہاں وچوں اک ایہ اے کہ اوہ دوسرے تمام اسلامی فرقےآں نوں مشرک تے بت پرستاں دے دائرے وچ مندا سی، بلکہ انھاں اوہ عزّیٰ تے هبل دی عبادت کرنے والے کفار توں وی بدتر کہندا سی، کیونجے کفار اُتے جدوں مصیبت تے بلا نازل ہُندی اے تاں اوہ بے اختیار خالق دی طرف رجو ع کردے نيں، تے مسلمان مشکلات دے وقت صرف حضرت محمدمصطفیٰ تے حضرت علی ںاور ہور ائمہ (ع)اور صحابہ نوں پکاردے نيں،اور عام مسلمان جوتعظیم پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ دی قبر دی زیارت کردے نيں تے خدا دی بارگاہ وچ انہاں حضرات توں توسل نوں بت پرستی دا ناں دیندا اے تے کہندا اے:۔
ان دا ایہ کم بتاں دی عبادت توں کوئی فرق نئيں کردا کیونجے بت پرست وی مثلاً چین تے ہندوستان وچ بتاں دے مجسمہ نوں خالق نئيں کہندے بلکہ انہاں نوں اپنا قبلہ مندے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ خدا دے نزدیک ساڈے شفیع نيں۔
ایہی حال یہود ونصاریٰ دا وی اے جو حضرت موسیٰںاور حضرت عیسیٰںکی تصویراں دی پرستش کردے نيں، خدا پرستی تاں ایہ اے کہ کسی دی شرکت دے بغیر خدا وندعالم دی عبادت کيتی جائے تے اس دے نال کسی نوں شریک قرار نہ دتا جائے۔
خلاصہ ایہ اے کہ نجد دے بعض قبیلے اس دے مرید ہوگئے تے آہستہ آہستہ اس دا مذہب دوسرے علاقےآں وچ شھرت پانے لگا۔
اس دا نظریہ سی کہ روضہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ معصومین علیهم السلام دی قبراں نوں گرادتا جائے تے جدوں وی موقع ملے اس کم نوں ضرور انجام دتا جائے لیکن موت نے اسنوں فرصت نہ دتی تے اوہ ایہ حسرت لے کے ہی اس دنیا توں رخصت ہويا۔
اس دی موت دے بعد اس دا بیٹا محمد اس دے دین دا امام تے مفتی قرار پایا محمد دونے اکھاں توں اندہا حالے تک زندہ اے تے اپنے گھر وچ گوشہ نشین اے۔(۴٧۲)
عبد العزیز سلسلہ وہابیت دا پہلا خلیفہ تے اس دا بیٹا سعود (ابو طالب خان اصفھانی دی نقل دے مطابق)
عبد العزیز بن سعود وی مذکورہ ابراہیم دا پرورش کردہ سی جدوں اوہ مسند خلافت اُتے بیٹھااور اسنوں امیر المسلمین کہیا جانے لگیا ہور وھی صاحب لشکر تے صاحب حکم بن گیا، عبد العزیز لمبے قد تے بھاری جسم دا انسان سی،(٧۰)سال دی عمر ہوچکی سی لیکن کمزوری نئيں آئی سی، بلکہ چالیس سال توں اس دے خاندانہاں وچوں کوئی نئيں مرا سی تے ایہ کہندے سن کہ جدوں تک ایہ دین مستحکم نئيں ہوئے گا اسيں وچوں کوئی نئيں مرے گا، تے اس گل اُتے لوکاں دا عقیدہ راسخ ہوگیا سی، اس دا اک بیٹا اے جو بہت بھادر تے عقلمند اے اس دا ناں سعود بن عبد العزیز اے جو وڈا جنگجو تے اس دا قائم مقام اے۔
خلاصہ ایہ کہ عبد العزیز ہفتہ وچ دو دفعہ محمد بن عبد الوہاب دی خدمت وچ حاضر ہُندا سی تے اس توں دینی مسائل معلوم کردا سی تے اس دے فتوےآں دی بدولت اس نے ہور ملکاں اُتے چڑھائی دی تے نماز تے دوسرے احکام وچ اس دی اقتدا کردا سی، تے اس طریقہ وچ اوہ (ابن) عبد الوہاب توں وی زیادہ سخت ثابت ہواہے لہٰذا اس نے وی نجد اُتے اکتفاء نہ دی بلکہ دور دراز دے علاقےآں وچ وی اس فرقہ نوں پھیلانے دی کوشش کيتی تے اس راستہ وچ اپنے پیروکاراں دے لئی دوسرے فرقےآں دی جان ومال تے ناموس نوں وی حلال تے مباح کردتا، تے انہاں توں ایہ قول وقرار کيتا کہ جے اوہ اس راستہ وچ قتل ہوجاواں تاں اوہ خود انہاں دی بیوی بچےآں دا کفیل ہوئے گا تے جنت وچ جانے دی ضمانت وی لیتاتھا ايسے لئے جدوں مجاہدین نوں رخصت کردا سی تاں خازن جنت دے ناں اک رقعہ لکھ کے دیندا سی جو اس مجاہد دے گلے وچ ڈال دتا جاندا سی، تاکہ مرنے دے فوراً بعدبغیر سوال وجواب دے سیدہے جنت الفردوس وچ بھیج دتا جائے، اس دے احکام اس طرح توں نافذ ہُندے سن کہ واقعاً تعجب ہُندا اے، اوہ زمین اُتے بیٹھ کر لوکاں دے درمیان فیصلہ کردا سی، تمام ملک دی درآمد نوں صرف فوجی ضروریات اُتے خرچ کردا سی اس دے پاس صدر اسلام دی طرح عرب دے مختلف قبیلےآں اُتے مشتمل اک عظیم لشکر سی جدوں وی اوہ فرمان جاری کرتاتھا سارا لشکر ثواب تے مال غنیمتحاصل کرنے دے لئی فوراً تیار ہوجاندا سی۔
خمس اس دا حصہ ہُندا سی تے باقی تمام مال،مال غنیمت شمار کيتا جاندا سی، سبھی کم کہانے والے تے ھلکے جسم والے زحمت کش لوک نيں، صرف چند خرمیں اُتے اپنا پورا دن گذار دیندے نيں تے اک عبامیں سالاں گذار دیندے نيں، انہاں دے سب دے سب گھوڑے نجدی تے معروف ومشہور نسل دے ہُندے نيں بلکہ نجدی گھوڑےآں نوں کدرے باہر نئيں جانے دیندے، اوہ ہن تک مکہ ومدینہ تے مسقط دے علاوہ جزیرة العرب دے تمام شھراں نوں فتح کرچکيا اے، حرمین (مکہ ومدینہ) نوں چھڈنے دا سبب ایہ اے کہ چونکہ اوہ خانہ کعبہ دا بہت زیادہ احترام کردا اے تے کِسے وی قبیلہ دے حجاج ہاں سب نوں کہانا کھلاندا اے تے انہاں دی رخصتی دے وقت بدرقہ(۴٧۳) کردا اے۔
حجاج دے قافلاں دے لئی شرط ایہ اے کہ اس دی ولایت توں گذراں ورنہ جو لوک جاچکے نيں انہاں نوں واپس لُٹیا لیا جائے گا تے دوسری گل ایہ اے کہ شریف ِمکہ وی ايسے دے افراد وچوں اے، تے اس نے استانبول دے امراء دے دباو وچ موجودیت دا اظھار کر دتا اے ۔
اسی وجہ توں انہاں علاقےآں اُتے وی عبد العزیز نے فتح حاصل کرنے دی ٹھا ن لی تے اپنے بیٹے سعود نوں بے شما رلشکر کے نال اوتھے بھیجیا اس نے پہلے تاں طائف دے لوکاں دا قتل عام کيتا تے انہاں دے گھراں وچ اگ لگادی تے اک کثیر تعداد نوں اسیر کرلیا، تے چونکہ اس وقت حج دا زمانہ سی اوتھے رکا، لیکن اک ناگھانی بلا دی طرح مکہ نوں وی فتح کرلیا، تے اوتھے دے بعض متبرکہ چیزاں نوں نابود کرڈالیا، تے اس دے بعد ”جدّہ“ پہونچا، اوتھے پہونچدے ہی اس دا محاصرہ کرلیا،لیکن شریف ِ مکہ مخفی طریقہ توں اک جھاز اُتے سوار ہوئے کے ”بحرقلزم“(۴٧۴) بھج گیا۔
چنانچہ اوتھے دے لوکاں نے کچھ مال دیکراس توں صلح کرلئی ،اور چونکہ سعود عُمّان دا ارادہ رکھدا سی ايسے وجہ توں اس نے ايسے نوں غنیمت جانا تے فیر اوتھے توں عمان دی طرف چلا گیا، ايسے دوران شریف دوبارہ جدّہ تے مكّہ واپس چلاآیا، تھوڑے لوک جو اس دی ولایت وچ سن انھاں نے اسنوں قتل کردتا تے بھج نکلے، اس وقت سعود مسقط دی طرف ودھیا، تے اوتھے دے بادشاہ نال جنگ کيتی، چنانچہ اوتھے دی عوام الناس نے وی اس دے مذہب نوں قبول کرلیا تے اپنے بادشاہ توں بغاوت دی تے اوتھے دے سلطان دا بھائی وی وہابی ہوگیا تے اسنوں امام المسلمین دا لقب دتا گیا، تے جدوں بادشاہ دے پاس اپنے قلعہ تے شھر دے اطراف دے علاوہ کچھ باقی نہ بچا، ایہ دیکھ کے سعود نے یقین کرلیا کہ ایہ بادشاہ ہن خود بخود تسلیم ہوجائے گا لہٰذا ہور کوئی حملہ نہ کيتا، ايسے طرح بصرہ تے حلّہ دے لوکاں وچ وہابیاں دے خوف ووحشت دی وجہ توں رات دی نیند حرام ہوگئی ايسے طرح کربلا تے نجف وچ راتاں نوں لوک پھرہ دینے لگے، تے نجف دے روضہ دی قیمتی چیزاں نوں کاظمین وچ لے جاکے محفوظ کر دتا گیا ۔
ایسا معلوم ہُندا سی کہ عنقریب بصرہ وی فتح ہوجائے گا کیونجے بصرہ توں تن فرسخ پہلے تک اس دا قبضہ ہوچکيا سی تے ”عتوب“ نامی قبیلہ اُتے دوسال پہلے ہی توں قبضہ سی ایہ لوک پانی دے جھاز چلانے والے سن تے انہاں دی زمینی طاقت، دریائی طاقت دی وجہ توں ودھ گئی سی، چنانچہ بصرہ نوں فتح کرنے دے بعد بغدا د تے اس دے بعد استانبول دا علاقہ فتح ہونا آسان سی۔(۴٧۵)
اک تے قدیم ایرانی آثار جس وچ وہابیاں دے عقائد دے بارے وچ گفتگو ہوئی اے کتاب ”بستان السیاحہ“ تالیف حاج زین العابدین شیروانی (متولد۱۱۹۴ھ، متوفی۱۲۵۳ھ)ھے جو فتح علی شاہ دے زمانہ دے مشہور ومعروف صوفی سن، موصوف نے امیر سعود ابن عبد العزیز توں نجد وچ ملاقات وی دی اے، (سعود بن عبد العزیز دے حالات زندگی آل سعود دی تریخ وچ بیان ہون گے، انشاء اللہ) موصوف نے اپنی ملاقات وچ اس توں وہابی مذہب دے بارے وچ سوالات کيتے تے سعود نے اس دے سوالےآں دا جواب دتا، اسيں ایتھے اُتے بستان السیاحہ دی اصل عبارت نقل کردے نيں:
”راقم (زین العابدین شیروانی) نے امیر توں سوال کيتا کہ وہابی مذہب دی حقیقت کيتا اے ؟ تے اس فرقہ دا مُحدِّث (ایجاد کرنے والا) کون اے ؟
امیر نے جواب وچ کہیا کہ وہابی مذہب کوئی نويں ایجاد نئيں اے لیکن چونکہ محمد بن عبد الوہاب نے اس مذہب نوں رائج کيتا اے اس وجہ توں لوکاں دی بولی اُتے ایہ گل اے (کہ اس مذہب دا بانی محمد بن عبد الوہاب اے ) ورنہ ایہ کوئی نیامذہب نئيں اے بلکہ وھی سلف دا مذہب اے، اس دا اعتقاد ایہ اے کہ خداوندعالم دے علاوہ کوئی مستحق عبادت نئيں اے ،اور انبیاءعلیهم السلاماوراولیاء اللہ دی شفاعت دا عقیدہ بے معنی اے تے ايسے طرح انبیاءعلیهم السلام تے اولیاء اللہ دی قبراں اُتے گنبد بنانا بدعت اے تے اوہ چیزاں جو حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ نئيں سن اوہ بدعت تے گمراہی نيں۔
اسی طرح انبیاء، ملائکہ تے اولیاء اللہ توں شفاعت طلب کرنا شرک اے تے جو چیز حضرت رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ نئيں سی اوہ بدعت اے تے بدعت گمراہی اے مثلاً حقّہ پینا یا مرداں نوں عورتاں دا لباس پہننا تے مسیتاں تے معابد دی زینت کرنا ايسے طرح قرآن تے دوسری کتاباں نوں (سونے دے پانی سے) تذھیب کرنا، انبیاء تے اولیاء اللہعلیهم السلام دی قبراں نوں مزین کرنا، لمبی داڑھی رکھنااور کپڑےآں وچ عورتاں دی شبیہ بنانا، تے کِسے دے سامنے اپنے سر نوں جھکانا یا روضاں نوں بوسہ دینا، ايسے طرح ٹیکس وغیرہ لینا، بہت زیادہ لمبے یا چھوٹے کپڑے پہننا تے ايسے طرح عورتاں نوں زیندار گھوڑے اُتے سوار کرنا، ایہ تمام دی تمام چیزاں بدعت نيں۔
حقیر (زین العابدین شیروانی) نے اک کتاب دیکھی اے جس وچ وہابیاں نے اپنے مذہب نوں قرآن تے احادیث دے ذریعہ ثابت کيتا اے۔(۴٧٦)
وہابیاں دا تذکرہ دوسری قدیم ایرانی کتابوںمثلاً ناسخ التواریخ، روضة الصفا، ناصری تے منتظم ناصری وچ وی موجود اے جس نوں اسيں وہابیاں دے کربلائے معلی تے نجف اشرف اُتے حملہ دی بحث وچ بیان کرن گے۔
وہابیاں دے بارے وچ اس وقت دے ایرانی علماء دی معلومات بوہت گھٹ سی تے اک حد تک نادرست سی، شاید اس دی وجہ ایہ ہوئے کہ اس زمانہ وچ وہابیاں دا دور دراز دے علاقےآں توں اِنّا زیادہ واسطہ نئيں سی، تے دوسری گل جو میرزا ابوطالب صاحب نے وی لکھیا اے کہ عثمانی حكّام دے بہکانے دی وجہ توں لوک وہابیاں دے امور نوں قابل حفظ و ضبط نئيں جاندے سن ۴٧٧ درحالیکہ وہابیاں دی خبراں عثمانی سر زمین (ترکی) توں گذر کر ایران پہونچدتیاں سن۔
سب توں اہم گل ایہ اے کہ اس وقت مواصلاتی نظام (اخبار وغیرہ) دے وسائل بہت محدود تے کم سن تے انہاں اُتے اعتماد وی نئيں کيتا جاسکدا سی، تے خبراں نوں اک طرف توں دوسری طرف صرف مسافراں دے ذریعہ پہونچایا جاندا سی، تے مسافرین وی جو چیزاں مشہور ہودیاں سن ايسے اُتے اکتفاء کردے سن تے کدی ایسا ہُندا سی کہ اوہ خود بعض چیزاں دا اپنی طرف توں وادھا کردتا کردے سن، انہاں تمام چیزاں دے باوجود ابو طالب دی تحریر دے مطابق بعض نويں چیزاں واضح ہُندیاں نيں جو وہابیاں دی تریخ دی تحقیق وچ موثر ثابت ہوسکدی نيںخاص طور توں اس لئی وی کہ ایہ چیزاں انہاں لوکاں دے قلم توں نيں جو وہابیت دی پیدائش دے زمانہ وچ زندگی بسرکردے سن، تے مذکورہ واقعات انھاں دے زمانہ وچ رونما ہوئے لہٰذا تاریخی اعتبار توں انہاں دی اک خاص اہمیت اے۔
وہابی مذہب دے نشر واشاعت دامرکز
سودھوجنہاں عقائد تے تعلیمات نوں محمد بن عبد الوہاب نے ظاہر کیہ انہاں سب دا اظھار ابن تیمیہ کرچکيا سی، لیکن ابن تیمیہ نے انہاں عقائد دا اظھار اس علاقہ وچ کیہ تھاجہاں اُتے انہاں عقائد تے نظریات دے قبول کرنے دا ماحول نھیںسی، لیکن جس ماحول وچ محمد بن عبد الوہاب نے انھاں عقائد نوں بیان کیہ اوہ ماحول انہاں عقائد نوں قبول کرنے دے لئی مختلف طریقےآں توں آمادگی رکھدا سی یعنی انہاں عقائد نوں قبول کرنے دے لئی راستہ ہموار سی تے اتفاقاً اوتھے دے حکمراں افراد نے وی اس دا نال دینا شروع کردتا، اگرچہ شروع شروع وچ بہت ساریاں مخالفتاں دا سامنا کرنا پيا لیکن حالات دے مناسب ہونے دی وجہ توں بہت جلد مشکلات اُتے کامیاب ہويا تے اسنوں اپنے کم وچ کامیابی حاصل ہوگئی۔
نجد دی سر زمین شیخ محمد بن عبد الوہاب دے لئی اِنّی ہموار سی کہ اس نے انہاں عقائد تے تعلیمات نوں پھیلیانا شروع کردتا تے اس وچ کامیاب ہوگیا لیکن اس دے بعد جو واقعات پیش آئے انہاں توں معلوم ہُندا اے کہ دوسرے علاقے اس دی گلاں نوں قبول کرنے دے لئی آمادہ نئيں سن، ايسے وجہ توں دوسرے علاقےآں وچ وہابیت دی تبلیغ زیادہ کارآمد ثابت نئيں ہوئی، جس دی بناپر اس دا دائرہ صرف حجاز تک محدود ہوکے رہ گیا، تے اس دی تعلیمات دوسرے علاقےآں وچ زیادہ نئيں پھیلی، لیکن وہابیت دی طرفداری وچ دوسرے لوکاں نے مختلف علاقےآں وچ وہابیت نوں پھیلانے دا کم شروع کيتا ۔
ان تمام چیزاں دے پیش نظر مناسب اے کہ پہلے نجد دی سرزمین اُتے محمد بن عبد الوہاب دے نظریات پیش کرنے توں پہلے تے پیش کرنے دے بعد دے ماحول دی بررسی تے تحقیق کيتی جائے تے اس دے بعد انہاں دو طاقتاں کحالے ذکر کيتا جائے جنہاں دی وجہ توں نجد تے حجاز وچ ایہ نظریات پھیلائے گئے، یعنی خاندان آل سعود تے جمعیة الاخوان، تے اس دے بعد نجد وحجاز دے دوسرے علاقےآں وچ انہاں عقائد دا پھیلنا تے اس سلسلہ وچ ہونے والی کوششوںکو بیان کيتا جائے، ساڈی اس کتاب دے آئندہ صفحات انھاں چیزاں توں مخصوص نيں۔
”نجد “ جزیرہ نما عربستان دا اوہ وڈا علاقہ اے جوآج سعودی عرب دے علاقہ وچ شمار کيتا جاندا اے، لفظ نجد دے معنی ”اُچی زمین“کے نيں کیونجے سر زمین نجد قرب وجوار دے علاقےآں توں بلندی اُتے واقع اے اس وجہ توں اسنوں نجد کہیا جاندا اے، نجد دا مرکز، شھر ریاض اے جو عارض دے علاقہ وچ اے تے اس وقت سعودی عرب دا پائے تخت اے، نجد دے دو ا ور مشہور شھر ”عنیزہ“ تے ”بریدہ“ قصیم علاقہ وچ ھاں، ايسے طرح شھر” زلفیٰ“ ”سدیر“علاقہ وچ ، شھر ”شقراء“”وشم“ علاقہ وچ تے شھر ”درعیہ“ عارض دے علاقہ وچ نجد دے دوسرے شھر نيں۔
نجد دی سرحد جنوب دی طرف توں یمامہ تے احقاف توں تے مشرق دی طرف توں عراق ، احساء تے قطیف تاں، شمال دی طرف توں صحرائے شام توں تے مغرب دی طرف توں حجاز دے علاقےآں توں ملی ہوئی اے۔
علامہ آلوسی کہندے نيں کہ نجد دا علاقہ عرب دے علاقےآں وچوں بہترین علاقہ اے اس دی آب وہوا معتدل تے سر سبز اے، محصول (اناج) دی فراوانی، بہترین پانی تے صاف ہويا اس سر زمین دی خصوصیات وچوں نيں،نجد دے دَرّے (دو پھاڑاں دے درمیانی راستہ) پہلاں دے باغاں دی طرح نيں تے ایتھے دے گودال پانی توں بھرے حوض دی طرح نيں.(۴٧۸)
قدیم تے جدید شاعر نے شھر نجد دی ہمیشہ توصیف دی اے،(۴٧۹) تے اس دے بعد جناب آلوسی نے نجد دی مدح وچ کھے گئے اشعاربھی بیان کيتے نيں۔
”یاقوت حموی“ کہندے نيں کہ جس قدر نجد دی توصیف تے اس دے شوق دیدار وچ اشعار کھے گئے نيں کسی علاقہ دے لئی اِنّے شعر نئيں کھے گئے،(۴۸۰) یاقوت حموی نے وی انہاں اشعار وچوں چند نمونے پیش کيتے نيں، تے شایداس دی وجہ ایہ ہوئے کہ اکثر شاعر نجد دے رہنے والے نئيں سن تے زمانہ جاہلیت دے اشعار وچ شھر نجد دی توصیف توں متاثر ہوئے کے اشعار کہہ ڈالے، سر زمین نجد دی یاد، در حقیقت اس زمانہ دی یاد اے کہ جدوں اوتھے دی زندگی خوش وخرم تے عیش وآرام تے اوتھے دے علاقے سر سبز سن، یھی نئيں بلکہ بعض فارسی شاعر نے وی اس توصیف توں متاثر ہوکے، نجد تے اوتھے دے لوکاں دے بارے وچ اشعار کھے نيں۔
جناب آلوسی صاحب نجد دے لوکاں دے بارے وچ اس طرح کہندے نيں :نجد دے لوک دو گروہ وچ تقسیم ہُندے نيں ”شھر نشین“(۴۸۱) ور ”بادیہ نشین“ (دیھاندی)، جدوں کہ اس علاقے وچ شھر نشینکم نيں تے دیھاندی علاقےآں وچ زیادہ لوک رہندے نيں، ايسے طرح اکثر دوسرے عرب علاقے وی نيںجو دیھاندی زندگی نوں شھری زندگی اُتے ترجیح دیندے نيں، شھری افراد تجارت، کھیتی، خرمے دے باغات، اونٹھ، گاواں تے بھیڑ بکریاں نوں پالنے توں اپنی زندگی گذاردے نيں، تے انہاں دی خوراک گھی، گوسفند گائے دا دودہ، گندم جَو، چاول، مکئی،تِل وغیرہ نيں، اس طرف دیھاتیاں دا معاش زندگی بھیڑ بکریاں، گائے تے اونٹھ پالنا تھاوہ اونٹھ دا گوشت کہاندے تے اس دا دودہ پیندے سن، ايسے طرح جنگلی چوھے تے خرگوش دا وی استعمال کردے سن ۔
نجد دے اکثر لوک ” ملخ“ (ٹڈّی) کہاندے نيں تے ٹڈّی ہی انہاں دی اوہ بہترین خوراک اے جو اپنے لئے ذخیرہ کردے نيںاور یھی انہاں دے نزدیک بہترین، لذیذ ترین تے منتخب غذا اے، ايسے طرح قہوہ دے بہت زیادہ شوقین نيں، تے خوب بناتے وی نيں، نجدی لوک دور دراز دے علاقےآں مثلاً یورپ دے علاقےآں وچ سیر وسفر نوں پسند نئيں کردے، ايسے وجہ توں انہاں دے ایتھے تجارت کرنے والے کم پائے جاندے نيں۔
اسی طرح آلوسی صاحب کہندے نيں کہ نجدی لوکاں نے آثار تاریخی تے پرانے زمانہ دی تختیاں، اوہ لکھے ہوئے پتھر جنہاں دے بارے وچ انہاں دا گمان ایہ اے کہ ایہ ”حِمیری“ (یمن دے قدیم باشاہاں دا سلسلہ) دے زمانہ دے نيں، تے ”سدوس“ وچ عارض دے علاقہ وچ موجود نيںان نوں نابود کرکے زمین دے برابر کردتا تاکہ کوئی یورپی سیّاح انہاں نوں دیکھنے دے لئی انہاں دے ملک دا سفر نہ کرے۔(۴۸۲)
خلاصہ ایہ کہ اہل نجد دی (آلوسی دے زمانہ وچ )یہ خصوصیت سی کہ نہ تاں جلدی توں کسی دوسری جگہ جانے دے لئی تیار ہُندے سن تے نہ ہی کسی غیر ملکی خصوصاً یورپین افراد دا اپنے ملک وچ آنا پسند کردے سن ۔
نجدی شھریاں دا لباس معمولی کپڑے تے عباوقبا ہُندی اے اہل علم حضرات عمامہ (جس دا تحت الحنک ظاہر رہندا اے ) باندہندے نيں تے عوام الناس عقال (سر اُتے باندہی جانے والی ڈوری) سر اُتے باندہندے نيں تے جوندے وی پہندے نيں تے اک عصا ھاتھ وچ رکھدے نيں تے بہترین عطریات خصوصاً مشک وعنبر استعمال کردے نيں۔
آلوسی صاحب نجدیاں دے اخلاق دے بارے وچ کہندے نيں:
ان لوکاں دا اخلاق قدیم عرباں دی طرح اے یعنی اپنے وعدہ نوں وفا کردے نيں تے غیرت تے حفظ ناموس دا بہت زیادہ خیال رکھدے نيں، شریف وی ہُندے نيں تے مہم اناں دی حمایت کردے نيں سچائی تے شجاعت ہور حسن خلق وچ وی مشہور نيں۔
نجدی لوکاں دی شکل وصورت وی خوبصورت ہُندی اے تے عام طور اُتے انہاں دا رنگ گندمی ہُندا اے۔(۴۸۳)
حافظ وھبہ، وہابیت دی دعوت دے وقت نجدیاں دی حالت نوں اس طرح بیان کردے نيں:
”خانہ بدوشاں دا کم غارت گری، رہزنی دے علاوہ کچھ تے نئيں سی تے انہاں کمیں نوں اپنے لئے فخر ومباحات کاباعث سمجھدے سن جے کوئی خانہ بدوش کمزور ہُندا سی تواس دی بولی حال ایہ ہُندی سی کہ مال خدا دا مال اے اک دن میرا اے، تاں دوسرے دن کسی دوسرے کا، صبح دے وقت غریب و فقیر اے تاں شام دے وقت مالدار تے صاحب ثروت۔
تجارتی لوک انہاں نوں ٹیکس ادا کرنے دی صورت وچ انہاں دے علاقے توں صحیح وسالم گذر سکدے سن، یا اس کاروان دا خانہ بدوشاں وچ کوئی آشنا تے دوست ہو، خانہ بدوشاں دا ایہ وطیرہ سی کہ اپنے نوں خطرہ وچ نئيں ڈالدے سن تے جدوں انھاں ایہ احساس ہوجاندا سی کہ سامنے خطرہ اے یا انہاں دے مقابلہ وچ دفاع کرنے والے طاقتور نيں تاں اسنوں پرتن توں باز رہندے سن، انہاں نوں سچائی تے دوستی توں کوئی واسطہ نئيں سی ریا کاری تے نفاق انہاں دی فطرت دا اک حصہ سی، کدی کدی بدو عرب انہاں لوکاں دے لئی وی مصیبت بن جاندے سن جنہاں توں دوستی دا دم بھردے سن، یعنی جدوں انہاں نوں اپنے امیر یا حاکم دی شکست دکھادی دینے لگتی سی توسب توں پہلے یھی لوک اس دے مال ودولت نوں غارت کردیندے سن تے کہندے سن کہ جے اس دے مال ودولت دا غارت ہونا یا اس دا گرفتار ہونا معلوم اے تاں خود اسيں ہی اس کم دے سب توں زیادہ مستحق نيں۔(۴۸۴)
نجد دا علاقہ عرب دے دوسرے علاقےآں دی طرح خرافات تے غلط عقائد دا مرکز سی جو صحیح اصول دین دے مخالف سن اس علاقہ وچ بعض اصحاب پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبراں سن اوتھے دے لوک انہاں دی زیارت دے لئی جایا کردے سن، انہاں توں حاجت طلب کيتا کردے سن، اپنی مشکلات دے دور ہونے دے لئی انہاں نوں وسیلہ بناتے سن، مثلاً ”جُبَیْلَہ“ نامی علاقہ وچ زید بن الخطاب دی قبر سی اوتھے لوک جایا کردے سن تاکہ انہاں دے حالات اچھے ہوجائےں تے انہاں دی حاجتاں پوری ہوجاواں۔
اس دے علاوہ ”منفوحہ“ شھر وچ ایسا ہُندا سی کہ جنہاں لڑکیوں دی اس وقت تک شادی نئيں ہوئی ہُندی سی اوہ اک خرمے دی نر درخت توں اس عقیدہ دے نال متوسل ہودیاں سن کہ ايسے سال انہاں دی شادی ہوجائے تے ايسے عقیدہ دے تحت لڑکیاں اس درخت دے سامنے کھڑی ہوکے کہیا کردیاں سن:
”یَا فَحْلَ الْفَحُوْلِ اُرِیْدُ زَوْجاً قَبْلَ الْحُلُوْلِ“
(اے سب نراں توں بھتر وبرترنر !میں سال تمام ہونے توں پہلے پہلے اپنے لئے شوھر چاہندی ہاں)
”درعیہ“ شھر وچ اک غار تھاجس نوں مقدس منیا جاندا سی، اس دے بارے وچ ایہ کہیا جاتاہے کہاس پھاڑ اُتے اک لڑکی نوں پناہ ملی اے جو اک ستمگر حاکم دے شکنجہ وچ گرفتار ہوگئی سی تے اس پھاڑ نے پھٹ کر اپنے دامن وچ اس لڑکی نوں پناہ دتی سی۔
نجد دے علاقہ وچ کِسے قسم کاقاعدہ تے قانون نھیںسی، حكّام تے انہاں دے کارندے جو کچھ وی چاہندے سن کر گذردے سن، کسی دے پاس جے کوئی حکومت ہُندی سی تاں اسنوں دوسری حکومتاں توں کوئی تعلق نئيں رہندا سی۔
ادہر شھری افراد، خانہ بدوشاں توں ہمیشہ جنگ وجدال کردے رہندے سن مالدار لوک جدوں ایہ احساس کرلیندے سن کہ انہاں دے مقابلہ وچ ضعیف لوک نيں تاں انہاں اُتے ظلم وستم کر نا شروع کردیندے سن ۔(۴۸۵)
حافظ وھبہ صاحب نے (تقریباً چالس سال پہلے) نجدیاں دے اخلاق نوں مورد بحث قرار دتا اے، ایتھے اُتے اس دا بیان کرنا مناسب اے ۔
”جزیرة العرب دے اکثر لوک خصوصاً خانہ بدوش قبیلےآں نوں دوسرے علاقےآں وچ رائج القاب تے آداب دا علم نئيں ہُندا سی ايسے وجہ توں دوسرےآں توں اسيں کلام ہُندے وقت ایتھے تک کہ بادشاہاں تے حكّام توں گفتگو دے دوران وی انہاں دا ناں لے کے پکاردے سن یا انہاں دے معمولی لقب توں مخاطب کيتا کردے سن ۔
آقا اپنے نوکر یا خادم نوں ” لونڈے“ کہہ کے خطاب کردے سن تے جس وقت کسی گھر دے بزرگ نوں قہوہ دی طلب ہُندی سی تاں اوہ چلیا کے کہیا کردا سی: قہوہ لاؤ، انہاں دا خادم جدوں اس جملے نوں سندا سی تاں اوہ وی اس جملے نوں بلند آواز توں کہیا کردا سی تے ايسے طرح دوسرے لوک وی بعینہ ايسے جملے دی تکرار کيتا کردے سن ایتھے تک کہ جو قہوہ تے چائے بنانے تے لیانے والا ہُندا سی اس تک ایہ آواز پہونچ جاندی سی، اوہ چائے لےکے حاضر ہوجاندا سی، البتہ ابن سعود بادشاہ مذکورہ آواز لگانے دے بجائے بجلی دی گھنٹی استعمال کيتا کردا سی لیکن یھی جناب جدوں شکار دے وقت انہاں نوں کسی چیز دی ضرورت ہُندی سی تاں اپنے خادمیں نوں بلند آوازسے پکاردے سن تے جدوں دوسرے لوک اس آواز نوں سندے سن تاں اوہ وی ايسے ناں نوں پکاردے سن ایتھے تک کہ ایہ آواز خادم دے کاناں تک پہونچ جاندی سی۔
غلام تے نوکر اپنے آقا نوں عمّو تے آقا دی بیوی نوں عمہ (چچی) کہہ کے خطاب کيتا کردے سن، تے جدوں دسترخوان لگایا جاندا سی تاں سب دے سب چاراں طرف بیٹھ جاندے سن تے خادم اُچی آواز وچ کہندا سی کہ ”سَمِّ“یعنی بسم اللہ کرن، تے جے کوئی مہم انہاں آندا سی تاں حسب مراتب اسنوں قہوہ پیش کيتا جاندا تھااگر کوئی عظیم ہستی ہُندی سی تاں اسنوں کئی کئی مرتبہ قہوہ پیش کيتا جاندا سی، عجیب گل تاں ایہ اے کہ کوئی وی قہوہ پینے توں انکار نئيں کرسکدا سی۔
بیس سال پہلے (اس گل نوں حافظ وھبہ نے تقریباً چالیس سال پہلے لکھیا اے لہٰذا تقریباً سٹھ سال پہلے)شھریاں تے خانہ بدوشاں دے درمیان چائے دا رواج ہوچکيا سی تے خانہ بدوش چائے نوں بہت زیادہ کھولاندے سن تاکہ اس دا رنگ تیز تے مزہ کڑوا ہوجائے۔
نجد تے صحرائے عربستان وچ رسم اے کہ جدوں کوئی سفر توں واپس پلٹتا اے تاں چھوٹے اپنے وڈے دی ناک تے پیشانی یا شاناں نوں بوسہ دیندے نيں، ايسے طرح حجاز وچ اک دوسرے دے ھاتھاں نوں بوسہ دینے دی رسم سی لیکن جس وقت توں ”اخوان تے نجد دے علماء“ (بعد وچ تفصیل بیان ہوئے گی) حجاز وچ وارد ہوئے ،تو انھاں نے ھاتھ چومنے اُتے پابندی لگادی لیکن چند سال بعد ايسے کم نوں جائز قرار دیدتا، تے اس وقت (کتاب جزیرة العرب فی القرن العشرین دی تالیف دا زمانہ) توں حجاز دے لوک بادشاہاں تے قضات دے ھاتھاں دا بوسہ لیندے نيں تے اس کم نوں عیب شمار نئيں کردے۔(۴۸٦)
مکہ دے اشراف اپنے نوں اس توں کدرے بلند سمجھدے سن کہ اوہ لوکاں دی طرف اپنے ھاتھاں کوچومنے دے لئی بڑھاواں بلکہ اکثر لوک انہاں دے کپڑےآں دے کسی اک حصہ نوں چوم لینے اُتے ہی اکتفاء کيتا کردے سن ۔(۴۸٧)
ان دے درمیان مہم انہاں دے احترام دا اک طریقہ ایہ سی کہ اس دے سامنے قہوہ پیش کيتا جاندا سی تے نجد دے علاقہ وچ مہم انہاں دے لئی چار پنج قطرے کپ وچ ڈالے جاندے سن ایہ عمل کئی مرتبہ انجام دیندے ایتھے تک کہ خود مہم انہاں منع کردے، قہوہ نوں بہت کڑوا بنایا جاندا سی تے مہم انہاں دے لئی سادہ قہوہ لیایا جاندا سی تے سب توں پہلے میزبان یا اس دا خادم اسنوں خود پی کر دیکھدا سی تاکہ اس گل دا اندازہ لگالیا جائے کہ قہوہ ٹھیک بنا اے یا نھاں۔
مہم انداری وچ گلاب یا” عُود“(اک خوشبو دار لکڑی جس دے جلانے اُتے بہترین خوشبو ہُندی اے ) دا دہواں اس گل کيتی نشانی سمجھی جاندی سی کہ ہن مہم انہاں دے لئی ایتھے ٹھھرناجائز نئيں اے بلکہ رخصت ہونا بھتر اے۔
ان دے درمیان کہانا کہانے دا طریقہ ایہ اے کہ اک وڈا ظرف دسترخوان اُتے لیا کے رکھیا جاندا اے تے جے مہم انہاں زیادہ ہاں تاں چند برتن لیائے جاندے نيں تے سب لوک اپنے اپنے ظرف نوں اٹھاکر چمچہ دے بغیر ھاتھاں توں ہی کہانا شروع کردیندے نيں تے ایہ وی ممکن اے کہ اک ہی ظرف وچ بادشاہ، شیخ، وزیر تے خادم اک نال کہانا کہالاں، تے جے کوئی دوسرےآں توں پہلے ہی سیر ہوجاندا اے تاں اوہ دسترخوان توں اس وقت تک نئيں اٹھدا جدوں تک دوسرے سبھی لوک کہانے توں فارغ نہ ہوجاواں، تے جدوں سب لوک کہانا کہالیندے نيں تاں سب اک نال اٹھیا کھڑے ہُندے نيں تے اگرکوئی نادانی یا غلطی دی وجہ توں اچانک پہلے ہی اٹھیا جاندا اے تاں دوسرے لوک وی اس دے نال کھڑے ہوجاندے نيں چاہے اوہ سیر ہوئے ہوںیا نہ، لیکن عبد العزیز نے اس عادت نوں ختم کردتا تے انھاں اس گل کيتی اجازت دتی کہ جو شخص وی سیر ہوجائے اوہ دسترخوان توں اٹھیا سکدا اے، لیکن ایہ عادت نجد وچ ہن وی جاری اے۔
نجد وچ عام طور اُتے عورتاں مرداں دے نال بیٹھ کر اک دسترخوان اُتے کہانا نئيں کہاتاں تے جے کوئی عورت اپنے شوھر دے نال یا وڈے بچےآں دے نال بیٹھ کر کہانا کہالے تاں اسنوں بہت وڈا عیب سمجھیا جاندا اے، البتہ چھوٹے بچے اپنے میں باپ دے نال کہانا کہاسکدے نيں لیکن لڑکیا ں جے وڈی ہوجاندیاں نيں تاں اوہ اپنی میں دے نال کہانا کہاواں گی، ایہ عادت نجد وچ ہن وی جاری اے تے حجاز وچ صرف انہاں گھراناں وچ ایہ عادت پائی جاندی اے جنہاں دی نجد وچ رشتہ داریاں نيں۔
عرب دے شیخ اپنے بچےآں نوں تیر اندازی، گھوڑسواری تے شکار دے علاوہ کچھ سکھاندے ہی نھاں، ایتھے تک کہ بعض لوکاں دا نظریہ تاں ایہ اے کہ بچےآں نوں پڑھانا معیوب اے۔(۴۸۸)
چنانچہ جدوں اک امیر نے دیکھیا کہ اس دا لڑکا پڑھنے جانے لگیا تاں اس نے کہیا کہ ایہ لڑکا دیوانہ ہوگیا اے کیونجے حکومت تے تعلیم اک دوسرے توں ہم آہنگ نئيں نيں۔(۴۸۹)
عرباں وچ صنعت کچھ اس طرح اے: زرگری، نجاری، آہنگری (لوہارکا کم) بُنائی، بندوقاں دی مرمت کرنااور حیواناں دی ڈاکٹری تے بعض اوہ چیزاں جو طبّ دا حصہ نيں مثلاً حجامت (بدن دا خراب خون کڈنا) تے زخمیں دی مرہم پٹّی کرنا وغیرہ، لیکن صنعت گری عرباں وچ اچھے کم نئيں سمجھے جاندے سن ايسے وجہ توں ایہ کم کرنے والے یا تاں عرب نئيں ہُندے سن یا فیر عرب دے غیر مشہور قبیلےآں نال تعلق رکھدے سن، تے اوہ جدوں کسی نوں برا بھلا کہندے سن تاں اسنوں ”ابن الصانع“(صنعت گر زادہ) کہندے سن تے اس لفظ نوں اس طرح ادا کردے سن کہ انہاں تمام معنی نوں شامل ہوئے۔
اس دے بعد حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ عجیب گل تاں ایہ اے کہ عرب ہن وی اونٹھ، گوسفند چَرانے تے گدہاں دی پرورش کو، خرید وفروخت تے ہور صنعت گری تے تجارت اُتے ترجیح دیندے نيں۔(۴۹۰) ایہ سی عرب دے امیر طبقہ دی زندگی، جس دے ضمن وچ معمولی افراداور خانہ بدوشاں دی زندگی دے حالات وی معلوم ہوگئے۔
نجد دے عرباں دی عادات و اطوار دے پیش نظر وہابیت دی ترقی تے پیشرفت دا کافی تک اندازہ لگایا جاسکدا اے، نجدی اپنے حاکم دے تابع ہُندے سن تے انہاں دے حكّام ہمیشہ دوسرےآں اُتے غلبہ پانے دی فکر وچ رہندے سن، تے جداں کہ آپ نے ملاحظہ فرمایا کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نوں شروع وچ بہت ساریاں مشکلات تے دشواریاں دا سامنا کرنا پيا، لیکن جس وقت محمد ابن سعود (نجد ی حاکم) اس دی مدد دے لئی تیار ہوگیا تاں اس دی ترقی دے راستے ہموار ہونے لگے تے اس دے بوہت سارے لوک مرید بن گئے ۔
دوسری گل ایہ اے کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب اپنے مخالفین نال جنگ نوں جھاد دا ناں دیندا سی اسنوں اپنا بنیادی مقصد قرار دے رکھیا تھاکہ جدوں اوہ دوسرے علاقےآں تے قبیلےآں اُتے غلبہ کرلیندے سن تاں انہاں دے مال نوں پرت لیا کردے سن تے انہاں دی زمیناں اُتے قبضہ کرلیا کردے سن، تے چونکہ بادنشین (خانہ بدوشاں) دی عادت ہی یھی سی ايسے وجہ توں فوراً اس دے پِچھے پِچھے ہوجایا کردے سن خصوصاً انہاں وچوں اکثر اک دوسرے دے دشمن ہويا کرتےتھے تے اک قبیلہ دوسرے قبیلہ اُتے حملہ کرنے دے لئی تیار رہندا سی۔(۴۹۱)
اک دوسری گل ایہ کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ دے اسلام تے سلف صالح دی سیرت اُتے عمل کرنے دی دعوت دیندا سی تے اس طرح دیاں گلاں کردا سی کہ سننے والےآں دا عقیدہ ایہ ہوجاندا سی کہ جے اسيں لوک اس دی اطاعت کرن تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب تے تابعین دی طرح ہوجاواں گے تے عرباں دے درمیان اس طرح دی تقریراں دے ذریعہ ایہ گل انہاں دے ذہن نشین کرادتی کہ صرف وھی حقیقی مسلمان تے اہل بہشت نيں، تے جے اس دے نال رہکر قتل ہوجاواں یا کسی نوں قتل کرداں تاں دونے صورتاں وچ انہاں دی ہی کامیابی اے۔
اس زمانہ وچ نجد دا علاقہ اک بیک ورڈ علاقہ سی تے بمشکل کوئی اوتھے جاندا سی یانجدیاں وچوں کوئی باہر سفر دے لئی نکلدا سی، نجد دے لوک سادہ سن تے تمام دوسری جگہاں توں بے خبر، دنیا وچ جو کچھ وی ہُندا سی انہاں نوں اس دی خبر نئيں ہُندی سی، انہاں نوں بہت ہی کم اعتقادی مسائل دی تعلیم دتی گئی سی، ظاہر سی گل اے کہ اس طرح دے لوکاں وچ محمد بن عبد الوہاب دیاں گلاں بہت جلدی موثر ہوگئياں، تے بہت ہی کٹّر پن توں اس دا دفاع کرنے لگے، ایتھے تک کہ اس دے اس راستہ وچ اپنی جان دی وی پرواہ نئيں کردے سن ۔
جے ایہ فرض کرلو کہ وہابیت دی داغ بیل نجدیاں دے ماحول دے علاوہ کسی دوسری جگہ اُتے پائی جاندی تاں کيتا فیر وی اِنّی ترقی حاصل ہوسکدی تھی؟! ظاہراً اس دا جواب” نھیں“ اے، کیونجے جس طرح توں اسيں کتاب دے آخر وچ بیان کرن گے کہ وہابیاں دی ایہ دعوت نجد دے علاوہ صرف چند علاقےآں وچ محدود رہی، تے گھٹیا قسم دے لوکاں نے اسنوں پھیلانے دی کوشش کيتی،ایتھے تک کہ پنجاب (ہندوستان) وچ وی وھی طریقہ کار اپنایا گیا جونجد وچ شیخ محمد بن عبد الوہاب تے اس دے مریداں دا سی، لیکن انہاں وچوں کسی دی کوشش کامیاب نہ ہوسکی۔(۴۹۲) [۳۴]
تریخ آل سعود
سودھواس گل وچ کوئی شک ہی نئيں کہ نجد وحجاز وچ وہابیت دے پھیلنے دی اصل وجہ خاندان ”آل سعود“ اے، ایتھے تک کہ آل سعود نے وہابیت نوں اپنے ملک دا رسمی (سرکاری) مذہب قرار دیدتا، تے ايسے دی مدد توں محمد بن عبد الوہاب نے اپنے مذہب دی تبلیغ و ترویج شروع دی تے نجد دے دوسرے قبیلےآں نوں اپنا مطیع بنایا، ایہ آل سعود ہی سن جس نے محمد بن عبد الوہاب دے مرنے دے بعد اس دے عقائد تے نظریات نوں پھیلانے وچ اپنی پوری طاقت صرف کردتی، تے کِسے وی مشکل دے مقابلہ وچ انہاں دے حوصلے پست نہ ہوئے۔
اسی وجہ توں وہابیاں دی تریخ وچ آل سعود دی تریخ اہم کردار رکھدی اے، خاندان آل سعود، حافظ وھبہ دی تحریر دے مطابق قبیلہ ”عَنَزَہْ“ نال تعلق رکھدا تھاجنہاں دی نجد علاقہ وچ چھوٹی سی حکومت سی، جنہاں دی جزیرہ نما عربستان وچ کوئی حیثیت نئيں سی، لیکن جدوں محمد بن عبد الوہاب ، محمد بن سعود دے پاس گیا تے دونے نے آپس وچ اک دوسرے دی مدد تے نصرت کرنے دا وعدہ کيتا تاں محمد بن سعود دے نال سعودی عرب دے دوسرے امیراں تے قبیلےآں دے سرداروںمیں جنگ تے لڑائیاں ہونے لگياں، عوام دی اکثریت سعودی امیر دی اطاعت کردی سی، لیکن آہستہ آہستہ آل سعود دی حکومت ودھدی چلی گئی تے نجد تے دوسرے علاقےآں وچ اس دا مکمل طور اُتے قبضہ ہوگیا تے وہابیت دے پھیلنے وچ وڈی موثر ثابت ہوئی۔
اسی زمانہ توں اج تک یعنی تقریباً(۲۴۰)سال توں نجد دی حکومت تے تقریباً ۲۴۵سال توں نجد تے حجاز دی حکومت اس خاندان دے ھاتھاں وچ اے، صرف تھوڑی مدت دے لئی آل رشید نے نجد اُتے حکومت کیتی سی تے عبد الرحمن بن سعود نوں نجد توں باہر کڈ دتا سی (جس دی تفصیل انشاء اللہ بعد وچ بیان ہوئے گی) ورنہ انہاں دی حکومت نوں کوئی طاقت ختم نہ کرسکی ایتھے تک کہ عثمانیاں تے محمد علی پاشا دی حکومت نے وی انہاں دی حکومت تے انہاں دے نفوذ نوں کلی طور اُتے ختم نئيں کيتا۔
آل سعود دی حکومت دا آغاز
سودھوخاندان آل سعود دا تعلق عشیرہ مقرن دے قبیلہ (”عَنَزَہ “یا”عُنَیْزَہ“) توں سی جو نجد تے اس دے اطراف مثلاً قطیف تے احساء وچ رہندے سن ۔
سب توں پہلے انہاں وچوں جو شخص اک چھوٹی توں حکومت دا مالک بنا اس دا ناں ”مانع“ سی کیونجے اوہ ”یمامہ“ دے امیر دا رشتہ دار سی جس نے اسنوں ”درعیہ“ دے دو علاقےآں اُتے حاکم بنا دتا،مانع دی موت دے بعد اس دی ریاست اس دے بیٹےآں نوں مل گئی، چنانچہ مانع دے بعد اس دے بیٹے”ربیعہ“ نے حکومت کیتی باگ ڈورسنبھالی، اس نے آہستہ آہستہ اپنی حکومت نوں وسیع کيتا اس دے وی موسیٰ ناں دا اک بیٹا سی جو بہت ہوشیار تے بھادر سی، چنانچہ موسیٰ نے اپنے باپ دے ھاتھاں توں حکومت کھو لی تے نیڑے سی کہ اسنوں قتل کردیندا، ایتھے تک کہ اس دی طاقت روز بروزودھدتی گئی اوہ ايسے علاقہ دے اطراف وچ موجود آل یزید دی حکومت نوں گراکر اس اُتے وی قابض ہوگیا۔
اس طرح آل مقرن یا قبیلہ عنیزہ نے اپنے لئے اک مختصر سی حکومت بنالی تے نجد تے اس دے قرب وجوار وچ شھرت حاصل کرلئی، لیکن جداں کہ عرض کيتا جاچکيا اے کہ اس حکومت کیتی کوئی خاص حیثیت نئيں سی ایتھے تک کہ محمد بن سعود دی حکومت بنی تے محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعود وچ معاہدہ ہويا۔
”دائرة المعارف اسلامی“ نے درعیہ وچ وہابیاں (یا آل سعود) دی حکومت نوں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا اے:
۱۔ وہابیت دے آغاز توں مصر یاں دے حملہ تک (۱۸۲۰ء) اس وقت درعیہ شھر دار السلطنت سی۔
۲۔ ترکی تے فیصل آل سعود نے دوبارہ حکومت حاصل کيتی اس زمانہ ابن رشید حائل دا حاکم تھا(یعنی۱۸۲۰ء سے۱۹۰۲ء تک) اس وقت حکومت دا مرکز ریاض سی۔
۳۔ ۱۹۰۲ء جدوں ابن سعود نے آل رشید توں حکومت نوں کھو کر اپنے قبضہ وچ لے لےا،(۴۹۳) چنانچہ اس وقت توں سعودی حکومت نے بہت تیزی دے نال پیشرفت تے ترقی دی اے ،سعوی حکومت نوں مذکورہ تن حصےآں اُتے تقسیم کرنامناسب اے کیونجے انہاں تِناں حصےآں وچ ھر حصے دی کیفیت اک دوسرے توں جدا اے۔
محمد ابن سعود کیہڑی؟
محمد بن عبد الوہاب دے حالات زندگی وچ مختصر طور اُتے بیان کيتا گیا کہ محمد بن سعود نے وہابیت نوں پھیلانے وچ بہت کوشش کيتی، تے اس گل کيتی طرف وی اشارہ کيتاگیاکہ محمد بن عبد الوہاب نے اسنوں دوسرے علاقےآں اُتے غلبہ پانے دے سنھرے خواب دکھائے ۔
محمد بن سعود نے اپنے مقصد تک پہونچنے دے لئی حسن انتخاب تے اس راستہ وچ مستحکم پائیداری دا ثبوت دتا جس دی وجہ توں اوہ کدی مشکلات دے سامنے مایوس نئيں ہويا، تے نہ ہی اسنوں مشکلات دا احساس ہويا، تے ایہ گل سب نوں معلوم اے کہ جو لوک اک طولانی عرصے توں اپنے عقائد اُتے عمل کردے آئے نيں تے دوسرےآں دے عقائد نوں باطل سمجھدے رہے نيں انہاں دے سامنے نويں عقائد نوں پیش کرنا تے انہاں نوں قبول کرانا کوئی آسان کم نئيں سی، ايسے وجہ توں شیخ محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعودکو شروع شروع وچ بہت ساریاں مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔(۴۹۴)
حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ۱۱۸٧ھ محمد بن سعود دے لئی بہت سختی دا سال سی کیونجے ”عر عر بن خالدی“ احساء دے حاکم، تے ” سید حسن بن ھبة اللہ“ نجران دے حاکم نے آپس وچ معاہدہ کيتا کہ درعیہ شھر اُتے حملہ کرن تے انہاں دے نويں مذہب نوں نیست ونابود کرداں، تے اس مذہب دے مروّج افراد نوں وی درہم وبرہم کرداں، ادہر توں عرعر تے دوسرے مخالفاں دی فوج حالے تک نئيں پہونچی سی کہ محمد بن سعود نے دیکھیا کہ اس دا بیٹا ”حائر“ (خرج تے ریاض دا درمیانی علاقہ) علاقہ وچ شکست کہاچکيا اے، ایہ سب کچھ دیکھ کے محمد بن سعود کووڈی فکر لاحق ہوئی، لیکن شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اس دی حوصلہ افزائی کیتی۔
اور ايسے دوران شیخ محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعود تے امیر نجران وچ صلح ہوگئی(۴۹۵) لہٰذا محمد بن سعود دے لئی در پیش خطرہ ٹل گیا۔
”دائرة المعارف اسلامی “ نامی کتاب اس سلسلہ وچ ایويں رقمطراز اے کہ۱۱۵۹ھ وچ محمد بن سعود نے محمد بن عبد الوہاب توں مل کے قرب جوار دے علاقےآں اُتے حملہ کردتا تے انہاں دے تمام مال ودولت نوں غارت کرایا، انہاں سب چیزاں نوں دیکھ انہاں دے دوسرے قرب جوار دے امراء مثلاً بنی خالد (حاکم احساء) یا آل مکرّمی (حاکم نجران) نے انہاں توں چھیڑ خوانی شروع دی لیکن اوہ فیر وی وہابیت دی پیشرفت نوں نہ روک سکے، تے اشراف مکہ(۴۹٦) وی وہابیاں نوں دین توں خارج سمجھدے سن، لہٰذا انہاں نوں اماکن متبرکہ دی زیارت کرنے دی اجازت نئيں دیندے سن ۔
زینی دحلان صاحب کہندے نيں کہ وہابیوںنے کچھ لوکاں نوں شریف مسعود دے پاس بھیجیا تاکہ انہاں نوں حج دی اجازت مل جائے تے انہاں کامقصد ایہ سی کہ ایہ لوک اپنے عقائد نوں حرمین شریفین دے افراد دے سامنے پیش کرن، البتہ انھاں نے اس توں پہلے وی تِیہہ علماء اُتے مشتمل اک وفد انہاں دے پاس بھیجیا سی تاکہ مکہ ومدینہ دے لوکاں دے عقائد نوں فاسد تے باطل ثابت کيتا جاسکے۔
ہاں تک کہ وہابیاں نوں حج دی اجازت دے بدلے معین مقدار وچ سالانہ ٹیکس دینا وی منظور سی، مکہ تے مدینہ دے لوکاں نے وہابیت دے بارے وچ سنیا سی، لیکن انہاں دی حقیقت دے بارے وچ معلومات نئيں رکھدے سن تے جدوں نجدی علماء (وہابی گروپ) مکہ پہونچے تاں شریف مسعود نے حرمین دے علماء نوں انہاں لوکاں توں مناظرہ کرنے دا حکم دیدتا، مناظرے دے بعد شریف مکہ نے اپنے قاضی شریح نوں حکم دتا کہ انہاں لوکاں دے کفر اُتے اک تحریر لکھ دے، چنانچہ انہاں سبھوںکے گلے وچ طوق تے پیراں وچ زنجیراں ڈال کر زندان بھیج دتا گیا۔(۴۹٧)
۱۱٦۲ھ وچ اشراف مکہ نے وہابیاں دے بارے وچ تفصیلی رپورٹ عثمانی بادشاہ دے سامنے پیش کيتی، تے ایہ سب توں پہلا موقع سی کہ عثمانی بادشاہ وہابیت توں آگاہ ہويا، آخر کار محمد بن سعود۱۱٧۹ھ وچ تِیہہ سال حکومت کرنے دے بعد اس دنیا توں چل بسا۔(۴۹۸)
عبد العزیز بن محمد بن سعود
سودھوعبد العزیز (تریخ پیدائش۱۱٧۹ھ متوفی۱۲۱۸ھ) محمد بن سعود دا وڈا بیٹا سی اس نے باپ دے مرنے دے بعد حکومت کیتی باگ ڈور سنبھالی، تے اپنی حکومت کیتی توسیع تے وہابیت دی تبلیغ وچ بہت کوشش کيتی، اس نے اپنی حکومت دے تِیہہ سالاں وچ ہمیشہ اپنے قرب وجوار دے قبیلے نال جنگ وجدال کی،۱۲۰۸ھ وچ احساء دے علاقہ نوں فتح کيتا، یا حافظ وھبہ دے قول دے مطابق :سپاہ اسلام نے احساء دے حاکم بنی خالد نوں نیست و نابود کيتا،اور احساء تے قطیف دے فتح کرنے دے بعد وہابیاں نے خلیج فارس دے سواحل دا رخ کيتا۔
اساں پہلے ایہ بیان کيتا کہ محمد بن عبد الوہاب نے کچھ افراد نوں اپنے عقائد نوں پیش کرنے تے حج دی اجازت دے لئی شریف مسعود دے پاس بھیجیا، لیکن شریف مسعود نے انہاں دی گرفتاری دا حکم صادر کردتا تے انہاں دے کفر دا حکم دیدتا، تے انھاں حج دی اجازت وی نہ دی۔
وہابی لوک شریف مسعود دی موت تک (۱۱٦۵ھ) اعمال حج توں محروم رہے، تے جدوں شریف مسعود دی موت دے بعد اس دے بھائی مساعد بن سعید نے مکہ دی حکومت حاصل کيتی تاں اک بار فیر وہابیاں نے حج دی اجازت دے لئی کچھ افراد نوں انہاں دے پاس بھیجالیکن اس نے وی حج دی اجازت نئيں دی۔
۱۱۸۴ھ وچ مساعد شریف مکہ دا وی انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی احمد اس دی جگہ اُتے بیٹھیا تاں اک بار فیر نجدی علماء نے کچھ افراد اُتے مشتمل وفد نوں احمد دے پاس بھیجیا تاکہ حج دی اجازت حاصل کرن، اس نے وی مکی علماء نوں وہابی علماء دے عقائد دا پتہ لگانے دا حکم دتا، چنانچہ انھاں نے وہابی علماء نوں ”زندیق“(بے دین) قرار دیدتا،اور شریف نے انہاں نوں اعمال حج دی اجازت نئيں د ی۔
۱۱۸٦ھ وچ شریف سُرور بن شریف مساعد نے مکہ دی حکومت اپنے چچا دے ھاتھاں توں کھو لی(۴۹۹) تے و ھابیاں کوجزیہ دینے دی شرط پرحج دی اجازت دیدی، لیکن انہاں لوکاں نے جزیہ دینے توں انکار کردتا،(۵۰۰) تے ایہ حق انہاں کو۱۲۰۲ھ تک حاصل رہالیکن ايسے سال شریف غالب، شریف سرور دا جانشین بنا، تے اس نے مذکورہ حق نوں انہاں توں سلب کرلیا، تے عبد العزیز توں آمادہ جنگ ہوگیا۔
عبد العزیز دی وی ہمیشہ یھی کوشش سی کہ کسی طرح توں مکہ نوں فتح کرلے، تے کِسے بھانہ دی تلاش وچ سی، چنانچہ جدوں اس نے شریف غالب نوں آمادہ جنگ دیکھیا تاں اس نے وی اپنے لشکر نوں مکہ دی طرف روانہ کردتا، تے جدوں شریف غالب تے عبد العزیز دے درمیان جنگ چھڑی تاں ایہ جنگ تقریباً نو سال تک جاری رہی، تے اس مدت وچ تقریباً پندرہ وڈے حملے ہوئے جس وچ کِسے اک نوں وی فتح حاصل نہ ہوئی۔
اس سلسلہ وچ ”تریخ المملکة العربیة السعودیہ“ دے مولف کہندے نيں :۱۲۰۵ھ وچ شریف غالب نے نجدیاں توں لڑنے دے لئی اپنے بھائی عبد العزیز دی سرداری وچ دس ہزار دا لشکربھیجیا جس دے پاس ویہہ توپاں وی سی، لیکن فیر وی مذکورہ لشکر فتح یاب نہ ہوسکا۔
مذکورہ کتاب دے مولف نے نجدی وہابیاں دی طرفداری وچ بہت مبالغہ کيتا اے، چنانچہکھا جاندا اے کہ شریف غالب دے عظیم لشکر جس دے نال حجاز ، شَمّر تے مُطیّروغیرہ دے بہت لوک ”قصر بسّام“ نوں فتح کر نے دی غرض توں انہاں دے لشکر وچ شامل ہوگئے سن، جدوں کہ انہاں دے فقط تِیہہ لوک دفاع کردے سن تے ايسے طرح اوہ شاعر نامی علاقہ نوں اک مھینہ محاصرہ دے بعد وی اس اُتے قبضہ نہ کرسکے جدوں کہ اس علاقہ وچ چالیس افراد توں زیادہ نئيں سن ۔(۵۰۱)
آخر کار۱۲۱۲ھ وچ ”غزوة الخرمہ“ نامی حملہ وچ عبد العزیز، شریف غالب دے لشکر اُتے غالب ہوگیا، لیکن جداں کہ حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ اس وقت دی سیاست اس گل دا تقاضا کردی سی کہ دونے فریقاں وچ صلح برقرار ہوجائے، تے نجدیاں دے لئی صرف حج دا راستہ کھول دتا جائے،۱۲۱۴ھ وچ امیر نجد حج دے لئی روانہ ہويا ایہ سب توں پہلا موقع سی کہ کسی نجدی امیر نے اعمال حج انجام دئے، اس توں پہلے یعنی۱۲۱۳ھ وچ صرف نجدی عوام حج دے لئی جا چکے سن ۔
بھر حال صلح نامہ اُتے کچھ ہی مدت تک عمل ہويا، تے فیر ایہ صلح ختم ہوگئی، کیونجے انہاں وچوں اک دوسرے اُتے تہم ت لگاندا سی کہ اس نے صلح کيتی شرطاں تے صلح نامہ اُتے صحیح توں عمل نئيں کيتا اے، نجدیاں دی ایہ عام سیاست سی کہ پورے جزیرة العرب وچ ساڈی دسی ہوئی توحیدنافذ ہو، تے انہاں دے تمام مخالفین ختم ہوجاواں۔
چنانچہ چند سال کچھ آرام توں گذرے، تے ۱۲۱۵ھ وچ عبد العزیز تے اس دا بیٹا نجد دے بوہت سارے لوکاں (زن ومرد تے بچےآں) دے نال حج دے ارادے توں نکلیا تے حالے ست منزل ہی طے دی سن کہ تھکن دا احساس ہونے لگا، تے ايسے وجہ توں نجد وچ واپس آگئے، لیکن سعود نے جاکے اعمال حج انجام دتے مکہ پہونچ کر شریف مکہ نال ملاقات کيتی۔(۵۰۲)
اس سفر دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ”عسیر“، ”تھامہ“ تے ”بنی حرب“ دے قبیلے سعود توں مل گئے تے جدوں شریف غالب نے ایہ خبر سنی تاں بہت ناراض ہويا، ايسے اثنا وچ سعود تے شریف غالب دے کارندےآں وچ کِسے گل اُتے کچھ اختلاف ہوگیا تاں اک بار فیر دونے وچ جنگ کيتی تیاریاں شروع ہوگئياں، تے ایہ جنگ وی کئی سال تک ہُندی رہی، تے دونے فریقاں دے درمیان تیرہ جنگی واقعات پیش آئے ،وہابیاں دی طاقت ہر لحاظ توں شریف غالب دی طاقت توں زیادہ سی، ايسے وجہ توں وہابیاں نے شریف غالب اُتے دائرہ تنگ کردتا، چنانچہ نجدیاں طائف شھر (مکہ دے نزدیک) اُتے قبضہ کرلیا۔
جمیل صدقی زھاوی، فتح مکہ دے بارے وچ کہندے نيں کہ وہابیاں دے سب توں برے کمیں وچوں (مسلماناں) دا قتل عام اے جس وچ چھوٹے وڈھیاں دے علاوہ اوہ شیر خوار بچے وی نيں جنہاں نوں انہاں دی مااں دے سینہ توں کھو کر انہاں دے سروتن وچ جدائی کردتی، تے ایداں دے بچےآں نوں وی تہہ تیغ کردتا جو قرآن پڑھنے وچ مشغول سن، تے جدوں گھراں وچ کوئی باقی نئيں بچدا سی تواوتھے توں مسجدوںاور دکانوںکا رخ کيتا کردے سن تے اوتھے اُتے موجود تمام لوکاں نوں قتل کردیندے سن ایتھے تک کہ جو لوک رکوع تے سجدے دی حالت وچ ہُندے سن انہاں نوں وی قتل کردتا کردے سن (۵۰۳) یھی نئيں بلکہ انہاں دے گھراں وچ جو کتاباں قرآن مجید، صحیح بخاری وصحیح مسلم تے حدیث وفقہ دی دوسری کتاباں ہودیاں سن انہاں سب نوں باہر سُٹ کر پامال کردیندے سن، ایہ واقعہ۱۲۱٧ھ وچ رونما ہويا،(۵۰۴) اس دے بعد انہاں لوکاں نے مکہ دا رخ کيتا لیکن چونکہ حج دا زمانہ سی تے اس موقع اُتے اوتھے حملہ کردے تاں تمام حجاج مل کران نال جنگ دے لئی تیار ہوجاندے ايسے وجہ توں انھاں نے حج دا زمانہ گذر جانے تک صبر کيتا، تے جدوں حجاج اپنے اپنے وطن پرت گئے تاں انھاں نے مکہ اُتے حملہ شروع کردتا۔(۵۰۵)
شاہ فضل رسول قادری (ہندی) متوفی۱۲۸۹ھ سیف الجبار نامی کتاب وچ اس خط نوں پیش کردے نيں جس نوں نجدی علماء نے طائف وچ قتل وغارت دے بعد مکی علماء دے ناں لکھیا اے ،اور اس دے بعد مکی علماء دا جواب وی نقل کيتا، تے خود موصوف نے وی بعض جگہاں اُتے فارسی بولی وچ کچھ توضیحات دتیاں نيں، مکہ دے علماء نجدیاں دے خط دا جواب دینے دے لئی نماز جمعہ دے بعد خانہ کعبہ دے دروازہ دے پاس کھڑے ہوئے تے اس مسئلہ دے بارے وچ گفتگو دی اس جلسہ دے صدر جناب احمد بن یونس باعلوی نے انہاں دیاں گلاں نوں قلم بند کرنے دے لئی کہیا، (چنانچہ اوہ خط لکھیا گیا)
نجدیاں دیاں گلاں تے مکی علماء دا جواب
شاہ فضل قادری دی توضیحات دے نال تقریباً(۸۹)ستوناں (ھر صفحہ وچ دو ستون) وچ ذکر ہويا اے، ایہ گلاں جو اسيں ذکر کرن گے اوہ نجدیاں دے خط دے باب اول (باب الشرک) تے باب دوم (باب البدعة) توں متعلق نيں۔
اس خط نوں لکھنے والے احمد بن یونس باعلوی خط دے آخری حصے وچ لکھدے نيں، کہ باب اول دے بارے وچ ساڈا نظریہ تمام ہويا، نماز عصر دا وقت نیڑے آگیا، تے نماز پڑھی جانے لگی تے علماء اپنی جگہ توں اٹھیا کھڑے ہوئے، شیخ عمر عبد الرسول تے عقیل بن یحيٰ علوی تے شیخ عبد الملک تے حسین مغربی اس خط دا املاء بول رہے سن ۔
اور جدوں علماء نماز توں فارغ ہوئے تاں دوسرے باب (یعنی باب البدعة) دے بارے وچ گفتگو شروع ہوئی کہ اچانک طائف دے ستمدیدہ تے مظلوم لوک مسجد الحرام وچ وارد ہوئے تے لوکاں نوں اپنی روداد سنائی تے انہاں نوں ایہ خبر وی دتی کہ نجدی مکہ وچ وی آئےں گے، تے ایتھے آکے قتل وغارت کرن گے۔
چنانچہ اہل مکہ نے جدوں ایہ خبر سنی تاں بہت پریشان ہونے لگے گویا کہ قیامت آنے والی اے، علماء مسجد الحرام دے منبر دے پاس جمع ہوگئے تے جناب ابوحامد منبر اُتے تشریف لے گئے تے نجدیاں دا خط تے اس دا جواب لوکاں نوں پڑھ کر سنانے لگے۔
اور اس دے بعد علماء، قضات تے مفتیاں توں خطاب کیہ تسيں حضرات نے نجدیاں دیاں گلاں نوں سنیا تے انہاں دے عقائد نوں جان لیا ہن انہاں دے بارے وچ آپ لوکاں دتی کیہ رائے اے ؟۔
اس وقت تمام علماء، قضات تے اہل مکہ تے دوسرے اسلامی ملکاں توں آئے حاجی مفتیاں نے نجدیاں دے کفر دا فتویٰ دتا تے نال نال ایہ وی کہیا کہ امیر مکہ اُتے انہاں توں مقابلہ دے لئی جلدی کرنا واجب اے تے تمام مسلماناں اُتے وی انہاں دی حمایت تے مدد کرنا واجب اے، تے انہاں دے مقابلہ وچ شرکت کرنا واجب اے تے جے کوئی شخص بغیر عذر خواہی دے جنگ توں منھ موڑے گا تاں اوہ شخص گناہکار اے ،اور انہاں لوکاں نال جنگ کرنے والا مجاہد اے تے ايسے طرح انہاں دے ھاتھاں توں قتل ہوئے نے والا شخص شھید ہوئے گا۔
علماء تے مفتیاں نے اس گل توں اتفاق کردے ہوئے مذکورہ فتوے اُتے اپنی اپنی مھر لگائی، تے نماز مغرب دے بعد شریف مکہ دے حضور وچ پہونچے تے سب لوکاں نے مل کے ایہ طے کرلیا کہ جنگ دے لئی تیار ہوجاواں تے کل صبح دے وقت نجدیاں توں مقابلہ کرنے دے لئی حدود حرم توں خارج ہوجاواں۔(۵۰٦)
لیکن شریف غالب مکہ وچ نہ رہ سکے، ايسے بنا اُتے اپنے بھائی عبد المعین نوں مکہ وچ اپنا جانشین بنایا تے خود جدّہ بندرگاہ نکل گئے، لیکن عبد المعین سعود توں مل بیٹھیا تے اک خط لکھ کے اس توں امان چاہی، تے اس نے اپنے خط وچ ایہ وی لکھیا کہ اہل مکہ آپ دی پیروی کرنے دے لئی حاضر نيں، تے اوہ خود وی سعود دی طرف توں مکہ دا والی ہونا پسند کردا اے۔
شریف دے بھیجے ہوئے افراد سب لوک بزرگ ہستیاں سن، تے ”وادی السّیل“ (طائف تے مکہ دے درمیان) وچ سعود نال ملاقات کيتی۔
چنانچہ انہاں دے درمیان ضروری گفتگو انجام پائی، اس گفتگو دے بعد سعود نے عبد المعین دی اس پیشکش نوں وی قبول کرلیاجو اس نے اپنے خط وچ لکھی سی، تے اہل مکہ نوں دین خدا و رسول دی طرف دعوت دتی، تے اپنے اک خط وچ عبد المعین نوں مکہ دا والی مقرر کيتا، عبد المعین دے بھیجے ہوئے افراد وی صحیح وسالم مکہ پلٹ گئے، سعود دا خط ٧محرم الحرام۱۲۱۸ھ نوں روز جمعہ مفتی مالکی دے ذریعہ سب دے سامنے پڑھیا گیا۔
خط دی عبارت اس طرح اے:
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیْمْ
” مِنْ سُعُوْدْ بِنِ عَبْدِ الْعَزِیْزِ اِلٰی كَافَّةِ اَهْلِ مَكَّةَ وَالْعُلَمَاءِ وَالاَغَاوٰاتِ وَقَاضِی السُّلْطَانِ
اَلسَّلاٰمُ عَلٰی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدیٰ اَمَّا بَعْد:
فَاَنْتُمْ جِیْرَانُ اللّٰهِ وَسُكَّانُ حَرَمِه، آمِنُوْنَ بِامْنِه، اِنَّمَا نَدْعُوكُمْ لِدِیْنِ اللّٰهِ وَرَسُوْلِهِ
( قُلْ یَا اَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا اِلٰی كَلِمَةٍ سِوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَكُمْ اَنْ لاٰ نَعْبُدَ اِلّٰا اللّٰهَ وَ لاٰ نُشْرِكَ بِه شَیْئاً وَلاٰ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً اَرْبَاباً مِنْ دُوْنِ اللّٰهِ، فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُوْلُوْااَشْهَدُوْا بِاَنَّا مُسْلِمُوْنَ )
فَاَنْتُمْ فِی وَجْهِ اللّٰهِ وَ وَجْهِ اَمِیْرِ الْمُسْلِمِیْنَ سُعُوْد بِنْ عَبْدِ الْعَزِیْزِ وَاَمِیْرُكُمْ عَبْدُ الْمُعِیْنِ بْنُ مُسَاعِدِ فَاسْمَعُوْا لَهُ وَاَطِیْعُوْا مَا اَطَاع َاللّٰهَ وَالسَّلاٰمْ“
(شروع کردا ہاں اس اللہ دے ناں توں جو وڈا رحمن تے رحیم اے ،ایہ خط سعود بن عبد العزیز دی طرف توں تمام اہل مکہ، علماء، خواجگان(۵۰٧) تے سلطان عثمانی دی طرف معین قاضی دی طرف، سلام ہوئے انہاں لوکاں اُتے جنھاں نے ہدایت دا اتباع کر ليا اے ،اما بعد: (بعد وچ حمد خدا تے درود سلام بر پیغمبر اکرم)
تم لوک خدا دے ہمسایہ تے پڑوسی ہوئے تے اس دی امان، خانہ خدا وچ رہندے ہو، خدا دی امان توں امان وچ ہو، اسيں تسيں نوں دین خدا تے دین رسول اللہ دی دعوت دیندے نيں۔
”اے پیغمبرآپ کہہ داں کہ اے اہل کتاب آو تے اک منصفانہ کلمہ اُتے اتفاق کرلاں کہ خدا دے علاوہ کسی دی عبادت نہ کرن، کسی نوں اس دا شریک نہ بناواں، آپس وچ اک دوسرے نوں خدا دا درجہ نہ داں، تے جے اس دے بعد وی ایہ لوک منھ موڑاں تاں کہہ دیجئے کہ تسيں لوک وی گواہ رہنا کہ اسيں لوک حقیقی مسلمان تے اطاعت گذار نيں“
تم لوکاں نوں چاہیدا کہ خدا تے سعود امیر مسلمین دی راہ اُتے چلو، تے تواڈا والی عبد المعین بن مساعد اے اس دی گلاں نوں سنو، تے جدوں تک اوہ خدا دی اطاعت کرے تسيں سب اس دی اطاعت کرو والسلام۔)
سعود(۸)محرم کوبحالت احرام مکہ وچ وارد ہويا، طواف تے سعی دے بعد شریف غالب دے باغ وچ مہم انہاں ہويا، اس دے بعد مسجد الحرام گیا تے لوکاں دے سامنے اک تقریر دی جس وچ اہل مکہ نوں توحید دی دعوت دتی، تے اک دوسری تقریر دے درمیان تمام لوکاں دے لئی ایہ حکم صادر کيتا کہ جِنّی قبراں اُتے وی گنبد نيں سب نوں گرادو۔(۵۰۸)
اس سلسلہ وچ ”جبرتی“ کہندا اے کہ بوہت سارے اہل مکہ دوسرے حجاج دے نال وہابیاں دے سامنے توں بھج نکلے، کیونجے لوک وہابیاں دے عقائد دے برخلاف عقائد رکھدے سن، مکہ دے علماء تے عوام الناس وہابیاں نوں خوارج تے کافر کہندے سن، صرف اہل مکہ ہی نئيں بلکہ دوسرے لوک وی انہاں عقائد دے برخلاف اظھار عقیدہ کردے سن ۔
اس دے بعد وہابیاں دے رئیس (سعود) نے یمن دے امیر حجاج نوں وی اک خط لکھیا تے کئی صفحات وچ اپنے عقائد لکھ کے بھیجیا، سعود نے اس خط وچ جس نوں جبرتی نے نقل کيتا اے، اس گل اُتے توجہ دلائی کہ جو لوک مُرداں توں لَو لگاندے نيں انہاں توں حاجت طلب کردے نيں، قبراں دے لئی نذر یا قربانی کردے نيں یا انہاں توں استغاثہ کردے نيں، ایہ نہ کرن اس نے لوکاں نوں بہت ڈرایا دہمکایا، ايسے طرح انبیاءعلیهم السلاماولیاء اللہ دی قبور دی تعظیم کرنا قبراں اُتے گنبد بنانا، انہاں اُتے چراغ جلیانا قبراں دے لئی خدمت گذار معین کرنا وغیرہ وغیرہ انہاں سب دی شدت دے نال ممانعت کردتی، قبراں دی گنبداں نوں ویران تے مسمار کرنے نوں واجب قرار دتا، نال نال ایہ وی اعلان کيتا کہ جو شخص وی ساڈے عقائد نوں قبول نئيں کريں گا اسيں اس نال جنگ کرن گے۔(۵۰۹)
زینی دحلان کہندے نيں کہ وہابی افراد مکہ وچ چودہ دن رہے، اس دوران انھاں نے اوتھے دے مسلماناں توں توبہ کرائی تے اپنے خیال خام وچ انھاں نے لوکاں دے اسلام نوں تازہ کيتا تے جو عقائد مثلاً توسل تے زیارات، شرک سن انہاں سب نوں ممنوع قرار دتا۔(۵۱۰)
اپنے قیام دے نويں دن وہابیاں نے کثیر تعداد وچ لوکاں نوں جمع کيتا جنہاں دے ھاتھاں وچ بیلچے (پھاوڑے)تھے تاکہ اس علاقہ وچ موجود قبراں دی گنبداں نوں مسمار کرداں، سب توں پہلے انھاں نے قبرستان ”معلی“(۵۱۱) جتھے بہت ساریاں گنبدتیاں سن،سب نوں مسمار کردتا اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کيتی جائے ولادت ايسے طرح ابوبکر تے حضرت علی ںکيتی جائے ولادت، ايسے طرح جناب خدیجہ دی گنبد، ہور چاہ زمزم اُتے موجود قبہ تے خانہ کعبہ دے اطراف وچ موجود تمام قبراں نوں ہور خانہ کعبہ توں اُچی تمام عمارتاں نوں مسمار کردتا۔
اس دے بعد انہاں تمام تھاںواں نوں مسمار کردتا جتھے اُتے خدا دے صالح بندےآں دے کچھ وی آثار سن، وہابی حضرات جس وقت قبراں تے گنبداں نوں مسمار کردے سن تاں طبل بجاندے سن تے رجز پڑھدے سن، تے صاحب قبور نوں برے برے لفظاں توں یاد کردے سن، چنانچہ انھاں نے تن دن دے اندر تمام آثار تے قبور نوں نیست ونابود کردتا۔(۵۱۲)
ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ سعود تقریباً ویہہ دن توں زیادہ مکہ وچ رہیا تے اس دے ساتھی صبح سویرے ہی قبراں تے گنبداں نوں گرانے دے لئی نکل جاندے سن ایتھے تک کہ ایہ کم دس دن وچ تمام ہوگیا، تے ایہ لوک اس کم وچ خدا دا تقرب سمجھدے سن ایتھے تک کہ انھاں نے تمام قبور نوں منہدم کردتا۔(۵۱۳)
سعود دے ہور کارنامے تے شریف غالب دی واپسی
سودھوسعود نے اک انوکھا حکم ایہ صادر کيتا کہ نماز عشاء دے علاوہ مذاہب اربعہ دے پیروکاراں نوں ایہ حق حاصل نئيں اے کہ اک نال مسجد الحرام وچ نماز وچ شریک ہون، بلکہ صبح دی نماز وچ شافعی ظھر دی نماز وچ مالکی عصر دی نماز وچ حنفی مغرب دی نماز وچ حنبلی تے نماز جمعہ مفتی مکہ توں مخصوص کردتی گئی۔(۵۱۴)
سعود نے ایہ وی حکم صادر کيتا کہ محمد بن عبد الوہاب دی کتاب کشف الشبھات نوں مسجد الحرام وچ پڑھایا جائے تے تمام خاص وعام اس وچ شریک ہون۔
سعود ۲۴دن مکہ وچ رہیا اس دے بعد شریف غالب دی گرفتاری دے لئی جدہ روانہ ہويا، تے اس علاقہ نوں گھیر لیا لیکن چونکہ جدّہ دے اطراف وچ اُچی اُچی پھاڑیاں نيں تے انہاں دے دفاع دے وسائل وی بہت مضبوط سن جس دی بناپر سعود، شریف غالب نوں گرفتار نہ کرسکا تے مایوس ہوکے نجد پلٹ گیا۔
شریف غالب نے مکہ وچ سعود دے نہ ہونے توں فائدہ اٹھایا تے مکہ واپس آگئے، تے اپنے بھائی عبد المعین دی طرح بغیر کسی روک ٹوک دے شھر نوں اپنے قبضہ وچ کر ليا،(۵۱۵) لیکن وہابی راضی نہ سن کہ مکہ معظمہ انہاں دے ھاتھاں توں چلا جائے، شریف غالب وی چاہندے سن کہ پہلے دی طرح مکہ وچ حکمرانی کرن ،اسی وجہ توں دونے وچ اک بار فیر جنگ دا بازار گرم ہوگیا، ذیقعدہ۱۲۲۰ھ تک ایہ جنگ چلدی رہی، فیر صلح ہوگئی، جس وچ طے پایا کہ وہابی لوک صرف حج دے لئی مکہ معظمہ وچ داخل ہونگے تے فیر واپس چلے جایا کرن گے۔
شریف غالب وی وہابیاں نال جنگ کردے ہوئے تھک چکے سن اپنے اندر مقابلہ کرنے دی طاقت نئيں پارہے سن، تے اپنی پہلی حکمرانی اُتے باقی وی رہنا چاہندے سن ،لہٰذا اس دے پاس ظاہری طور اُتے وہابی مذہب نوں قبول کرنے دے علاوہ تے کوئی چارہ نئيں رہ گیا سی، تے ایہ کہ وہابی حضرات جو چاہن عمل کرےں، تے صلاح الدین مختار دے قول دے مطابق خدا تے اس دے رسول دے دین نوں قبول کرنے وچ سعود دی بیعت کرن۔(۵۱٦)
شریف غالب نے اپنے خلوص نوں سعود دے نزدیک ثابت کرنے دے لئی لوکاں نوں حکم دتا کہ جو گنبد تے مقبرے باقی رہ گئے نيں انہاں سب نوں گرادتا جائے کیونجے بعض مقبراں نوں وہابیاں نے نئيں گرایا سی چنانچہ اس نے مکہ معظمہ تے جدّہ وچ کوئی مقبرہ نئيں چھڈیا، لیکن فیر وی شریف غالب دے ھاتھاں کچھ ایداں دے کم ہُندے رہندے سن جنہاں دی وجہ توں سعود اس توں بد گمان رہندا سی۔
شریف غالب دے قابل توجہ کمیں وچوں اک ایہ سی کہ اوہ تاجر لوکاں توں ٹیکس لیندا سی تے سعود اعتراض کردا سی تاں ایہ کہندا سی کہ ایہ لوک مشرک نيں (اس دا مقصد ایہ سی کہ چونکہ ایہ لوک وہابی نئيں نيںلہٰذا مشرک نيں) تے وچ ایہ ٹیکس مشرکاں توں لے رہیا ہاں مسلماناں توں نھاں۔(۵۱٧)
مدینہ اُتے قبضہ
سودھو۱۲۲۰ھ وچ سعود نے مدینہ اُتے وی قبضہ کرلیا، تے روضہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قیمتی چیزاں کواپنے قبضے وچ لے لیا،اس نے عثمانی بادشاہاں دی طرف توں مکہ تے مدینہ وچ معین کيتے گئے قاضیاں نوں وی شھر توں باہر کڈ دتا۔(۵۱۸)
صلاح الدین مختار صاحب دی تحریر دے مطابق جس وقت مدینہ دی اہم شخصیتاں نے ایہ دیکھ لیا کہ شریف غالب سعود توں بیعت کرنے دے خیال وچ اے تاں انھاں نے سعود نوں پیشکش کیتی کہ اہل مدینہ دین خدا ورسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے سعود دی اطاعت نوں قبول کرلے، یعنی انہاں دی بیعت نوں قبول کرلے، انھاں نے ایہ پیش کش کرنے دے بعد مدینہ منورہ وچ موجود گنبداں تے مقبراں نوں گرانا شروع کردتا۔(۵۱۹)
اس طرح وہابیاں نے اک بہت وڈی حکومت تشکیل دتی کہ جس وچ نجد تے حجاز شامل سن تے عثمانی کارندےآں نوں باہر کڈ دتا، ہور عثمانی بادشاہاں دا ذکر خطبےآں توں کڈ دتا، تے اوہ ايسے اُتے قانع نئيں ہوئے بلکہ عراق دا رخ کيتا مخصوصاً عراق دے دو مشہور شھر کربلائے معلی تے نجف اشرف اُتے حملے کيتے۔
ابتداسنوں ہی آل سعوداور عراق یاں وچ جو اس زمانہ وچ عثمانی بادشاہ دے تحت سن، لڑائی جھگڑے ہُندے رہندے سن تے وہابی لوک عراق دے مختلف شھراں اُتے حملہ کردے رہندے سن، لیکن عراق دے دومشہور شھر نجف تے کربلا اُتے حملہ ایسا نئيں سی جو مختلف شھراں اُتے ہُندا رہندا سی، بلکہ اس حملہ دا انداز کچھ تے ہی سی تے اس حملہ وچ مسلماناں دا قتل عام تے حضرت امام حسینںکے روضہ مبارک دی توھین دے طریقہ توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے مذکورہ کمیں دا بنیادی مقصد انہاں دے مذہبی عقائد سن تے اوہ وی شدت تے تعصب دے نال، کیونجے انھاں نے تقریباً دس سال دی مدت وچ کئی مرتبہ انہاں دونے شھراں اُتے حملہ کيتا اے۔
اساں پہلے وی عرض کيتا اے کہ ابن تیمیہ تے اس دے مرید اس وجہ توں شیعاں توں مخالفت تے دشمنی رکھدے سن کہ انہاں نوں قبراں اُتے حج کرنے والے یا قبراں دی عبادت کرنے والے کہیا کردے سن تے بغیر کسی تحقیق دے انہاں دا گمان ایہ سی کہ شیعہ حضرات اپنے بزرگاں دی قبراں دی پرستش کردے نيں تے خانہ کعبہ دا حج کرنے دے بجائے قبور دا حج کردے نيں، تے ايسے طرح دے دوسرے امور جنہاں دی تفصیل اساں پہلے بیان کيتی اے، سب دی وڈی وضاحت دے نال تردید وی کردتی اے۔
بھر حال چونکہ ایہ دو شھر،(کربلا تے نجف اشرف ) شیعاں دے نزدیک خاص اہمیت دے حامل سن تے نيں، اس بناپر انہاں دونے زیارتگاہاں اُتے بہت بہترین، تے عمدہ گنبداں بنائی گئیاں نيں تے بھت سا نذر دا سامان تے بھت سی چیزاں انہاں روضاں دے لئی وقف کردے نيں تے ہر سال ہزاراں دی تعداد وچ دور تے نزدیک توں مومنین کرام زیارت دے لئی جاندے نيں، تے جداں کہ پہلے وی عرض کرچکے نيںوہابی لوک اپنی کم علمی دی وجہ توں بوہت سارے شبھات تے اعتراضات دے شکار سن جنہاں دی بناپر شیعاں توں بہت زیادہ تعصب رکھدے سن تے ہمیشہ ایسی چیزاں دی تلاش وچ رہندے سن جنہاں دے ذریعہ اپنے مقصد تک پہونچ سکن۔
دائرة المعارف اسلامی دی تحریر دے مطابق، ”خزائل نامی شیعہ قبیلہ“ دی طرف توں نجدی قبیلہ اُتے ہوئی مار پیٹ نوں انھاں نے کربلا تے نجف اُتے حملہ کرنے دا اک بھانہ بنا لیا۔(۵۲۰)
کربلا تے نجف اُتے وہابیاں دے حملے۱۲۱٦ھ وچ عبد العزیز دے زمانہ توں شروع ہوچکے سن جو۱۲۲۵ھ سعود بن عبد العزیز دی حکومت دے زمانہ تک جاری رہے۔
ان حملےآں دی تفصیل وہابی تے غیر وہابی مولفاں نے لکھی اے تے اس زمانہ دی فارسی کتاباں وچ وی ایہ واقعات موجود نيں، نجف اشرف دے بعض علمائے کرام جو انہاں حملےآں دے خود چشم دید گواہ نيں تے انہاں وچوں بعض اپنے شھر دے دفاع وچ مشغول سن انھاں نے انہاں تمام چیزاں نوں اپنی کتاباں وچ لکھاہے جنہاں نوں خود انھاں نے دیکھیا اے یا دوسرےآں توں سنیا اے، اسيں یہاںپر انہاں دیاں کتاباں توں بعض چیزاں نوں نقل کردے نيں:
کربلا اُتے حملہ
سودھووہابی مولف صلاح الدین مختار اس سلسلہ وچ کہندے نيں:
”۱۲۱٦ھ وچ امیر سعود (ابن عبد العزیز) نے اپنی پوری طاقت دے نال نجد تے عشایر دے لوکاں دے نال تے ايسے طرح جنوب ،حجاز تے تھامہ وغیرہ دے لوکاں دی ہمراہی وچ عراق دا رخ کيتا تے ذیقعدہ نوں شھر کربلا پہونچ کر اس شھر نوں گھیر لیا، تے اس لشکر نے شھر دی دیوار نوں گرادتا، تے زبردستی شھر وچ داخل ہوگئے کافی لوکاں نوں گلی کوچےآں وچ قتل کرڈالیا تے انہاں دے تمام مال ودولت پرت لیا، تے ظھر دے وقت تک شھر توں باہر نکل آئے تے ” ماء الابیض “ نامی جگہ اُتے جمع ہوکے غنیمت دی تقسیم شروع ہوئی تے مال دا پانجواں حصہ (یعنی خمس) سعود نے لے لیا تے باقی مال نوں اس طرح اپنے لشکر والےآں وچ تقسیم کيتا کہ پیدل نوں اک تے سوار نوں دوحصّے ملے“۔(۵۲۱)
فیر چند صفحہ بعد لکھدے نيں کہ امیر عبد العزیز بن محمد بن سعود اک عظیم لشکر نوں اپنے بیٹے سعود دی سرداری وچ عراق بھیجیا جس نے ذیقعدہ۱۲۱٦ھ وچ کربلا اُتے حملہ کيتا۔
صلاح الدین مختار صاحب، ابن بشر(۵۲۲) دیاں گلاں نوں نقل کرنے دے بعد کہندے نيں کہ امیر سعود نے اس شھر اُتے حملہ کيتا جس دا شیعاں دی نظر وچ احترام کرنا ضروری اے۔(۵۲۳)
شیخ عثمان بن بشر نجدی مورخ مذکور واقعہ دی تفصیل اس طرح بیان کردے نيں کہ ذی قعدہ۱۲۱٦ھ وچ سعود بھاری لشکر کے نال جس وچ بوہت سارے شھری تے خانہ بدوش (نجد ، جنوب، حجاز تے تھامہ وغیرہ کے) سن حضرت امام حسین دی بارگاہ کربلا دا رخ کيتا تے شھر دے باہر پہونچ کر پڑاو ڈال دتا۔
مذکورہ لشکر نے شھر دی دیوار کوگرادیااور شھر وچ داخل ہوگئے تے شھر وچ پہونچنے دے بعد گھراں تے بازاراں وچ موجود لوکاں دا قتل عام کردتا، تے حضرت امام حسین ں دی گنبد نوں وی گرادتا، تے آپ دی قبر اُتے موجود ہ صندوق (ضریح) جس اُتے یاقوت تے ہور جواہر ات لگے ہوئے سن اس اُتے قبضہ کرلیا، تے انہاں دے تمام مال ودولت، اسلحہ، لباس، فرش، سونا چاندی بہترین تے نفیس قرآن نوں مال غنیمت وچ لے لیا ہور اس دے علاوہ تمام چیزاں نوں غارت کردتا، تے ظھر دے وقت شھر توں باہرنکل گئے، اس حملہ وچ وہابیاں نے تقریباً دو ہزار لوکاں نوں قتل کيتا ۔(۵۲۴)
شیعاں دے عظیم عالم دین مرحوم علامہ سید جواد عاملی ،نجف اشرف اُتے وہابیاں دے حملہ دے چشم دید گواہ نيں، اوہ وہابی مذہب دی پیدائش دے ضمن وچ اس طرح فرماندے نيں کہ۱۲۱٦ھ وچ حضرت امام حسین ں دے روضہ مبارک نوں غارت کردتا چھوٹے وڈھیاں نوں قتل کر ڈالیا لوکاں دے مال ودولت نوں پرت لیا خصوصاً حضرت امام حسین ں دے روضہ دی بہت زیادہ توھین دی تے اسنوں گراڈالیا۔(۵۲۵)
جن شیعہ مولفاں نے کربلا دے قتل عام دی تریخ(۱۸)ذی الحجہ (عید غدیر)۱۲۱٦ ھ ق۔ بیان کيتی اے انہاں وچوں اک صاحب ”روضات الجنات“بھی نيں جنھاں نے مولیٰ عبد الصمد ہمدانی حائری دے حالات زندگی دے ضمن وچ فرمایااے: بروز چھار شنبہ(۱۸)ذی الحجہ (عید غدیر)۱۲۱٦ ھ ق۔ دا دن سی کہ وہابیاں نے مرحوم ہمدانی نوں اپنی مکاریاں دے نال گھر توں کڈیا تے شھید کردتا۔(۵۲٦)
لیکن اس واقعہ دی تفصیل ڈاکٹر عبد الجواد کلید دار (جو خود کربلا دے رہنے والے نيں) اپنی کتاب تریخ کربلا وحائر حسینی وچ ”تاریخِ کربلائے معلی“ (ص ۲۰، ۲۲)سے کچھ اس طرح نقل کردے نيں :
” ۱۲۱٦ھ وچ وہابی امیر سعود نے اپنے ویہہ ہزار جنگجو بھادراں دا لشکر تیار کيتا تے کربلا شھر اُتے حملہ ور ہويا، اس زمانہ وچ کربلا دی بہت شھرت تے عظمت سی تے ایرانی ،ترکی تے عرب دے مختلف ملکاں توں زائرین آیا کردے سن، سعود نے پہلے شھر نوں گھیرا تے اس دے بعد شھر وچ داخل ہوگیا، تے دفاع کرنے والےآں کاشدید قتل عام کيتا، شھر دے اطراف وچ خرمے دی لکڑیاں تے اس دے پِچھے مٹی دی دیوار بنی ہوئی سی جس نوں انھاں نے توڑ ڈالیا۔
وہابی لشکر نے ظلم تے بربریت دا اوہ ناچ ناچا جس نوں بیان نئيں کيتا جاسکدا، یہاںتک کہ کہیا ایہ جاندا اے کہ اک ہی دن وچ انھاں نے ویہہ ہزار لوکاں دا قتل عام کيتا۔(۵۲٧)
اور جدوں امیر سعود دا جنگی کم ختم ہوگیا تاں اوہ حرم مطھر دے خزانہ دی طرف متوجہ ہويا، ایہ خزانہ بہت ساریاں نفیس تے قیمتی چیزاں توں بھریا ہويا سی، اوہ سب اس نے پرت لیا، کہیا ایہ جاندا اے کہ جدوں اک خزانہ دے دروازہ نوں کھولیا تاں اوتھے اُتے کثیر تعداد وچ سكّے دکھادی دتے تے اک گوھر درخشان جس وچ ویہہ تلواراں جو سونے توں مزین سن تے قیمتی پتھر جڑے ہوئے سن ايسے طرح سونے چاندی دے برتن تے فیروزہ تے الماس دے گرانبھا پتھر سن انہاں سب نوں پرت لیا، ايسے طرح چار ہزار کشمیری شال، دوہزار سونے دی تلواراں تے بہت ساریاں بندوقاں تے ہور اسلحاں نوں غارت کرلیا۔
اس حادثہ دے بعد شھر کربلا دی حالت ایہ سی کہ شاعر لوک اس دے لئی مرثیہ کہندے سن، تے جو لوک اپنی جان بچا کر بھج نکلے سن، شھر وچ پرت آئے، تے بعض خراب شدہ چیزاں دے ٹھیک کرنے دی کوشش کرنے لگے۔
”لونکریک“ نے اپنی تریخ (چھار قرن از عراق )میں لکھیا اے کہ اس واقعہ نوں دیکھ کے اسلامی ملکاں وچ اک خوف ووحشت پھیل گئی۔(۵۲۸)
مذکورہ مولف دوسری جگہ اُتے ”لونکریک“ توں نقل کردے ہوئے اس طرح لکھدے نيں وہابیاں دے کربلا توں نزدیک ہونے دی خبر۲نیسان(جولائی)۱۸۰۱ء نوں شام دے وقت پہونچی اس وقت کربلا دے لوکاں دی کثیرتعداد زیارت دے لئی (عید غدیر دی مناسبت سے) نجف اشرف گئی ہوئی سی، جو لوک شھر وچ باقی سن انھاں نے جلدی توں شھر دے دروازے بند کردئے، وہابیاں دی تعداد ٦۰۰پیدل تے (۴۰۰)سوار سن، چنانچہ شھر توں باہر آکے جمع ہوگئے تے اپنے خیمہ لگادئے تے اپنے کہانے پینے دی چیزاں نوں تن حصےآں وچ تقسم کيتا تے ”باب المخیم“ نامی محلہ دی طرف توں دیوار توڑ کر اک گھر وچ داخل ہوگئے تے اوتھے توں نزدیک دے دروازے اُتے حملہ کردتا تے فیر شھر وچ داخل ہوگئے ۔
اس موقع اُتے خوف ودہشت دی وجہ توں لوکاں نے ناگھانی طور اُتے بھاگنا شروع کردتا، وہابیاں نے حضرت امام حسین ں دے روضہ دا رخ کيتا، تے اوتھے اُتے توڑ پھوڑ شروع کردتی، تے اوتھے اُتے موجود تمام نفیس تے قیمتی چیزاں نوں جنہاں وچوں بعض ایران دے بادشاہاں تے ہور حكّام نے نذر دے طور اُتے بھیجی سی انہاں تمام چیزاں نوں غارت کرلیا، ايسے طرح دیوار دی زینت تے چھت وچ لگے سونے نوں وی ویران کرڈالیا، قیمتی قالیناں ،قندیلاں تے شمعداناں وغیرہ نوں وی پرت لیا، تے دیواراں وچ لگے جواہرات نوں وی کڈ لیا۔
ان دے علاوہ ضریح مبارک دے پاس تقریباً ۵۰لوکاں نوں تے صحن وچ ۵۰۰لوکاں نوں قتل کردتا، اوہ لوک جس نوں وی پاندے سن وحشیانہ طریقہ توں قتل کردتا کردے سن، ایتھے تک کہ بوڑھاں تے بچےآں اُتے وی کوئی رحم نئيں کيتا، اس حادثہ وچ مرنے والےآں دی تعداد نوں بعض لوکاں نے اک ہزار تے بعض لوکاں نے پنج ہزار دسی اے۔(۵۲۹)
سید عبد الرزاق حسنی صاحب اس سلسلہ وچ فرماندے نيں کہ۱۲۱٦ھ وچ وہابیاں دے لشکر نے جس وچ (٦۰۰)اونٹھ سوار تے (۴۰۰)گھوڑے سوار سن کربلا اُتے حملہ کردتا تے ایہ اس وقت دا واقعہ اے جدوں اکثر لوک نجف اشرف دی زیارت دے لئی گئے ہوئے سن ۔
حملہ آوراں نے حضرت امام حسینں تے جناب عباسں دے روضاں نوں بہت زیادہ نقصان پہونچایا، تے انہاں دونے روضاں وچ جوکچھ وی سی اوہ سب غارت کردتا، تے ساری قیمتی چیزاں جداں قیمتی پتھر ”ساج“ دی لکڑی، وڈے وڈے آئینے تے جنہاں ہدیاں نوں ایران دے وزیراں تے بادشاہاں نے بھیجیا سی انہاں سب نوں پرت لیا، تے در ودیوار وچ لگے قیمتی پتھراں نوں ویران کردتا تے چھت وچ لگے سونے نوں وی لے گئے تے اوتھے اُتے موجود تمام قیمتی تے نفیس قالیناں، قندیلاں تے شمعداناں نوں وی غارت کرلیا۔(۵۳۰)
قارئین کرام!جداں کہ آپ حضرات نے ملاحظہ کيتا کہ مختلف کتاباں نے وہابیاں دی تعداد تے مقتولین دی تعداد وچ اختلاف کيتا اے ۔ لیکن وہابی مولف دی تحریر دے مطابق جس نوں اساں پہلے ذکر کيتا اے تے دوسرے شواہد دی بناپر وہابیاں دی تعداد ویہہ ہزار تے مرنے والےآں دی تعداد پنج ہزار توں زیادہ صحیح دکھادی دیندی اے۔
حسینی خزانہ دے بارے وچ
سودھوحاج زین العابدین شیروانی صاحب جو تقریباً محمد بن عبد الوہاب دے ہمعصر سن تے اک طولانی مدت توں کربلا وچ مقیم سن تے کربلا اُتے وہابیاں دا حملہ ا نئيں دے زمانہ وچ رونما ہويا اے، موصوف اپنی کتاب ” حدائق السیاحہ“ وچ وہابیاں دے حملے دی تفصیل اس طرح لکھدے نيں: ”روضہ امام حسین ں دا تمام زر وزیور، قندیلاں، سونے تے چاندی دے ظروف تے جواہر وغیرہ سب اوہ (وہابی) ظالم پرت لے گئے تے باقی تمام دوسری چیزاں غارت کرداں، سوائے اوہ سامان جو انہاں دے پہونچنے توں پہلے پہلے کاظمین پہونچادتا گیا سی بچ گیا۔
میر عالم صاحب جو دکھن (ہند وستان) دے نوابوںوچوں سن انھاں نے اس واقعہ دے بعد کربلا شھر دے چاراں طرف دیوار بنوائی تے اس دے قلعہ نوں گچ (چونے) تے اِٹاں توں مضبوط کرایا، ايسے طرح آقا محمد خان شھریار ایران نے وہابیاں دے حملے توں پہلے حضرت امام حسین ں دے روضہ نوں بنایا تے اس دے گنبد نوں سونے دی اِٹاں توں بنوایا۔(۵۳۱)
وہابیاں دے نجف اشرف اُتے حملے دے ضمن وچ ایہ گل بیان کيتی جائے گی کہ جدوں نجف دے علماء تے اہم لوکاں نوں ایہ پتہ چلا کہ وہابی نجف اُتے وی حملہ کرنے والے نيں تاں انھاں نے حضرت امیر المومنینں دے خزانہ نوں کاظمین پہونچادتا۔
لیکن حضرت امام حسین (ع) دے خزانہ نوں کاظمین لے جانے دے بارے وچ صرف جناب شیروانی صاحب نے نقل کيتا اے اس دے علاوہ جے کسی نے بیان کيتا ہو، تومولف دی نظر اں توں نئيں گذرا، جدوں کہ تمام لکھنے والےآں نے یھی لکھیا اے کہ کربلائے معلی دا سب سامان غارت کردتا گیا،جداں کہ اساں وہابیاں دے کربلا اُتے حملہ دے ضمن وچ اشارہ وی کيتااے، تے یھی گل صحیح وی دکھادی دیندی اے کیونجے ساکنین کربلا نوں اس حملہ دے بارے وچ کوئی خبر نئيں سی اوہ بالکل بے خبر سن تاں کس طرح اوہ سامان کاظمین لے جانا ممکن ہوسکدا اے۔
اور ادہر توں ایہ وی معلوم اے کہ کربلا دے مومنین خصوصاً جوان تے کار آمد لوک وہابیاں دے حملے توں اک یا دو دن پہلے ہی عید غدیر دی مناسبت توں نجف اشرف زیارت دے لئی گئے سن تے جے انہاں لوکاں نوں وہابیاں دے اس حملہ دا ذرا سا وی احتمال ہُندا تاں ایہ لوک اپنے شھر نوں چھڈ کے نہ جاندے تے عورتاں تے بچےآں تے بوڑھاں نوں دشمن دے مقابلے وچ چھڈ کے نہ جاندے۔ ظاہر اے کہ کاظمین اس خزانہ دا منتقل کرنا ايسے صورت وچ ممکن سی جدوں انہاں نوں اس حملہ دی خبر ہُندی یا اس دا احتمال دیندے۔(۵۳۲)
کربلا ئے معلی اُتے وہابیاں دا حملہ، عثمانی مولفاں دی نظر وچ
”شیخ رسول کرکوکلی“ تیرہويں صدی ہجری دی ابتداء دے عثمانی مولف نے۱۱۳۲ھ توں ۱۲۳٧ھ تک دے عراق ، ایران تے عثمانی واقعات اُتے مشتمل اک کتاب اسلامبولی ترکی وچ لکھی اے، تے موسیٰ کاظم نورس نے مذکورہ کتاب دا عربی وچ ترجمہ کيتا اے جو ”دوحة الوزرا“ دے ناں توں طبع ہوچکی اے۔
کتاب”دوحة الوزرا“ وچ ایداں دے واقعات موجود نيں جو خود مولف دے زمانہ وچ رونما ہوئے، تے شاید بوہت سارے واقعات دے اوہ خود وی شاہد ہون، لہٰذا اس کتاب دے واقعات خاص اہمیت دے حامل نيں۔
اس کتاب دے تفصیلی تے دقیق مطالب وچوں عراق پروہابیاں دے حملے وی نيں تے بغداد دے والیاں دی طرف توں ہونے والی تدبیراں تے عراق دے حکام دی طرف توں نجد دے علاقہ اُتے لشکر کشی کرنا وی موجود اے لہٰذا اسيں ایتھے اُتے کربلائے معلی اُتے وہابیاں دے حملہ نوں اس کتاب توں نقل کردے نيں:
۱۲۱۴ھ وچ قبیلہ خزائل تے وہابیاں دے درمیان نجف اشرف وچ ہوئی لڑائی تے وہابیاں دے تن سو دے نیڑے ہوئے قتل نوں دےکھدے ہوئے عبد العزیز سعودی بادشاہ نے عراق دے حکام نوں اک خط لکھیا کہ جدوں تک مقتولین دی دیت ادا نہ کيتی جائے اس وقت تک عراق تے نجد وچ ہوئی صلح باطل اے۔(۵۳۳)
سلیمان پاشا والی بغداد نے صلح نامہ نوں برقرار رکھنے دے لئی عبد العزیز دے پاس ”عبد العزیزبیک شاوی“ (اپنے اک اہم شخص) نوں بھیجیا جو حج دا وی قصد رکھدا سی اسنوں حکم دتا کہ اعمال حج دے بجالانے دے بعد وہابی امیر دے پاس جائےں تے اس توں صلح نامے نوں باطل کرنے توں پرہیز کرنے دے بارے وچ گفتگو کرن۔
عبد العزیز بیک نے والی بغداد دے حکم دے مطابق عمل کيتااور سعودی امیر عبد العزیز توں گفتگو دی لیکن کوئی فائدہ نئيں ہويا، آخر وچ عبد العزیز نے ایہ پیشکش کیتی کہ وہابیاں دے بھے خون دے بدلے وچ نجد دے عشایر نوں ”شامیہ“ (عنّہ تے بصرہ دے درمیان) علاقہ وچ اپنے چارپایاں نوں چرانے دتا جائے، تے جے انہاں نوں روکیا گیا تاں فیر صلح نامہ دے پیمان نوں توڑنے وچ کوئی حرج نئيں ہوئے گا۔
جب عبد العزیز شاوی، عبد العزیز وہابی نوں قانع کرنے توں ناامید ہوگئے تاں انھاں نے اک قاصد بغداد دے والی دے پاس بھیجیا تے اسنوں گفتگو دی تفصیل توں آگاہ کيتا تے ایہ وی بتایاکہ وہابی لوک اپنے مقتولین دا انتقام لینے دی غرض توں عراق دا رخ کرچکے نيں ۔
والی بغداد نے وہابیاں دے احتمالی حملہ دی وجہ توں کافی انتظامات کيتے، کئی مھینہ گذر جانے دے بعد وی وہا بی حملہ کرنے دے لئی نئيں آئے۔
۱۲۱٦ ھ وچ شھر بغداد وچ وباپھیل گئی تے آہستہ آہستہ ایہ وبا شھر دے قرب وجوار وچ وی پھیلنے لگی، ایہ دیکھ کے شھر دے لوک بھج نکلے، ايسے وقت شیخ حمود رئیس قبیلہ منتفق نے والی شھر نوں خبر دار کيتا کہ سعود بن عبد العزیز اپنے اک عظیم لشکر کے نال عراق اُتے حملہ کرنے دے لئی آرہیا اے۔
بغداد دے والی نے علی پاشا نوں حکم دتا کہ اوہ وہابیاں نوں روک دے تے قتل غارت نہ ہونے دے، علی پاشا ”دورہ“ نامی علاقہ دی طرف چلے تاکہ دوسرے لشکر وی اس توں ملحق ہوجاواں، راستہ وچ بعض عشایر دا لشکر وی اس توں ملحق ہوگیا۔
ادہر جدوں علی پاشا اپنے لشکر نوں وہابیاں توں مقابلہ کرنے دے لئی تیار کررہے سن تاں انہاں نوں ایہ خبر ملی کہ وہابیاں نے کربلا اُتے حملہ کردتا اے تے اوتھے اُتے بہت زیادہ قتل وغارت کرڈالااے، جس وچ تقریباً اک ہزار لوکاں نوں تہہ تیغ کردتا، اس وقت علی پاشا نے محمد بیک شاوی نوں وزیر دے پاس بھیجیا تاکہ اسنوں مذکورہ واقعہ توں خبردار کرے تے ایہ خبر پاندے ہی فوراً اوہ کربلا دی طرف روانہ ہوئے تاکہ حملہ آوراں اُتے کامیابی حاصل کرے تے انہاں توں اس قتل وغارت دا انتقام لے، تے شھر نوں دشمناں دے پنجہ توں نجات دلائے، لیکن حالے علی پاشا شھر حلہ وچ ہی پہونچے سن کہ اسنوں خبر ملی کہ وہابی لوک قتل وغارت دے بعد ”اخیضر“ نامی علاقہ دی طرف چلے گئے نيں، ایہ سننے دے بعد علی پاشا بعض وجوہات دی بناپر حلّہ وچ ہی رہ گئے، کیونجے جدوں انھاں نے ایہ خبر سن لی کہ وہابی لشکر کربلا توں نکل چکيا اے تاں انہاں دا کربلا جانا بے فائدہ سی فیر وی احتیاط دے طور اُتے مختصر توں لوکاں نوں کربلا بھیج دتا۔
چنانچہ وہابیاں دے حملہ دے خوف توں نجف اشرف دے خزانہ نوں بغداد بھیج دتا تے مذکورہ خزانہ نوں حضرت امام موسی کاظم ں دے روضہ وچ رکھ دتا گیا، مذکورہ خزانہ نوں لے جانے والے محمد سعید بیک سن، تے ایہ خبراں ہور وہابیاں دے حملہ دے سلسلہ وچ ہوئی تدبیراں نوں ایرانی حکومت دے پاس پہونچادتا گیا۔(۵۳۴)
شھر کربلا اُتے وہابیاں دی کامیابی دے وجوہات
سودھوجداں کہ اسيں بعد وچ بیان کرن گے کہ وہابیاں نے نجف اشرف اُتے وی حملہ کيتا تے نجف نوں فتح کرنے دی بہت کوششاں دی لیکن اوہ لوک اپنے اس مقصد وچ کامیاب نہ ہوسکے، لیکن کربلا شھر وچ انھاں نے جو کچھ کرنا چاہیا اوہ با آسانی کرڈالیا، مولف دی نظر وچ اس دی کچھ وجوہات نيں جنہاں نوں چند چیزاں وچ خلاصہ کيتا جاسکدا اے:
۱۔ سلیمان پاشا والی بغداد ا ور عثمانی بادشاہ دی طرف توں معین شدہ کربلا دے حاکم عمر آقا نے شھر دی حفاظت دے لئی کوئی خاص کم انجام نئيں دتا، بلکہ کچھ وی نہ کيتا، ايسے وجہ توں سلیمان پاشا نے اس توں مواخذہ کيتا، تے سرانجام اسنوں قتل کردتا گیا۔(۵۳۵)
۲۔ شھر کربلا دی دیوار تے اس دا برج زیادہ مضبوط نئيں سی تے اس دے علاوہ اس دی حفاظت کرنے والےآں دی تعداد وی بوہت گھٹ سی۔(۵۳٦)
۳۔ سب توں اہم وجہ ایہ سی کہ اکثر مرد تے جوان حضرات عید غدیر دی مناسبت توں نجف اشرف زیارت دے لئی گئے ہوئے سن تے شھر دا دفاع کرنے والا کوئی نئيں سی دشمناں دے مقابلہ وچ فقط عورتاں بچے تے بُڈھے باقی سن، جو کچھ وی نئيں کرسکدے سن ۔
۴۔ صاحب مفتاح الکرامة دے قول دے مطابق جس وقت وہابیاں نے شھر کربلا اُتے حملہ کيتا بعض شیعہ قبیلےآں وچ اختلاف پایا جاندا سی جداں قبیلہ خزاعل وآل بعیج تے آل جشعم وغیرہ وچ شدید اختلاف سی تے آپس وچ چھوٹے موٹے واقعات ہُندے رہندے سن ۔(۵۳٧) جس دی بناپر انہاں وچ وہابیاں توں مقابلہ کرنے دی طاقت نئيں سی۔
ہم دیکھدے نيں کہ انھاں وہابیاں نے جدوں دوسرے شھراں اُتے حملہ کرنا چاہیا تاں لکھ کوشش کيتی لیکن فیر وی کسی شھر وچ داخل نہ ہوسکے کیونجے اوتھے اُتے ایہ سب وجوہات نئيں سن ۔
وہابیاں دے کربلا اُتے دوسرے حملے
سودھووہابیاں نے تقریباً بارہ سال تک کربلا تے قرب وجوار دے علاقےآں اُتے موقع موقع توں حملہ کيتا اے تے لوکاں دا قتل عام کيتا ہور اوتھے اُتے موجود مال و دولت غارت دی اے جنہاں وچوں سب توں پہلا حملہ ۱۲۱٦ ھ دا سی جس دی تفصیل گذر چکی اے۔
صلاح الدین مختار صاحب، انہاں حملےآں وچوں اک حملہ دے بارے وچ اس طرح بیان کردے نيں : ” ماہ جمادی الاوّل۱۲۲۳ھ وچ امیر سعود بن عبد العزیز نے دوبارہ اپنے عظیم لشکر کے نال عراق دا رخ کيتا جس وچ بوہت سارے علاقے مثلاً نجد ، حجاز ، احسا، حبوب، وادی دواسر، بیشہ، رینہ، طائف تے تھامہ دے افراد شامل سن، اوہ سب توں پہلے کربلا پہنچیا اس وقت کربلا شھر دی باہر دی دیوار تے برجِ مستحکم ہوچکی سی ،کیونجے کربلا اُتے ہوئے پہلے حملہ نے اہل کربلا نوں اپنے دفاع دی خاطر شھر دی دیوار نوں مضبوط تے مستحکم بنانے اُتے مجبور کردتا۔
وہابیاں دے لشکر نے شھر اُتے گولیاں چلاواں لیکن اس دا کوئی نتیجہ نہ نکلیا، تے چونکہ اہل شھر نے ایداں دے وقت دے لئی اپنے دفاع دی بہت ساریاں چیزاں نوں جمع کر رکھیا سی لہٰذا انھاں نے اپنے شھر دا دفاع کيتا، امیر نے ایہ دیکھ کے اپنے سپاہیاں نوں حکم دتا کہ اپنے نال لیائی ہوئی سیڑھیاں دا استعمال کرن چنانچہ انھاں نے سیڑھیاں لگیا کر دیوار اُتے چڑھنا شروع کيتا۔
وہابی لشکر کربلا وچ داخل ہونا ہی چاہندا سی لیکن اس طرف توں اہل کربلا اپنے دفاع وچ لگے ہوئے سن، انھاں نے انہاں اُتے حملہ کيتا، جس دی وجہ توں اوہ لوک کربلا اُتے حملہ دی فکر چھڈ کے نکل بھجے،(۵۳۸) ابن بشر صاحب نے (گویا صلاح الدین مختار نے اس واقعہ دی تفصیل انھاں توں نقل کيتی اے ) مذکورہ واقعہ کو۱۲۲۲ھ وچ نقل کيتا اے تے اس طرح کہندے نيں کہ گولیاں توں حملہ دی وجہ توں بوہت سارے (سپاہ سعود کے) سپاہی قتل ہوئے تے جدوں سعود نے دیکھیا کہ کربلا شھر دی دیوار مضبوط تے مستحکم بنی ہوئی اے اس نے انہاں نوں کربلا اُتے حملہ کرنے توں روکیا تے عراق دے دوسرے علاقےآں دا رخ کيتا ۔(۵۳۹)
مرحوم علامہ سید محمد جواد عاملی صاحب نے وی مفتاح الکرامہ دی ستويں جلد دے آخر وچ اس طرح بیان کيتا اے کہ ایہ کتاب رمضان المبارک۱۲۲۵ھ دی نويں تریخ دی آدہی رات وچ ختم ہوئی جدوں کہ ساڈا دل بہت پریشان سی کیونجے ”عُنَیْزَہ“ دے عرباں نے جو وہابی خارجیاں دے عقائد توں متاثر سن، نجف اشرف دے اطراف تے قرب وجوار ہور حضرت امام حسین ں دے روضہ اُتے حملہ کيتا تے
اوتھے اُتے قتل وغارت دا کھیل کھیلا، اس وقت دے مقتولین دی تعداد ۱۵۰افراد دسی جاندی اے اگرچہ بعض لوک اس تعداد نوں اس توں وی کم دسدے نيں۔(۵۴۰)
”عبد اللہ فیلبی“ صاحب کہندے نيں کہ کربلا اُتے وہابیاں دے اس حملہ نے شیعاں دے نال نال دوسرے لوکاں نوں تعجب تے حیرانی وچ ڈال دتا، لیکن اس حملہ دے انتقام وچ اک بہترین محاذبن گیا جس دی بنا اُتے سعودی حکومت نوں کافی نقصان اٹھانا پيا۔(۵۴۱)
وہابیاں دے کربلا اُتے حملے کاذکر ایرانی کتاباں وچ
سودھوبعض انہاں ایرانی علماء نے اس حادثہ نوں اپنی کتاباں وچ لکھیا اے جو وہابیاں دے حملہ دے وقت یا اس دے نزدیک زندگی بسر کردے سن ،یہاںان دی بعض تحریراں نوں ہوبہو یا خلاصہ دے طور اُتے نقل کرنا زیادہ مناسب اے۔(۵۴۲)
(مولف دی اطلاع دے مطابق) ایرانی مولفاں وچ سب توں قدیمی کتاب جس وچ اس حادثہ دے بارے وچ تحریر اے اوہ میرزا ابو طالب اصفھانی دی کتاب اے، موصوف وہابیاں دے کربلامیں قتل عام دے گیارہ ماہ دے بعد کربلا پہونچے نيں، تے جس وقت اوتھے پہونچے نيں صرف یھی واقعہ زبانزد خاص وعام سی چنانچہ موصوف اس سلسلہ وچ ایويں رقمطراز نيں:
کربلا وچ وہابیاں دے حملہ دا ذکر
سودھو۱۸ ذی الحجہ (عید غدیر) نوں کربلا دے اکثر تے معتبر افراد نجف اشرف وچ حضرت امیر المومنین علی ں دی مخصوص زیارت دے لئی گئے ہوئے سن، ادہر ۲۵۰۰۰ دا وہابی لشکر (عربی گھوڑےآں تے بہترین اونٹھاں اُتے سوار) شھر کربلا وچ داخل ہويا، جس وچوں بعض لوک زائرین دے لباس وچ پہلے ہی توں شھر وچ داخل ہوچکے سن تے شھر دا حاکم عمر آقا انہاں دے نال ملیا ہويا تھا(یعنی انہاں توں سانٹھ گانٹھ کيتے ہوئے سی ”یہ گل حاشیہ توں نقل ہوئی اے “) جس دی وجہ توں وہابی لوک پہلے ہی حملے وچ شھر وچ داخل ہوگئے تے ایہ نعرے بلند کيتے، ”اقتلوا المشرکین“ و ” اذبحوا الکافرین“،ایہ سن کر عمر آقا اک دیھات دی طرف بھج نکلیا، لیکن بعد وچ اپنی کوتاہیاں دی بناپر سلیمان پاشا دے ھاتھاں قتل کيتا گیا۔
وہ لوک قتل وغارت دے بعد گنبد دی سونے دی اِٹاں نوں اکھاڑنا چاہندے سن لیکن چونکہ ایہ اینٹاں بہت مضبوطی توں لگائی گئی سن، لہٰذا جدوں انہاں نوں اکھاڑ نہ سکے تاں گنبد دے اندر دا حصہ کلھاڑیوںوغیرہ توں توڑ ڈالیا تے عصر دے وقت بے خوف وخطر اپنے وطن نوں پرت گئے، تقریباً پنج ہزار لوکاں نوں قتل کيتا تے زخمیاں دی تعداد تاں بے شمار سی منجملہ میرزا حسن ایرانی شاہزادہ، میرزا محمد طبیب لکھنوی وعلی نقی لاہوری تے انہاں دے نال میرزا قنبر علی وکنيز وغلام وغیرہ،اور حضرت امام حسین ں دے روضہ مبارک تے شھر دا جِنّا وی قیمتی سامان سی سب غارت کردتا۔
اس قتل وغارت وچ حضرت امام حسین ں دے صحن وچ مقتولین دا خون بہہ رہیا سی تے صحن مبارک دے تمام حجرے مقتولین دی لاشاں توں بھرے پئے سن، حضرت عباس ں دے روضہ تے گنبد دے علاوہ، تے کِسے نوں وی اس حادثہ توں نجات نئيں ملی، اس حادثہ دی وجہ توں لوکاں وچ اس قدر خوف ووحشت سی کہ وچ اس حادثہ دے گیارہ مھینہ بعد کربلائے معلی گیا ہاں لیکن فیر وی اس حادثہ وچ اِنّی تازگی سی کہ صرف یھی حادثہ لوکاں دی بولی اُتے سی، تے جو لوک اس حادثہ نوں بیان کردے سن اوہ حادثہ نوں بیان کردے کردے رونے لگدے سن تے اس حادثہ دی اوہ درد بھری داستان سی کہ سننے والےآں دا وی رُواں کھڑا ہوجاندا سی۔
لیکن اس حادثہ دے مقتولین نوں وڈی بے غیرتی توں قتل کيتا گیا سی بلکہ جس طرح گوسفند کاہتھ پیر باندہنے دے بعد بے رحم قصّاب دے حوالے کردیاجاندا اے اس طرح توں انہاں لوکاں نوں ذبح کيتا گیا۔
اور جس وقت وہابی لشکر شھر توں باہر نکل گیا اس وقت اطراف دے اعراب نے انہاں دے پلٹنے دا شور مچایا تے جدوں شھر دے لوک دفاع دے لئی شھر توں باہر باغات دی طرف پہونچے تاں خود اوہ اعراب گروہ گروہ کرکے شھر وچ داخل ہوئے تے وہابیوںسے بچا ہويا تمام سامان غارت کردتا، اس طرح شب وروز لُٹ مار ہُندی رہی، تے اس وقت جو شخص وی شھر وچ داخل ہُندا سی اوہ قتل ہوجاندا سی، تے جدوں اساں وہابی مذہب دے اصول وفروع تے اس دے ایجاد کرنے والے دا حسب ونسب معلوم کيتا تاں کسی نے نئيں دسیا، کیونجے اس شھر دے رہنے والے افراد عثمانی بادشاہاں دے تحت تاثیر تے نسبتاً کم عقلی دی وجہ توں انہاں دے بارے وچ نئيں جاندے سن تے اس دے معلوم کرنے دی ضرورت وی نئيں سمجھدے سن ۔(۵۴۳)
سید عبد اللطیف شوشتری نے کتاب ”تحفة المعالم“ وچ شھر کربلا اُتے وہابیاں دے حملے دا ذکر کيتا اے تے وہابیاں دے بعض عقائد نوں لکھیا اے جس نوں اساں باب پنجم وچ ذکر کيتا اے، ایتھے اُتے ایہ گل قابل ذکر اے کہ مذکورہ کتاب ”تحفة المعالم“۱۲۱٦ھ دی تالیف اے یعنی جس سال کربلائے معلی اُتے وہابیاں دا حملہ ہويا اے تے اس کتاب دا ضمیمہ دوسال بعد بنام ”ذیل التحفة“ دے ناں توں لکھیا گیا اے۔
مرحوم میرزائے قمی دا اوہ خط جس وچ وہابیاں دے بارے وچ انہاں دے کربلا دے حملہ دے ضمن وچ ذکر ہويا اے جس نوں اساں عبد الرزاق دنبلی دی تفصیل دے نال باب پنجم وچ بیان کيتا اے۔
اس سلسلہ وچ رضا خان ہدایت صاحب ایويں رقمطراز نيں کہ۱۲۱٦ھ دے آخری حصے وچ (۱۸)ذی الحجہ عید غدیر صبح دے وقت سعود تے اس دے لشکر نے حضرت امام حسین ں دے روضہ مبارک اُتے حملہ کردتا تے بے خبری دے عالم وچ شھر اُتے قبضہ کرلیا، اس وقت شھر دے بوہت سارے افراد زیارت امام علی (ع) دے لئی نجف اشرف گئے ہوئے سن تے صرف کمزور تے بُڈھے زاہد و عابد حضرات موجود سن اوہ لوک روضہ امام حسین ں وچ نماز تے عبادت وچ مشغول سن وہابیاں نے تجّار تے حرم وچ ساکن افرادکے کئی لکھ تومان غارت کردلئے تے بہت زیادہ کفر تے الحاد دا مظاہرہ کيتا تے تقریباً چھ گھنٹےآں وچ ست ہزار علماء تے محققاں نوں قتل کرڈالیا، تے عورتاں تے بچےآں تے بوڑھاں اُتے اوہ ظلم کيتا کہ انہاں دے خون توں سیلاب جاری سی، حق پرست تے متقی لوک جو حضرت امام حسین ں دے نال رہکر شھادت دے درجہ اُتے فائز ہونا چاہندے سن لیکن اس زمانہ وچ نئيں سن انھاں حضرت دی بارگاہ وچ جام شھادت مل گیا تے شہدائے کربلا دے نال ملحق ہوگئے۔(۵۴۴)
”میرزا محمد تقی سفیر “رقمطراز نيں :”عبد العزیز نے جس وقت نجف اشرف دا رخ کيتا تے حضرت دے روضہ مبارک اُتے حملہ کرنا چاہیا تے نجف اشرف دے گنبد نوں گرانا چاہیا تے اوتھے اُتے زیارت کرنے والےآں نوں جنھاں اوہ اپنے خیال وچ بت پرست جاندا سی انہاں سب نوں قتل کرنا چاہیا تاں اس نے سعود دی سرداری وچ اک لشکر تیار کيتا تے نجف دی طرف روانہ کيتا اس لشکر نے نجف اشرف دا محاصرہ کرلیا، قلعہ اُتے کئی حملے وی کيتے لیکن کوئی کامیابی حاصل نئيں ہوئی، مجبوراً اس نے واپسی دا ارادہ کيتا تے اوتھے توں کربلا ئے معلی دا رخ کيتا بارہ ہزار دے لشکر کے نال طوفان دی طرح کربلائے معلی اُتے حملہ کردتا اوہ دن عید غدیر دا دن سی۔
شھر وچ داخل ہونے دے بعد انھاں نے پنج ہزار لوکاں دا خون بھایا حضرت امام حسین دی ضریح مقدس نوں وی توڑ ڈالیا، اوتھے موجود قیمتی سامان جومختلف ملکاں دے شیعاں دے ذریعہ بطور نذر اوتھے آیا سی سب غارت کردتا بہترین قندیلاں نوں توڑ ڈالیا سونے دی اِٹاں نوں حرم مطھر دے دالان توں کڈ لیا حرم مطھر وچ ہر ممکن توڑ پھوڑ کی، تے چھ گھینٹے دی اس قتل وغارت دے بعد شھر توں باہر نکل گئے تے نفیس تے قیمتی سامان نوں اپنے اونٹھاں اُتے لاد کر درعیہ شھر دی طرف نکل گئے۔(۵۴۵)
قارئین کرام!جناب سفیر صاحب دی ایہ عبارت دوسرے مولفاں توں فرق کردی اے ،اسلئی کہ وہابیاں نے پہلے کربلا ئے معلی اُتے حملہ کيتا اس دے بعد نجف اشرف اُتے حملہ کيتا اے مگر ایہ احتمال دتا جائے کہ انہاں دی مراد قبیلہ خزاعل دے ذریعہ دفع شدہ حملہ ہوئے جس دی تفصیل انشاء اللہ بعد وچ آئے گی۔
وہابیاں دا خط فتح علی شاہ دے نام
سودھومیرزا ابو طالب دی تحریر دے مطابق کربلا دا حادثہ سلطان روم (بادشاہ عثمانی) تے بادشاہ عجم (فتح علی شاہ) دے کاناں وچ کئی دفعہ پہونچایا گیالیکن انہاں وچوں کسی نے کدی کوئی قدم نئيں اٹھایا لہٰذا عبد العزیز دے حوصلے تے بلند ہوگئے تے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرح دنیا بھر دے بادشاہاں نوں خط لکھنا شروع کيتا، ایتھے پرہم عبد العزیز دے ذریعہ فتح علی شاہ نوں لکھے گئے خط دا ترجمہ پیش کردے نيں:” اعوذباللّٰه من الشیطان الرجیم بسم اللّٰه الرّحمٰن الرحیم، من عبد العزیز امیر المسلمین الی فتح علی شاه ملک عجم:
حضرت رسول خدا محمد بن عبد اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد انہاں دی امت وچ بت پرستی رائج ہوگئی اے ،کربلا ونجف وچ لوک قبور دی زیارت دے لئی جاندے نيں جو پتھر تے مٹی توں بنائی گئیاں نيں، اوتھے جاکرقبراں دے سامنے سجدہ کردے نيں انہاں توں حاجت طلب کردے نيں، مجھ حقیر نوں ایہ معلوم اے کہ سیدنا علی تے حسین انہاں کمیں توں بالکل راضی نئيں نيں،ميں نے دین مبین اسلام دی اصلاح دے لئی کمر ہمت باندہ لی اے تے اللہ دی توفیق توں ہن تک نجد ، حجاز تے عرب دے دوسرے علاقےآں وچ اسلام دی اصلاح کردتی اے، لیکن ساڈی دعوت کربلا تے نجف دے لوکاں نے تسلیم نہ دی چنانچہ اساں دیکھ لیا کہ ہن اس دے علاوہ کوئی چارہ باقی نئيں رہ گیا اے اسيں انہاں سب نوں تہہ تیغ کرداں یھی انہاں دے لئی مناسب وی تھا،آپ نے سنیا وی ہوئے گا، ايسے بناپر جے آپ وی ايسے طرح دا عقیدہ رکھدے نيں تاں آپ نوں توبہ کرنا چاہیدا کیونجے جے کوئی توبہ نئيں کردا تے اپنے کفر وشرک اُتے بضد ہُندا اے تاں اسيں اسنوں کربلا دے لوکاں دی طرح سبق سکھادیندے نيں، والسلام علی من تبع الہدیٰ۔(۵۴٦)
فتح علی شاہ دے اقدامات
سودھومیرزا عبد الرزاق صاحب ایويں رقمطراز نيں کہ اس (کربلا کے) حادثہ دے بعد فتح علی شاہ نے اسماعیل بیک بیات غلام نوں (بغداد وچ عثمانی بادشاہ دا والی) سلیمان پاشا دے پاس تفصیل لکھ کے بھیجیا،کہ جے دولت عثمانی نوں کوئی اعتراض نہ ہوئے تاں ایران دا لشکر آپ دی مدد ونصرت دے لئی آسکدا اے تاکہ فتنہ وہابیت نوں خاموش کردتا جائے کیونجے حالے انہاں دی ساکھ نئيں جمی اے لہٰذا کوئی خاص قدم اٹھایا جائے، اس خط دے جواب وچ سلیمان پاشا نے عرض کيتا کہ عثمانیہ حکومت دے حکم دے مطابق ایہ طے ہوچکيا اے کہ ایداں دے اسباب تے وسائل فراہم کيتے جاواں کہ اس بدنھاد فرقہ دا ناں ونشان تک مٹادتا جائے، آپ دی محبت دا شکریہ، ایران دے لشکر دی کوئی ضرورت نئيں اے، تے روضاں دی تعمیر تے تلف شدہ مال نوں عوض کرنا ساڈی حکومت کیتی ذمہ داری اے، اتفاقاً ايسے دوران سلیمان پاشا صاحب اس دنیا توں چل بتاں۔(۵۴٧)
کتاب منتظم ناصری وچ اس طرح تحریر اے :
”جس وقت کربلائے معلی وچ مومنین دے قتل عام دی خبر فتح علی شاہ ایران (جنہاں دی بادشاہت نوں حالے چند ہی سال گذرے سن ) نوں پہونچائی گئی،(۵۴۸) تاں اس نے خبر نوں سننے دے بعد اسماعیل بیک بیات نوں بغداد دے والی سلیمان پاشا دے پاس بھیجیا تے اس توں کہیا کہ وہابیاں دے شرکو ختم کرڈالو، سلیمان پاشا نے قبول کرلیا لیکن سیلمان بک اتفاق توں کچھ ہی دناں دے بعد اس دنیا توں کوچ کرگئے۔(۵۴۹)
رضا قلی خان مذکورہ موضوع نوں تفصیلی طور اُتے اس طرح نقل کردے نيں:
”جس وقت فتح علی شاہ اس خبر توں آگاہ ہوئے، تاں انھاں نے سب توں پہلے اسماعیل بیک بیات نوں سلیمان پاشا دے پاس بھیجیا اس دے بعداس نے حاج حیدر علی خان، حاج ابراہیم خان شیرازی دے بھتیجے جو عباس میرزا دے نائب الوزراء سن انہاں نوں مصر دا سفیر بناکر بھیجیا تے اک محبت بھریا خط جس دے نال اک خراسانی تلوار ”گوھر نشان“ محمد علی پاشا دے پاس بھیجی جو اس وقت مصر دے حاکم سن تے اس توں درخواست کيتی کہ وہابیاں دے فتنہ نوں دفع کرنے وچ ہر ممکن کوشش کرن تے جے ضرورت ہوئے تاں وہابیاں دا قلع قمع کرنے دے لئی ایران دا لشکر دریا تے خشکی دے راستہ توں نجد دی طرف بھیج دیاجائے۔
جس وقت ایران دا سفیر مصر پہونچا تے محمد علی پاشا حقیقت ِ حال توں آگاہ ہويا تاں اپنے ربیب (بیوی دے نال دوسرے شوھر دا بچہ) ابراہیم پاشا نوں وہابیاں دے شر نوں ختم کرنے دے لئی معین کيتا تاکہ درعیہ شھر نوں نیست ونابود کردے تے عبد اللہ بن مسعود نوں گرفتار کرکے زنجیر وچ باندہ کر اسلامبول (عثمانی بادشاہاں دا پائے تخت) روانہ کرے، لیکن عثمانی بادشاہ دے حکم توں قتل ہوگیا تے ایران دا سفیر اپنی جان بچاکر شام (شام) دے راستہ توں تبریز (ایران دا شھر) وچ وارد ہويا تے عباس میرزا نائب السلطنہ دی خدمت وچ پہنچیا۔(۵۵۰)
ہم اں فتح علی شاہ دے اقدامات دا ذکرغیر ایران یاں دیاں تحریراں وچ نئيں ملا، تے ”سیاق تاریخ“ وچ وضاحت کيتی جائے گی کہ محمد علی پاشا دا وہابیاں توں برسر پیکار ہونا عثمانی بادشاہ دے حکم توں سی لیکن فیر وی ایہ گل کھی جاسکدی اے کہ اس سلسلہ وچ فتح علی شاہ دے اقدامات وی بے تاثیر نئيں سن ۔
حادثہ کربلا دے بعد عبد العزیز دا قتل
سودھوماہ رجب المرجب۱۲۱۸ھ وچ عبد العزیز امیر سعود دا باپ مسجد درعیہ وچ نماز دے وقت قتل کردتا گیا اس دا قاتل عثمان نامی شخص ”عماریہ موصل“ علاقہ دا رہنے والا سی تے اسنوں سعود بن عبد العزیز نوں قتل کرنے دے لئی قربة الی اللہ بھیجیا گیا سی (سعود نے۱۲۱٦ھ وچ کربلا شھر اُتے حملہ کرکے قتل وغارت کيتا سی) لیکن چونکہ سعود نوں قتل کرنا مشکل ہورہیا سی، لہٰذا اس نے اس دے باپ عبد العزیز دا خاتمہ کر ڈالیا، عثمان اک فقیر دے بھیس وچ شھر درعیہ وچ داخل ہويا تے اس نے اپنے نوں اک مھاجربتلایا تے بہت زیادہ عبادت تے زہد وتقویٰ دا اظھار کيتا تے خود نوں عبد العزیز دا مطیع تے فرمانبردار بتلایا،لہٰذا عبد العزیز وی اسنوں بہت چاہنے لگیا تے اسنوں بہت سا مال ودولت عطا کرنے لگا، لیکن عثمان دا مقصد تاں صرف اسنوں قتل کرنا سی۔
نماز عصر دی ادائیگی دے وقت جدوں عبد العزیز سجدہ وچ گیا تاں قاتل تیسری صف وچ کھڑا سی تے اپنے نال خنجر چھپائے ہوئے سی عبد العزیز دی طرف ودھیا تے اس دے پیٹ نوں چاک کرڈالیا، مسجد وچ ھل چل مچ گئی بوہت سارے لوک بھج نکلے تے بوہت سارے لوک قاتل دے پھڑنے دے لئی اس دے پِچھے دوڑے، اس وقت عبد اللہ بن محمد بن سعود، یعنی عبد العزیز دے بھائی نے قاتل نوں مار ڈالیا تے عبد العزیز نوں اپنے محل وچ لے گیا لیکن کچھ ہی دیر دے بعد عبد العزیز اس دنیا توں چل بسا۔(۵۵۱)
ابن بشر صاحب عبد العزیز دے قتل دے واقعہ دے ذیل وچ کہندے نيں کہ عبد العزیز دا قاتل اک قول دے مطابق کربلا دا رہنے والا شیعہ مذہب سی، کیونجے سعود نے جدوں کربلا اُتے حملہ کرکے اوتھے اُتے قتل وغارت کيتا تاں اوہ شخص اپنے شھر وچ ہوئے قتل وغارت دا بدلے لینے دے لئی اوتھے پہنچیا اوہ سعود نوں قتل کرنا چاہندا سی لیکن جدوں اوہ سعود نوں قتل نہ کرسکا، تاں اس نے سوچیا کہ سعود نوں قتل کرنا تاں مشکل اے لہٰذا اس دے باپ عبد العزیز ہی نوں کیوں نہ قتل کردتا جائے، اس دے بعد ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ یھی قول حقیقت توں نزدیک اے۔(۵۵۲) دائرة المعارف اسلامی وچ وی اس طرح تحریر اے کہ عبد العزیز دا قاتل شیعہ مذہب تے عماریہ دا رہنے والا سی۔(۵۵۳)
عبد العزیز دے قتل دے بعد اس دا بیٹا تے جانشین جس وقت مسجد وچ نماز دے لئی جاندا سی تاں اپنے نال چند افراد نوں اپنی حفاظت دے لئی رکھدا سی تے جدوں اوہ نماز دے لئی کھڑا ہُندا سی تاں ایہ لوک اس دے پِچھے کھڑے ہُندے سن تاکہ اس اُتے کوئی حملہ نہ کرسکے۔(۵۵۴)
سعود بن عبد العزیز نے کئی مرتبہ نجف اشرف اُتے حملہ دا پروگرام بناکر حملہ کيتا تے ہر حملہ وچ جو لوک اسنوں شھر دے باہر مل جاندے سن انہاں نوں قتل کردیندا سی لیکن شھر وچ داخل نئيں ہوسکا۔
اس دے نجف اشرف اُتے جلدی جلدی حملہ کرنے دی وجہ ایہ سی کہ اس نے نجف اشرف دے نیڑے ”رحبہ“ نامی جگہ نوں اپنی چھاونی بنالیا سی۔
اور جس وقت سعود رحبہ توں نجف اشرف اُتے حملہ کرنا چاہندا سی تاں نجف اشرف دے افراد آگاہ ہوجاندے سن تے شھر دے دروازےآں نوں بند کردیندے سن تے سعود شھر دی چھار دیواری دے باہر چلدا سی تے جے کوئی اوتھے اسنوں مل جاندا سی تاں اسنوں قتل کردیندا سی تے اس دے سر نوں دیوار دے اس طرف سُٹ دیندا سی۔
اور کدی کدی اس دے افراد جنہاں دی تعداد دس یا اس توں زیادہ ہُندی سی نجف دے لوکاں کوغافل کرکے شھر وچ داخل ہوجاندے سن تے شھر وچ قتل وغارت کردتا کردے سن ۔(۵۵۵)
وہابیاں دا قبیلہ خزاعل توں ٹکراؤجس دی بناپر وہابی، شھر نجف دی نسبت بھڑک اٹھے
۱۲۱۴ھ وچ نجد توں اک وہابی گروہ جس وچ کچھ سوار وی سن بغداد پہنچیا، اس کاروان دے پاس جو کچھ سی اسنوں بیچ ڈالیا تے جوکچھ خریدنا سی خرید لیا، تے اپنے وطن نوں واپس جانے لگے، انھاں دے نال بعض عراق ی وی حج دی ادائیگی دے لئی روانہ ہوگئے تے جس وقت اوہ نجف پہونچے۔(۵۵٦) اوتھے اُتے قبیلہ خزاعل دے کچھ شیعہ مذہب لوک موجود سن، چنانچہ جدوں انھاں نے قبیلہ خزاعل دے رئیس نوں حرم مطھر حضرت علی ں دا بوسہ لیندے دیکھیا تاں اس اُتے حملہ کرنے لگے، ایتھے تک کہ اس دا خون زمین اُتے گرنے لگا، اس وجہ توں قبیلہ خزاعل تے وہابیاں دے درمیان جھگڑا ہوگیا تے ایہ جھگڑا تقریباً تن گھینٹے تک جاری رہیا، تے دونے طرف توں تقریباًسو سو افراد مارے گئے۔
عراق ی حجاج دا سامان تے وہابیاں دے اونٹھ تے گھوڑے غارت ہوگئے تے وہابیاں وچوں جو شخص وی باقی بچا اوہ نجد دی طرف بھجیا تے عراق ی حجاج وی بغداد واپس ہوگئے۔
اس واقعہ دے بعد وہابیاں تے نجف اشرف دے لوکاں وچ بغض وحسد دی اک لھر سی دوڑ گئی۔(۵۵٧)
پہلا واقعہ
۱۲۱٦ھ وچ جدوں وہابیاں نے کربلا ئے معلی اُتے حملہ کيتا تے اسنوں ویران کردتا اس دے بعد نجف اشرف دا رخ کيتا۔
اس واقعہ نوں ”براقی“ اس دے چشم دید گواہ شخص توں اس طرح نقل کردے نيں :
” سعود نجف اشرف آیا تے اس دا محاصرہ کرلیا دونے طرف توں گولیاں چلنے لگی، نجف دے پنج افراد قتل ہوگئے جنہاں وچوں اک میرے چچا سید علی حسنی معروف بہ” ببراقی“ سن ۔
چونکہ اہل نجف وہابیاں دے کرتوت توں جو انھاں نے کربلا تے مکہ ومدینہ وچ انجام دتے واقف سن لہٰذا بہت پریشان تے مضطرب سن عورتاں گھراں توں باہر نکل آئیاں، تے جوانوںاور بزرگاں نوں غیرت دلانے دے لئی بوہت سارے جملے کہنے لگياں، تاکہ اوہ اپنے شھر تے ناموس توں دفاع کرن تے انہاں دی غیرت جوش وچ آئے۔
تمام لوک گریہ وزاری وچ مشغول، خدا دی پناہ منگ رہے سن، تے حضرت علی ں توں مدد طلب کررہے سن، اس وقت خدا نے انہاں دی مدد کيتی تے دشمن اوتھے توں بھج نکلے تے تمام لوک اپنے اپنے گھراں کوچلے گئے۔(۵۵۸)
نجف اشرف دے علماء تے طالب علماں دے دفاع دا دوسرا واقعہ
نجف اشرف دے لوکاں نوں ایہ احساس ہوگیا سی کہ وہابی لوک پِچھا چھڈنے والے نئيں نيں، تے آخر کار نجف اُتے وی حملہ کرن گے، اس بناپر انھاں نے سب توں پہلا کم ایہ کیہ کہ حرم حضرت امیر المومنین ں دے خزانہ نوں بغداد منتقل کردتا، تاکہ حرم نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خزانہ دی طرح غارت نہ ہو،(۵۵۹) تے اس دے بعد اپنی جان تے اپنے شھر توں دفاع دے لئی تیار ہوگئے۔
شھر نجف توں دفاع کرنے والےآں دے سردار، شیعہ بزرگ عالم دین علامہ شیخ جعفر کاشف الغطاء سن جنہاں دے نال ہور علماء وی سن، مرحوم کاشف الغطاء نے اسلحہ جمع کرنا شروع کيتا، تے دفاع دے سلسلہ وچ جس چیز دی وی ضرورت سمجھی اسنوں جمع کرلیا۔
اس تیاری دے چند دن بعد وہابیاں دا لشکر شھر توں باہر آکے اس امید وچ جمع ہوگیا کہ کل صبح ہُندے ہی شھر اُتے حملہ کردین گے تے قتل وغارت کرن گے، لہٰذا ساری رات شھر دی دیوار دے باہر گذار دی۔ کاشف الغطاء دے حکم توں شھر دے دروازےآں نوں بند کردتا گیا تے انہاں دے پِچھے وڈے وڈے پتھر رکھ دتے گئے، اس زمانہ وچ شھر دے دروازے چھوٹے ہُندے سن، مرحوم شیخ کاشف الغطاء نے شھر دے ہر دروازے اُتے کچھ جنگجو جواناں نوں معین کيتا تے باقی جنگجو افراد شھر دی دیوار دی حفاظت وچ مشغول ہوگئے۔ اس وقت نجف اشرف دی دیوار کمزور سی تے ہر چالیس پنجاہ گز دے فاصلہ اُتے اک برج سی کاشف الغطاء نے ہر برج وچ دینی طلباء نوں بھر پور اسلحہ دے نال تعینات کردتا ۔
شھر دے دفاع کرنے والےآں دی تمام تعداد(۲۰۰)سے زیادہ نئيں سی، کیونجے وہابیاں دے حملہ توں ڈر کر بوہت سارے لوک بھج نکلے سن تے عراق دے دوسرے علاقےآں وچ پناہ لینے چلے گئے سن، صرف علماء وچ مشہور حضرات باقی بچے سن مثلاً شیخ حسین نجف تے شیخ خضر شلال، سید جواد صاحب مفتاح الکرامہ، شیخ مہدی ملیا کتاب تے دوسرے بعض منتخب علماء حضرات، جو سب دے سب کاشف الغطاء دی مدد کررہے سن، تے ایہ سب لوک مرنے تے مارنے اُتے تیار سن، کیونجے دشمناں دی تعداد بہت زیادہ تے خود انہاں دی تعداد بوہت گھٹ سی، لیکن تعجب دی گل ایہ اے کہ اوہ دشمن جس نے ایہ طے کرلیا سی کہ صبح ہُندے ہی حملہ کردتا جائے گا، حالے صبح وی نہ ہونے پائی سی کہ اوہ سب پراکندہ ہوگئے۔
صاحب کتاب ”صدف“ (ص ۱۱۲) جو خود اس واقعہ دے چشم دید گواہ نيں وہابیاں دے لشکر دی تعداد ۱۵۰۰۰ذکر کردے نيں جنہاں وچوں ٧۰۰لوک قتل کردئے گئے۔
ابن بشر، نجدی مورخ نے نجف اشرف اُتے وہابیاں دے حملہ دے بارے وچ کہیا اے کہ۱۲۲۰ھ وچ سعود نے اپنے عظیم لشکر کے نال مشہد معروف عراق (مقصود نجف اشرف اے ) دا رخ کيتا تے اوتھے پہونچ کر اپنے سپاہیاں نوں شھر دے چاراں طرف پھیلا دتا، تے شھر دی دیوار نوں گرانے دا حکم دیدتا، جدوں اس دے سپاہی شھر دی دیوار دے نزدیک ہوئے ئے تاں انھاں نے دیکھیا کہ اک بہت وڈی خندق اے جس توں نکلنا مشکل اے، لیکن دونے طرف توں گولیاں تے تیراں دی وجہ توں وہابی لشکر(ابن بشر دے قول دے مطابق مسلماناں دے لشکر) دے بوہت سارے لوک مارے گئے، ایہ دیکھ کے اوہ لوک شھر توں پِچھے ہٹ گئے تے دوسرے علاقےآں وچ قتل وغارت کرنے دے لئی روانہ ہوگئے۔(۵٦۰)
خلاصہ ایہ کہ نجف اشرف دے اُتے وہابیاں دے حملےآں دا سلسلہ جاری رہیا لیکن انھاں کوئی کامیابی نئيں مل پا تی تووہ مجبور ہوکے پرت جاندے سن، اہل نجف وہابیوںکے شر توں رہائی دے لئی خدا دی پناہ منگدے سن تے حضرت علی ں توں متوسل ہُندے سن، جس دی بنا اُتے انہاں دی ہمیشہ مدد ہُندی رہی۔(۵٦۱)
مرحوم سید محمد جواد عاملی جو خود اس واقعہ دے چشم دید گواہ تے دفاع کرنے والےآں وچوں سن، مفتاح الکرامہ دی پنجويں جلد دے آخر وچ ایويں رقمطراز نيں کہ ماہ صفر دی نويں تریخ نوں نماز صبح دے اک گھنٹہ پہلے وہابیاں نے اچانک اسيں اُتے دہاوا بول دتا ایتھے تک کہ انہاں وچوں بعض لوک شھر دی دیوار اُتے وی چڑھ گئے تے نیڑے سی کہ اوہ شھر اُتے قبضہ کرلیندے۔
لیکن حضرت امیر المومنین علی ں توں معجزہ رونما ہويا، تے انہاں دے کرم توں کچھ ایسا ہويا کہ دشمن دے بوہت سارے لوک مارے گئے تے اوہ بھاگنے اُتے مجبور ہوگئے،(۵٦۲) اگرچہ علامہ عاملی نے واقعہ دی تفصیل بیان نئيں کيتی اے۔
اسی طرح علامہ موصوف جلد ہفتم دے آخر وچ کہندے نيں کہ اس کتاب دا ایہ حصہ ماہ رمضان المبارک دی نويں تاریخ۱۲۲۵ھ دی تریخ آدہی رات وچ تمام ہويا جدوں کہ ساڈا دل مضطرب تے پریشان اے کیونجے ”عُنَیْزَہ“ دے وہابیاں نے نجف اشرف تے کربلائے معلی نوں گھیر رکھیا سی۔(۵٦۳)
”رَحبہ“ دے بارے وچ اک وضاحت
نجف اشرف اُتے حملہ کر نے دے لئی وہابیاں نے ”رَحبہ“ نوں اپنی چھاؤنی بنا لیا تھا،رحبہ نجف اشرف دے نزدیک اک سر سبز وشاداب علاقہ اے ،ایہ علاقہ اک ثروتمند تے مالدار شخص سید محمود رَحباوی توں متعلق سی، جدوں وی وہابی لوک نجف اشرف اُتے حملہ کرنا چاہندے سن تاں سب توں پہلے مقام رحبہ وچ جمع ہُندے سن، تے سید محمود انہاں دا بہت احترام کردا سی، ہور انہاں دی خاطر ومدارات کردا سی، ايسے وجہ توں کہیا جاندا اے کہ ايسے شخص نے نجف اشرف اُتے حملہ کرنے دی راہنمائی وی دی سی۔
مرحوم کاشف الغطاء جو دفاع کرنے والےآں دے سرپرستاں وچوں سن، انہاں نوں جدوں اس گل دا علم ہويا تاں انھاں نے سید محمود نوں پیغام بھجوایا :
جب تسيں ایہ احساس کرو کہ وہابی لشکر نجف اشرف اُتے حملہ کرنا چاہندے نيں تاں سانوں ضرور آگاہ کردینا، تاکہ اسيں غفلت وچ نہ رہیاں، بلکہ دفاع دے لئی تیار رہیاں۔ سید محمود نے جواب دتا کہ وچ اک ثروت مند آدمی ہاں تے بہت ساریاں پراپرٹی رکھدا ہاں وچ وہابیاں دے منھ وچ اک لقمہ دی طرح ہاں لہٰذا وچ ڈردا ہون، کاشف الغطاء نے اس دا ایہ جواب دیکھ کے مجبوراً نجف دے کچھ جواناں نوں اسلحہ دے نال معین کيتا تے انہاں دی تنخواہ وی مقرر کی، تاکہ ایہ جوان اس طرف توں شھر اُتے ہونے والے حملہ دا خیال رکھن۔(۵٦۴)
اس دے بعد توں اک طولانی مدت تک خصوصاً عراق اُتے ملک فیصل دے انتخاب دے بعد توں (یعنی پہلی عالمی جنگ دے بعد) عراق اُتے نجدیاں دے حملے ہُندے رہندے سن، جس وچ کافی قتل وغارت ہوئے تی رہندی سی لیکن ایہ حملے تقریباً سیاسی جھت رکھدے سن انہاں حملےآں دا مذہب توں کوئی تعلقنھاں تھا،منجملہ انہاں دے ۱۲رجب المرجب دی شب نوں نجد دے ”جمعیة الاخوان“ نامی گروہ نے عراق ی قبیلہ ”منتفق“ اُتے حملہ کيتاجس وچ بہت نقصانات ہوئے جنہاں دی فھرست حکومت عراق دی طرف سےمعاینہ کمیٹی نے اس طرح بیان کيتی اے کہ اس حملہ وچ ٦۹۴لوک مارےگئے،۱۳۰گھوڑے،۲۵۳۰اونٹھ،۳۸۱۱ گداے، ۳۴۰۱۰ گوسفنداور(٧۸۱)گھر غارت ہوئے، جس گروہ نے ایہ حملہ کیہ اوہ ”دویش“ (اخوان دے روسا) دے پیروکار سن ۔
اہل عراق وہابیاں دے حملےآں توں تنگ آچکے سن، لہٰذا انھاں نے مجبور ہوکے حکومت توں ایہ مطالبہ کيتا کہ اس طرح دے حملےآں دی روک تھام دے لئی کوئی ٹھوس قدم اٹھائے، اس حالت نوں دیکھ کے بوہت سارے وزیراں نے استعفاء دیدتا، اس دے بعد انگلینڈ دی حکومت نے ”سر پرسی کاكْس“ نوں بھیج کر عراق تے ابن سعود دی حکومت دے درمیان صلح کرادتی۔
کربلا وچ اک عظیم انجمن دی تشکیل
سودھوحکومت عراق تے انگلینڈ دی تدبیراں توں عراق ی عوام مطمئن نہ ہوسکی، تے وہابیاں دے دوبارہ حملہ کوروکنے دے لئی صحیح تے مطمئن راستہ دا انتخاب کرنا چاہیا، چنانچہ سب لوکاں نے علماء دی طرف رجوع کيتا۔
نجف اشرف دے علماء نے مشہور ومعروف مجتہد حاج شیخ مہدی خالصی جنہاں دا حکومت عراق وچ اچھاخاصا رسوخ تھاان نوں ٹیلیگرام دے ذریعہ انہاں توں درخواست کيتی کہ عراق دے تمام قبیلےآں دے سرداراں نوں ۱۲شعبان (۱۲۴۰ھ)کو کربلائے معلی وچ جمع کرن۔
مرحوم خالصی صاحب نے اس درخواست اُتے عمل کردے ہوئے مختلف قبیلےآں دے سرداراں نوں تقریباً(۱۵۰)ٹیلیگرام بھیجے جنہاں وچ انھاں کربلا وچ مذکورہ تریخ اُتے آنے دی دعوت دتی گئی سی تے خود وی نہم شعبان نوں کاظمین توں کربلا دے لئی روانہ ہوگئے۔
اور اس طرح کربلا وچ اک عظیم کانفرس ہوئی جس دی عراق ی تریخ وچ نظیر نئيں ملدی، اس کانفرس وچ مختلف قبیلےآں دے لوکاں نے شرکت کيتی، شرکت کرنے والےآں دی تعداد دو لکھ (اور اک قول دے مطابق تن لکھ) دے نزدیک اندازہ لگایا جاندا سی، ایہ عظیم کانفرس در حقیقت عراق وچ انگلینڈ توں قطع رابطہ دے لئی سی۔
اس کانفرس دے متعدد جلست دوسرے تھاںواں اُتے وی ہوئے، تے اس دا آخری جلسہ حضرت امام حسین ںکے صحن مطھر وچ ہويا، جس وچ دو نسخےآں وچ قطعنامہ لکھیا گیا تے دستخط کيتے گئے تاکہ اک نسخہ ملک فیصل نوں دتا جائے تے اک علماء دے پاس رہے۔
مذکورہ قطعنامہ دا خلاصہ اس طرح اے کہ دستخط کرنے والے خود اپنی تے اپنے انہاں موکلین دی طرف توں جو ”جمعیة الاخوان“ والے مسئلے وچ جو(۱۲)سے پندرہ شعبان۱۲۴۰ھ تک جاری رہے،جمع ہوئے۔
جمعیة الاخوان نے ساڈے مسلمان بھائیاں دا قتل عام تے مال واسباب نوں غارت کيتا ايسے وجہ توں اسيں لوکاں نے قاطعانہ طور اُتے ایہ طے کرلیا اے کہ روضات مقدست دے تحفظ دے لئی ہر ممکن کوشش کری تے جمعیة الاخوان دے حملےآں نوں ناکام کرنے دے لئی ہر ممکن طریقے اپناواں تے جمعیة الاخوان دے حملےآں توں متاثر ہوئے افراد دی ہر ممکن مدد کرن تے انہاں تمام چیزاں دا فیصلہ سب توں پہلے اعلیٰ حضرت ملک فیصل نال تعلق رکھتاہے لہٰذا اسيں جنابعالی توں درخواست کردے نيں کہ اخوان دے قتل وغارت دے پیش نظر اس ملت دی ہر ممکن مدد کرن۔
ملک فیصل نے مذکورہ قطعنامہ دا نرم تے محبت آمیز جواب دتا، لیکن فیر وی عراق دے حالات وچ کوئی تبدیلی واقع نئيں ہوئی، تے آخر کار مرحوم خالصی نوں عراق توں مکہ تے اوتھے توں ایران دے لئی جلا وطن کردتا گیا موصوف۱۲۴۳ھ وچ مشہد مقدس وچ اس دنیا توں چل بسے تے انہاں نوں امام رضا ں دے جوار وچ دفن کردتا گیا۔
مرحوم خالصی دی جلا وطنی دے بعد نجف تے کربلا دے تقریباً تِیہہ بزرگ عالمیں نوں (جو ایرانی الاصل سن ) ایران وچ بھیج دتا گیا تے اس طرف توں نجدیاں دے عراق اُتے حملے وی نئيں رکے، جداں کہ نجدیاں نے کانون اول۱۹۲۴(۵٦۵) وچ عراق دے سرحدی علاقےآں دے بعض قبیلےآں اُتے حملہ کيتا تے تقریباً(۱٦)لوکاں نوں قتل کيتا تے بوہت سارے چوپایاں نوں اٹھا لے گئے، تے اس حملہ دے چار دن دے بعد دوبارہ حملہ کيتا تے بعض لوکاں نوں قتل کيتا تے تقریباً ۱۵۰خیمےآں نوں غارت کردتا۔(۵٦٦)
مذکورہ مطلب دے بارے وچ چند توضیحات
۱۔ مرحوم علامہ شیخ آقا بزرگ تھرانی نے حضرت آیت اللہ حاج میرزا حسین نائینی دے حالات زندگی وچ اس طرح بیان کيتا اے :
” جدوں عراق اُتے انگریزاں دا قبضہ ہويا(۵ ٦ ٧) اس وقت ملک فیصل بادشاہ سن ،اور ایہ طے پایا کہ مجلس شورائے ملی (پارلیمن ٹ) تشکیل دتا جائے تے وزیراں دا انتخاب کيتا جائے، تاں اس وقت آیت اللہ نائینی، آیت اللہ آقا سید ابو الحسن اصفھانی، آقای شیخ مہدی خالصی تے سید محمد فیروز آبادی نے انتخابات دے طریقہ کار اُتے اعتراضات کيتے، چنانچہ انھاں اعتراضات دی بدولت شیخ مہدی خالصی نوں ایران جلا وطن کردتا گیا،(۵٦۸) ایہ دیکھ کے شیعہ حضرات وچ جوش وولولہ بھڑک اٹھا، نجف تے کربلا دے علماء نے انجمن توں گفتگو دی جس دے بعد ایہ طے ہويا کہ اسيں لوک وی اعتراض دے طور اُتے عراق توں چلے جاواں،چنانچہ مرحوم نائینی تے مرحوم اصفھانی نے ایران مھاجرت دی تے قم وچ سکونت اختیار کرلئی، اس وقت اس شھر (قم) دے رہبر آیت اللہ آقائے شیخ عبد الکریم یزدی حائری سن، چنانچہ موصوف نے انہاں لوکاں دا بہت اکرام واحترام کيتااور اپنے شاگردوںسے عرض کيتا کہ انہاں لوکاں دے درس وچ شرکت کرن،عراق دے حالات صحیح ہوگئے تویہ دونے عالم دین نجف واپس چلے گئے۔(۵٦۹)
۲۔ پہلی عالمی جنگ دے بعد عراق اُتے انگریزاں دا قبضہ ہوگیا تے جدوں انھاں نے اپنی طرف توں عراق دا حاکم معین کرنا چاہیا تاں اس وقت عراق دے لوکاں نے اس سلسلہ وچ قیام کيتا منجملہ ایہ کہ ماہ ربیع الثانی ۱۳۳٧ھ وچ حضرت آیت اللہ میرزا محمد تقی شیرازی توں اک فتویٰ لیا جس دی تحریر اس طرح اے:
”ما یقول شیخنا وملاذنا حضرة حجة الاسلام والمسلمین آیت اللّٰه فی العالمین الشیخ میرزا محمد تقی الحائری الشیرازی متع اللّٰه المسلمین بطول بقائه، فی تکلیفنا معاشر المسلمین بعد انہاں منحتنا الدولة المفخّمة البرطانیة العظمیٰحق انتخاب امیر لنا نستظّل بظلّه ونعیش تحت رایته ولوائه، فهل یجوز لنا انتخاب غیرالمسلم للامارة والسلطنة علیناام یجب علینااختیار المسلم؟ بینّوا تُوجروا ۔ “
فتویٰ دا ترجمہ :
”اساں ارے بزرگ تے ساڈی پناہ گاہ حضرت حجة الاسلام والمسلمین حضرت آیت اللہ فی العالمین شیخ میرزا محمد تقی حائری شیرازی ،خداوندعالم مسلماناں نوں آپ دی طول عمر توں مستفید کرے، درج ذیل مسئلہ وچ جنابعالی دتی کیہ رائے اے، برٹین دی بزرگ حکومت ساڈے لئے حاکم معین کرنا چاہندی اے تاکہ اسيں اس دے زیر سایہ زندگی کرن، کيتا ساڈے لئے اس غیر مسلم نوں اپنی حکومت دے لئی منتخب کرنا جائز اے کہ اوہ اسيں اُتے حکومت کرے یا اسيں اُتے کسی مسلمان دا انتخاب کرنا ضروری اے ؟ حضرت عالی توں درخواست اے کہ آپ اس سلسلہ وچ اپنا فتویٰ صادرفرماواں، خداوندعالم آپ نوں اس دا اجرو ثواب عنایت فرمائے۔
علامہ حائری شیرازی نے اس استفتاء دے ذیل وچ ایہ عبارت لکھی:
”لیس لاحد من المسلمین انہاں ینتخب ویختار غیر المسلم للامارة والسلطنة علی المسلمین “(محمد تقی الحائری الشیرازی)
”کسی مسلمان دا اپنے لئے کسی غیر مسلم حاکم دا انتخاب کرنا جائز نئيں اے “۔(۵٧۰)
۳۔ ايسے طرح کربلا ئے معلی وچ وی مجتہدین کرام نے فتوے صادر کيتے ”جو شخص وی غیر مسلم دی حکومت توں رغبت رکھدا ہوئے اوہ دین توں خارج اے “ ایہ تمام فتوے اس گل کيتی علامت سن کہ لوکاں دے اندر وطن دے سلسلہ وچ جوش وولولہ پیدا ہو، تے عراق اُتے انگریزاں دی حکومت دے بر خلاف کوئی ٹھوس قدم اٹھایا جاسکے۔(۵٧۱)
اس وقت وی جمعیة الاخوان دے وہابی گروہ دی طرف توں عراق اُتے حملے ہُندے رہندے سن جس دی بناپر لوکاں وچ خوف ووحشت پیدا ہويا، ايسے لئے نجف اشرف وچ وی اجتماعاتہوئے، جس وچ ایہ طے ہويا کہ علامہ اکبر آقا شیخ مہدی خالصی مقیم کاظمین توں درخواست کيتی جائے کہ کربلا وچ اک انجمن بنائی جائے تے عراق دے مختلف قبیلےآں دی اہم شخصیتاں نوں نیسان(۵٧۲) دی پہلی تاریخ۱۹۲۲ کربلائے معلی وچ بلايا جائے۔
مرحوم خالصی نے اس درخواست نوں قبول کر ليا، ظاہری طور پراجتماع دامقصد ایہ سی کہ وہابیاں دے حملہ توں متعلق کچھ تدبیراں سوچیاں جان،(۵٧۳) لیکن ایہ تمام جلست اس انجمن دے تشکیل پانے دا مقدمہ بنے جو حضرت امام حسین ں دے روضہ وچ بنائی گئی، مذکورہ جلسہ وچ تقریباً دو لکھ دا مجمع سی(۵٧۴) جس دی تفصیل پہلے گذر چکی اے۔
۴۔ سرطان(۵٧۵) دی ۱۳واں تاریخ۱۳۰۲ھ (مطابق۲۰ ذیقعدہ۱۳۴۱ھ) نوں علمائے نجف تے کربلا دی طرف توں تھران ٹیلیگرام بھیجے گئے کہ انگریزاں دے اصرار دی وجہ توں نجف تے کربلا دے تقریباً تِیہہ علمائے کرام نوں جلا وطن کردتا گیاہے تے انہاں نوں ایران بھیجیا جارہیا اے، شاید انہاں علمائے کرام دے جلا وطن ہونے دی وجہ ایہ اے کہ انہاں لوکاں نے انگریزاں دے خلاف انتخابات دے سلسلہ وچ فتوے صادر کيتے نيں، تے عراق تے انگلینڈ دی حکومت دے خلاف اقدامات کيتے نيں۔
چنانچہ سرطان کی(۱۵)تریخ ۱۳۰۲ (۲۲ ذی قعدہ۱۳۴۱ھ) نوں ایہ تمام علماء کرمانشاہ (ایران ) وچ وارد ہوئے تے انہاں دا بہت احترام واکرام کيتا گیا، تے اس وقت دی حکومت توں اجازت ملنے دے بعد (۲۱ ذی الحجہ۱۳۴۱ھ) نوں کرمانشاہ توں ہمدان شھر دی طرف روانہ ہوگئے، تے ہمدان وچ بوہت گھٹ رکنے دے بعدشھر قم وچ وارد ہوئے تے وہاںپر انہاں تمام علماء کرام نے قیام کيتا۔
مرحوم خالصی جو حجاز بھیج دتے گئے سن، ایران دی حکومت کیتی سفارش تے انگلینڈ دی حکومت کیسمجھوتے توں ایہ گل طے پائی کہ انہاں دے بارے وچ کوئی قطعی فیصلہ ہونے اُتے انہاں نوں حجاز توں ایران دی طرف روانہ کيتا جائے۔(۵٧٦)
سعود بن عبد العزیز
سودھوکہیا ایہ جاندا اے کہ عبد العزیز ۱۲۱۸ھ وچ قتل ہويا، تے اس دے بعد اس دا بیٹا سعود اس دا جانشین قرار پایا،سعود نوں سعودی عرب دے طاقتور بادشاہاں وچ شمار کيتا جاندا اے، کیونجے اس نے اپنے زمانہ تے اپنے باپ دے زمانہ وچ سعودی حکومت کیتی توسیع دے لئی بہت زیادہ سعی وکوشش کيتی سی، سعود ہمیشہ توں اپنے قرب وجوار دے علاقےآں اُتے حملہ کردا رہندا سی اس دا جزیرة العرب تے دوسرے علاقےآں وچ اچھاخاصا رسوخ سی جس دی بنا اُتے اوہ تمام علاقےآں اُتے حملہ ور ہُندا رہندا سی، شاید ايسے وجہ توں سعودی مولفین نے اسنوں ”کبیر“ دا لقب دتا اے۔(۵٧٧)
سعود دے زمانہ وچ وہابی مذہب حجاز دے علاقہ وچ وی پھیل گیا، تے اس دی وجہ شریف غالب اے جو ہمیشہ ایہ چاہندا سی کہ حجاز دے علاقہ اُتے پہلے دی طرح اپنا نفوذ باقی رکھے، تے ايسے چیز دے پیش نظر شریف غالب وہابیاں دے مقابلے وچ تسلیم ہوگیا جس دی بنا اُتے حجاز وچ مذہب وہابی پھیلدا چلا گیا۔(۵٧۸)
صاحب تریخ مکہ کہندے نيں کہ۱۲۲۰ھ وچ شریف غالب نے ایہ قبول کرلیا کہ اس دی حکومت نجدیاں (آل سعود) دے تابع رہے، تے اس نے ایداں دے کم انجام دتے جو وہابیاں دے لحاظ توں صحیح سن، مثلاً تمباکو نوشی نوں ممنوع قرار دتا تے ایہ حکم وی صادر کردتا کہ تمام لوک نماز پڑھنے دے لئی مسجد وچ نماز جماعت وچ شریک ہون، تے موذن حضرات فقط اذان کدرے تے اذان دے بعد (پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پر) سلام بھیجنے، تے اذان دے ضمن وچ نصیحت تے طلب رحمت توں پرہیز کرن،۱۲۲۱ ھ وچ سعود دے حکم توں ایہ اعلان کرادیاگیا کہ کسی وی حاجی نوں اپنی داڑھی دے بال کٹوانے دا حق نئيں اے۔(۵٧۹)
ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ جدوں سعود اپنے ستويں حج(۱۲۲۵ھ وچ ) دے لئی آئے تاں اس وقت وچ حاضر سی ميں نے دیکھیا کہ سعود حالت احرام وچ اک اونٹھ اُتے سوار اے، تے اک بلیغ خطبہ ارشاد ہورہیا اے، ميں نے دیکھیا شریف غالب اک گھوڑے اُتے سوار اس دی طرف آئے تے شریف غالب دے نال فقط اک آدمی سی، سعود خطبہ دے رہے سن لیکن جدوں شریف غالب نوں دیکھیا تاں اونٹھ توں تھلے آگئے تے اس دے نال معانقہ کيتا تے اس دے بعد مکہ وچ وارد ہوئے ،اس نے کچھ لوکاں نوں بازار وچ معین کيتا تاکہ نماز دے وقت لوکاں نوں نماز دے لئی کھاں، تے ایداں دے بہت ہی کم لوک دکھادی دیندے سن جو نماز وچ شرکت نہ کردے ہون، تے اس سفر دے دوران کسی نوں تمباکو نوشی، یا دوسرے ممنوعہ کم کردے ہوئے نئيں دیکھیا گیا۔(۵۸۰)
خاندان آل سعود نے جدوں توں اپنی حکومت بنائی ايسے وقت توں انہاں دا ایہ نظریہ سی کہ جزیرة العرب دے قرب وجوار دے تمام علاقے انہاں دی حکومت دے تحت آجاواں، تے اک وسیع حکومت بن جائے، تے انہاں سب نوں اک پرچم دے تھلے جمع کرلےں، تے اک وسیع تے قدرت مند بادشاہت تشکیل دتی جائے،اور ايسے وجہ توں ”قسطنطنیہ“ دے عثمانی بادشاہاں وچ خوف ووحشت پیدا ہوگئی جس دی بنا اُتے انھاں نے آل سعود نال جنگ کرنا شروع کردتی، تے اس سلسلہ وچ شدت عمل اختیار کيتا۔(۵۸۱)
خاندان سعود تے آل عثمان دے درمیان دشمنی دی دوسری وجوہات وی سن جنہاں دی وجہ توں انہاں وچ دشمنی ودھدتی گئی انھاں وچوں اک ایہ اے کہ اوہ محمل جو ہر سال بہت ہی اہتمام دے نال حرمین شریفین وچ بھیجی جاندی سی اسنوں وہابیاں نے روک دتا سی (محمل دی تفصیل باب ہشتم جمعیة الاخوان دی بحث وچ بیان کيتی جائے گی) تے انہاں وجوہات وچوں اک اہم وجہ ایہ وی اے کہ سعود نے حکم دتا کہ ہن تک جو عثمانی بادشاہ دا ناں خطبےآں وچ لیا جاندا سی ہن اسنوں ترک کردتا جائے، تے انہاں سب توں وی اہم وجہ ایہ سی کہ سعود نے اپنے اک خط وچ جو دمشق دے والی دے ناں بھیجااس وچ لکھیا تھاکہ نہ صرف ایہ کہ تواناں وہابی مذہب قبول کرنا ہوئے گا بلکہ سلطان عثمانی نوں وی ایہ مذہب قبول کرنا ہوئے گا۔
ان دے علاوہ وہابی لوک انہاں علاقےآں دی طرف وی ھاتھ بڑھاندے رہندے سن جو عثمانی حکومت دے زیر تحت ہُندے سن، چنانچہ انہاں تمام وجوہات تے ايسے طرح دی دوسرے اسباب دی بناپر عثمانی درباریاں نے حجاز اُتے حملہ کر نے دی ٹھان لی (تاکہ وہابیاں نوں نیست ونابود کردتا جائے) تے اس کم دی ذمہ داری مصر دے والی علی پاشا نوں سونپ دتی گئی ۔(۵۸۲)
جب۲٦ ۱۲ھ شروع ہويا تاں امیر سعود دی پیشرفت تے ترقی نوں دیکھ کے عثمانی بادشاہ بہت پریشان ہويا کیونجے سعود نے نجد ، حجاز ، یمن تے عُمّان اُتے قبضہ کرکے اک وسیع عربی ملک بنالیا سی۔
عثمانی سلطان نے ماہ ذی قعدہ۱۲۲٦ھ وچ اک عظیم لشکر جنگی ساز وسامان دے ساتہم صر دی طرف روانہ کيتا، اس وقت مصر دا والی محمد علی پاشا سی، عثمانی سلطان نے لشکر دا سردار محمد علی پاشا نوں بنایا،(۵۸۳) تے حکم دتا کہ اس لشکر کے علاوہ مصر توں وی اک لشکر تیار کرو۔
محمد علی پاشا نے مصر تے مغرب (ممکن اے مغرب توں مراد مراکش یا الجزائر تے تیونس ہو،) توں وی اک لشکر تیار کيتا تے اپنے بیٹے احمد طوسون دی سرداری وچ دریا دے راستہ توں نجد دی طرف روانہ کيتا چنانچہ طوسون نے ” ینبع بندرگاہ“ دریائے سرخ دے سواحل وچ (مدینہ منورہ توں نزدیک ترین بندرگاہ) اُتے حملہ کردتا تے اسنوں آسانی توں اپنے قبضہ وچ لے لیا، تے جس وقت سعود نوں ایہ معلوم ہويا کہ مذکورہ بندرگاہ اُتے قبضہ ہوچکيا اے، تاں اپنے تحت تمام علاقے والےآں نوں چاہے اوہ شھری ہاں یا بادیہ نشین سب نوں حکم دیدتا کہ جلد توں جلد مدینہ دی طرف حرکت کرن۔
دیکھدے ہی دیکھدے اٹھارہ ہزار دا لشکر تیار ہوگیا اس لشکر دی سرادری اپنے بیٹے امیر عبد اللہ دے سپرد کی، امیر عبد اللہ نے تُرک لشکر توں مقابلہ کيتا تے چند حملےآں دے بعد ترک لشکر نوں شکست دیدی، طوسون نے مذکورہ بندرگاہ ترک کردتی۔(۵۸۴) ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ اس جنگ وچ ترکی لشکر کے چار ہزار تے سعودی لشکر کے چھ سو افراد قتل ہوئے۔(۵۸۵)
دوسرا حملہ
۱۲۲٧ھ وچ محمد علی پاشا نے پہلے لشکر توں وڈا تے طاقتور لشکر حجاز دے لئی روانہ کيتا تے اس لشکر یا شکست خوردہ لشکر کے باقی لوکاں نے مدینہ نوں چاراں طرف توں گھیر لیا تے چاراں طرف توپاں لگاداں، تے شھر دی دیوار دے تھلے گڈھے کھودنے شروع کردئے تے اوتھے ”بارود“رکھ دے اگ لگادی جس دے نتیجہ وچ دیوار گر گئی، تے ترکی لشکر نے شھر اُتے قبضہ کرلیا۔
اس حملہ وچ سعودیاں دے چار ہزار لوک مارے گئے، ایہ دیکھ کے مدینہ دے حاکم نے صلح کيتی منگ کی، تے کچھ ہی مدت دے بعد مصر ی لشکر نے مکہ دا وی رخ کيتا، شریف غالب نے جو عہد وپیمان سعود توں کررکھیا سی اس دی پرواہ نہ کردے ہوئے ترکی تے مصر ی لشکر توں سمجھوتہ کرلیا تے اپنے سپاہیاں نوں ترکی لشکر کے نال مل جانے دا حکم دیدتا، احمد طوسون کسی جنگ دے بغیر شھر مکہ اُتے قبضہ دے بعد اوتھے دے قصر وچ داخل ہوگیا۔
اس دے دوسرے سال (یعنی ۱۲۲۸ھ) وچ خود محمد علی پاشا اک عظیم لشکر کے نال جنہاں وچ مصر ی حجاج دے کاروان وی شامل سن، مکہ وچ داخل ہويا،شریف غالب اپنے معمول دے مطابق اس دے احترام وچ اس دے پاس گیا، اس توں پہلی ملاقات وچ تومحمد علی پاشا نے اسنوں وڈے احترام توں بٹھایا، لیکن بعد وچ ہونے والی ملاقاتاں وچوں اک ملاقات دے دوران اس نے اسنوں گرفتار کرنے تے اس دے مال اُتے قبضہ کرنے دا حکم دیدتا، تے خود شریف غالب نوں جلا وطن کرکے ”جزیرہ سالونیک“ (یونان) وچ بھیج دتا، شریف غالب وھاں رہے ایتھے تک کہ۱۲۳۱ھ وچ طاعون دی بیماری دی وجہ توں انتقال کرگئے۔(۵۸٦)
وهابیاں دا مسقط اُتے حمله تے امام مسقط دا فتح علی شاه توں مدد طلب کرنا
سودھو۱۲۲٦ھ دے واقعات دی تفصیل دے بارے وچ جناب ”سپھر“ صاحب کہندے نيں کہ اس جماعت (وہابی لوک) دی قدرت وچ روز بروز وادھا ہُندا جارہیا سی، ایتھے تک کہ انھاں نے سر زمین بحرین نوں وی اپنے قبضہ وچ لے لیا، تے اس دے بعد مسقط وچ وی قتل وغارت دا منصوبہ بنالیا۔
امام مسقط نے فارس دے فرمان گذار شاہزادہ حسین علی میرزا نوں اطلاع دتی تے ایہ درخواست کيتی کہ صادق خان دولوی قاجار جو عرباں نال جنگ دا تجربہ رکھدے سن، اوہ ایران دی فوج دے نال مسقط آجائیںاور اوتھے توں اپنے نال ہور لشکر لے کے ”درعیہ“شھر اُتے حملہ ور ہوجاواں۔
امیر سعود نے ایرانی لشکر توں مقابلہ کرنے دے لئی سیف بن مالک تے محمد بن سیف دی سرکردگی وچ اپنا اک عظیم لشکر بھیجیا،جنگ شروع ہوگئی، اس جنگ وچ سیف بن مالک تے محمد بن یوسف نوں بہت زیادہ زخم لگے ایہ دونے اوتھے توں بھج نکلے، تے وہابیاں دے لشکر کے بوہت سارے لوک مارے گئے، تے اس جنگ وچ امام مسقط نوں فتحیابی حاصل ہوئی انھاں نے اس دا شکریہ ادا کردے ہوئے شاہزادہ حسین علی دی قابلیت دی داد تحسین دیندے ہوئے کچھ ہدایا تے تحائف بھیجے، فتح علی شاہ کواسواقعہ دی خبر(۲۰)ربیع الاول نوں پہونچی۔(۵۸٧)
اس واقعہ دی تفصیل ”سپھر“ صاحب نے۱۲۲٦ھ دے واقعات وچ نقل کيتی اے، لیکن ”جبرتی“ صاحب نے اس واقعہ کو۱۲۱۸ھ دے واقعات وچ ذکر کيتا اے اوہ لکھدے نيں:
وہابیاں نے مکہ تے جدّہ نوں خالی کردیاکیونجے انہاں نوں ایہ اطلاع مل گئی سی کہ ایران یاں نے انہاں دے ملک اُتے حملہ کرکے بعض علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا اے۔(۵۸۸)
ممکن اے کوئی ایہ کھے کہ نجد اُتے ایران یاں دے کئی بار حملے ہوئے نيں، جداں کہ آپ حضرات نے ”آقائے سپھر“ دی تحریر وچ دیکھیا کہ انھاں نے ” صادق خان دولو“ دے بارے وچ ایہ کہیا اے کہ اوہ عرباں نال جنگ کرنے دا تجربہ رکھدے سن،(۵۸۹) لہٰذا اس گل دا احتمال دتا جاسکدا اے کہ جبرتی صاحب نے آقائے سفیر دے ذکر شدہ حملہ دے علاوہ دوسرے حملہ دی طرف اشارہ کيتا ہو، بھر حال۱۲۲٧ھ وچ نجد دی حکومت نے ایران دی حکومت توں صلح کيتی درخواست کيتی، تے ظاہراً ايسے دے بعد توں طرفین دے وچکار کوئی اہم حادثہ پیش نئيں آیا۔
سعود دا انتقال
سودھوامیر سعود گیارہ جمادی الاول۱۲۲۹ھ وچ مثانہ دی بیماری دی وجہ توں مرگیا، معلوم ہونا چاہیدا کہ سعود نے محمدبن عبد الوہاب توں دو سال درس پڑھیا سی تے علم تفسیر، فقہ تے حدیث وچ مھارتحاصل کرلئی سی تے اوہ بعض لوکاں نوں درس وی دیندا سی۔(۵۹۰)
امیر عبد اللہ بن سعود تے عثمانیاں دے درمیان دوبارہ حملے
سعودکے مرنے دے بعد اس دے بیٹے عبد اللہ دی بیعت دے لئی عرب دے تمام علاقےآں توں لوک آندے سن تے عبد اللہ دے ھاتھاں اُتے بیعت کررہے سن ا ور اپنی اطاعت گذاری دا اظھار کررہے سن، ايسے اثنا وچ محمد علی پاشا جو مکہ وچ سن، وہابیاں توں مقابلہ دے لئی اک عظیم لشکرتیار کرلیا۔
طرفین وچ کئی جنگاں ہوئیاں، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ دونے نے آپس وچ صلح کرلئی، لیکن چونکہ عثمانی سلطان تے محمد علی پاشا دا دلی ارادہ ایہ سی کہ وہابیاں دی حکومت نوں نیست ونابود کردتا جائے ادہر نجد تے حجاز دے لوکاں نے مصر وچ جاکے امیر عبد اللہ دی بدگوئیاں کرنا شروع کردتی، (اس وقت مصر دے والی محمد علی پاشا سن )، ايسے وجہ توں محمد علی پاشا نے ترکاں تے مصر یاں تے اہل مغرب(۵۹۱) ، شام(۵۹۲) تے عراق دے لوکاں اُتے مشتمل اک عظیم لشکر آمادہ کيتا تے چونکہ اس دا بیٹا طوسون۱۲۳۱ھ وچ انتقال کرچکيا سی اس وجہ توں اس مرتبہ لشکر دی سرداری اپنے دوسرے بیٹے ابراہیم پاشا (یا اک قول دے مطابق بیوی دے نال آیا ہويا دوسرے شوھر دا بیٹا ابراہیم پاشا) دے حوالہ کی، ابراہیم پاشا اس بھادر لشکر کے نال مصر توں روانہ ہويا، تے سب توں پہلے مدینہ منورہ کارخ کيتا تے اسنوں مع قرب وجوار دے اپنے قبضہ وچ لے لیا، تے اس دے بعد ”آب حناکیہ“ دا رخ کيتا تے اوتھے اُتے قتل وغارت شروع کيتا۔
ابراہیم پاشا دا اس علاقہ وچ اس طرح رعب و دبدبہ سی کہ انہاں وچوں بعض لوک اس دی اطاعت دا اظھارکرنے لگے سن، تے انھاں نے اس دے نال مل کے جنگ کرنے دا وی اعلان کيتا، ابراہیم پاشانے ۱۲۳۲ھ دے شروع تک حناکیہ وچ قیام کيتا تے اس دے بعد نجد دے علاقہ ”رَجلہ“ اُتے حملہ کيتا۔ لیکن اس دے بعد امیر عبد اللہ نے اک عظیم لشکر تیار کيتا، تے جنہاں قبیلےآں نے ابراہیم پاشا دی اطاعت قبول کرلئی سی انہاں دی نابودی دے لئی حجاز گیا لیکن جداں ہی مذکورہ قبیلےآں نے امیر عبد اللہ نوں ایسا کردے دیکھیا تاں حناکیہ وچ جاکے ابراہیم پاشا دے ایتھے پناہ لے لی۔(۵۹۳)
دونے طرف ميں لڑائی جھگڑے ہُندے سن تاں انہاں وچ اکثر نقصان امیر عبد اللہ دا ہُندا سی اس دی وجہ ایہ سی کہ ابراہیم پاشا دا لشکر تعداد دے لحاظ توں وی تے توپ تے ہور اسلحہ وغیرہ دے لحاظ توں وی امیر عبد اللہ دے لشکر توں طاقتور سی،(۵۹۴) ابراہیم پاشانے آہستہ آہستہ ”رَسّ“ نامی علاقہ تے ”عنیزہ تے ”خبرا“ شھراں اُتے وی قبضہ کرلیا، تے شھر ”شقراء“ نوں وی صلح دے ذریعہ اپنے قبضہ وچ کرلیا سی ۔
خلاصہ ایہ کہ ابراہیم پاشا اگے بڑھدا رہیا تے نجد وحجاز دے دوسرے علاقےآں اُتے قبضہ کردا رہیا، اس دی پیشرفت تے ترقی قتل وغارت دے نال ہُندی تھی،آخر کارابراہیم پاشا نے امیر عبد اللہ دے دار السلطنت شھر ”درعیہ“ نوں گھیر لیا، تے بوہت سارے حملے کرنے دے بعد اس شھر نوں وی اپنے قبضے وچ لے لیا، تے امیر عبد اللہ دی بہت ساریاں اہم شخصیتاں نوں توپ دے سامنے کھڑا کرکے انہاں اُتے توپ دے گولے چلا دئے، ایہ سب دیکھ کے امیر عبد اللہ نے وی اس دے سامنے ھتھیار ڈال دئے۔
اور جداں ہی نجد فتح ہونے دی ایہ خبر مصر پہونچی تاں خوشیاں منانے دی وجہ توں توپ دے تقریباً اک ہزار گولے داغے گئے، تے ست دن تک مصر دے علاقےآں وچ چراغانی کيتی گئی۔
مصر وچ امیر عبد اللہ تے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خزانہ
ابراہیم پاشا نے دو دن دے بعد عبد اللہ نوں خبر دتی کہ تیار ہوجاؤ تاکہ تواناں اسلامبول سلطان عثمانی دی خدمت وچ پیش کردتا جائے، اسنوں اک لشکر کے نال روانہ کردتا گیا تے ایہ تاکید کردتی کہ راستہ وچ اس دی عثمانی سلطان دے دربار عالی تک پہونچنے تک بھر پور حفاظت کيتی جائے۔
ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ امیر عبد اللہ نوں انہاں دے تن یا چار ساتھیاں دے نال(۵۹۵) (اور زینی دحلان دے بقول بوہت سارے نجدی رؤسا دے نال) درعیہ توں روانہ کيتا گیا، تے محرم۱۲۳۴ھ وچ مصر وچ پہونچا دتا گیا، تے انہاں دے لئی اک جگہ تیار کيتی گئی تاکہ دیکھنے والے اسنوں دیکھ سکن، تے جدوں عبد اللہ محمد علی پاشا دے سامنے لیایا گیا توپاشاصاحب اس دے احترام وچ کھڑے ہوگئے، تے انہاں نوں اپنی بغل وچ بٹھایا، تے اس توں گفتگو دے دوران سوال کيتا کہ ابراہیم پاشا نوں کیواں دا پایا؟!
توامیرعبد اللہ نے جواب دتا کہ اس نے اپنے وظیفہ وچ کوئی کوتاہی نئيں کيتی، تے ضروری کوشش نوں بروئے کار لائے، اسيں وی ايسے طرح سن، لیکن خداوندعالم نے جو مقرر کردتا سی وھی انجام پایا، اس دے بعد محمد علی پاشا نے اسنوں بہترین کپڑے پہنوائے۔
امیرعبد اللہ دے نال اک چھوٹا جہا صندوق وی سی، محمد علی پاشا نے سوال کيتا کہ ایہ کیہ اے ؟
تو عبد اللہ نے جواب دتا کہ اسنوں میرے باپ نے حجرے توں (پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ سے) لیا سی تے وچ اسنوں سلطان (عثمانی سلطان) دے پاس لے جارہیا ہون۔
محمد علی پاشا دے حکم توں اس صندوق نوں کھولیا گیا، تاں دیکھیا کہ اس وچ قرآن مجید دے تن نسخے سن تے ایہ قرآن بادشاہ دے خزانہ توں متعلق سن تے ہن تک کسی نے ایداں دے قرآن نئيں دیکھے سن، ايسے طرح اس صندوق وچ مروارید تے زمرّدکے تن سو وڈے وڈے دانے وی سن، ايسے طرح اک سونے دا ظرف وی سی، محمد علی پاشا نے سوال کيتا کہ کیہ آپ نے حجرے توں انہاں دے علاوہ دوسری چیزیںبھی لیاں سن ؟
تب اس نے جواب دتا کہ ایہ چیزاں میرے باپ دے پاس تھیںاور اوہ جو کچھ وی حجرے وچ آندا سی صرف وھی نئيں اٹھاندے سن بلکہ اہل مدینہ تے حرم مطھر دے خادمین وی اسنوں اٹھالیندے سن ۔
محمد علی پاشانے کہیا کہ ایہ گل صحیح اے کیونجے اساں وی انہاں وچ دی بہت ساریاں چیزاں شریف مکہ دے پاس دیکھی نيں۔(۵۹٦)
امیر عبد اللہ نوں پھانسی
سودھواس دے بعد محمد علی پاشا نے امیر عبد اللہ نوں اسلامبول دے لئی روانہ کردتا اوتھے اسنوں تے اس دے ساتھیاں نوں بازار وچ گہم ا کر باب ہمایوں (بادشاہ دا محل) دے سامنے پھانسی اُتے لٹکادیاگیا تے اس دے ساتھیاں نوں شھر اسلامبول دے دوسرے علاقےآں وچ پھانسی دیدتی گئی۔
شھر درعیہ دی بربادی تے آل سعود تے آل شیخ دی مصر دی طرف جلا وطنی
جس وقت دونے طرف نال جنگ ہورہی سی خصوصاً جس وقت درعیہ شھر نوں گھیر کر اس اُتے قبضہ کرلیا گیا ايسے وقت خاندان سعود تے خاندان شیخ محمد بن عبد الوہاب دے بعض لوکاں نوں قتل کردتا گیا یا انہاں نوں پھانسی دیدتی گئی، انھاں وچوں شیخ سلیمان بن عبد اللہ بن شیخ محمد بن عبد الوہاب سن جس وقت ابراہیم پاشا نے اہل درعیہ توں مصالحت دی تاں اسنوں ڈراندے ہوئے لیایا گیا تاکہ اس دی توھین وی ہوجائے اس دے سامنے” رباب “نامی موسیقی بجوائی گئی تے اس دے بعد اسنوں قتل کردتا گیا۔
ابراہیم پاشا تقریباً نو مھینے تک درعیہ وچ رہے تے اس مدت وچ حکم دتا کہ تمام آل سعود تے خاندان شیخ محمد بن عبد الوہاب نوں مصر وچ جلاوطن کرکے بھیج دتا جائے، تے اس دے حکم دے مطابق انہاں دونے خاندان دے افراد عورتاں تے بچےآں سمیت تمام تر حفاظت دے نال مصر روانہ کردئے گئے۔
ماہ شعبان ۱۲۳۴ھ وچ محمد علی پاشا نے ابراہیم پاشا نوں اک خط وچ درعیہ شھر نوں بالکل نیست ونابود کردئے جانے تے بالکل زمین توں ہموار کرنے دا حکم دیدتا۔(۵۹٧)
ابراہیم پاشا نے اہل شھر نوں شھر خالی کرنے دا حکم دتا، تے اس دے بعد ابراہیم پاشا دے سپاہیاں نے حکومتی محل تے ہور لوکاں دے گھراں تے کجھور دے درختاں نوں نیست ونابود کرنا شروع کيتا،یھی نئيں بلکہ جنہاں نوں خالی نئيں کيتا گیا سی انہاں مکاناں نوں وی گرادیندے سن، باغات نوں کٹ ڈالیا، گھراں وچ اگ لگادی، خلاصہ ایہ کہ شھر درعیہ زمین دا اک ڈھیر دکھادی دیندا سی۔
ابراہیم پاشا نے درعیہ شھر دے علاوہ نجد دے دوسرے علاقےآں وچ موجود تمام قلعےآں تے مستحکم عمارتاں نوں گرانے دے لئی اک لشکر منتخب کيتا تے انھاں حملےآں دے درمیان اک نجدی نے ابراہیم پاشا اُتے حملہ کردیااور اک خنجر دے ذریعہ اس اُتے وار کيتا لیکن ایہ خنجر اس دے کپڑےآں تے گھوڑے دی زین وچ وڑ کے رہ گیا تے خود ابراہیم پاشا نوں کوئی نقصان نئيں پہونچا۔
اس دے بعد توں اک بار پھرنجد دے علاقہ وچ افرا تفری پھیل گئی تے مختلف علاقےآں دے قبیلے اک دوسرے دی جان دے پِچھے پڑگئے، اس دے بعد ابراہیم پاشا مدینہ واپس چلے گئے تے اوتھے توں شام دا رخ کيتا تے اوتھے وی بعض علاقےآں نوں فتح کيتا۔(۵۹۸)
ابراہیم پاشا اس عظیم فتح وپیروزی تے وہابیاں نوں شکست دینے دے بعد محرم الحرام۱۲۳۵ھ وچ مصر وچ وارد ہويا تاں منا دتی کرنے والےآں نے ایہ اعلان کيتاکہ شھر مصر (یعنی قاہرہ)میں ست شب وروز تک چراغاں کيتا جائے تے کوچہ وبازار وچ خوشیاں منائی جاواں۔
چنانچہ لوکاں نے اس سلسلہ وچ ہر ممکن کوشش کيتی تے عیسائیاں نے اپنے محلےآں تے مسافر خاناں وچ نمائش دے طور اُتے بہت ساریاں عجیب وغریب چیزاں ایجاد کيتياں مثلاً مختلف قسم دی عجیب وغریب تصویراں تے مجسمہ بناکر نمائش لگائی۔
ابراہیم پاشا دے استقبال دے لئی اک موکب (سواراں تے پیادہ لوکاں دا لشکر)تیار کيتا گیا، درحالیکہ اس نے بہت لمبی داڑھی رکھنا شروعکيتی سی ،باب النصر توں وارد ہويا، اس دا باپ محمد علی پاشا وڈے فخر دے نال اپنے بیٹے دے موکب نوں دیکھنے دے لئی حاضر ہويا۔
چراغانی، شب زندہ داری، آتش بازی، توپ داغنا، میوزک تے دوسرے کھیل تے سرگرمی ست شب وروز تک جدید تے قدیم(۵۹۹) مصر تے مصر دے دوسرے علاقےآں وچ جاری رہے۔
ابراہیم پاشا اس سفر توں واپسی اُتے خود نوں بہت وڈا سمجھنے لگیا سی تے اِنّے غرور وچ رہندا سی جس دا کوئی تصور نئيں کيتا جاسکدا سی، اس دا غرور اس وقت ظاہر ہويا کہ جدوں اہم شخصیتاں اس دی خدمت وچ سلام تے تہنیت دے لئی حاضر ہوئےں تاں ایہ جناب اپنی جگہ توں کھڑے تک نہ ہوئے، تے سلام دا جواب تک نہ دتا ایتھے تک کہ اشارہ تک وی نہ کيتابلکہ ايسے حال وچ بیٹھیا ہويا مسخرہ کردا رہیا، لہٰذا اوہ لوک اوتھے توں ناراض ہوکے واپس ہوگئے۔(٦۰۰)
وہابی اسیراں نوں فروخت کرنا
سودھوجناب جبرتی صاحب کہندے نيں کہ محرم۱۲۳۵ھ وچ مغرب تے حجاز دے کچھ سپاہی مصر وچ وارد ہوئے جنہاں دے نال وہابی اسیر وی سن، جنہاں وچ عورتاں، لڑکیاں تے لڑکے وی سن، ایہ سپاہی انہاں اسیروںکو جو شخص وی خریدنا چاہے اسنوں فروخت کردیندے سن، جدوں کہ ایہ اسیر مسلمان وی سن تے آزاد بھی۔(٦۰۱)
اور شاید اس دی وجہ ایہ ہوئے کہ وہابیاں دے مخالف انہاں نوں خارجی سمجھ رہے سن دوسرا احتمال جس نوں جبرتی نے وی دتا اے کہ عثمانی سپاہیاں دا کوئی دین و مذہب نہ سی، انہاں دے نال شراب دے ظروف وی موجودہُندے سن کدی انہاں دے لشکر توں اذان دی آواز سنائی نئيں دیندی سی، نہ ہی انہاں نوں نماز پڑھدے دیکھیا گیا، انہاں دے ذہن وچ وی نئيں سی کہ اسيں دین اسلام دے لئی جنگ کررہے نيں، جدوں عثمانی سپاہیاں دے قتل شدہ لاشے ملدے سن تاں انہاں وچوں بوہت سارے لوک ختنہ شدہ وی نئيں سن ۔(٦۰۲)
مذکورہ گلاں دے پیش نظر عثمانی سپاہی اپنی انہاں صفات دے باعث وہابیاں وچوں جس نوں اسیر بناتے سن اس زمانہ دے رواج دے تحت اپنے غلامیں دی طرح فروخت کردیندے سن تے اسیراں دے مذہب و دین دے بارے وچ کوئی فکر نئيں کردے سن ۔
لیکن چونکہ ایہ اسیر حجاز ی تے مغربی سپاہیاں دے ھاتھاں وچ ہُندے سن شاید پہلا والا احتمال حقیقت توں زیادہ نزدیک ہو، ايسے طرح دوسرے ایداں دے مواقع وی آئے نيں جنہاں وچ عثمانی سپاہیاں نے وہابی عورتاں تے بچےآں دی خوارج ہونے دے لحاظ توں خرید وفروخت دی اے۔(٦۰۳)
آل سعود دی حکومت دا دوبارہ تشکیل پانا
سودھواسلامبول وچ امیر عبد اللہ نوں پھانسی لگنے تے آل سعود تے آل شیخ محمد بن عبد الوہاب دے مصر وچ جلا وطن ہونے دے بعد گمان ایہ کیہ جاندا سی کہ عثمانی بادشاہ، محمد علی پاشا تے ابراہیم پاشا نے وہابیاں تے خاندان آل سعود دی حکومت تباہ کر کے اپنی حکومت قائم کرلےں، لیکن کوئی بس نہ چلا تے دونے خاندان دے بعض افراد بھج نکلے تے بعد وچ حکومت آل سعود نوں تشکیل دتا۔
ان بھاگنے والےآں وچوں اک امیر ترکی بن امیر عبد اللہ بن محمد بن سعود سی، دوسرا اس دا بھائی زید سی ايسے طرح علی بن محمد بن عبد الوہاب سی ایہ لوک پہلے قطر تے عُمّان گئے، معلوم ہونا چاہیدا کہ امیر ترکی وھی شخص اے جس نے بعد وچ سعودی حکومت نوں دوبارہ زندہ کيتا اے۔(٦۰۴)
۱۲۳۴ھ دے آخر وچ جدوں ابراہیم پاشا دے حکم توں درعیہ شھر نوں نیست ونابود کردتا گیا اس وقت محمد بن مُشارِی بن مَعمر، سعود بن عبد العزیز دا بھانجا درعیہ توں ”عُیَنْیَہ “ بھج نکلیا تھااور (جب ابراہیم پاشا وہاںسے چلاگیا) تاں دوبارہ درعیہ واپس آگیا تے چونکہ آل سعود توں رشتہ داری تھی،لہٰذا اس نے حکومت نجد نوں اپنے ھاتھاں وچ لےنے دی ٹھان لی۔
اس نے درعیہ شھر نوں دوبارہ بنوانا شروع کيتا تے بہت سا جنگی ساز وسامان تیار کيتا، تے بہت سارا مال اکٹھّا کيتا تے آل سعود دے بادشاہاں دی طرح لوکاں نوں توحید دی دعوت دینا شروع کردتا، قرب وجوار دے شھروںدیھاتاں تے قبیلےآں دے سرداراں نوں خط لکھنے شروع کيتے تے اپنے دیدار دے لئی بلايا، بعض لوکاں نے اس دی دعوت اُتے لبیک کہیا، تے بوہت سارے لوکاں نے اس دی مخالفت کيتی۔
ابن معمر نے اپنی حسن تدبیر توں مخالفاں اُتے کامیابی حاصل کرلئی ايسے دوران ترکی بن عبد اللہ تے اس دا بھائی درعیہ وچ داخل ہوئے پہلے تاں ترکی نے اس دی موافقت کيتی تے اس توں مل کے رہیا تے اس دے بعد بعض واقعات دی بنا اُتے اک دوسرے وچ لڑائی جھگڑے ہونے لگے، سر انجام ترکی نے ابن معمر نوں پھانسی دیدی۔
اس زمانہ وچ (یعنی۱۲۳۵ھ وچ ) اک بار فیر نجد کاماحول خراب ہوگیا اوتھے افرا تفری پھیل گئی، تے پہلے دی طرح مختلف قبیلےآں وچ جنگاں ہونے لگياں، ايسے زمانہ وچ انگلینڈ دی دریائی فوج نے (جن دے پاس دریائی کشتیاں اُتے توپ وغیرہ وی لگی ہوئی تھی) ”راس الخیمہ“ اُتے حملہ کرکے شھر اُتے قبضہ کرلیا، اوتھے دے لوک بھج نکلے تے انگلینڈ دی فوج نے شھر نوں ویران کردتا۔(٦۰۵)
امیر ترکی
سودھو۱۲۳٦ھ توں عثمانی بادشاہ نے امیر ترکی اُتے حملہ کرنا شروع کردتا، اس دی وجہ جداں کہ پہلےاشارہ کيتا جاچکيا اے عثمانی بادشاہ نوں ایہ ڈر سی کہ کدرے ایہ لوک اک عربی وڈی حکومت نہ بنالاں (اور فیر اس اُتے حملہ نہ کرداں) اُدہر امیر ترکی دی حکومت آہستہ آہستہ مضبوط ہُندتی گئی تے اس دا دائرہ وسیع ہُندا گیا، جسنوں دیکھ کے عثمانی بادشاہ نے حسین بک دی سرداری وچ اک ترک لشکر نجد دی طرف روانہ کيتا ،اس وقت امیر ترکی نے اپنا دار السلطنت ”ریاض“ نوں بنالیا سی (جو اج وی سعودی عرب دا پائے تخت اے ) ۔
امیر ترکی تے حسین بک وچ بہت خونین جنگاں ہوئیاں تے انہاں جنگاں وچ ترکی کمزور ہونے لگیا تے نزدیک سی کہ شکست کہیا جائے اک جنگ وچ ترکی دے بیٹے فیصل نوں گرفتار کرکے مصر بھیج دتا گیا ،لیکن آخر کار ترکی نوں کامیابی ملی تے اوہ حکومت اُتے قابض ہوگیا تے ايسے زمانہ وچ اس دا بیٹا فیصل وی مصر توں بھج نکلیا تے اپنے باپ توں آکے ملحق ہوگیا۔
ترکی بادشاہ دا زمانہ ایسا تھاجس وچ ہمیشہ مختلف قبیلےآں وچ لڑائی تے دیگرمشکلات سامنے آندیاں رہیاں ایتھے تک کہ اس دے بھانجے مشاری بن عبد الرحمن بن سعود نے اچانک۱۲۴۹ھ وچ اسنوں قتل کردتا ۔
ایہ وی معلوم رہے کہ مشاری اوہ شخص سی جس نوں ابراہیم پاشا نے جلا وطن کرکے مصر بھیج دتا سی، تے اوہ اوتھے توں بھج کر اپنے مامیں دی پناہ وچ چلا گیا سی، تے جس وقت توں مشاری اپنے مامیں دی پناہ وچ پہونچا سی، ترکی اس دا بہت احترام واکرام کردا سی تے اسنوں شھر ”منفُوحہ“ دی ولایت دیدی سی، لیکن چونکہ مشاری نوں حکومت کرنے دا شوق سی، لہٰذااس نے ترکی دے نال خیانت کی، لیکن اوہ وی بہت جلد فیصل دے ھاتھاں اسکے باپ دے انتقام وچ قتل کردیاگیا۔
ف===یصل بن ترکی===
امیر ترکی دے قتل ہونے دے بعد اس دا غلام ”زوید“ ریاض توں ”اَحساء“ فیصل بن ترکی دے پاس گیا تے تمام واقعہ بتلایا کہ تواڈے باپ نوں قتل کردتا گیا اے، واقعہ نوں سن کر فیصل نے اپنے باپ دے انتقام وچ ریاض اُتے حملہ کردتا ادہر شھر دا دفاع کرنے والےآں وچوں اک گروہ نے اس دی طرفداری کی، چنانچہ اس نے چند حملےآں دے بعد شھر ریاض نوں اپنے قبضہ وچ لے لیا، تے مشاری تے اس دے چند ساتھیاں نوں وی قتل کر ڈالیا۔
فیصل۱۲۵۰ھ دے شروع وچ اپنے باپ دی جانشینی وچ نجد دی حکومتکا بادشاہ بنا، قرب وجوار دے حكّام نے آکے اس دے ھاتھاں اُتے بیعت کيتی تے نجد دی حکومت ملنے اُتے اسنوں مبارک بادپیش کيتی۔
آل رشید
سودھوامیرفیصل نے۱۲۵۱ھ وچ صالح بن عبد المحسن نوں جو ”جبل شَمَّر“ دا والی سی معزول کرکے اس دی جگہ عبد اللہ بن علی بن الرشید نوں مقرر کيتا، جس وقت عبد اللہ جبل شمر دے دار السلطنت،شھر ”حائل “ پہونچا تاں اس دے تے آل علی وچ جو سابق امیر صالح بن عبد المحسن دے ساتھی سن شدید اختلاف پیداہوگیا، تے دونے وچ لڑائی ہونے لگی، آخر کار ابن الرشید نے صالح نوں اس دے محل وچ گھیر لیا لیکن بعد وچ اسنوں امان دیدی، تے اسنوں شھر توں باہر کڈ دتا، تے فیصل نوں خط لکھیا کہ اختلاف تے جھگڑےآں دی ابتداء آل علی دی طرف نال ہوئی سی، چنانچہ فیصل نے وی اس دی تصدیق تے تائید کيتی۔
اس دے بعد توں آل رشید جبل شمر اُتے مستقر ہوگئے تے انھاں نے وی اپنے علاقہ وچ توسیع کرنا شروع کردتی، ایتھے تک کہ ايسے خاندان دے اک حاکم بنام محمد نے ریاض اُتے وی غلبہ حاصل کرلیا، تے عبد العزیز سعودی امیر نوں وی نجد توں باہر کڈ کے کویت بھیج دتا، لیکن انہاں سب دے باوجود اس دی قدرت کچھ ہی مدت دے بعد جواب دے گئی تے عبد العزیز بن سعود نے اس اُتے حملے شروع کردئے، تے ۱۳۳٦ھ وچ کلی طور اُتے اس (آل رشید) دا صفایا کردتا۔
آل رشید دے قدرتمند حاکم محمد دے دورمیں (یعنی۱۲۸۵ھ توں ۱۳۱۵ھ تک) شمر نامی پھاڑ اُتے یورپی سیّاحاں نوں گھومنے پھرنے دی اجازت مل گئی، تے جداں کہ اساں پہلے وی عرض کيتا اے کہ کئی یورپی سیاحاں نے اس علاقہ دا نزدیک توں دیدار کيتااے۔(٦۰٦)
نجد اُتے ترکاں دا دوبارہ حملہ تے فیصل نوں گرفتار کرکے جلا وطن کرنا
مصر دے سپاہیاں دا اک گروہ احمد پاشا دی سرداری وچ مکہ وچ مقیم سی، احمد بن عون نے شریف مکہ احمد پاشا نوں ”عَسِیْر“ نامی (نجد دے نزدیکی علاقہ) اُتے حملہ کرنے دے لئی ابھارا، تے اس نے حملہ کرنے دا پروگرام بنالیا، پہلے تاں عسیر دے لوکاں نے فرمانبرداری دا اظھار کيتا لیکن موقع پاکر مصر یاں نوں نیست ونابود کردتا۔
چنانچہ اک بار فیر مصر ی فوج نے نجد اُتے حملہ کيتا تے شھر ریاض نوں اپنے قبضے وچ لے لیا تے امیر فیصل احساء دی طرف بھج گیا۔
قارئین کرام!جداں کہ نجد اُتے عثمانیاں دے حملےآں توں معلوم ہُندا اے کہ عثمانی تے مصر ی فوج آسانی دے نال نجد نوں اپنے قبضہ وچ لے لیا کردی سی، لیکن انہاں نوں اوتھے رہنے وچ وڈی مشکلاں دا سامنا سی، جداں اوتھے دی آب وہوا جو مصر ی تے ترکی فوج دے لئی مناسب نئيں سی، یا مختلف قبیلےآں دی طرف توں ہونے والی مشکلات دی وجہ توں پریشان ہُندے سن یادوسری وجوہات، بھر حال عثمانی لشکر نجد نوں فتح کرنے دے بعد اسنوں اس دے حال اُتے چھڈ کے واپس ہوجاندے سن ۔(٦۰٧)
اس بار وی ایسا ہی ہويا ریاض تے نجد وچ عثمانی لشکر کمزور ہونے لگیا ادہر فیصل احساء توں ریاض واپس آگیا لیکن اوہ فیر وی ریاض اُتے قبضہ نہ کرسکا۔
۱۲۵۴ھ وچ خورشید پاشا مصر ی سپاہ دے سردار نے ملا سلیمان دی سرداری وچ اک طاقتور لشکر ”قصیم“ نامی علاقہ توں ریاض دے لئی بھیجیا، تے حکم دتا کہ اسماعیل آقا جو مصر دے سابق سردار سن انہاں نوں واپس بھیج دو، تے اک مدت دے بعد خود خورشید پاشا ”عنیزہ“ شھر وچ آئے، تے خورشید پاشا تے فیصل دے درمیان گئی اک حملے ہوئے جس دے نتیجہ وچ فیصل نوں سر تسلیم خم کرنا پيا، تے اسنوں مصر دے لئی روانہ کردتا۔
صلاح الدین مختار صاحب، مصر توں فیصل دے بھاگنے دے بارے وچ دو قول بیان کردے نيں جنہاں وچوں اک قول ابن بشر دا اے جو انھاں نے کتاب عنوان المجد فی تریخ نجد ، توں لیا اے کہ فیصل اپنے بھائی تے چچا زاد بھائی تے اپنے دو بیٹےآں عبد اللہ تے محمد دے نال اس محل توں بھج نکلے جس وچ انہاں نوں رکھیا گیا سی، انہاں دا بھاگنے دا طریقہ ایہ سی کہ مذکورہ محل دی دیوارمیں (٧۰)گز دی اونچائی اُتے اک موری سی، انھاں نے کسی مخفی طریقہ توں باہر توں اک رسی منگائی تے اس رسی دے ذریعہ باہر نکل گئے تے اوتھے اُتے انہاں دے لئی پہلے توں گھوڑے تیار سن انہاں اُتے بیٹھ کر شمّر نامی پھاڑ دی طرف بھج نکلے۔
دوسرا قول امین ریحانی صاحب دا (کتاب نجد الحدیث وچ ) اے، کہ خود محمد علی پاشا نے اسنوں زندان توں رہیا کردتا تاکہ امیر نجد دے عنوان توں اپنے وطن پرت جائے، (اس قول دے مطابق فرار دا ناں دتا جانا صحیح نئيں اے )
لیکن صلاح الدین مختار صاحب نے ابن بشر دے قول نوں صحیح منیا اے کیونجے ایہ فیصل دے اسيں عمر سن ۔(٦۰۸)
بھر حال جدوں فیصل نجد وچ واپس پہونچ گئے تاں انھاں نے کوہ شمّر نوں اپنا راجگڑھ بنایا، اس وقت اس دے بنی اعمام (چچا دی اولاد) وچوں عبد اللہ بن ثنیان نامی اک شخص ۱۲۵٧ھ وچ جنگ وجدال دے بعد ریاض دے علاقہ اُتے حکمرانی کررہیا سی، فیصل نے اسنوں بعض واقعات دی بنا اُتے گرفتار کرکے زندان بھیج دتا، آخر کار ایہ شخص زندان وچ ہی مرگیا۔
امیر فیصل دا شمار آل سعود دے سب توں طاقتور بادشاہاں وچ ہُندا اے ،اور ايسے نے فتنہ وفساد دی اگ نوں خاموش کيتا تے کئی سال توں پھیلے افرا تفری دے ماحول دا خاتمہ کرکے امن وامان قائم کيتا تے اپنی حکومت وچ وادھا کيتا، ۱۲٦۸ھ دے بعد اک بار فیر نجد دے مختلف علاقےآں وچ آشوب تے اختلاف برپا ہويا انہاں سب نوں ختم کرنے دے لئی فیصل نے بہت کوشش کيتی۔
آخر کار ماہ رجب۱۲۸۲ھ وچ فیصل دا انتقال ہوگیا، تے اس دے مرنے دے بعد سعودی حکومت وچ اختلاف شروع ہوگیا۔
حکومت آل سعود
سودھوفیصل توں عبد العزیز بن سعود تک
سودھوفیصل دے بعد اس دا بیٹا عبد اللہ تخت حکومت اُتے بیٹھیا، اس دوران یعنی۱۲۸۲ھ توں ۱۲۸۳ھ تک امن وامان برقرار رہیا، لیکن عبد اللہ دے بھائی سعود نے اس دی نافرمانی کرنا شروع کردتی، تے قرب وجوار دے بعض حكّام توں مدد چاہی، آخر کار عبداللہ دے لشکر (جو اس دے دوسرے بھائی محمد دے ما تحت سی) تے سعود دے لشکر وچ جنگ ہونے لگی، چنانچہ سعود نوں کئی زخم لگ گئے جنہاں دی بناپر اسنوں شکست ہوئی تے اوہ اوتھے توں احساء دی طرف بھج نکلیا تے فیر اوتھے توں عُمان چلاگیا۔
۱۲۸٧ھ وچ سعود اوتھے توں وی بھج لیا تے بحرین وچ آل خلیفہ دے امیراں دی پناہ لے لی، تے انہاں توں اپنے بھائی عبداللہ دے مقابلہ دے لئی مدد چاہی، بحرین دے حكّام نے اسنوں مدد دینے کاوعد ہ دتا، ادہر توں عبد اللہ دے دوسرے مخالف افراد منجملہ قبیلہ عَجمان تے آل مُرّہ سعود دے نال مل گئے۔
اور اس دے بعد دونے وچ جنگ ہوئی تے اس جنگ وچ محمد نوں شکست ہوئی سعودنے اسنوں گرفتار کرکے زندان بھیج دتا تے احساء تے ریاض نوں اپنے قبضہ وچ لے لیا، ادہر اک مدت دے بعد (عثمانیاں دی طرف سے)والی بغداد نے عبد اللہ دی کمک دے طور اُتے فریق پاشا دی سرداری وچ اک لشکر نجد دے لئی روانہ کيتا، اس لشکر نے عبد اللہ دی ہمراہی وچ سعود نوں زبر دست شکست دتی۔
اُدہر عثمانیاں نے وی مدحت پاشا دی سرداری وچ اک لشکر نوں بھیج دتا ایہ لشکر شیخ مبارک الصباح (کویت دے امیراں وچوں اک امیر)کی مدد توں دریائی راستہ توں بندرگاہ عقیر (خلیج فارس دے بندرگاہاں وچوں اک بندر گاہ جو بحرین دے مقابل اے )میں داخل ہويا۔
ان لشکراں دی آمد ورفت دے دوران کسی نے چپکے توں عبد اللہ نوں ایہ خبر دتی کہ مدحت پاشا دا اصلی مقصد تواناں گرفتار کرنا تے عثمانی حکومت دے سامنے تسلیم کرانا اے، ایہ سننے دے بعد عبد اللہ وڈی چالاکی توں عثمانی لشکر کے درمیان توں غائب ہوگئے تے ریاض جا پہونچے تے اپنے ہدف نوں اگے ودھایا، چنانچہ اس وقت اس نے آل شمّر اُتے حملہ کردتا تے اوتھے دے بوہت سارے لوکاں نوں قتل کردتا۔
۱۲۹۰ھ وچ سعود نے ریاض اُتے حملہ کردیااور اپنے بھائی عبد اللہ نوں شکست دیدی، تے وہکویت دی طرف بھج نکلیا، ادہر سعود نوں قبیلہ ”عُتَیْبَہ“ نال ہوئی جنگ وچ زبر دست شکست دا منھ دیکھنا پيا، تے ریاض واپس پلٹ آیا، ماحول ايسے طرح خراب رہیا،۱۲۹۱ھ وچ فیصل بن ترکی دا چوتھا بیٹا امیر عبد الرحمن جو بغداد وچ سی، احساء آیا تے اس نے وی آنے دے بعد لشکر تے طاقت نوں جمع کرنا شروع کيتا چونکہ اس وقت قرب وجوار وچ عثمانی لشکر دا قبضہ تھا،اسی لئے عبد الرحمن نے سب توں پہلے شھر ”ہفوف“ وچ موجود عثمانی سپاہ نال جنگ کيتی تے اس دے بعد انہاں کویتاں اُتے حملہ کيتا جنھاں نے مدحت پاشا دی مدد کيتی سی تے انہاں نوں ”کوت ِ ابراہیم“ تے ”کوتِ حصار“ نامی جگہوںپر گھیر لیا۔
کویت دے لوکاں نے والی بغداد توں مدد چاہی اس نے انہاں دی مدد دے لئی اک لشکر بھیجیا،عبد الرحمن نے اس لشکر توں شکست کہائی، اوتھے توں ریاض دی طرف بھج نکلیا، تے (ذی الحجہ۱۲۹۱ھ) وچ امیر سعود جو شھر حُریملہ چلا گیا سی وھاں پراس دا انتقال ہوگیا، تے عبد الرحمن اس دی حکومت اُتے قابض ہوگیا۔
۱۲۹۳ھ وچ سعود دے بیٹے، (اپنے چچا) عبد الرحمن دی مخالفت وچ کھڑے ہوئے تے اوہ مجبوراً ریاض توں بھج کر عتیبہ گااں وچ اپنے بھائی عبد اللہ توں ملحق ہوگیا، عبد اللہ نے اس کاوڈا احترام کيتا ۔
اس دے بعد عبد اللہ نے اپنے جنگجو لوکاں تے عبد الرحمن دے نال ریاض دی طرف حرکت کی، ادہر سعود دی اولاد بغیر کسی جنگ دے ریاض چھڈ کربھاگی، عبد اللہ نے ریاض اُتے قبضہ کرلیا، عبد الرحمن تے اس دا دوسرا بھائی محمد ،عبد اللہ دے کسی کم وچ مخالفت نئيں کردے سن ۔
اس دے بعد سے۱۳۰۸ھ تک آل سعود دی حالت مختلف جنگاں تے فسادات دی وجہ توں بہت زیادہ بحرانی رہی، جنہاں دی بناپر اوہ ضعیف تے کمزور ہُندے چلے گئے، جس دے نتیجہ وچ آل رشید انہاں اُتے غالب ہوگئے تے محمد بن عبد اللہ الرشید نے ریاض اُتے قبضہ کرلیا تے نجد دی حکومت اپنے ھاتھاں وچ لے لی،اور عبد الرحمن اپنے اہل خانہ دے نال جنہاں وچ اس دا جوان بیٹا عبد العزیز الرشید وی سی کویت دی طرف روانہ ہوئے، لیکن محمد الصباح شیخ کویت نے انہاں نوں کویت وچ داخل ہونے توں روک دتا، مجبوراً عبد الرحمن نے نجد دے دیھاندی علاقہ (الرّبع الخالی) دا رخ کيتا تے پہلے بنی مُرّہ فیر قبیلہ عجمان (جو اپنے نوں ایرانی الاصل مندے سن ) دے ایتھے قیام کيتا تے اس دے بعد قطر دی طرف حرکت دی تے دومھینہ وھاں قیام کيتا۔
سلطان عبد الحمید (عثمانی سلطان)نے عبد الرحمن توں دوستی دا ارادہ کرلیا، اس نے ہر مھینہ سونے دے سٹھ لیرے عبد الرحمن دے لئی معین کيتے تے فیر امیر کویت نے اسنوں پناہ دیدی، تے عبد الرحمن قطر توں کویت پہونچ گئے، تے وھاں اُتے رہے ایتھے تک کہ اس دے بیٹے عبد العزیز (جداں کہ بعد وچ شرح دتی جائے گی) نے سر زمین نجد نوں اس افرا تفری دے ماحول توں نجات دتی تے عربی سعودی حکومت تشکیل دی۔
صلاح الدین مختار صاحب، امین ریحانی توں نقل کردے نيں کہ حاکم احساء نے سلطان عثمانی دی طرف توں ڈاکٹر زخور عازار لبنانی دے ذریعہ عبد الرحمن نوں پیغام بھیجیا کہ جے تسيں سلطان دی اطاعت دا اعلان کرو تاں تواناں ریاض دی حکومت مل جائے گی، لیکن عبد الرحمن نے اس پیشکش نوں قبول کرنے توں عذر خواہی کیتی۔(٦۰۹)
عبد العزیز بن عبد الرحمن معروف بہ ابن سعود
سودھوجس وقت عبد العزیز تے اس دے باپ عبد الرحمن کویت وچ رہندے سن، انگلینڈ دی حکومت نے عرب دے شیوخ دی خوشنودی دے لئی سلطان عثمانی توں بہت سخت مقابلہ تے جنگ کيتی۔
عبد الحمید دوم سلطان عثمانی، نے احساس کيتا کہ شیخ کویت انگلینڈ دی طرف مائل اے، ایہ دیکھدے ہوئے اس نے عبد العزیز الرشید امیر شمّر دی مدد دے لئی ھاتھ ودھایا جو شیخ کویت دا دشمن سی، تے عبد العزیز الرشید نوں خبر دتی کہ جے اوہ کویت نوں اپنے علاقےآں وچ ملحق کرنا چاہندے نيں تاں اسنوں کوئی اعتراض نئيں اے، ایہ سن کر عبد العزیز الرشید بہت خوشحال ہوئے، کیونجے اس دا عقیدہ ایہ سی کہ جے اس بندرگاہ نوں وی اپنے علاقےآں وچ شامل کرلے گا تاں حکومت آل رشید مستحکم تے مضبوط ہوجائے گی، تے ايسے چیز دے پیش نظر۱۹۰۰ء(۱۳۱٧ھ) وچ شَمّر دے جنگجواں دے نال کویت اُتے حملہ دے لئی تیار ہوگیا۔
امیر کویت چونکہ اس توں مقابلہ دی طاقت نئيں رکھدا سی لیکن اس دے پاس مال ودولت بہت سی ايسے وجہ توں عشایر عَجمان، ضُفَیر تے منتفق نوں اپنے نال وچ لے لیا تے آل سعود توں وی نصرت تے مدد چاہی تے انہاں نوں وعدہ دتا کہ ریاض دی حکومت انہاں نوں واپس کردیگا، ادہر عبد العزیز بن عبد الرحمن نوں وی اپنے ارادے توں آگاہ کيتا، آخر کار شیخ مبارک بن الصباح امیر کویت تے عبد الرحمن آل سعود تے اسکے بیٹے عبد العزیز نے میٹنگ تے آپس وچ صلاح ومشورہ کيتا، جس وچ ایہ طے پایا کہ ابن الرشید دا خاتمہ کردتا جائے۔
۱۳۱۸ھ وچ طرفین وچ سخت جنگ ہوئی، تے امیر کویت نوں بہت بری ھار دا منھ دیکھنا پيا، تے ابن الرشید نے کویت دے دروازہ تک حملہ کيتا لیکن اچانک اسنوں پِچھے ہٹنا پيا کیونجے دریائی راستہ توں انگلینڈ دی سپاہ اس دے راستہ وچ آگئی، چنانچہ انگلینڈ دی فوج دے سردار نے اس توں نصیحت دے طور اُتے کہیا کہ پلٹ جانے وچ ہی تواڈی بھلائی اے، تے اگرتم نے اس دے علاوہ کوئی قدم اٹھایا تاں اسيں تواناں اپنی وڈی وڈی تے اُتے قدرت توپاں دے ذریعہ نیست ونابود کردین گے، تے تواڈے تمام ساتھیاں نوں ھلاک کردین گے، ابن الرشید نے عثمانی حکومت توں مدد طلب کيتی، لیکن ادہر استامبول تے لندن وچ پہلے توں عہدوپیمان ہوچکيا تھااور لندن نے عثمانی حکومت نوں ابن الرشید دی مدد نہ کرنے اُتے قانع کردتا سی۔
ان واقعات توں اصل فائدہ انگلینڈ نے اٹھایا اس نے اپنے لئے خلیج فارس وچ ہندوستان دے راستہ وچ اپنے رہنے دا ٹھکانہ بنالیا، تے شیخ کویت نوں وی حملےآں دے خطرات توں امان مل گئی۔(٦۱۰)
عبدالرحمن تے اس دا بیٹا عبد العزیز کویت وچ رہندے رہے تے عبد العزیز نے اس مدت وچ علوم دینی دے درس وچ شریک ہونا شروع کردتا۔
عبد العزیز دا ریاض اُتے قبضہ
سودھوجِنّی مدت عبد العزیز کویت وچ رہیا ہمیشہ نجد مخصوصاً ریاض دی یاد وچ رہیا، تے چونکہ اس اُتے آل رشید دا قبضہ سی، ايسے وجہ توں اوہ بہت پریشان رہندا سی، تے ہمیشہ اس پریشانی دے بارے وچ غور وفکر کردا رہندا سی، آخر کار اپنے باپ تے شیخ کویت توں گفتگو کرکے اس نتیجہ اُتے پہونچا کہ اوہ ریاض اُتے حملہ کردے، چنانچہ جدوں اس دی عمر اکیس سال دی ہوئی تاں اس نے۱۳۱۹ھ وچ اک تاریک رات وچ اپنے کچھ وفادار ساتھیاں منجملہ اپنے بھائی امیر محمد تے پھُپھی دے لڑکے امیر عبد اللہ دے نال ریاض اُتے حملہ کردتا۔ چند شجاعانہ حملے کرکے شوال۱۳۱۹ھ وچ ریاض اُتے قبضہ کرلیا (ان تمام شجاعانہ حملےآں دا تذکرہ وہابی کتاباں وچ موجود اے ) ايسے فتح دے دن ریاض دے موذناں نے نماز ظھر دے وقت ریاض وچ ایہ اعلان کيتا کہ حکم تے فرمان پہلے درجہ وچ خداوندعالم دے لئی تے فیر عبد العزیز بن عبد الرحمن دے لئی اے۔(٦۱۱)
عبد العزیز نے ریاض اُتے قبضہ دے بعد آل رشید دی حکومت دے خاتمہ دی ٹھان لی، تے ۱۳۲۰ھ وچ نجد دے جنوبی علاقہ پرقبضہ کرلیا ايسے طرح۱۳۲۱ھ وچ سَدیر، وَشم تے قَصِیم اُتے وی قبضہ کرلیا، عبد العزیز تے آل رشید دے درمیان حملہ ہورہے سن، عثمانی حکومت، آل رشید دی طرفداری وچ کچھ نہ کچھ مداخلت کردی رہندی سی، اس دے بعد ۱۳۲۴ ھ وچ عثمانی تُرک، نجد توں نکل گئے، تے ايسے سال ابن مُتعب امیر آل رشید وی قتل کردتا گیا، تے عبد العزیز، آل رشید دی طرف توں کافی حد تک آسودہ خاطر ہوگیا۔
۱۳۲۸ھ وچ عبد العزیز معروف بہ ابن سعود دا تن طرف توں مقابلہ سی:
۱۔ آل رشید نال۔
۲۔ اس دے چچازاد بھائی توں جو نجد دے جنوب وچ مخالفت دے لئی قیام کر چکيا سی۔
۳۔ شریف مکہ شریف حسین نال۔
ہويا اے، عبد العزیز دی کامیابی دی سب توں اہم وجہ ایہ سی کہ ریاض وچ اس دے بوہت سارے چاہنے والے موجود سن ۔
عبد العزیز نے پہلے دو دشمناں دے نال تلوار توں فیصلہ کيتا لیکن تیسرے دشمن دے مقابلہ وچ سیاست توں کم لیا، تے اس دا ایہ پہلا ٹکراو سی جو ابن سعود تے شریف حسین دے درمیان ہويا۔
۱۳۳۰ھ وچ عثمانی حکومت کمزور ہونے لگی کیونجے وڈی وڈی حکومتاں دی طرف توں اس دا محاصرہ ہوچکيا تے اسنوں دشمن دی فوج توں منھ دی کہانی پئی، تے ”بالکن“ دی جنگ کيتی وجہ توں دوری اختیار کرنی پئی، ادہر عبد العزیز بن سعود نے اس فرصت نوں غنیمت جانا تے احساء اُتے حملہ کردتا تے ایہ علاقہ چونکہ عثمانی حکومت دے زیر اثر سی اسنوں انہاں دے پنجے توں نجات دلائی، تے اپنی حکومت دا دائرہ خلیج فارس دے کنارےآں تک وسیع کر ليا، تے انگلینڈ توں سیاسی تعلقات بنالئے، تے ایہ تعلقات ہمیشہ مستحکم تے مضبوط ہُندے رہے۔(٦۱۲)
پہلی عالمی جنگ تے اس دے بعد
سودھو۱۹۱۴ء (مطابق با ۱۳۳۳ھ) وچ عالمی جنگ شروع ہوگئی، عثمانی حکومت جرمن دے نال ہوگئی، تے ابن سعود نے چاہیا کہ اس فرصت توں فائدہ اٹھائے تے عرب دنیا نوں متحد کرنے دی کوشش کرے، چنانچہ اس سلسلہ وچ اس نے عرب دے تمام شیوخ تے حاکمیں نوں خط لکھے لیکن کسی نے وی نے اس دی پیشکش اُتے توجہ نہ کی، چنانچہ ابن الرشید نے اپنے نوں عثمانی حکومت کیتی پناہ وچ رکھیا تے ابن سعود نے انگلینڈ توں دوستی نوں ترجیح دتی۔
۱۹۱۵ء (مطابق ۱۳۳۴ھ) وچ قَطِیف وچ انگلینڈ دے نال معاہدہ ہويا جس وچ ایہ طے پایا سی کہ اوہ (ابن سعود) کسی وی حکومت نال رابطہ بر قرار نھیںکرسکدا، تے اس گل نوں حافظ وھبہ(جو سعودی سیاستمداراں تے اوتھے دے صاحب نظر لوکاں وچوں نيں) نے وی لکھااے، ايسے وجہ توں ابن سعود دے اس وقت دے مشاورین نوں وی دنیا وچ رونما ہونے والے واقعات دی کوئی خبر نئيں سی تے اس بہترین فرصت توں استفادہ کرنے دی وی انہاں وچ صلاحیت نہ سی۔
بھر حال اس غلطی دا تدارک تے جبران جدّہ معاہدہ مورخہ۱۹۲٧ء دی وجہ توں ہوگیا جس دی بدولت ابن سعود نوں دوسری حکومتاں نال رابطہ برقرار کرنے یا کسی وی حکومت دے نال پیمان اتحاد کرنے دا حق حاصل ہوگیا سی، چنانچہ ايسے حق دی بدولت ابن سعود ”حائل“ اُتے مسلط ہوگیا تے اپنے سب توں وڈے نجدی دشمن یعنی ابن الرشید صفایاکر دتا۔(٦۱۳)
ابن سعود تے شریف حسین
سودھوابن سعود نے آہستہ آہستہ سر زمین نجد دے تمام علاقےآں وچ نفوذ وچ کرلیا، تے جداں کہ اساں پہلے وی عرض کيتا کہ اس نے اپنے سب توں وڈے دشمن ابن الرشید نوں وی نابود کردتا، تے انہاں قبیلےآں نوں وی پسپا کردتا جو کسی وی حال وچ امن وامان برقرار ہونے نئيں دیندے سن، ایتھے تک کہ قبیلہ عجمان نوں وی مغلوب کرلیا جو نجد دا بہت شجاع تے دلیر قبیلہ سی تے ہن چونکہ اسنوں نجد دی داخلی پریشانیاں دا سامنا نئيں سی لہٰذا اس نے منصوبہ بنالیا کہ اپنی حکومت وچ توسیع کرے تے حجاز نوں وی اپنے ماتحت کرلے، تے حرمین شریفین (مکہ ومدینہ) نوں وی اپنی حکومت توں ملحق کرلے۔
اس زمانہ وچ تے دوسری وجوہات وی سن جنہاں دے سبب ابن سعودکو پیشرفت تے ترقی ہوئی، انہاں وچوں اک ”جمعیة الاخوان“ نامی انجمن دی تشکیل سی، جو دل وجان توں اس دی مدد کردی سی تے اس دے ہدف تے مقصد دے تحت اپنی جان دی بازی لگاکے کچھ وی کرنے دے لئی تیار سی (اگرچہ کدی کدی اس دے لئی بعض مشکلات وی پیدا کردیندی سی جنہاں دی تفصیل اخوان توں مربوط بحث وچ بیان کيتی جائے گی) لیکن ابن سعود دے مقابلہ وچ حجاز اُتے قبضہ کرنے دے لئی شریف حسین جداں طاقتور تے بھادر انسان موجود سی جس دے ہُندے ہوئے حجاز تے حرمین شریفین اُتے قبضہ کرنا بہت مشکل کم سی۔
ہاں اُتے ابن سعود کااور شریف حسین وچ مقابلے دی تفصیل بیان کرنے توں شرفائے مکہ مخصوصاً شریف حسین دے بارے وچ مختصر طور اُتے تفصیل بیان کرنا مناسب اے۔
شرفائے مکہ
سودھومکہ معظمہ دے والیاں نوں چوتھی صدی ہجری توں شریف دا لقب دتا جانے لگا، جدوں کہ اس توں پہلے انہاں نوں صرف والی کہیا جاندا سی، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف توں سب توں پہلے والی جو مکہ معظمہ دے لئی معین ہوئے اوہ ”عَتّاب بن اَسِید“ سن جو سپاہ اسلام دے ذریعہ فتح مکہ دے بعد اٹھويں ہجری وچ مکہ دے والی بنائے گئے۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد توں چوتھی صدی ہجری دے وسط تک مکہ دے والیاں نوں خلفاء معین کيتا کردے سن، (اس مدت وچ خلفاء دے علاوہ دوسرے لوک وی اس مقدس شھر نوں حسرت بھری نگاہاں توں دیکھدے سن تاں اس وقت دی وضعیت کچھ تے ہُندی تھی) تقریباً۳۸۵ھ وچ مصر دے مقتدر (طاقتور) والی ”اَخْشِیْدِی“ جو خلفائے عباسی دی طرف توں سی، اس دے انتقال دے بعد توں تے خلفاء فاطمی دے مصر اُتے قبضے توں پہلے سادات حسنی وچوں اک شخص بنام ”جعفر بن محمد بن الحسن (از اولاد حسن مثنّیٰ) نے مکہ اُتے غلبہ حاصل کيتا تے ”المعزّ لدین اللہ فاطمی“ دے مصر اُتے قبضے دے بعد جعفر نے اس دے ناں دا خطبہ دتا(٦۱۴) جعفر دے بعد انہاں دا بیٹا انہاں دا جانشین ہويا، تے اس دے بعد توں مکہ دی ولایت سادات آل ابی طالب توں مخصوص سی جو اشراف یا شرفائے مکہ دے ناں توں مشہور سن ۔(٦۱۵)
مکہ دے شرفاء چار طبقاں وچ تقسیم ہُندے سن تن طبقاں نے۳۵۸ھ توں ۵۹۸ھ تک مکہ شھر پرفرمانروائی دی تے چوتھے طبقے نے جو ” آل قَتادہ “کے ناں توں مشہور تھا۵۹۸ھ توں ۱۳۴۴ھ تک ولایت دی ،اس سلسلہ دے آخری شریف، شریف حسین نوں ابن سعود نے حجاز توں باہر کڈ دتا تے خود مکہ دا والی بن بیٹھیا۔
۹۲۲ھ وچ جس وقت سلطان سلیم عثمانی نے مصر نوں فتح کرلیا تاں شریف مکہ نے اس دی اطاعت کرلئی تے جدوں تک عثمانیاں وچ طاقت تے قدرت رہی شرفائے مکہ انہاں دی اطاعت کردے رہے لیکن جس وقت توں عثمانیاں دا زوال شروع ہويا، خود نوں سلطان دا خادم ظاہر کرنے والے حجاز دے علاقےآں وچ اپنا سكّہ جمانے دی کوشش وچ لگ گئے۔(٦۱٦)
شرفائے مکہ دی تریخ وچ ہمیشہ جنگاں تے لڑائی وغیرہ ہُندی رہیاں نيں جنہاں دی تفصیل تاریخی کتاباں وچ موجود اے، چنانچہ دوستاں تے دشمناں دے قلم اس سلسلہ وچ مختلف چیزاں بیان کردے نيں ۔
شریف حسین
سودھوشریف حسین، مکہ دے شریف خاندان دی آخری کڑی سن جنہاں دی پیدائش اسلامبول وچ ۱۲٧۰ھ وچ ہوئی، تے جس وقت انہاں دے والد (شریف علی) مکہ دے والی منتخب ہوئے ایہ وی اپنے باپ دے نال مکہ پہونچ گئے،۱۲۹۹ھ وچ انہاں دے چچا شرف عون(٦۱٧) مکہ دے والی بنے تاں شریف عون دی درخواست (عثمانی حکومت) دے مطابق شریف حسین نوں اسلامبول بلوالیا گیا، موصوف اسلامبول وچ رہے ایتھے تک کہ۱۹۰۸ء وچ انہاں نوں مکہ دا والی بناکر بھیج دتا گیا، حسین دی ذمہ داری عرب ملکاں وچ ماحول نوں سازگار کرنےکيتی سی تے امن وامان قائم کرنے تے اس علاقہ وچ عثمانیاں دے نفوذ نوں مضبوط بنانے دی کوشش کرنے دی سی۔
سابق شرفاء خود نوں لوکاں توں وکھ رکھدے سن تے لوکاں توں تکبر تے جبروندی سلوک کردے سن، لیکن شریف حسین انہاں دے برخلاف اک متواضع تے عادل انسان سن اوہ مکہ دے لوکاں کوبھت چاہندے سن تے انہاں دے فائداں دی خاطر دفاع کردے سن ايسے طرح بلند ہمت تے پاک دامنی دے مالک سن ۔(٦۱۸)
عثمانی ترکاں نے دسويں صدی ہجری (سلطان سلیم دے زمانہ) توں عرب دی سر زمین اُتے اپنے نفوذ وچ وادھا کيتا تے عرب دے اہم علاقے یا بعض امور وچ عرب دے تمام علاقے عثمانی حکومت دے ما تحت سن لیکن عرباں نے عثمانی حکومت دے برخلاف ہمیشہ آواز اٹھائی تے قیام کردے رہے، تے مختلف علاقےآں جداں عَسِیر، نجد تے شام توں علم مخالفت بلند ہُندے رہے۔
حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ اس حقیقت کاانکار نئيں کيتا جاسکتاہے کہ عثمانی افراد جنگجو تے فاتح سن، لیکن اہل علم و سبھیاچار نئيں سن بلکہ ہمیشہ جنگ وجدال تے ویران گری کردے سن، جس دی بنا اُتے ترک تے عرب علاقے جو اک طولانی مدت تک انہاں دے زیر اثر رہے اوہ پسماندگی دے عالم وچ رہےبلکہ تنزّل ہی کردے رہے، یھی وجہ سی کہ عرب تے ترک دے آزادی خواہ افراد اک دوسرے دے نال متحد ہوگئے تے مخفی طور اُتے کمیٹیاں بنانے لگے، تے آشوب برپا کرنے لگے، ایتھے تک کہ سلطان عبد الحمید (سلطان عثمانی) دی حکومت ختم ہوگئی تے عثمانی حکومت کیتی طرف توں قانونی حکومت دا اعلان ہوئے گیا۔
عرب دے جواناں نوں ایہ امید سی کہ ساڈی اس سر زمین وچ قوانین دی وجہ توں کچھ اصلاحات انجام پاواں گی، لیکن انہاں دی امید دے برخلاف عثمانیاں نے اپنا رویہ ذرہ برابر وی نئيں بدلا، تے گذشتہ زمانہ دی طرح عثمانی حكّام ،حاکم تے عرب محکوم رہے ،انھاں انہاں تمام وجوہات دی بناپر عرباں نے اپنے حقوق حاصل کرنے دی سوچی، تے مخفی کمیٹیاں دے علاوہ سیاسی پارٹیاں وی بناواں جنہاں وچوں چند اک اہم پارٹیاں اس طرح نيں:
”جمعیت قَحطانی“ جو۱۹۰۹ء وچ اسلامبول وچ تشکیل پائی۔
”جمعیت عہد“ جوجمعیت قحطانی دا اک حصہ تھی۱۹۱۳ء وچ تشکیل پائی۔
”جمعیت لامر کزیہ“ جو۱۹۱۲ء وچ مصر میں سید رشید رضا تے انہاں دے ساتھیاں دے ذریعہ وجود وچ آئی۔
چنانچہ آہستہ آہستہ انہاں جمعیتاں دے شعبہ جات دوسرے عربی شھراں وچ وی کھلنے لگے، مثلاً بغداد ، دمشق ، حلب، حمص، حماة تے بیروت وغیرہ وچ ۔
۱۹۱۲ھ تے ۱۹۱۳ھ وچ عربی تے عثمانی اخباراں وچ شدید مقابلہ بازی شروع ہوگئی، بعض عثمانی مقالہ نگار اپنے مقالےآں وچ عرباں اُتے طعنہ کردے سن تے انہاں وچوں کچھ لوکاں اُتے جو اصلاحات دا دم بھردے سن اتھام تے تہم ت لگاندے سن کہ تسيں لوک تاں غیراں دے قبضے وچ ہو، تے ایسی جماعتاں انگریز ادارہ کررہے نيں۔
ادہر عربی طالب علم پیرِس وچ اک انجمن بنانے دی فکر وچ پڑگئے، ايسے طرح مصر دی ”لامرکزی جمعیت“ نوں پیشکش کیتی کہ عرباں نوں انہاں دے حقوق ملنے چاہیدا، چنانچہ اس جمعیت دی شورائے عالی نے انہاں دی اس پیش کش نوں قبول کرلیا، تے اپنی طرف توں کچھ نمائندے وی پیرِس بھیج دتے تے ۱۹۱۳ء وچ پیرِس دی جمعیت جغرافیائی دے وڈے ھال وچ طلباء دی انجمن تشکیل پائی۔
ان تمام چیزاں نوں دیکھدے ہوئے عثمانیاں نے ہور شدت عمل اختیار کرلئی تے بیروت وچ بعض اصلاح طلب افراد نوں گرفتار کرلیا، لیکن عوام دی طرف توں عکس العمل ایہ ہويا کہ بازاز بند ہوگئے، چنانچہ عثمانیاں نے سوچیا کہ کسی دوسرے راستہ نوں اپنایا جائے تے اوہ ایہ کہ عرباں دے نال ظاہری طور اُتے صلح ودوستی کيتی جائے لیکن اس دے نال نال کچھ دوسری تدبیراں وی دی جاواں، تے انہاں دا ایہ حیلہ کارگر وی ثابت ہويا، تے اوہ ایہ کہ خود اصلاح طلب لوکاں وچ اختلاف ہوگیا، مذکورہ تدبیر ایہ سی کہ انہاں وچوں بعض لوکاں نوں بلند مقام دتا جائے مثلاً سید عبد الحمید زہراوی جو پیرس انجمن دے صدر سن انہاں نوں مجلس اعیان دا ممبر بنادتا گیا تے دوسرے چند اصلاح طلب جواناں نوں اہم کمیں وچ مشغول کردتا گیا۔
ہ دیکھ کے عرب دے جواناں وچ انہاں دی نسبت غصہ بھڑک اٹھا تے انھاں نے ایہ کہنا شروع کردتا کہ انھاں نے امانت وچ خیانت دی اے (جس دی وجہ توں انہاں لوکاں نوں ایہ وڈے وڈے عہدے مل گئے) جدوں کہ اسيں لوگوںکو انہاں اُتے اعتماد سی۔
ان تمام واقعات نوں کچھ ہی دیر گذری سی کہ عالمی جنگ شروع ہوگئی،(٦۱۹) تے جداں کہ اسيں بعد وچ بیان کرن گے عثمانی حکومت کیتی حالت بدل گئی۔
انقلاب دی ابتدا تے خلافت شریف حسین دی داستان
سودھوعثمانی حکومت دے عہدہ داراں دے درمیان ایہ گل مشہور ہوگئی سی کہ شریف حسین مخفی طور اُتے کچھ خاص کم انجام دے رہے نيں تے اپنے نوں ترکاں توں وکھ کرنا چاہندے نيں، تے انہاں دے لڑکوںنے مصر توں گذردے وقت ”بالُرد كِیچنر“ (انگلینڈ دا مشہور ومعروف سیاستمدار) توں گفتگو کیھے تاکہ انہاں دی اس سلسلے وچ مدد کرے، تے ايسے طرح ایہ گل وی مشہور ہوئی کہ شریف حسین دا ارادہ صرف ترکاں توں جدا ہونے دا نئيں اے بلکہ اس دی کوشش عثمانیاں توں حکومت وی کھو لےنے دی اے۔
عثمانیاں نے اس احتمالی خطرے توں نپٹنے دے لئی اپنے اک شخص ”وُھیب بک“ نوں حجاز دا والی بناکر بھیجیا تاکہ اوہ جاکے اس مسانوں ختم کردے۔
شریف دے خلاف جو منصوبے بنائے جاندے سن اوہ انہاں سب توں آگاہ ہوجا تے سن تے اپنی دور اندیشی توں اوہ انہاں دے جال توں بچنے دی کوشش کردے رہندے سن، اس موقع اُتے عثمانی حکومت انگلینڈ تے فرانس دی ضدمیں جرمنی دے نال متحد ہوگئی، تے انہاں دونے ملکاں توں اعلان جنگ کردتا سی، ادہر انگلینڈ دی حکومت نے شریف حسین توں (لرد کیچنرکے ذریعہ) ہوئی گفتگو نوں اگے ودھایا تے دونے نے آپس وچ اپنا اک پروگرام بنالیا۔(٦۲۰)
اس دے بعد برٹین دے حکومتی افراد تے شریف حسین دے درمیان خط وکتابت ہونے لگی، چنانچہ انہاں خطوط دی عبارت کتاب جزیرة العرب فی القرن العشرین تے ۲کتاب الثورة العربیة الکبریٰ وچ موجود اے۔(۳)
ان خطےآں وچوں اک خط جس اُتے ”سر آرٹرماکماہون“ دے دستخط نيں اس طرح وضاحت کيتی گئی اے کہ انگلینڈ عربی ملکاں دا استقلال چاہندا اے تے جدوں خلافت دا مسئلہ بیان ہوئے گا تاں اوہ اسنوں پاس کردیگا، ايسے طرح ماکماہون اک دوسرے خط وچ لکھدا اے کہ اسيں اک بار فیر اس گل نوں واضح طور اُتے کہندے نيں کہ بادشاہ کبیر برٹین اس گل اُتے راغب نيں تے خوش آمد کہندے نيں کہ خلافت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں نسبت رکھنے والے عرب دے اک حقیقی شخص کوھی ملنی چاہیدا۔
مختلف وجوہات دی بناپر شریف حسین نے عثمانیاں دی مخالفت شروع کردتی، انہاں وچ سب توں اہم انگریزاں دا اوہ وعدہ سی جس وچ مدد دا عہد وپیمان کيتا گیا سی۔
اس سلسلہ وچ ”کولو نل لُورَنس“ نامی انگریز(٦۲۱) دی کوششاں نوں وی مد نظر رکھیا جائے جو مدتاں توں حجاز وچ رہیا تے کافی عرصے توں جزیرہ نما عربستان وچ عربی لباس پہن کر گھُمیا کردا تھااور حجاز دے انقلاب دے وقت یعنی۱۳۳۴ھ وچ شریف حسین تے اس دے دوستاں نے ”لورنس“ جو انگلینڈ دے ٹیلیفون آفس وچ کم کردا سی، اس توں درخواست کيتی کہ مدینہ تے اس دے قرب وجوار وچ ہورہی جنگ کيتی مکمل طریقہ اُتے رپورٹ پیش کرے تے دونے طرف توں میدان جنگ کيتی ضرورتاں نوں بیان کرے تاکہ ضروری سامان بھیجیا جاسکے، لورنس (مدینہ وچ ) فیصل تے شریف حسین دے بیٹے علی توں ملحق ہوگیا، تے سپاہ دی مدد کرنے لگا، تے اپنے مشاہدات تے جستجو دے نتائج نوں بہت جلد بھیج دیندا سی، یھی نئيں بلکہ انگلینڈ دی مدد وی اَگڑ پِچھڑ پہونچکی رہی، چنانچہ شریف حسین دی مدد دے لئی چار ہوائی جھاز بھیجے گئے۔(٦۲۲)
بھر حال پہلے مدینہ تے فیر مکہ وچ شریف حسین تے عثمانی سپاہیاں وچ جنگ دا آغاز ہويا، اس وقت مدینہ وچ عثمانی لشکر دا سردار عثمانی حکومت کانامور شخص فخری پاشا سی۔
ایہ لشکر عثمانی حکومت کیتی طرف توں مضبوط تے طاقتورہُندا رہیا، شریف وی اپنی طاقت نوں جمع کرنے وچ مشغول رہیا تے قرب وجوار دے روسا توں مدد طلب کردا رہیا تے شریف دے بیٹےآں نے وی اپنے باپ دی ہر ممکن مدد کيتی چاہے اوہ سیاسی ہوئے یا کسی دوسرے طریقہ تاں۔
لڑائی دا آغاز(۹)جنوری۱۹۱٦ء نوں مدینہ وچ شروع ہويا، فخری پاشا نے شریف دے لشکر نوں شکست دیدی، اس دے بعد وی مقابلہ ہُندا رہیا، تے چونکہ فخری پاشا بہت قدرتمند سی شریف نے مجبوراً انگلینڈ توں مدد منگی، چار مھینے دی لگاتار گفتگو دے بعد مصر تے انگلینڈ دے کچھ سپاہی اس دی مدد دے لئی پہونچے جدوں کہ شریف دی امید اں اس توں کدرے زیادہ تھیںاور یھاں توں انگلینڈ دی بنسبت شریف حسین دی مایوسی شروع ہوگئی۔
شریف نے طاقت تے قوت نوں جمع کرنے دی بہت کوشش کيتی، ادہر عالمی جنگ وی ختم ہونے والی سی تے اس جنگ دے خاتمہ اُتے عثمانی حکومت دا وی خاتمہ ہوجانا سی۔
ادہر عالمی جنگ ختم ہوئی، ادہر شریف حسین نے مدینہ وچ فخری پاشا نوں گھیر لیا (کیونجے عالمی جنگ دے آخر وچ عثمانی حکومت اس حالت وچ پہونچ گئی سی کہ فخری پاشا دی مدد نئيں کرسکدی تھی) چنانچہ ايسے مدت وچ ترک فوج نوں حجاز توں واپس بلالیا گیا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شریف حسین نے بغیر کسی زحمت تے مشکل دے حجاز اُتے اپنا سكّہ جمالیا۔
قاضی القضاة تے مجلس شیوخ دے صدر دا تقرر
سودھو٧ ذی الحجہ ۱۳۳۴ھ وچ شریف حسین دی طرف توں دو حکم جاری کيتے گئے جنہاں دی وجہ توں لوکاں نے اس دی حکومت نوں مستقل ہونے دا پیش خیمہ تصور کيتا اس وقت ایہ تصور کيتا جارہیا سی کہ(۸)یا ۱۱ذی الحجہ نوں جدوں اس دی خدمت وچ مبارک باد پیش کرنے جاواں گے تاں اوہ لوکاں توں اپنی خلافت دے بارے وچ بیعت لے گا۔
ان دو فرمان دی عبارت سید رشید رضا (مدیر مجلہ المنار) دے سفر نامہ وچ موجود اے : شریف حسین نے اپنے پہلے فرمان وچ شیخ عبد اللہ سراج (مفتی حنفی) نوں قاضی القضاة دے عہدہ اُتے فائز کيتا تے اسنوں وکیل الوکلاء وی بنایا (شریف حسین دا بیٹا امیر علی رئیس الوزراء سی یعنی عبد اللہ سراج نوں نائب رئیس الوزراء بنایا) تے ايسے فرمان وچ امیر عبد اللہ (شریف حسین دا دوسرا بیٹا) نوں وزیر خارجہ تے نائب وزیر داخلہ معین کيتا، تے عبد العزیز بن علی نوں وزیر دفاع بنایا، شیخ علی مالکی نوں معارف دا وزیربنایا ايسے طرح شیخ یوسف بن سالم (سابق شھردار) نوں وزیر منافع عمومی بنایا ہور شیخ محمد بن امین (حرم شریف دے سابق مدیر) نوں اوقاف دی وزارت دی۔
گویا شریف حسین نے اپنے اس فرمان وچ وزیراں دی کابینہ بنالی۔
شریف حسین نے دوسرے فرمان وچ جو شیخ عبد اللہ توں خطاب سی شیخ محمد صالح شَیبی(خانہ کعبہ دے کلید دار)کو تقریباً پارلیمن ٹ ورگی مجلس تشکیل دینے دا حکم دیندے ہوئے انہاں نوں اس دا صدر بنایا۔
سید رشید رضا صاحب جنہاں توں ایہ گل نقل ہوئی اے انہاں لوکاں وچوں نيں جنھاں نے شریف حسین دی حکومت دے مستقل ہونے وچ بہت کوشش کيتی اے، تے اس سلسلہ وچ خود شریف دے سامنے اک زبردست تقریر وی کی، انہاں تمام چیزاں دے باوجود شریف حسین نے حکومت تے خلافت دے لئی اعلان نئيں کيتا تے لوکاں نے دیکھیا کہ خطیب جمعہ نے حسب معمول سلطان عثمانی دے لئی دعا کرائی۔(٦۲۳)
شریف حسین دی حکومت نے چند سال دے بعد کافی حد تک استحکام پیدا کرلیالیکن جداں کہ بعد وچ تفصیل توں بیان ہوئے گا زیادہ دناں تک نہ چل سکی۔
عثمانی بادشاہاں دی داستان خلافت
سودھوعصر حاضر دے بعض مولفین نے یورپی مولفین توں نقل کردے ہوئے لکھیا اے کہ جدوں عثمانی سلطان سلیم دے ھاتھاں مصر فتح ہويا تو۹۲۲ء وچ مصر دے عباسی خلیفہ نے خلافت نوں محمد المتوکل علی اللہ دے سپرد کردتا تے خلافت دی باگ ڈور اس دے حوالے کردتی۔
لیکن اس زمانہ دی لکھی گئی مصر دی تریخ وشام تے انہاں لوکاں دیاں کتاباں توں جو انہاں واقعات دے شاہد سن مذکورہ گل کيتی تصدیق نئيں ہُندی، مثلاً ابن ایاس مصر وچ تے ابن طولون شام وچ سن تے ہر روز اپنی اکھاں دیکھے واقعات یا مورد اعتماد لوکاں توں سنے واقعات کولکھدے رہندے سن ،چنانچہ انہاں لوکاں نے انہاں باتوںکو نئيں بیان کيتا، تے عباسی خلیفہ توں سلطان سلیم اُتے حکومت نوں منتقل ہونے دے بارے وچ نئيں لکھیا اے، بلکہ ابن ایاس دی تحریر توں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ سلطان سلیم پہلے اس دے کہ مصر نوں فتح کرے اپنے نوں خلیفہ تصور کردا سی (لیکن اس دے القاب وچ خلافت دا ذکر نئيں ہُندا سی تے خطبےآں وچ اس دا ناں خلیفہ دے عنوان توں نئيں لیاجاندا سی)۔
سلطان سلیم نے، امیر طومان بائی مصر دے حاکم دے ناں اک خط وچ اس طرح لکھیا :
”مصر دا خراج (مالیات تے ٹیکس) جس طرح بغداد دے خلفاء دے پاس بھیجیا جاندا سی اوہ میرے پاس بھیجیا جائے کیونجے وچ روئے زمین اُتے خدا دا خلیفہ ہون، تے وچ حرمین شریفین دی خدمت کرنے وچ تیرے توں بھتر ہون۔(٦۲۴)
حقیقت ایہ اے کہ اس زمانہ وچ خلافت نوں کھیل بنا رکھیا سی اوہ اس طرح کہ سلطان سلیم اپنے نوں مصر دے خلیفہ عباسی دا جانشین ہونے وچ کوئی فخر تے عظمت نئيں سمجھ رہیا سی، ايسے طرح بغداد وچ خلافت عباسی دے ختم ہوجانے دے چند سال بعد اک شخص نے ایہ دعویٰ کيتا :
میں خلفائے عباسی دی اولاد وچ ہون، اس وقت دے مصر اُتے حکومت کرنے والے بادشاہاں دا لوکاں وچ کوئی معنوی اثر نہ سی تاں انھاں نے اس شخص نوں پاکر ایہ طے کيتا کہ مصر وچ خلافت عباسی تشکیل دتی جائے چنانچہ اس شخص نوں خلیفہ عباسی دے عنوان توں خلیفہ بنادیاگیا۔ جس دے نتیجہ وچ اک طرح دی خلافت عباسی مصر وچ وجود وچ آگئی جو کئی صدی تک جاری رہی، جدوں کہ ایہ خلافت اس وقت دے بادشاہاں دے کھیل دے علاوہ کچھ نئيں سی۔
اور جس وقت سلطان سلیم نے۹۲۲ء وچ مصر تے شام اُتے حملہ کيتا تاں خلیفہ محمد المتوکل علی اللہ سلطان سلیم دے سامنے تسلیم ہوگیا تے سلطان سلیم نے اس کومع ساتھیاں دے اسلامبول روانہ کردتا، چنانچہ اوہ چند سال تک اوتھے رہیا شروع وچ تواس اُتے سلطان دا لطف وکرم ہُندا رہیا، لیکن بعد وچ اس توں دستبردار ہوگیا۔
سلطان نے اس توں خلافت چاہی ہو، ایہ گل معتبر مدارک تے کتاباں وچ نئيں ملدی (البتہ جتھے تک مولف دی نظر اے )۔
اگرچہ عصرحاضر دے بعض مولفین دیاں کتاباں وچ ایہ گل دیکھنے نوں ملدی اے، منجملہ محمد کردعلی دی کتاب خطط الشام وچ ” نامق کمال“ دے حوالہ توں نقل کيتا گیا اے کہ خلیفہ عباسی نے جامع ”ایاصوفیہ“ (اسلامبول) وچ سب دے سامنے واضح طور اُتے خلافت نوں اپنے توں آل عثمان اُتے منتقل کردتی اے۔(٦۲۵)
ہ گل مسلم اے کہ سلطان سلیم کواس دی آخری عمر تک (۹۲٦ھ) خلیفہ دا عنوان نئيں دتا جاندا سی تے نہ ہی اس دا ناں خطبےآں وچ خلیفہ دے عنوان توں ذکر ہُندا سی، بلکہ محمد المتوکل علی اللہ خلیفہ سی۔
اس سلسلہ وچ ابن طولون۹۲٦ ھ دے بارے وچ کہندا اے:
”محرم دا چاند نمودار ہويا درحالیکہ محمد متوکل علی اللہ عباسی خلیفہ سی۔(٦۲٦)
ایہ گل طے اے کہ جے مصر یا اسلامبول وچ خلافت دی تفویض عمل وچ آندی تاں اس تریخ توں پہلے ہُندی ۔
سلطان سلیم دے چند صدی بعد یعنی بارہويں صدی ہجری توں تے سلطان عبد الحمید دے زمانہ توں عثمانی سلاطین بعض وجوہات دی بنا اُتے اپنے نوں خلیفہ، امام المومنین وغیرہ جداں القابوںسے نوازنے لگے،(٦۲٧) تے انہاں دے خاتمہ تک ایہ القاب کم وبیش انہاں دے لئی استعمال ہُندے رہے، لیکن عرب انہاں نوں خلافت دا غاصب کہندے رہے ۔
خلافت دی امانتاں تے دوسرے آثار جو ”توپ قاپی“ میوزیم وچ موجود نيں
دوسری مشہور گل ایہ اے کہ مصر دے عباسی خلیفہ نے خلافت دی امانتاں تے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی کچھ چیزاں (یا آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں منسوب چیزاں) سلطان سلیم دے سپرد کرداں یا سلطان سلیم نے اس توں لے لاں، مذکورہ چیزاں دے بارے وچ ایہ وضاحت کردینا ضروری اے کہ شام وچ خلافت بنی امیہ تے بغداد وچ بنی العباس تے مصر وچ خلافت عباسی دے تمام خلفاء اس گل دا دعویٰ کردے آئے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے خلفاء اربعہ توں متعلق کچھ چیزاں انہاں دے پاس نيں ،اور اس وقت خلافت دی یھی پہچان سی جو شخص وی خلیفہ بنے ایہ مذکورہ چیزاں اس دے پاس ہونی چاہئاں۔
مولف دی نظر وچ سب توں پہلی دلیل مسعودی دی اوہ تحریر اے جس وچ بنی امیہ توں بنی عباس دی طرف خلافت جانے دے بارے وچ بیان کيتا گیا اے تے اوہ ایہ کہ جدوں مروان (بنی امیہ دا آخری خلیفہ) قتل ہويا، عامر بن اسماعیل جو مروان دا قاتل سی، اوتھے پہونچا جتھے مروان دی لڑکیاں تے عوردیاں سن کيتا دیکھیا کہ اوتھے اُتے اک خادم تلوار لئے کھڑا اے۔
اسماعیل دے ساتھیاں نے اس (خادم) نوں گرفتار کرلیا، تے جدوں اس توں اس گل کيتی وجہ پوچھی گئی تاں اس نے کہیا کہ مینوں مروان نے حکم دے رکھیا اے کہ اگرکدی میرا قتل ہوجائے تاں اس دی بیویاں تے لڑکیوں نوں قتل کرداں، اس دے بعد اس خادم نے کہیا کہ جے تسيں مینوں قتل کردو گے تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی میراث توں محروم ہوجاؤ گے، اس دے بعدوہ خادم انہاں نوں اک جگہ لے کے آیا تے اوتھے توں مٹی (ریت) ہٹا کر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ”بُردَہ“(٦۲۸) (اک خط دار عبا) تے عصا کڈیا جس نوں مروان نے دفن کر رکھیا سی،
عامر بن اسماعیل نے انہاں نوں عبد اللہ بن علی دے سپرد کيتا تے اس نے سفاح نوں دیدتا۔(٦۲۹)
ان دے علاوہ کچھ دوسری چیزاں وی سن جنہاں نوں عباسی خلفاء محفوظ رکھدے سن منجملہ پیغمبر اکرمکی ریش مبارک دے بال، عثمان دا قرآن ،جن دے بارے وچ مصر دے خلفائے عباسی ایہ ادعا کردے سن کہ ایہ چیزاں مغلاں دے حملےآں توں محفوظ ر نيں، تے انھاں چیزوںاور ہور قیمتی اشیاء نوں سلطان سلیم مصر توں اسلامبول لے گیا یا اک قول دے مطابق(٦۳۰) المتوکل علی اللہ نے ”بُردہ“ تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ریش مبارک دے چند بال تے عمر دی تلوار سلطان سلیم نوں دئے،(٦۳۱) اس سامان وچ اک شمشیر وی سی جس نوں خلفاء حضرت رسول اللہ دی تلوار دسدے سن، چنانچہ ايسے قول دے مطابق قاضی رشید بن الزبیر کہندے نيں کہ خلیفة الراضی دے پاس مذکورہ سامان وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شمشیر وی تھی(٦۳۲) پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بعض منسوب چیزاں غیر خلفاء دے پاس وی پائی گئیاں نيں، منجملہ ایہ کہ (ابن طولون دی تحریر دے مطابق)(۱٦)ربیع الآخر۹۲۱ھ وچ چند لوک بیت المقدس توں دمشق وچ داخل ہوئے جنہاں دے پاس رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں منسوب کچھ چیزاں سی منجملہ اک کاسہ آب، تے عصاء دا کچھ حصہ تے ایہ دونے چیزاں ٹوٹی ہوئیاں سن، تے اک شخص انہاں نوں اپنے سر اُتے رکھے ہوئے سی، تے انہاں دے سامنے علم اٹھائے ہوئے سن تے طبل بجارہے سن، ملک الامراء، قضات، صوفی لوک تے دوسرے لوک انہاں دے پِچھے پِچھے چل رہے سن، تے بوہت سارے لوک انہاں چیزاں نوں دیکھنے دے لئی جمع ہوجاندے سن ۔
میں (ابن طولون) نے انہاں چیزاں دے بارے وچ سوال کيتا تاں انھاں نے جواب دتا کہ ایہ پانی دا ظرف تے عصا دا اک حصہ ابن ابی اللطف دے باپ دے پاس سن تے ایہ چیزاں قلقشندی خاندان توں انہاں دے پاس پہونچی سن، چنانچہ ملک الامراء نے انہاں چیزاں کوبطور عاریہ منگیا تاکہ انہاں دے ذریعہ متبرک ہوسکے، لیکن بعد وچ معلوم ہويا کہ ایہ سب چیزاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نئيں سی بلکہ لیث بن سعد دی سن۔(٦۳۳)
اسی طرح ابن ایاس دی تحریر دے مطابق جس وقت سلطان مصر ”حلب“ توں سلطان سلیم دا مقابلہ کرنے دے لئی نکلاتو خلیفہ اس دے داہنی طرف کھڑا سی، تے اس دے چاراں طرف چالیس اہم شخصیتاں کھڑی سن جنہاں دے پاس حریر دے کپڑے توں بنے غلاف وچ اک اک قرآن مجید سی، جس نوں اوہ اپنے سر اُتے رکھے ہوئے سن جنہاں وچ اک قرآن مجید عثمان دے ھاتھ دا لکھیا ہويا وی سی۔(٦۳۴)
اسی طرح ا بن طولون صاحب کہندے نيں کہ سلطان سلیم جس وقت دمشق پہونچے تے ”جامع اموی“ وچ تے ” مقصورہ“ (مسجد دی اوہ جگہ جتھے اُتے سلطان یا امام نماز پڑھیا کردے سن ) وچ جاکے نماز پڑھی توانھاں نے عثمان دے (ھاتھاں دے لکھے ہوئے) قرآن دی وی تلاوت کیتی۔(٦۳۵)
خلاصہ ایہ اے کہ سلطان سلیم نے مذکورہ چیزاں نوں جمع کيتا چاہے اوہ خلفاء دے پاس ہاں یا دوسرے افراد دے پاس، تے اس دے بعد ایہ چیزاں عثمانی سلاطین دے پاس موجود رہیاں، تے جدوں عثمانی حکومت دا خاتمہ ہويا تے ”ترکی جمہوریت“ دا آغاز ہواتو ایہ تمام چیزاں شھر اسلامبول وچ (بسفور دے کنارے جامع یاصوفیہ دے نزدیک) ” توپ قاپی قلعہ “ وچ رکھ دتیاں گئیاں، جو شخص وی انہاں نوں دیکھناچاہے اوہ دیکھ سکدا اے۔(٦۳٦)
شریف حسین دی حکومت
سودھو٦ محرم الحرام ۱۳۵۳ھ مطابق(۳)دسمبر۱۹۱۸ء بروز پنجشنبہ مکہ وچ شریف حسین دی عرب دے بادشاہ دے عنوان توں بیعت کيتی جانے لگی، تے اس دے تن دن بعدانھاں نے اپنے تِناں بیٹےآں نوں درج ذیل عہدےآں اُتے معین کيتا:
امیر علی، رئیس الوزراء ۔
امیر فیصل، وزیر داخلہ ۔
امیر عبد اللہ، وزیر خارجہ ۔(٦۳٧)
شریف حسین نے اپنی مرضی دے مطابق چند سال تک حکومت کیتی لیکن درج ذیل دلیلاں دی وجہ توں اس دی حکومت کیتی بنیاد متزلزل ہوگئی:
۱۔ انگلینڈ تے فرانس دی حکومتاں نے شریف حسین دی بادشاہت نوں تسلیم نہ کيتا بلکہ اک مدت دے بعد اس دی حکومت نوں فقط حجاز اُتے قابل قبول سمجھیا۔
۲۔ اس دے مد مقابل دشمن بہت قوی سی مثلاً ابن سعود جو اپنی تمام تر طاقت حجاز دی حکومتچھیننے وچ صرف کررہیا سی، جدوں کہ شریف اسنوں کوئی اہمیت نئيں دے رہیا سی۔
۳۔ اک عربی حکومت بنانے دے سلسلے وچ اس نے عرب دے شیوخ تے امراء توں کسی طرح دی کوئی گفتگو نئيں کيتی سی تے خود ہی سب کچھ انجام دیدتا، تے ظاہر اے اس صورت وچ انہاں وچوں کوئی وی اس دی اطاعت نئيں کردا سی۔
شریف حسین نے وزیراں نوں معین کرنے وچ جلد بازی توں کم لیا، جداں کہ پہلے وی انقلاب دے شروع وچ جلدی بازی توں کم لیا سی تے اس دے تمام مقدمات مکمل ہونے توں پہلے کم شروع کردتا تے عثمانی فوج دے نال جنگ شروع کردتی۔(٦۳۸)
شریف حسین تے مسئلہ خلافت
سودھوشریف حسین نے ۱۳۴۲ھ تک تقریباً اپنی مرضی دے مطابق حکومت کیتی تے اس مدت وچ اس دے دو بیٹےآں نے وی حکومت کیتی، جنہاں وچوں اک ملک فیصل جس نوں عراق دی حکومت ملی تے امیر عبد اللہ جس نوں مشرقی اردن دی حکومت اُتے مقرر کيتا گیا ۔(٦۳۹)
چنانچہ ايسے سال (یعنی ۱۳۴۲ھ وچ ) شریف حسین نے خلافت وی حاصل کرلئی، اس طرح کہ مشرقی اردن وچ اپنے بیٹے امیر عبد اللہ دے پاس سفر کيتا اوتھے دے مختلف قبیلےآں دے لوک اس دے دیدار دے لئی آندے رہے تے اسنوں خلافت دے لئی انتخاب کرنے دا نظریہ پیش کردے رہے، جس دے نتیجہ وچ انہاں قبیلےآں دے نمائندےآں دا اک جلسہ ہويا، تے شریف حسین نوں مسلماناں دا خلیفہ منصوب کردتا گیا، تے مشرقی اردن دی حکومت نے ایہ اعلان کردتا :” شریف حسین دی خلیفة المسلمین دے عنوان توں بیعت کيتی جائے، ایہ واقعہ اس وقت پیش آیا جدوں مصطفیٰ کمال” جدید ترکی کابانی“(جو عثمانی خلیفہ وی سی) نوں ترکیہ توں کڈ دتا گیا تے خلافت دے خاتمہ دا اعلان کردتا گیا۔
حالے شریف حسین(جس نوں ملک العرب کہیا جاندا سی) دے نال امیر المومنین دا لقب وادھا نئيں ہويا سی کہ تخت خلافت اُتے مسند نشین ہونے دی غرض توں مکہ پلٹ آئے۔(٦۴۰)
اس سلسلہ وچ سید عبد الرزاق حسنی کہندے نيں جس وقت ترکاں نے خلافت دے عہدہ نوں ختم کردتا، تے عثمانی خاندان نوں ترکی توں باہر نکالدتا،اس وقت ملک حسین نوں خلافت دے لئی منتخب کرنے دیاں گلاں ہونے لگی، تے جس وقت اوہ اپنے دوسرے بیٹے امیر عبد اللہ دے پاس جدید اردن دی جانچ پڑتال دے لئی گیا اس وقت نوری سعید وزیر دفاع عراق دی سرپرستی وچ اک ھیئت اس دے دیدار دے لئی گئی۔
عراق دے لوکاں نے شریف دے بیٹے ملک فیصل جو جلد ہی عراق دے سلطان بنے سن ٹیلیگرام دے ذریعہ شریف حسین دی خلافت دے بارے وچ اپنے اعتماد دا اظھار کردتا، اس نے وی عراق یاں دے حسن ظن دا شکریہ دا ٹیلیگرام دے ذریعہ کيتا، ادہر ملک فیصل نے بھی(۱۲) شعبان۱۳۴۲ھ اک اعلان وچ انہاں تمام لوکاں دا شکریہ ادا کيتا جنھاں نے اس دے باپ ملک حسین نوں خلفة المسلمین تے امیر المومنین دی حیثیت توں مبارکباد تے تہنیت دے پیغام دتے سن ۔(٦۴۱)
شریف حسین دی بادشاہت تقریباً اٹھ سال تک باقی رہی، لیکن مختلف وجوہات دی بناپر جنہاں وچوں بعض نوں اساں بیان وی کيتا اے، اس حکومت کیتی چولاں ھلنے لگياں اس مدت وچ ابن سعود نے وی کوئی روک ٹوک نئيں کيتی، جس دی وجہ توں ایہ سمجھیا جارہیا سی کہ اوہ گوشہ نشین ہوگیا اے، لیکن ابن سعود دوراندریشی کررہیا سی تے حجاز اُتے حملہ کرنے دے لئی بہترین فرصت دا منتظر سی۔
ابن سعود دی سب توں زیادہ توجہ دو چیزاں دی طرف سی اک ایہ کہ جے اس نے حجاز اُتے حملہ کيتا تاں کيتا انگلینڈ دی حکومت خاموش رہے گی تے دوسری طرف اس دے دوبیٹے ملک فیصل عراق ی حاکم تے ملک عبد اللہ اردن دا حاکم ہر حال وچ اپنے باپ دی مدد کرن گے۔
انگلینڈ دے بارے وچ جداں کہ تریخ مکہ دے مولف لکھدے نيں کہ(٦۴۲) ”اس دی استعماری چال اس گل دا تقاضا کردی سی کہ ”عقبہ بندرگاہ“ حجاز توں جدا ہوجائے تے مشرقی اردن توں نال ملحق ہوئے جائے جو امیر عبد اللہ بن شریف حسین دی حکومت دے زیر اثر اے۔
لیکن اس سلسلہ وچ شریف حسین انگریزاں دی سخت مخالفت کردا سی جس دی بناپر انھاں نے وی اس دے ہمیشگی دشمن ابن سعود دے مقابلہ وچ تنھا چھڈ دتا، آخر کار ابن سعود نے حجاز اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنالیا، تے ايسے پروگرام دے تحت ماہ ذیقعدہ ۱۳۴۲ھ دے شروع وچ اس نے اپنے باپ عبد الرحمن دی سرپرستی وچ ریاض وچ علماء تے روسا دی اک انجمن تشکیل دی۔
عبد الرحمن نے سب توں پہلے گفتگو دا آغاز کيتا کہ ساڈے پاس کچھ خطوط آئے نيں جنہاں وچ اسيں توں حج بجالانے دی درخواست کيتی گئی اے، تے ميں نے انہاں خطوط نوں اپنے بیٹے عبد العزیز دے حوالے کردتا اے تے وھی تواڈا امام اے ٦۴۳ جو وی چاہندے ہوئے اس توں کہوئے۔
اس دے بعد ابن سعود نے خطاب کيتا تے کہیا تواڈے خطوط ساڈے پاس پہونچے تے وچ تواڈی شکایتاں توں آگاہ ہويا، ہر چیز دا اک جگہ اُتے خاتمہ ہوجاندا اے، تے ہر کم بموقع انجام دتا جانا چاہیدا، ابن سعود دی تقریر دے بعد آپس وچ گفتگو ہوئی جس دے نتیجہ وچ حاضرین نے حجاز اُتے حملہ کرنا طے کيتا، کیونجے تن سال توں شریف حسین نے نجدیاں نوں حج کرنے دی اجازت نئيں دتی سی۔
چنانچہ ابن سعود نے اپنے منصوبے دے تحت” سلطان بن بجاد“کی سرداری وچ حملہ دے لئی اک لشکرمکہ دی طرف روانہ کيتا اس لشکر نے کئی حملےآں دے بعد ماہ صفر ۱۳۴۳ھ وچ طائف نوں فتح کرلیا۔
صلاح الدین مختار دے بقول شریف حسین (شریف حسین نوں سلطنت اُتے پہونچنے دے بعد ملک حسین کہیا جانے لگا) نے جدوں اپنی حالت کمزور دیکھی، جدّہ وچ برٹین دے سفیر توں مدد چاہی، چنانچہ اس سفیر نے وعدہ دتا کہ اوہ اس دی درخواست نوں انگلینڈ پہونچائے گا۔
شریف حسین جدّہ توں مکہ واپس چلا گیا تے انگلینڈ دی مدد دا انتظار کردا رہیا، ادہر انگلینڈ دی حکومت نے اپنے سفیر نوں جواب دتا کہ ابن سعود تے شریف وچ جنگ اک مذہبی جنگ اے تے اسيں اس وچ مداخلت نئيں کرنا چاہندے، لیکن جے حالات انہاں دے درمیان صلح کرانے دی اجازت داں تاں اسيں اس چیز دے لئی تیار نيں۔(٦۴۴)
ملک علی نوں سلطنت ملنا
سودھواس وقت مکہ وچ ”حزب وطنی“ دے ناں توں اک انجمن بنائی گئی جس دا اصل مقصد حجاز نوں افرا تفری دے ماحول توں نکالکر امن وامان قائم کرنا، چنانچہ اس انجمن نے ایہ طے کيتا کہ ملک حسین حکومت توں ہٹ جائے تے اس دی جگہ اس دا بیٹا ملک علی حجاز دا بادشاہ بنے۔
چنانچہ” حزب وطنی“ انجمن نے چھار ربیع الاول ۱۳۴۳ھ وچ تقریباً اک سو چالیس علماء، اہم شخصیتاں تے تاجراں دے دستخط کراکے ملک حسین نوں ٹیلیگرام کيتا تے اپنی رائے دا اظھار کيتا۔ ملک حسین نے مجبوراً اس پیشکش نوں قبول کرلیا، اس دے دوسرے دن حزب وطنی انجمن نے ملک علی جو جدّہ وچ سی ٹیلیگرام بھیج کر مکہ بلالیا چنانچہ ملک علی نے ۵ربیع الاول نوں حکومت کیتی باگ ڈور اپنے ھاتھاں وچ لے لی، لیکن اس تبدیلی دا وی کوئی اثر نئيں ہويا، کیونجے ابن سعود ملک علی نوں وی ايسے نگاہ توں دیکھدا سی جس نگاہ توں اس دے باپ ملک حسین نوں دیکھدا تھا(٦۴۵) لہٰذا سر زمین حجاز دے حالات ايسے طرح خراب رہے۔
شریف حسین دا انجام
سودھوشریف حسین حکومت چھڈ کے مکہ توں جدّہ دی طرف روانہ ہوئے تے دس ربیع الاول نوں جدّہ پہونچ گئے ماہ ربیع الاول کی(۱٦)واں شب وچ اپنے غلامیں دے نال کشتی توں عقبہ بندرگاہ دے لئی روانہ ہوئے، تے اپنے مقصد اُتے پہونچنے دے بعد وی ملک علی دی ترقی تے پیشرفت دے لئی کوشش کردے رہے، اس دی حکومت نوں سر سبز دیکھنا چاہندے سن ۔
اسی مدت وچ انگلینڈ دی حکومت نے اپنے امیر البحر دے ذریعہ ملک حسین نوں اخطاریہ (اَلٹی میٹم) دتا کہ تن ہفتےآں دی مدت وچ عقبہ بندرگاہ نوں چھڈ دےں، تے جتھے جانا چاہن وہاںچلے جاواں۔
شروع وچ انھاں نے اس دہمکی نوں نئيں منیا لیکن کچھ مدت گذرنے دے بعد تے کچھ واقعات دی بناپر جنہاں نوں اسيں بیان نئيں کرسکدے مجبور ہوگیا تے کشتی اُتے سوار ہوکے جزیرہ ”قبرس“ دے لئی روانہ ہوگیا۔
شریف حسین اس قدر انگلینڈ دی حکومت توں بدظن ہوگئے سن کہ اپنے مخصوص باورچی دے علاوہ کسی دوسرے دے ھاتھ دا کہانا نئيں کہاندے سن تاکہ کوئی انہاں نوں (انگلینڈ دی حکومت دے اشارہ پر) زھر نہ دیدے۔
شریف حسین۱۹۳۱ء تک قبرس وچ رہے تے ايسے سال بیمار ہوئے تے جدوں انہاں دی بیماری ودھدتی گئی،وہ عَمّان (اپنے بیٹے امیر عبد اللہ دی حکومت دے پائے تخت) چلے گئے، تے ايسے سال وھاں اُتے انتقال کيتا تے بیت المقدس وچ ” قدس شریف قبرستان“ وچ دفن کردئے گئے۔(٦۴٦)
اس وقت مدینہ، جدّہ تے بندرگاہ ینبع دے علاوہ تمام سر زمین ابن سعود دے اختیار وچ سی، تے دونے طرف توں نمائندےآں دی آمد ورفت ہُندی رہی تاکہ آپس وچ صلح تے دوستی ہوجائے لیکن کوئی نتیجہ نئيں نکلیا۔ ابن سعود ۱۰ربیع الثانی ۱۳۴۳ھ نوں ریاض توں عمرہ دے لئی مکہ دی طرف روانہ ہويا، تے دوسرے حكّام منجملہ امام یحيٰ یمن دے بادشاہ نوں خط لکھیا کہ اپنی طرف توں مکہ وچ کچھ نمائندے بھیجےں تاکہ عالم اسلام دے تمام نمائندے اک جگہ جمع ہوکے ایہ طے کرن کہ مسجد الحرام تے خانہ کعبہ نوں سیاسی معاملات توں کس طرح دور رکھیا جائے۔
ابن سعود دے نال بوہت سارے سپاہی، علمائے نجد ، تے محمد بن عبد الوہاب دے خاندان والے ہور دوسرے قبیلےآں دے سردار وی سن، چوویہہ روز دی مدت وچ مکہ دے نیڑے پہونچے تے جس وقت عرفات پھاڑ دے علاقہ وچ پہونچے تاں ”ابن لُوی“ نے جو مکہ وچ اس دے لشکر دا سردار سی تقریباً اک ہزار اخوان لوکاں دے نال اس دے استقبال کوگیا۔
ابن سعود گھوڑے توں تھلے اترا، تے مسجد الحرام دی طرف چلا، اوتھے پہونچ کر طواف کيتا تے جس وقت اوہ مکہ وچ پہونچا تاں ماہ جمادی الاول دی ستويں تریخ سی۔
علمائے مکہ تے علمائے نجد وچ مناظرہ
دوسرے روز مکہ دے علماء جنہاں وچ سب توں اہم شخصیت شیخ عبد القادر شیبی کلید دار خانہ کعبہ ٦۴٧ سن ابن سعود دے دیدار دے لئی آئے، ابن سعود نے علماء نوں مخاطب کردے ہوئے اک تقریر کی، جس وچ محمد بن عبد الوہاب دی دعوت دی طرف یاددہانی کرائی، تے کہیا کہ ساڈے دینی احکام احمد بن حنبل دے اجتھاد دے مطابق نيں، تے جے آپ لوک وی اس گل نوں مندے نيں تاں آئےے آپس وچ بیعت کرن کہ کتاب خدا تے سنت خلفائے راشدین اُتے عمل کرن۔
تمام لوکاں نے اس بیعت کيتی موافقت کيتی، اس دے بعد مکی علماء وچوں اک عالم دین نے ابن سعود توں درخواست کيتی کہ کوئی ایسا جلسہ ترتیب داں جس وچ علمائے مکہ تے علمائے نجد اصول تے فروع دے بارے وچ مباحثہ تے مناظرہ کرن، اس نے وی اس پیش کش نوں قبول کرلیا، تے (۱۱)جمادی الاول نوں پندرہ علمائے مکہ تے ست علمائے نجد اک جگہ جمع ہوئے تے کافی دیر تک بحث وگفتگو ہُندی رہی تے آخر وچ علمائے مکہ دی طرف توں اک بیانیہ نشر کيتا گیا جس وچ ایہ لکھیا گیا سی کہ اصول دے بارے وچ اسيں وچ تے نجدی علماء وچ کوئی فرق نئيں اے منجملہ ایہ کہ جو شخص اپنے تے خدا دے درمیان کسی نوں واسطہ قرار دے کافر اے، تے اسنوں تن دفعہ توبہ دے لئی کہیا جائے جے توبہ نئيں کردا تاں اسنوں قتل کردتا جائے، ايسے طرح قبراں دے اُتے عمارت بنانا، اوتھے چراغ جلیانا قبور دے پاس نماز پڑھنا حرام اے، ايسے طرح جے کوئی کسی غیر خدا نوں اس دی جاہ ومنزلت دے ذریعہ پکاردا اے تاں اوہ گویا بدعت دا مرتکب ہويا اے، تے شریعت اسلام وچ بدعت حرام اے۔(٦۴۸)
جدّہ اُتے قبضہ
سودھوتقریباً اک سال تک یعنی ماہ جمادی الاول ۱۳۴۴ھ تک ابن سعود تے ملک علی دے درمیان جدّہ وچ جنگاں ہُندی رہیاں، لیکن ماہ جمادی الاول دے آخر وچ ملک علی نے جدّہ چھڈنے تے اسنوں ابن سعود نوں دینے دا فیصلہ کرلیا، تے اس کم دے بدلے جدّہ وچ انگلینڈ دے سفیر ”گُورْدون“ دے ذریعہ ابن سعود نوں کچھ پیش کش کيتی گئی، چنانچہ پہلی جمادی الثانی نوں ابن سعود تے انگلینڈ دے سفیر وچ ملاقات ہوئی تے سفیر نے ملک علی دی ستاراں شرائط اُتے مشتمل پیش کش نوں ابن سعود دے حوالہ کيتا، تے ابن سعود نے انہاں شرائط نوں قبول کرلیا، اس دے بعد چھارم جمادی الثانی نوں سفیر نے ابن سعود نوں خبر دتی کہ ملک علی انگلینڈ دی ”کورن فِلاوِر“ نامی کشتی اُتے سوار ہوکے عَدَن دے لئی روانہ ہورہے نيں تے اوتھے توں عراق جانے دا قصد کرلیا،
٦ جمادی الثانی نوں ملک علی مذکورہ کشتی اُتے سوار ہوکے عدن دے لئی روانہ ہوگئے تے ستويں دن دی صبح نوں ابن سعود جدّہ پہونچ گئے، تے جدوں شھر دے نیڑے پہونچے تاں ”كَندرہ“ نامی محلہ وچ بہت زبر دست استقبال ہويا۔(٦۴۹)
مدینہ اُتے قبضہ
سودھوجس وقت ابن سعود مکہ توں جدہ دے راستہ وچ ”بَحرہ“ نامی مقام اُتے پہونچا تاں امیر مدینہ ”شریف شحات“ دی طرف توں اک مخصوص قاصد آیا تے اک خط ابن سعود نوں دتا جس وچ امیر مدینہ نے اس دی اطاعت اُتے مبنی پیغام بھیجیا سی تے اس خط وچ ابن سعود نوں لکھیا سی کہ اپنی طرف توں کسی نوں مدینہ دا والی تے امیر بناکر روانہ کردے، چنانچہ ابن سعود ایہ خط دیکھ کے مکہ واپس پلٹ آیا تے اپنے تیسرے بیٹے امیر محمد نوں مدینہ دا امیر بناکر روانہ کيتا، تے (۲۳)ربیع الثانی نوں امیر محمد اپنے کچھ سپاہیاں دے نال مدینہ وچ وارد ہويا، تے اہالی مدینہ نوں اپنے آنے دا ہدف سنایا۔
لیکن ملک علی دی طرف توں معین کردہ سردارِ لشکر نے قبول نہ کيتا لیکن غذا تے وسائل دی قلت ملک علی وی اس دی مدد کرنے توں قاصر سی دو مھینہ دی پائیداری دے بعدشھر مدینہ امیر محمد دے حوالہ کردتا، چنانچہ امیر محمد نے(۱۹)جمادی الاول ۱۳۴۴ھ دی صبح نوں مدینہ شھر اُتے قبضہ کرلیا۔(٦۵۰)
قبراں تے روضاں دی ویرانی
سودھواساں اس گل کيتی طرف پہلے وی اشارہ کيتا اے کہ وہابیاں دے قدم جتھے وی جاندے سن اوتھے اُتے موجود تمام روضاں تے مقبراں نوں مسمار کردتا کردے سن، تے جدوں وی حجاز دے شھراں اُتے قبضہ کيتا اے انھاں نے ایہ کم انجام دتا اے۔
مکہ دے بعض روضاں تے مقابر نوں پہلی ہی دفعہ وچ قبضہ ہونے دے بعد مسمار کرچکے سن، جیساکہ اساں پہلے عرض کيتا اے، تے اس وقت مکہ تے قرب وجوار وچ باقی بچے تمام روضاں تے مقبروںکو مسمار کردتا، ایتھے تک کہ حجاز دے جس علاقہ وچ وی مقبرے سن سب نوں گراکر خاک کردتا، سب توں پہلے طائف وچ موجود عبد اللہ بن عباس دی گنبد نوں گرادتا، تے اس دے بعد مکہ وچ موجود حضرت عبد المطلب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دادا، جناب ابوطالب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا، جناب خدیجہ پیغمبر اکرم دی زوجہ دے روضاں نوں مسمار کيتا، ايسے طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے جناب فاطمہ زہرا (س) کيتی جائے ولادت اُتے بنی عمارتاں نوں وی مسمار کردتا۔
اسی طرح جدّہ وچ جناب حوّا (یا جناب حوّا توں منسوب) دی قبر نوں مسمار کردتا، خلاصہ ایہ کہ مکہ تے جدہ دے علاقے وچ موجود تمام مزاراں نوں گرادتا، ايسے طرح جدوں مدینہ اُتے انہاں دا قبضہ سی جناب حمزہ دی مسجد تے انہاں دے مزار نوں تے ايسے طرح شھر توں باہر شہداء احد دے مقبراں نوں وی مسمار کردتا۔
جس وقت مدینہ منورہ وہابیاں دے قبضہ وچ چلا گیا، مکہ معظمہ دا شیخ ”عبد اللّٰہ بِن بُلْیَہِدْ“ وہابیاں دا قاضی القضاة ماہ رمضان وچ مدینہ منورہ آیا تے اہل مدینہ توں اوتھے موجود قبراں نوں منہدم کرنے دے بارے وچ سوال کيتا کہ تواڈا اس سلسلہ وچ کیہ نظریہ اے ؟ کچھ لوکاں نے تاں ڈر دی وجہ توں کوئی جواب نہ دتا، لیکن بعض لوکاں نے انہاں دے گرانے نوں ضروری کہیا۔
اس سلسلہ وچ مرحوم علامہ سید محسن امین کہندے نيں کہ شیخ عبد اللہ دا سوال کرنے دا مقصد حقیقت وچ سوال کرنا نئيں سی کیونجے وہابیاں دی نظر وچ تمام روضاں نوں ایتھے تک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ مبارک نوں مسمار کرنے وچ کوئی شک وتردید نئيں سی تے ایہ کم تاں انہاں دے مذہب دی اصل بنیاد سی، اس دا سوال اہل مدینہ دی تسکین دے لئی سی۔
سوال دا جواب ملنے اُتے مدینہ تے قرب وجوار دے تمام روضاں، مزارات تے ضریحاں نوں ویران کردیاگیا ایتھے تک کہ بقیع وچ دفن ائمہ علیهم السلامکی گنبد نوں وی ویران کردیاگیا جس وچ جناب عباس عموئے پیغمبر اکرم وی دفن سن تے دیوار تے قبراں اُتے بنی ضریحاں نوں وی گرادیاگیا، ايسے طرح پیغمبر اکرم دے پدر بزرگوار جناب عبد اللہ (ع) تے مادر گرامی جناب آمنہ دی گنبداں نوں وی توڑ ڈالیا، ايسے طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ازواج دے گنبد، تے عثمان بن عفان تے اسماعیل بن جعفر الصادق ں دی گنبداں، ہور امام مالک دی گنبد نوں وی منہدم تے مسمار کردیاگیا، خلاصہ ایہ کہ مدینہ تے اس دے قرب وجوار تے ”ینبع“ وچ کوئی وی قبر باقی نئيں چھڈی گئی۔(٦۵۱)
-
1=أحدث صور أخذت لضريح السيدة آمنة بنت وهب
جس وقت روضاں دی ویرانی بالخصوص ائمہ بقیع دی قبراں دے انہدام دی خبر دوسرے اسلامی ملکاں وچ پہونچی، تاں سب مسلماناں دی نظر وچ ایہ اک عظیم حادثہ سی، چنانچہ ایران عراق تے ہور ملکاں توں ٹیلیگرام دے ذریعہ اعتراض ہوئے، درس دے جلسے تے نماز جماعت تعطیل ہوگئی، تے اس سلسلہ وچ اعتراض دے طور اُتے عزاداری ہونے لگی، انہاں وچ سب توں اہم تے غمناک خبر ایہ سی کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی گنبد اُتے وی گولیاں چلائی گئياں (ایتھے تک کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر اقدس وی مسمار کردتی گئی) لیکن بعد وچ معلوم ہويا کہ آخری گل صحیح نئيں اے جس دا انکار خود وہابیاں نے وی کيتا (یعنی پیغمبر اکرم دی قبر مسمار نئيں کيتی گئی)۔(٦۵۲)
ایران دی حکومت نے اس سلسلہ وچ بہت زیادہ اہتمام کيتااور علماء دی موافقت توں ایہ گل طے ہوئی کہ ایران توں کچھ نمائندے باقاعدہ طور اُتے حجاز جاواں تے اوتھے جاکے نزدیک توں حقیقت دا پتہ لگاواں تے ایہ نمائندے حجاز وچ وہابیاں دے اس کارنامہ دی تفصیلی رپورٹ پیش کرن۔
مرحوم علامہ عاملی مذکورہ مطلب کيتی شرح وچ اس طرح فرماندے نيں کہ ایران دے علماء نے اک اجتماع کيتا تے انہدام بقیع نوں اک عظیم حادثہ شمار کيتامیں اس وقت دمشق وچ سی لہٰذا خراسان دے اک عالی قدر عالم نے مینوں ٹیلیگرام دے ذریعہ اس حقیقت توں باخبر کيتا۔(٦۵۳)
بقیع، انہدام توں پہلے
سودھواساں اپنے حج دے سفر نامے وچ قبور ائمہ علیهم السلام نوں منہدم ہونے توں پہلے دی وضعیت نوں تفصیل دے نال ذکر کيتا اے، تے منہدم ہونے توں پہلے تے بعد دی فوٹو وی پیش کيتی اے، ایتھے اُتے موضوع دی مناسبت توں اس بارے وچ کچھ تفصیل بیان کردے نيں:
۱۳۴۴ھ توں پہلے بقیع وچ دفن ائمہعلیهم السلام تے ہور قبور اُتے گنبد سن جنہاں وچ فرش، پرد ے چراغ، شمعدان تے قندیلاں وی سن، جو حضرات اس تریخ توں پہلے اوتھے گئے نيں انھاں نے اوتھے اُتے موجود تمام روضاں دی تفصیلات اپنے سفر ناواں وچ بیان کيتی اے، تے اس سلسلہ وچ بعض حضرات نے اوتھے دی گنبداں تے قبور توں متعلق فوٹو وی دتے نيں۔
ان مولفین وچ میرزا حسین فراہانی وی نيں جو ۱۳۰۲ھ وچ سفر حج دے لئی گئے، موصوف قبور بقیع دے بارے وچ اس طرح رقمطراز نيں:
بقیع دا قبرستان اک وسیع قبرستان اے، جو مدینہ دی مشرقی دیوار توں متصل اے تے اس دے چاراں طرف پتھرسے تن گز اُچی دیواربنی ہوئی اے، جس دے چار دروازے نيں اس دے دو دروازے مغرب دی طرف نيں تے اک دروازہ جنوب دی طرف تے چوتھا دروازہ مشرق دی طرف اے جو شھر دے باہر باغ دی گلی وچ اے، تے اس قبرستان وچ اِنّے لوکاں نوں دفن کيتا گیا اے کہ ایہ قبرستان زمین توں اک گز اُچا ہوگیا اے، تے جس وقت حجاج آندے نيں اس زمانہ وچ قبرستان دے دروازے مغرب دے وقت تک کھلے رہندے نيں جو وی جانا چاہے جاسکدا اے، لیکن حج دے دناں دے علاوہ پنجشنبہ دی ظھر دے وقت کھلدا اے تے جمعہ دے دن غروب تک کھلا رہندا اے، تے اس دے علاوہ بند رہندا اے، مگر ایہ کہ کوئی مرجائے تے اسنوں اوتھے دفن کرنا ہوئے۔
اس قبرستان وچ شیعہ اثنا عشر ی دے چار ائمہعلیهم السلامکی قبراں نيں جو(۸)گوشےآں دی اک وڈی گنبد دے تھلے دفن نيں، تے ایہ گنبد اندرسے سفیداے، معلوم نئيں کہ ایہ گنبد کدوں توں بنی ہوئی اے لیکن محمد علی پاشا مصر ی نے ۱۳۳۴ھ وچ عثمانی سلطان محمود خان دے حکم توں انہاں دی مرمت کرائی سی، تے اس دے بعد توں ہر سال عثمانی سلاطین دی طرف توں بقیع وچ موجود تمام بقعاں دی مرمت ہُندی اے۔
اس بقعہ دے وچکار اک وڈی ضریح اے جو بہترین لکڑی توں بنی اے تے اس وڈی ضریح دی وسط وچ لکڑی دی دو دوسر ی ضریح وی نيں انہاں دونے ضریحوںمیں پنج حضرات دفن نيں :
۱۔ حضرت امام حسن مجتبیٰں، ۲۔ حضرت امام سجادں، ۳۔ حضرت امام محمد باقر ں ۴۔ حضرت امام جعفر صادق ں، ۵۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا جناب عباس ں، (بنی عباس انھاں دی اولادہاں) اس بقعہ مبارک دے وسط وچ دیوار دی طرف اک تے قبر اے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ جناب فاطمہ زہرا = دی قبر اے۔
جناب فاطمہ زہرا = دی قبر تن تھاںواں اُتے مشہور اے:
۱۔ بقیع دے اس حجرے وچ جس نوں بیت الاحزان کہیا جاندا اے، تے ايسے وجہ توں بیت الاحزان وچ جناب فاطمہ زہرا = دی زیارت پڑھی جاندی اے۔
۲۔ دوسرے یھی بقعہ کہ جتھے اُتے شیعہ سنی زیارت پڑھدے نيں، ايسے قبر دے سامنے اک گنبد اُتے زرگری توں تیار کردہ پردہ لگیا ہويا جس اُتے لکھیا اے سلطان احمد بن سلطان محمد بن سلطان ابراہیم ،۱۱۳۱ھ ۔
اس روضہ وچ تے کوئی زینت نئيں اے مگر ایہ کہ دو عدد چھوٹے ”چھل چراغ“، چند دہات دی شمعدان، تے اوتھے دا فرش چٹائی دا اے تے چار پنج افراد متولی تے خدام نيں ،جو موروثی پوسٹ اُتے قابض نيں تے کوئی خاص کم نئيں کردے بلکہ انہاں دا کم حجاج توں پیسے لینا اے۔
اہل سنت حجاج بوہت گھٹ اوتھے زیارت دے لئی جاندے نيںلیکن انہاں دے لئی زیارت کرنے وچ کوئی ممانعت نئيں اے تے انہاں توں پیسہ وی نئيں لیا جاندا، لیکن شیعہ حضرات توں پیسہ لے کے تب اندر جانے دتا جاندا اے، شیعہ زائرین نوں تقریباً اک ”قران“ توں پنج ”شاہی“(٦۵۴) تک خادمیں نوں دینا پڑدا اے، زائرین توں لئے گئے پیسہ وچوں نائب الحرم تے سید حسن پسر سید مصطفیٰ دا وی حصہ ہُندا سی، البتہ پیسہ دینے دے بعد زیارت تے نماز وچ کوئی تقیہ نئيں ہُندا سی، زیارت نوں کھلے عام پڑھیا جاسکدا سی، تے شیعہ زائرین نوں فیر کسی دا کوئی خوف نئيں ہُندا سی، اس روضہ دے پِچھے اک چھوٹا جہا روضہ اے جو حضرت فاطمہ زہرا=کا بیت الاحزان اے۔
اس دے بعد مرحوم فراہانی بقیع دی ہور قبراں دی توصیف کردے نيں جنہاں اُتے عمارت بنی ہوئی اے۔(٦۵۵)
اسی طرح میر زا فرہاد جو۱۲۹۲ھ وچ حج دے لئی سفر کرچکے نيں اپنے سفر نامہ ”ہدایة السبیل“ وچ کہندے نيں:
”میں (پیغمبر دی زیارت دے بعد)باب جبرئیل توں باہر نکلیا تے ائمہ بقیع علیهم السلامکی زیارت دے لئی مشرف ہويا کہ ائمہ اربعہ دی ضریح وڈی ضریح دے درمیان اے، تے جناب عباس پیغمبر اکرمکے چچا دی قبر ايسے ضریح وچ اے، لیکن ائمہ دی ضریح دوسری ضریحاں توں جدا اے۔
اوتھے دے متولی نے روضہ دے دروازہ نوں کھولیا تے ميں نے اس ضریح دا طواف کيتا، پیراں دی طرف صندوق تے ضریح دے درمیان بوہت گھٹ جگہ اے جس دی وجہ توں انسان بمشکل اوتھے توں نکل سکدا اے۔(٦۵٦)
نائب الصدر شیرازی جو۱۳۰۵ھ وچ حج توں مشرف ہوئے نيں، اپنے سفر نامہ ”تحفة الحرمین“ وچ اس طرح کہندے نيں :بقیع وچ داہنی طرف اک مسجد اے جس دے اُتے ایہ لکھیا اے:
”هٰذٰا مَسْجِدُ اُبَیّ بِنْ كَعْبَ وَصَلیّٰ فِیْهِ النَّبِیّ غَیْرَ مَرَّةٍ“
(ایہ مسجد ابی بن کعب اے جس وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے متعدد بار نماز پڑھی اے،)
بقیع وچ چار ائمہ:امام حسن مجتبیٰ ں، امام زین العابدین ں، امام محمد باقر ں، امام جعفر صادق ں دی قبر اک ہی ضریح وچ اے۔
کھا ایہ جاندا اے جناب عباس بن عبد المطلب وی وھاں دفن نيں، ايسے طرح دیوار دی طرف اک پردہ دار قبرہے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ جناب فاطمہ زہرا (س) دی قبر اے۔(٦۵٧)
ابراہیم رفعت پاشا جو۱۳۲۰ھ، ۱۳۲۱ھ تے ۱۳۲۵ھ وچ مصر دے رئیس حجاج سن انھاں نے اپنے سفر نامہ ”مرآة الحرمین“ وچ بقیع وچ دفن مشہور ومعروف حضرات مثلاً پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابہ وغیرہ دی تفصیل بیان کيتی اے، اوہ کہندے نيں کہ اہل بیت (بقیع وچ مدفون ائمہ مراد نيں) دا قبہ دوسرے قباں توں بلند اے۔
رفعت پاشا نے انہاں تمام روضاں دے فوٹو وی دتے نيں تے ایہ وی دکھایا اے کہ ائمہ اہل بیت دا روضہ دوسرے روضاں توں بلند تر تے خوبصورت بنیا ہویا اے۔(٦۵۸)
بقیع وچ ائمہ علیهم السلام دی قبراں دے انہدام دے سلسلہ وچ ایہ گل بیان کرنا بہت ضروری اے کہ انہاں قبراں اُتے قدیم زمانہ (پہلی صدی) توں گنبد، بارگاہ تے سنگ قبر موجود سن، اساں پہلے وی قبور اُتے عمارتاں دے سلسلہ وچ مسعودی صاحب مروج الذھب تے سمہودی صاحب وفاء الوفاء دی عبارتاں نوں ذکر کيتا کہ حضرت فاطمہ زہرا = تے بقیع وچ دفن ائمہ علیهم السلامکی قبور پرتحریر موجود سی، تے اس گل کيتی تائید کہ پہلی صدیاں وچ ائمہ علیهم السلامکی قبراں اُتے گنبد سن ابن اثیر دی اوہ تفصیل اے جو انھاں نے ۴۹۵ھ دے واقعات وچ ذکر کيتی اے کہ اس سال قم توں اک معمار مجد الملک بلاسانی (براوستانی صحیح اے ) نامی نوں حضرت امام حسن مجتبیٰ ں تے عباس بن عبد المطلب دے قبہ دی مرمت دے لئی بھیجیا گیا، تے ایہ شخص منظور بن عمارہ والی مدینہ دے ھاتھاں قتل ہويا۔(٦۵۹)
اس گل توں معلوم ہُندا اے کہ پنجويں صدی توں ائمہ بقیع تے جناب عباس عموئے پیغمبر اکرمکی قبراں اُتے گنبد سن، تے انہاں دی مرمّت کرانے دا مطلب ایہ اے کہ اک طویل زمانہ توں ایہ عمارتاں موجود سن تے خراب ہونے دی وجہ توں انہاں دی مرمت دی ضرورت پیدا ہوئی۔
سمہودی متوفی۹۱۱ھ نے وی بقیع دی قبور دے بارے وچ پہلی صدی توں دسويں صدی تک دی تفصیل بیان کيتی اے۔
وہ کہندے نيں کہ جناب عباس پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ، حسن بن علی (ع) تے بقیع وچ ہور دفن شدہ حضرات دی قبراں اُتے بہت اُچی گنبد اے۔
اسی طرح ابن نجار کہندے نيں کہ اس گنبد (قبور ائمہعلیهم السلام) دی عمارت بہت قدیمی تے بلند اے، اس عمارت دے دو دروازے نيں کہ انہاں وچ اک دروازہ ہر روز کھلدا اے، ابن نجار نے اس عمارت دے بانی دا ناں ذکر نئيں کيتا اے لیکن ”مطری“ صاحب کہندے نيں کہ اس عمارت دا بانی ”خلیفة الناصر احمد بن المستضی“ اے۔
قارئین کرام! ”مطری“ صاحب دا ایہ نظریہ صحیح نئيں دکھادی دیندا، کیونجے ابن نجار تے خلیفہ ناصر دونے ہمعصر سن تے ابن نجار نے اس عمارت نوں قدیمی دسیا اے لیکن وچ (سمہودی) نے اس بقعہ دی محراب وچ لکھیا دیکھیا کہ ایہ عمارت منصور مستنصر باللہ دے حکم توں بنائی گئی اے، لیکن نہ تاں اس دا ناں تے نہ ہی عمارت دی تریخ لکھی ہوئی اے۔
سمہودی صاحب اس دے بعد کہندے نيں کہ قبر عباس تے حسن ں زمین توں اُچی اے تے انہاں دا مقبرہ وسیع اے تے اس دی دیواراں وچ خوبصورت لوح تے تختی بہترین طریقہ توں لگائی گئیاں نيں، تے آخر وچ سمہودی صاحب نے بقیع وچ موجود دوسری عمارتاں دا وی ذکر کيتا اے۔(٦٦۰)
اسی طرح ابن جبَیر چھیويں صدی دے مشہور ومعروف سیاح نے وی جناب عباس تے حضرت امام حسن ں دی قبراور انہاں اُتے موجود بلند گنبد تے اس دے اندر دی خوبصورتی دی توصیف دی اے۔(٦٦۱)
مقدس تھاںواں دے لئی اک اسلامی انجمن دی تشکیل
سودھوابن سعود نے مکہ تے مدینہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد ایہ سوچیا کہ انہاں دونے شھراں اُتے حکمرانی کرنے دے لئی عالم اسلام دے مشورے توں کوئی قدم اٹھائے۔
اسی منصوبہ دے تحت مختلف اسلامی ملکاں توں مثلاً ترکی، ایران ، افغانستان تے یمن توں ايسے طرح ہور سر زمیناں دے روسا مثلاً مصر ، عراق ، مشرقی اردن توں ہور امیر عبد الکریم ریفی، حاج امین الحسینی مفتی بزرگ فلسطین، ٹونس، دمشق تے بیروت دے والیاں نوں دعوت دتی تاکہ اس عظیم کانفرس وچ شرکت کرن یا اپنے نمائندے بھیجاں، (تاکہ انہاں دونے شھراں دی حکومت دے بارے وچ غور وفکر کيتا جاسکے) تے ایہ دعوت ۱۰ربیع الثانی ۱۳۴۴ھ وچ دتی گئی۔
لیکن اکثر لوکاں نے اس دعوت نوں قبول نئيں کيتااور صرف چند ملکاں نے اسنوں قبول کيتا تے مذکورہ انجمن دی تشکیل وچ شرکت کيتی، شرکت کرنے والےآں وچ ہندوستان دے مسلمان وی سن،(٦٦۲) سب نے مل کے ایہ طے کيتا کہ حجاز وچ اک ایسی جمہوری حکومت تشکیل دتی جانی چاہیدا جس وچ تمام مسلماناں نوں شریک کيتا جائے، تے ایہ وی طے ہويا کہ اس دا اہم خرچ وی اسيں خود قبول کرن گے،(٦٦۳) لیکن ایہ پیش کش مختلف وجوہات دی بناپر عملی نہ ہوسکی۔
مرحوم علامہ عاملی دی تحریر دے مطابق ایران نے مذکورہ کانفرس وچ اپنا نمائندہ بھیجنے دا منصوبہ بنالیا سی لیکن جداں ہی بقیع وچ قبور ائمہ علیهم السلامکی ویرانی دی اطلاع پہونچی، تواعتراض دے طور اُتے ایران نے اپنا نمائندہ نہ بھیجنے دا فیصلہ کرلیا، تے اپنے حاجیاں نوں وی حج دے لئی نئيں بھیجیا تاکہ کدرے انہاں دے لئی کوئی خطرہ درپیش نہ ہو، تے جب۱۳۴٦ھ وچ کوئی خطرہ نہ دکھادی دتا تاں حاجیاں نوں حج کرنے دی اجازت دے دتی گئی۔(٦٦۴)
مذکورہ انجمن دا کوئی نتیجہ حاصل نہ ہواتو مکہ معظمہ دے تِیہہ علماء جدّہ پہونچے تے انہاں دے حضور وچ اک انجمن تشکیل دتی گئی، تے ۲۲جمادی الثانیہ۱۳۴۴ھ نوں اتفاق رائے توں ایہ طے ہويا کہ سلطان عبد العزیز آل سعود دی حجاز دے بادشاہ دے عنوان توں بیعت کيتی جائے، تے اسنوں ایہ اطلاع دتی کہ اوہ بیعت دے لئی کوئی وقت معین کرے۔
۲۵ربیع الثانی بروز جمعہ نماز جمعہ دے بعد باب الصفا (مسجد الحرام دے اک دروازے) دے پاس جمع ہوئے تے ابن سعود وی تشریف لیائے تے اک پروگرام دے ضمن وچ سید عبد اللہ دملوجی نے جو ابن سعود دے مشاورین وچوں سی، بیعت دے طریقہ کار نوں لوکاں دے سامنے بیان کيتا،(٦٦۵) (خوشی دا ایہ عالم سی کہ) اس موقع اُتے توپ دے اک سو اک گولے داغے گئے۔
اس طریقہ توں ابن سعود نجد وحجاز دا بادشاہ بن گیا تے سب توں پہلے اسنوں رسمی طور اُتے قبول کرنے والا” روس“ سی، اس دے بعد انگلینڈ، فرانس، ہولینڈ، ترکی تے اس دے بعد دوسری حکومتاں نے قبول کرنا شروع کيتا۔
سلطان عبد العزیز بن سعود نے اپنی حکومت نوں مضبوط بنانے دے لئی بہت زیادہ کوشش کيتی، تے اس سلسلہ وچ بہت ساریاں حکومتاں توں معاہدے کيتے، تے بہت ساریاں شورش تے بلواں نوں منجملہ فیصل الدرویش دی شورش نوں ختم کيتا تے اپنے تمام مخالفاں نوں نیست ونابودکردتا، اک دفعہ اس اُتے مسجد الحرام وچ طواف دے وقت چار یمن یاں (زیدی مذہب) نے حملہ کردتا لیکن اوہ زندہ بچ گیا، تے آخر کار ملک وچ امن وامان قائم ہوگیا جو اس ملک وچ بے نظیر سی۔(٦٦٦)
ابن سعود تے ادریسی حکمراں
سودھوجس وقت ابن سعود نے حجاز نوں اپنے تصرف تے قبضہ وچ کرلیا، اس وقت امام یحيٰ (امام یمن ) نے سید حسن ادریسی دے زیر ولایت عسیر نامی جگہ(جو نجد کے علاقہ وچ سی) اُتے حملہ کردتا تے اوتھے دی اکثر چیزاں نوں نابود کردتا، ایہ دیکھ کے ادریسی افراد خوف زدہ ہوگئے کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ امام یحيٰ دے حملےآں توں آل ادریس دی ولایت خطرے وچ پےجائے، اس وجہ توں ابن سعود نوں خطوط لکھے تے اپنی طرف توں اس دے پاس نمائندے بھیجے، جس دے نتیجے وچ (۱۴)ربیع الثانی ۱۳۴۵ھ نوں دونے دے درمیان معاہدہ ہويا جس وچ ایہ طے ہويا کہ عسیر دی امارت ابن سعود دی حمایت وچ اے، اس معاہدہ وچ ۱۴بند سن جس دے دوسرے بند وچ امیر ادریس نوں ابن سعود دی اجازت دے بغیر کسی وی ملک توں گفتگو کرنے دی اجازت نئيں سی تے تیسرے بند دے مطابق امیر ادریس نوں ایہ وی حق حاصل نئيں سی کہ کسی دے نال اعلان جنگ کرے یا کسی دے نال صلح کرے، مگر ایہ کہ آل سعود دی اجازت توں ہو، تے اس دے چھیويں بند دے مطابق امیر ادریس نوں عسیرکے داخلی امور وچ تصرف کرنے دا حق دتا گیا سی۔
لیکن ماہ رجب ۱۳۵۱ھ وچ ادریسیاں نے ابن سعود دے خلاف شورش کردتی، چنانچہ ابن سعود نے حجاز تے نجد توں لشکر تیار کرکے عسیر دی طرف روانہ کيتا، جس دے نتیجہ وچ اوتھے دے حالات صحیح ہوگئے، اس وقت ابن سعود نے موقع نوں غنیمت شمار کيتا تے عسیر وچ ادریسیاں دی فرمان روائی دے خاتمہ دا اعلان کردتا، تے اس دے بعد عسیر وی سعودی عرب دا اک استان (اسٹیٹ) بن گیا، تے سیدحسن ادریسی دے لئی عسیر وچ قیام نہ کرنے دی شرط اُتے ماہانہ دوہزار سعودی ریال مقرر کيتے ۔(٦٦٧)
تیل کڈن دا معاہدہ
سودھوابن سعود دے سب توں اہم کمیں وچوں اک کم مشرقی علاقہ احساء (ظھران) وچ تیل نکالنے دا معاہدہ اے۔
سب توں پہلا معاہدہ مئی ۱۹۳۳ء وچ سعودی دی عربی تیل کمپنی تے امریکی دی ”آرامکو“ نامی کمپنی دے درمیان ہويا، جس اُتے سعودیہ دی طرف توں شیخ عبد اللہ سلیمان تے مذکورہ کمپنی دی طرف توں ”ھاملٹن“ نے دستخط کيتے۔(٦٦۸)
اسم گذاری
۱٧ جمادی اول۱۳۵۱ھ وچ سلطان عبد العزیز آل سعود نے اک فرمان بشمارہ ۲٧۱٦صادر کيتا کہ(۲۱)جمادی الاول توں ساڈا ملک ”المملکة العربیة السعودیة“ دے ناں توں پکاریا جائے تے جدوں ملک دا ناں تبدیل ہوگیا تاں حکومت دے وزیراں تے ارکان نے ایہ طے کيتا کہ سلطان عبد العزیز دے سب توں وڈے بیٹے امیر سعود نوں ولی عہدی دے لئی منصوب کردتا جائے۔
۱٦محرم۱۳۵۲ھ نوں بادشاہ نے فرمان صادر کردتا تے وزراء کابینہ تے مجلس شوریٰ نے امیر سعودکی ولی عہدی دی بیعت کرنے دا وقت معین کردتا۔
ابو طالب یزدی دا واقعہ
ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ وچ ابو طالب یزدی کومکہ وچ قتل کردتا گیا ،اور مکہ وچ رونما ہونے والے دوسرے واقعات جو قارئین کرام دے لئی بہت مفید نيں تفصیل تے اس دی اصلی وجہ بیان کيتی جاندی اے :
چنانچہ ۱۴ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ نوں مکہ معظمہ وچ ایہ اعلان منتشر ہويا:
”بلاغ رسمی رقم(۸۲) جریمة منکرة:
القتالشرطة القبض فی بیت اللّٰه الحرام فی یوم(۱۲) ذی الحجة۱۳٦۲ علی المدعو عبده طالب بن حسین الایرانی من المنتسبین الی الشیعةفی ایران وهو متلبس باقذر الجرائم واقبحها وهی حمل القاذورات وهو یلقیها فی المطاف حول الکعبة المشرفة بقصد ایذاء الطائفین واهانة هذا المکان المقدس وبعد اجراء التحقیق بشانه وثبوت هذا الجرم القبیح منه فقد صدر الحکم الشرعی بقتله وقد نفذ حکم القتل فیه فی یوم السبت(۱۴) ذی الحجة ۱۳٦۲ ولذا حرر
اک رسمی اعلان شمارہ(۸۲)بھیانک جرم۔
۱۲ ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ نوں پولیس نے بیت اللہ الحرام وچ شیعہ مذہب نال تعلق رکھنے والے اک ایرانی بنام طالب بن حسین نوں گرفتار کيتااے، جس نے بہت برا کم انجام دیااے، اس نے کچھ کوڑا کرکٹ اپنے نال لیا تے طواف کرنے والےآں دی اذیت دے لئی مطاف (طواف کرنے دی جگہ) وچ ڈالدتا،تحقیقات تے گناہ ثابت ہوجانے دے بعد شرعی طور پر(۱۴)ربیع الاول نوں اس دے قتل دے حکم اُتے عمل ہوئے گیا۔(٦٦۹)
جب ایہ خبر ایران پہونچی تاں اس توں لوک بہت ناراض ہوئے تے سب لوک تعجب کرنے لگے۔
کسی نوں وی حقیقت دا پتہ نئيں سی ایتھے تک کہ اس سال گئے ہوئے ایرانی حجاج وی حج توں واپس پلٹ آئے، انھوںنے حقیقت نوں اس طرح بیان کيتا :
” ابو طالب یزدی دا طواف دے وقت سر چکرانے لگا، تے قے آنے لگی، تاں انھاں نے طواف کرنے والےآں دے راستہ وچ گندگی نہ پھیلنے دی وجہ توں اسنوں اپنے دامن وچ لے لیا، جس دی وجہ توں انہاں دا لباس احرام گندہ ہوگیا“۔(٦٧۰)
چند مصر ی تے سعودی حاجیاں نے انہاں نوں پھڑ کر اوتھے دی پولیس دے حوالہ کردتا تے انھاں لوکاں نے عدالت وچ گواہی وی دی، کہ ایہ شخص اپنے نال وچ گندگی اٹھائے ہوئے سی تے مطاف نوں گندا کررہیا سی۔
سوال ایہ پید اہُندا اے کہ جنہاں لوکاں نے ابو طالب یزدی نوں اس طریقہ توں دیکھیا انہاں دے ذہن وچ فوراً ایہ گل کِداں آئی کہ ابو طالب مطاف نوں گندا کرنا چاہندا اے، تے بیت اللہ الحرام دی توھین کرنا چاہندا اے، اس تصور دی اصل وجہ کیہ سی؟!
تے کیہ ایہ فقط انہاں دا تصور سی، یا انہاں چند لوکاں نے عمداً کسی خاص مقصد دے تحت ایہ الزام تے تہمت لگائی؟!
ہ موضوع واقعاً پیچیدہ تے مبہم دکھادی دیندا اے تے ایہ گل روشن نئيں اے کہ ایہ واقعہ اک اتفاق اے یا اس دے پِچھے کسی دا ھاتھ اے ؟ تے دوسری تعجب خیز گل ایہ اے کہ کون شخص عاقل ایسا ہوسکدا اے کہ مسلمان ہوکراِنّی مشکلات دے نال کِنّی آرزاں تے تمنااں دے بعد حج توں مشرف ہونے دے لئی اوتھے جاندا اے، تے اس زمانہ وچ سفر حج وچ کِنّی مشکلات سن(٦٧۱) انہاں تمام مشکلات نوں برداشت کرنے دے بعد حج دے لئی پہونچے تے اِنّے شرمناک کم انجام دے، ؟!
اس دے بعد ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ عدالت اُتے ایہ کِداں ثابت ہويا کہ ایہ شخص ایسا ارادہ رکھدا سی؟ کیونجے نہ عدالت اس دی بولی نوں سمجھدی سی تے نہ ہی اوہ عدالت دی بولی سمجھدے سن، کس نے انہاں دا دفاع کيتا، کیہ کوئی فارسی جاننے والا وکیل انہاں دا دفاع کررہیا سی؟ انہاں تمام گلاں دے علاوہ الزام تے فیصلہ وچ صرف دو دن دا وقت لگا، در حالیکہ اسلامی نظریہ دے مطابق قتل دے سلسلہ وچ ہر طرح دی احتیاط کرنی چاہیدا، کہ کدرے غلطی دے سبب کسی بے گناہ شخص دی جان نہ چلی جائے ۔
حقیقت تاں ایہ اے کہ ابوطالب دے قتل دی اصل وجہ معلوم نہ ہوسکی، ایتھے تک کہ چند سال پہلے شیخ حر ّ عاملی صفویہ دور دے عظیم الشان عالم دین دی سوانح حیات دا مطالعہ کيتااور کتاب ”خلاصة الاثر“ دے مطالعہ وچ ابو طالب دے واقعہ دی طرح اک تے واقعہ ملیا تے ایہ گل سمجھ وچ آئی کہ ایہ واقعہ ابوطالب دے واقعہ توں بڑاگھرا تعلق رکھدا اے تے جے غور وفکر کيتی جائے تاں کسی نتیجہ اُتے پہونچا جاسکدا اے۔
شیخ حرّ عاملی دا مکہ معظمہ وچ اک واقعہ تے اس توں متعلق فریب کاری
جب ۱۰۸٧ھ یا ۱۰۸۸ھ وچ شیخ محمد بن الحسن معروف بہ حرّ عاملی مکہ معظمہ پہونچے، تاں عثمانی تُرکاں نے بعض ایران یاں نوں خانہ کعبہ وچ گندگی پھیلانے دے جرم وچ قتل کردتا، چنانچہ شیخ حرّ عاملی، سیدموسیٰ (مکہ دے حسینی اشراف وچوں) دی پناہ وچ چلے گئے، تے سید موسیٰ نے انہاں نوں کسی اپنے مورد اعتماد شخص دے نال یمن بھجوادتا۔
صاحب خلاصة الاثر اس واقعہ دے ضمن وچ اس طرح ذکر کردے نيں کہ ایہ بہت وڈی ذلت تے رسوائی اے، وچ ایہ تصور کرسکدا کہ جے کسی شخص نے اسلام دی بُو یا عقل دی بُو وی سونگھی ہوئے تاں اوہ ایسا برا کم کرسکتااے۔
واقعہ اس طرح اے کہ خانہ کعبہ دے بعض خادمیں نے دیکھیا کہ کعبہ شریف اک جگہ توں گندا ہوگیا اے تے ایہ خبر مشہور ہوگئی، تے اس دا ہر طرف چرچا ہونے لگا، چنانچہ مکہ دی اہم شخصیتاں شریف برکات تے شریف مکہ ، تے محمد میرزا قاضی مکہ دے پاس گئے تے مذکورہ واقعہ دے بارے وچ گفتگو ہونے لگی، آخر کار انہاں دے ذہن وچ ایہ گل آئی کہ ایہ کم رافضیاں دا اے، تے ایہ طے کرلیاکہ جو لوک رافضی مشہور نيں انہاں نوں قتل کردتا جائے، چنانچہ اس سلسلہ وچ فرمان صادر کردیاگیا۔
عثمانی تُرک تے بعض اہل مکہ مسجد الحرام وچ آئے، تے پنج شیعہ منجملہ اک بُڈھے تے زاہد وعابد انسان سید محمد مومن نوں قتل کردتا ۔(٦٧۲)
صاحب تریخ مکہ مذکورہ واقعہ دے بارے وچ اس طرح لکھدے نيں کہ شوال۱۰۸۸ھ وچ صبح دے وقت لوکاں نے خانہ کعبہ نوں (پاخانہ مانندکسی چیز سے) گندا پایا، تے لوکاں نے اک قدیمی عقیدہ دے تحت ”میں نئيں جاندا کہ کس طرح انہاں دی عقل اس طرح دے عقید ہ دی اجازت دیندی اے “ شیعاں اُتے اس کم دا الزام لگادتا، چنانچہ عثمانی تُرکاں تے بعض اہل مکہ نے مل کے شیعاں اُتے حملہ کردتا بوہت سارے لوکاں اُتے پتھراو کيتا تے چند لوکاں نوں تہہ تیغ کر ڈالیا۔
اسی طرح سید دحلان، تریخ عصامی توں نقل کردے نيں کہ موصوف نے خود اپنی اکھاں توں دیکھیا اے کہ جس چیز توں خانہ کعبہ نوں گندا کيتا گیا سی اوہ پاخانہ نئيں سی بلکہ اوہ دال دا سالن سی لیکن اس توں بدبو آرہی سی۔(٦٧۳)
سید دحلان لکھدے نيں :چاہے ایہ گل صحیح ہوئے یا نہ ہو، حقیقت ایہ اے کہ اسلام سب مسلماناں نوں اگرچہ اعتقادی لحاظ توں اک دوسرے وچ اختلاف اے، لیکن سب نوں اتحاد تے دوستی کيتی دعوت دیندا اے، تاکہ اک راستہ اُتے چلياں، اس دین مبین دے مننے والےآں نوں ایہ گل زیبا نئيں دیندی کہ اپنے مخالفاں اُتے بعض وہم وخیال دی بناپر تہم تاں لگاواں۔
مولف تریخ مکہ مذکورہ واقعہ نوں ذکر کرنے دے بعد کہندے نيں کہ وچ (اس علاقہ کی) عوام الناس توں بہت ناراض ہاں کہ اوہ ایسا عقیدہ رکھدے نيں کہ شیعہ عجم (ایران یاں) نے خانہ کعبہ نوں گندا کيتا جدوں کہ اوہ اپنے حج نوں مقبول سمجھدے نيں۔
اس دے بعد اپنی گل نوں اگے بڑھاندے ہوئے کہندے نيں کہ جے اسيں عقل ومنطق توں کم لاں تے صحیح طریقہ توں غور وفکر کرن تاں اس نتیجہ اُتے پہونچ سکدے نيں کہ جے انہاں تہم تاں نوں صحیح منیا جائے تاں اس طرح توھر سال ایرانی حجاج دی تعداد دے برابر کعبہ گندا ہوجانا چاہیدا سی، جدوں کہ حقیقت تے واقعیت اس دے برخلاف اے لیکن کيتا کرن کہ دشمنی دی وجہ توں اپنی عقل وی کھوبیٹھدے نيں۔(٦٧۴)
اک دوسرا واقعہ
صاحب تریخ مکہ کہندے نيں کہ شریف محمد بن عبداللہ دے زمانہ۱۱۴۳ھ وچ شیعاں اُتے اک تے مصیبت آپئی، جوہم اری نظر وچ مسلماناں دی انہاں مصیبتاں وچوں نيں جنہاں دی وجہ توں مسلمان اگ وچ جل رہے نيں تے جس دی بناپر مسلماناں وچ اختلاف تے تفرقہ ہوئے رہیا اے۔
گذشتہ سال شیعہ حاجیاں دے قافلے بعض وجوہات دی بنا اُتے حج دے ایام دے بعد مکہ پہونچے، تے مجبورا ً اگلے سال یعنی۱۱۴۴ھ دے حج دے زمانہ تک اوہ اوتھے رکے رہے تاکہ حج کرکے ہی واپس جاواں، (اس مدت وچ ) بعض عوام الناس نے ایہ واساں کیہ کہ شیعاں نے خانہ کعبہ نوں گندا کيتا اے لہٰذا انہاں اُتے حملہ کردتا تے عوام الناس دے حملہ دی وجہ توں پولیس نے وی حملہ کيتا، تے سب نال وچ قاضی دے گھر اُتے پہونچے، فتنہ گراں دی بھیڑ نوں دیکھ کے قاضی صاحب اپنے گھر توں فرار ہوگئے کہ کدرے ایہ بھیڑ مجھ اُتے وی حملہ نہ کردے، اس دے بعد اوتھے دے مفتی دے گھر اُتے پہونچے تے اسنوں گھر توں باہر کڈ لیا ايسے طرح دوسرے علماء نوں انہاں دے گھراں توں کڈ کے وزیر دے پاس لے گئے تے اس توں درخواست کيتی کہ آپ فیصلہ کرن، جدوں کہ ایہ وی معلوم نئيں سی کہ فیصلہ دا مد مقابل کون اے ؟مذکورہ وزیر نے ایہ حکم صادر کردتا کہ مذکورہ شیعاں نوں مکہ معظمہ توں باہر کڈ دتا جائے، تے اس دے بعد اس بازار وچ آئے، جتھے اُتے شیعہ مقیم سن تے انہاں نوں نکالنے تے انہاں دے گھراں نوں ویران کرنے دا شور کرنے لگے، تے دوسرے روز امیر مکہ دے پاس گئے تاکہ اوہ شیعاں دے بارے وچ مذکورہ وزیر دے حکم دی تائید کرے، پہلے تاں امیر مکہ نے اس کم توں پرہیز کيتا لیکن عوام الناس دے فتنہ وفساد دے ڈر توں مذکورہ حکم دی تائید کردتی۔
ان شیعاں وچوں بعض لوک طائف تے بعض لوک جدّہ چلے گئے تاکہ فتنہ وفساد خاموش ہوجائے، ادہر فتنہ وفساد پھیلانے والے سرغناں نوں گرفتار کر لیاگیا، تے فیر شیعاں نوں اجازت دتی گئی کہ اوہ مکہ وچ پرت آئیاں ۔
سید دحلان صاحب تریخ رضی توں نقل کردے نيں کہ مذکورہ واقعہ وچ جو کچھ وی ہويا اوہ سب کچھ متعصب بدمعاشاں تے عثمانی تُرکاں دا کم سی تے اہل مکہ اس کم توں راضی نئيں سن، تے عوام دی یھی نادانی ہمیشہ توں مسلماناں دے درمیان اختلاف تے تفرقہ دا باعث بنی اے۔(٦٧۵)
انہاں حادثات دی اصل وجہ
حکومت صفویہ دے آغاز توں ایران تے عثمانی حکومت دے درمیان ہوئی جنگاں دی چھان بیناور تحقیق دے نتائج توں اس روش تے طریقہ دا پتہ چلدا اے جو عثمانی علماء نے ایران دے مقابلہ وچ اختیارکر رکھی سی، کیونجے اوہ لوک دشمنی وچ ایران یاں اُتے کسی وی طرح دی تہم ت لگانے توں پرہیز نئيں کردے سن، ایتھے تک کہ ایران توں ہونے والی جنگ نوں جھاد دا درجہ دیندے سن، تے ایرانی شیعاں دے قتل نوں مباح تے جائز جاندے سن بلکہ غیر شیعہ ایران یاں دے بارے وچ وی انہاں دا یھی نظریہ سی تے انہاں نوں اسیر کرنے، انہاں دی عورتاں تے بچےآں نوں فروخت کرنے دے بارے وچ فتویٰ دیندے رہندے سن ۔
شاہ اسماعیل،حکومتِ صفوی دے بانی دے زمانہ وچ جدوں عثمانیاں تے ایران یاں دے درمیان جنگ وغیرہ ہُندی رہندی سی تاں اس وقت عثمانی علماء اپنی مسیتاں وچ دعا دے لئی جلسہ رکھدے سن تے شاہ اسماعیل اُتے لعنت کردے سن ۔
عثمانی مولف ”ابن طولون” شاہ اسماعیل تے سلطان سلیم عثمانی دے ہمعصر وی نيں، کہندے نيں کہ۹۲۳ھ وچ اسيں (۳٦۰)قاریاں دے نال مسجد اموی دمشق (جو عثمانیاں دے تحت اثر تھی) وچ چالیس دن تک سورہ انعام دی تلاوت کيتاکردے سن، تے جدوں اللہ دے دو ناواں دے درمیان پہونچدے سن تاں صوفی اسماعیل (مراد شاہ اسماعیل اے ) اُتے لعنت کيتا کردے سن ۔(٦٧٦)
اس دے بعد قاہرہ دے اٹھ علاقےآں مثلاً مقبرہ شافعی، لیث، سیدة نفیسہ، شیخ عمر بن فارض،ابو الحسن دینوری، شیخ ابو الخیر کلیباندی،مقیاس، جامع الازھر وچ سلطان سلیم دی کامیابی دے لئی قرآن مجیدختم کيتاکردے سن ۔(٦٧٧)
اور جدوں شاہ اسماعیل اُتے بدد عا کرنے تے سلطان سلیم دی کامیابی دے دعا کرنے توں کوئی نتیجہ نہ نکلیا، تاں اپنے مقاصد دے پیش نظر ایران نوں دار الحرب ہونے دا اعلان کردتا، تے اس کم توں عثمانی سپاہیاں نوں صفویہ بادشاہاں توں لڑنے دا جذبہ تے لالچ ودھ گیا، ايسے زمانہ وچ سلطان سلیم نے اپنے علماء توں اک فتویٰ لیا جس وچ ایہ گل تحریر سی کہ شرعی لحاظ توں شاہ اسماعیل دا قتل جائز اے،(٦٧۸) اس دے علاوہ خود سلطان سلیم نے اپنے اک خط دے ميں جواس نے تبریز توں لکھیا تے ایران اُتے حملے تے شاہ اسماعیل نوں قتل کرنے دے بارے وچ سی ،لکھیا کہ اساں مشہور فقھاء تے علماء نوں دعوت دتی تے انہاں توں شاہ اسماعیل نال جنگ دے بارے وچ فتویٰ لیا، سبھی فقھاء تے علماء نے فتویٰ دیاہے کہ جو شخص وی اس دے سپاہیاں (یعنی شاہ اسماعیل دے سپاہیاں) دے مقابلہ وچ کوشش کرے تاں اس دی ایہ سعی و کوشش مشکور اے تے انہاں دے مقابلہ وچ جھاد کرے تاں اس دا ایہ عمل مبرور اے، کیونجے علماء نے انہاں دے کفر، الحاد تے ارتداد دا فتویٰ صادر کيتااے۔(٦٧۹)
شاہ تہماسب صفوی اپنے تذکرہ وچ اس گل کيتی طرف اس طرح اشارہ کردے ہوئے کہندے نيں کہ اساں سیادت پناہ امیر شمس الدین نوں ایلچی بنا کے استانبول بھیجیا تاکہ رستم پاشا تے اوتھے دے ہور سرداراں توں گفتگو کرےں، لیکن تمام علمائے روم(٦۸۰) نے فتویٰ دیدتا کہ ایران دے تمام لوکاں
کی جان ومال حلال اے چاہے اوہ سپاہ ہو، یا عوام الناس، مسلمان ہوئے یا یہودی تے ارمنی، تے انہاں نال جنگ کرنا ”غزّ“ اے۔(٦۸۱)
اساں کہیا ایہ فتویٰ تاں بہت چنگا اے !! اسيں تاں نماز وروزہ تے حج وزکات تے ہور ضروریات دین نوں قبول کردے نيں تے انہاں اُتے عمل کردے نيں، لیکن فیر وی ایہ لوک سانوں کافر کہندے نيں، خدا یا توھی انہاں دے تے ساڈے درمیان فیصلہ کر۔(٦۸۲)
ایہ سلسلہ نادر شاہ افشار افشار دے زمانہ تک جاری رہیا، تے اس سوال دی تحریر جو افغانیوںکے ایران اُتے حملے دے بعد شیخ عبد اللہ مفتی قسطنطنیہ سے۱۱۳۵ھ وچ اسلامبولی ترکی بولی وچ لیا گیا سی، تے اس دے جواب وچ دتا گیا فتویٰ وی موجود اے۔(٦۸۳)
مذکورہ فتوے دا خلاصہ ایہ اے کہ ایران دار الحرب اے تے اوتھے رہنے والے افراد مرتد نيں۔
ایہ فتویٰ اس وقت دا اے کہ جدوں ایران اُتے محمود افغان فرمانروائی کررہیا سی تے حالات بہت خراب سن، عثمانی بادشاہ نے اپنے مقاصد وچ کامیاب ہوجانے دے لئی اس وقت نوں غنیمت سمجھ کر ایران اُتے حملہ دے لئی اک عظیم لشکر روانہ کيتا تے اپنے لشکر کے سردار نوں ایہ حکم دتا کہ محمود افغان توں کچھ نہ کہنا۔(٦۸۴)
ایہ فتویٰ صرف سپاہیاں نوں گمراہ کرنے دے لئی صادر کيتا گیا سی۔
ایہ گل قابل توجہ اے کہ ایہ فتویٰ کتنا غیر اصولی، بے بنیاد تے دینی تے انسانی لحاظ توں کس قدر دور سی عثمانی سپاہی اپنے علماء تے مفتیاں اُتے اعتقاد رکھدے سن ،لیکن جدوں مقام عمل وچ آئے تاں فیر انہاں وچ خود اس فتوے اُتے عمل کرنے دی طاقت نئيں سی یعنی جس وقت ایرانی لوکاں تے انہاں دے اہل خاندان نوں دیکھیا تاں انہاں وچ کِسے وی ایسی چیز نوں نہ پایا جس دی بنا اُتے اس فتوے وچ اِنّا شدید ردّ عمل دکھایا گیا سی، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ انھاں نے انہاں ایران یاں نوں مرتد تے دین توں خارج شمار نئيں کيتا۔
مندرجہ ذیل عثمانی مولف دے واقعہ توں ساڈی گل کيتی تائید ہُندی اے :
”عثمانی سپاہیاں نے راستہ وچ اک اصفھانی کاروان اُتے حملہ کردیااور شیخ الاسلام دے فتوے دے مطابق انہاں دے مرداں نوں قتل کردتا تے انہاں دی علوی سادات توں تے شریف خانداناں نال تعلق رکھنے والی عورتاں نوں اسیر کرلیا، لیکن مذکورہ فتوے دے برخلاف انہاں عورتاں نوں بہت پاک تے دیندار پایا ایتھے تک کہ اوہ اپنی حفاظت دے سلسلہ وچ نامحرم اُتے نظر کرنے توں وی سخت پرہیز کردیاں سن، انہاں وچ نجابت تے شرافت دی تمام نشانیاں واضح تے آشکار سن، انہاں تمام چیزاں نوں دیکھنے دے بعد اوہ شش وپنچ وچ پڑگئے کہ ایسی عورتاں نوں کِداں اسیر کرن تے انہاں نوں غلامی وچ کِداں لے لاں، آخر کار انہاں نوں وڈے احترام دے نال کرمانشاہ وچ پہونچادتا، تے اوتھے دی اک عظیم ہستی میرزا عبد الرحیم دے حوالے کردتا۔(٦۸۵)
اس طرح دے فتوےآں دا اثر عثمانی حدود توں باہر تک پہونچا تے ماوراء النھر (تاجکستان تے ازبکستان) تک پہونچ گیا، ایتھے تک کہ قاچاریہ بادشاہاں دے زمانہ تک اس دا اثر باقی رہااور ماوراء النھر دے لوکاں نے بادشاہ عثمانی توں جس نوں خلیفة الخلفاء کہیا جاندا سی ایہ سوال کيتا کہ کیہ شیعہ لوکاں نوں اسیر کرکے انہاں دی خرید وفروخت کرنا جائز اے ؟
اس گل وچ کوئی شک نئيں کہ جے عثمانی تے ازبک سپاہ تے عوام الناس ایران دے لوکاں نوں نیڑے توں دیکھدے تاں اس دے برخلاف پاندے جو غلط پروپیگنڈے دی وجہ توں انہاں دے ذہناں وچ نقش سی۔
ایرانیاں نوں حج توں روکنا
عثمانی بادشاہاں نے گذشتہ فتوے دے علاوہ وی ایران دی دشمنی وچ دوسرے کارنامے انجام دتے نيں منجملہ ایہ کہ۱۰۴۲ھ وچ عثمانی بادشاہ نے ایران یاں نوں حج توں روکنے دا حکم صادر کردتا۔(٦۸٦)
اس حکم نوں جاری کرنے دے لئی مکہ دے بازاراں وچ ایہ اعلان کرادتا گیا کہ اس سال آئے ہوئے ایرانی حجاج واپسی دے وقت اپنے برادران نوں ایہ اطلاع دیداں کہ اوہ آئندہ سال حج دے لئی سفر نہ کرن۔
صاحب تریخ مکہ اس واقعہ نوں نقل کرنے دے بعد کہندے نيں، کہ مینوں ایران یاں نوں حج توں روکنے دی وجہ معلوم نہ ہوسکی مگر اوہ تاریخی واقعات جو اس زمانہ وچ رونما ہورہے سن، ایران یاں نے ۱۰۳۳ھ وچ بغداد نوں عثمانی قبضہ توں آزاد کرالیا سی تے انہاں نوں شھر توں باہر کڈ دتا سی، ایتھے تک کہ۱۰۴۲ھ وچ سلطان مراد عثمانی نے فیر دوبارہ قبضہ کرلیا۔
شاید اس دی وجہ عثمانی بادشاہ تے ایران یاں دے درمیان شدید اختلافات ہاں تے ايسے وجہ توں ایرانی حجاج نوں حج توں روکیا گیا ہوئے۔(٦۸٧)
۱۱۵٧ھ وچ جس وقت ایران دے بادشاہ نادر شاہ افشار افشارنے عثمانی سپاہ اُتے غلبہ پانے دے بعد عراق نوں اپنے قبضہ وچ لے لیا،تواس نے اک عظیم الشان عالم دین نوں اپنا خط دے کے امیر مسعود ،شریف مکہ دے پاس بھیجیا، خط دا مضمون ایہ سی کہ عثمانی خلیفہ(٦۸۸) نے اس گل کيتی موافقت کردتی اے کہ مکہ (مسجد الحرام) دے منبر توں ساڈے لئے دعا کيتی جائے تے اوتھے اُتے ساڈے رسمی مذہب”جعفری“ نوں مکہ وچ آشکارکیا جائے، (یعنی تقیہ وغیرہ نہ کرنا پئے) تے ساڈے امام جماعت مذاہب اربعہ دے برابر کھڑے ہون۔ نادر شاہ افشار نے اس خط وچ شریف مکہ نوں ڈرایا تے دہمکایا وی سی، شریف نوں ایہ گل بری لگی تے مکہ دے حالات خراب ہوگئے۔
جدّہ وچ (عثمانیاں دی طرف سے) تُرک گورنر نے شریف مسعود توں درخواست کيتی کہ نادر شاہ افشار دے نامہ بر نوں اس دے پاس بھیج دے تاکہ اسنوں قتل کردتا جائے، لیکن شریف نے ایہ کم نئيں کيتا، تے کہیا کہ وچ اسنوں اپنے پاس رکھاں گا تے واقعہ دی تفصیل دار الخلافہ (اسلامبول) لکھاں گا، تے جداں اوہ حکم دین گے ویسا ہی عمل کراں گا۔
شریف دے اس کم توں والی جدّہ راضی نئيں سی تے اس دا گمان ایہ سی کہ شاید شریف شیعہ مذہب دی طرف رغبت رکھدا اے، تے جداں ہی شریف مسعود ،والی دے اس گمان توں باخبر ہوئے توالزامدور کرنے دے لئی حکم صادر کردتا کہ مسجد الحرام دے منبرسے شیعاں اُتے لعنت کيتی جائے۔(٦۸۹)
نجف وچ نادر شاہ افشار دے حکم توں مسلماناں وچ اتحاد دے لئی اک عہد نامہ
تریخ مکہ توں جو گلاں نقل ہوئیاں نيں انہاں نوں مکمل کرنے دے لئی تے موقع دے لحاظ توں یھی مناسب اے کہ سنی شیعہ اتحاد دے لئی نادر شاہ افشار دے اس عہد نامہ نوں بیان کيتا جائے جو مذکورہ مقصد دے تحت نجف اشرف وچ لکھیا گیا تے سنی شیعہ علماء نے اس اُتے دستخط کيتے، اساں اس مطلب نوں ”یادگار“ نامی مجلہ شمارہ(٦)سال چھارم توں نقل کيتا اے:
نادر شاہ افشار چونکہ صفویہ سلسلہ توں کینہ رکھدا سی یا اس وجہ توں کہ ایرانی لوک سنی مذہب قبول کرلاں، لہٰذا ایران یاں،ترکیوں، افغانیاں وچ مذہبی اتحاد قائم کرنا چاہندا سی، چنانچہ اس نے ایران یاں نوں اہل سنت والجماعت توں نیڑے کرنے دی بہت کوشش کيتی، لہٰذا اس نے ماہ اسفند۱۱۴۸ھ ش، وچ اک جلسہ طلب کيتا تے خود ہی اس دا صدر وی بن گیا، اس جلسہ وچ تمام ملکاں توں آئے ہوئے نمائندےآں نوں خطاب کردے ہوئے کہندا اے:
” پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ توں چاراں خلیفہ ،خلافت کردے رہے، تے ہند وروم (عثمانی) تے ترکستان سب انہاں دی خلافت دے قائل نيں، تے جس وقت اہل ایران آرام وآسائش دی خاطر ساڈی سلطنت دی طرف رغبت کرن تاں انہاں نوں اہل سنت والجماعت دا مذہب قبول کرنا ہوئے گا “۔(٦۹۰)
اس جلسہ وچ موجود تمام نمائندےآں نے خوف دی وجہ توں اس حکم نوں قبول کرلیا، تے اس مسئلہ دے بارے وچ اک عہد نامہ اُتے سب لوکاں نے دستخط کر دتے، تے ایہ عہد نامہ نادری خزانہ دے سپرد کردتا گیا۔
نادر شاہ افشار نے اس عہد نامے نوں اپنے سفیر دے ذریعہ سلطان عثمانی دے پاس بھیجیا، تے اسنوں پنج پیش کش کاں، کہ جے اس نے قبول کرلیا تواس توں صلح ہوجائے گی:
۱۔ قضاة، علماء تے دربار ی حضرات، حضرت امام جعفر صادق ں دی تقلید نوں پنجويں مذہب وچ شمار کرن (یعنی شیعہ مذہب نوں وی مذاہب اربعہ دے نال شامل کرن تے مذاہب خمسہ کہن)
۲۔ مسجد الحرام وچ ارکان اربعہ، مذاہب اربعہ دے امامیں توں مخصوص نيں، شیعہ مذہب نوں وی کسی اک رکن وچ شریک کيتا جائے تے اس مذہب دا امام وی اوتھے نماز پڑھائے۔
۳۔ ہر سال ایران دی طرف توں امیر حج معین ہوئے جو مصر تے شام دے طریقہ توں ایرانی حجاج نوں مکہ پہونچائے تے عثمانی حکومت، ایرانی امیر حاج دے نال مصر تے شام دے امیر حاج جداں سلوک کرے۔
۴۔ دونے حکومتاں دے اسیر مکمل طریقہ توں آزاد کيتے جائےں تے انہاں دی خرید وفروخت ممنوع قرار دتی جائے۔
۵۔ دونے حکومتاں دا اک اک نمائندہ اک دوسرے دے پائے تخت وچ ہونا چاہیدا تاکہ دونے مملکت دے مسائل مصلحت دے تحت انجام پائےں۔
عبد الباقی خان زنگنہ دے ذریعہ ایہ پیش کش ربیع الاول۱۱۴۹ھ استامبول پہونچی عثمانی درباریاں نے جعفری مذہب نوں پنجواں مذہب مننے تے خانہ کعبہ دے ارکان اربعہ وچ انہاں دے امام نوں نماز پڑھانے دی اجازت دینے توں انکار کردتا، تاں نادر شاہ افشار نے ایہ فیصلہ کيتا کہ اوہ خود زبردستی انہاں نوں قبول کروائے گا، تے عثمانی حکومت اُتے حملہ دی غرض توں اپنے توپ خانہ نوں کرمانشاہ دے لئی روانہ کردتا۔
اسی زمانہ وچ احمد پاشا، والی بغداد (عثمانیاں دی طرف سے) نے اطاعت دا اظھار کيتا ايسے بناپر نادر شاہ افشار نے نجف، کربلا تے حلہ اُتے قبضہ کرنے دے لئی اپنے لشکر نوں روانہ کيتا جس نے آسانی توں انہاں شھراں اُتے قبضہ کرلیا، ايسے طرح کرکوک تے موصل شھراں نوں وی اپنے قبضہ وچ لے لیا، ایہ دیکھ کے عثمانی حکومت نوں وی صلح دے لئی تیار ہونا پيا، تے طے ایہ ہويا کہ مذہبی مسائل تے انہاں دے اختلافات نوں دور کرنے دے لئی دوبارہ گفتگو کيتی جائے، اس دے بعد نادر شاہ افشار شوال ۱۱۵٦ھ وچ عتبات عالیہ دی زیارت کرنے دے لئی آمادہ ہويا تے نجف ،کربلا تے کاظمین دی ریارت کيتی تے بغداد وچ ابوحنیفہ دی قبر دی وی ریارت کيتی، اس دے بعد کربلا، نجف، حلّہ، بغداد تے کاظمین دے شیعہ سنی علماء نوں نجف وچ بلايا، تاکہ اپنے نال لیائے ہوئے ایران ، بلخ، بخارا تے افغانستان دے علماء دے نال بحث وگفتگو تے اختلافی مسائل نوں حل کرن۔
گفتگو(۲۴)شوال۱۱۵٦ھ نوں تمام ہوئی، تے اک عہد نامہ لکھیا گیا جس نوں میرزا مہدی خان منشی الملکاں نادر (مولف درہ نادرہ، تے جھان گشائے نادری)نے لکھیا تے اس اُتے دونے فریقین دے علماء نے دستخط کيتا۔
اس عہد نامے دی ترتیب تے تصدیق اس طرح سی کہ پہلے علمائے ایران نے اس تحریر اُتے مھر لگائی اس دے بعد عتبات عالیہ دے (شیعہ سنی) علمائے نے مھر لگائی، اس دے بعد علمائے ماوراء النھر تے اس دے بعد علمائے افغان نے مھر لگائی تے سب توں آخر وچ بغداد دے مفتی نے ایران یاں دے اسلام دی تصدیق کیتی۔
عہد نامہ دی پوری تحریر ”جھان گشائے نادری “میں موجود اے، لیکن اس عہد نامہ دی تفصیل عبد اللہ بن حسین سویدی بغداد ی جو خود مذکورہ شیعہ سنی مناظرہ وچ شریک سن تے اس عہد نامہ اُتے دستخط وی کيتے سن، انھاں نے اپنی دو کتاباں وچ اس عہد نامے دی تفصیل بیان کيتی اے، پہلی کتاب ”النفحہ المسکیة فی الرحلة المکیہ“ تے دوسری کتاب ”الحجج القطعیة لا تفاق الفرق الاسلامیہ“ ایہ دونے کتاباں مصر میں چھپ چکياں نيں۔
اس عہد نامہ دی اک کاپی حضرت امیر المومنین ں دی ضریح وچ رکھ دتی گئی، تے اس دی دوسری کاپیاں اسلامی ملکاں بھیج دتیاں گئیاں، لیکن اس وقت دے چاپ شدہ نسخےآں تے اس کتاب (جھان گشائے نادری) دے قلمی نسخے دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے تے اسيں (مدیر مجلہ یادگار تے صاحب مقالہ مرحوم عباس اقبال) نے انہاں دونے نسخےآں وچ فرق پایا اے یعنی چاپ شدہ مقالہ وچ بہت ساریاں چیزاں کم نيں، مثلاً ایران ، عراق ، عرب، افغانستان تے ترکستان علماء دے ناں اس کتاب (جھان گشائے نادری) وچ نئيں اے، دوسرے ایہ کہ علمائے عراق دی تصدیق اصل عہد نامے توں مخلوط ہوگئی اے، تیسرے ایہ کہ افغانی علماء دی تصدیق اس وچ نئيں اے ايسے طرح احمد پاشا ،والی بغداد دی تصدیق تے مفتی بغداد آفندی یاسین دی مھر تے دستخط وی اس وچ موجود نئيں اے۔
آقای حاج” محمد آقا نَخْجَوانی“ جنہاں نوں طلب علم دا بہت شوق سی انھاں نے اس عہد نامہ نوں مکمل طور اُتے نقل کيتا تے نشر دے لئی ساڈے مجلہ یادگار نوں دے دتا۔
مذکورہ عہدنامہ دا مکمل نسخہ، حاج محمد آقا نخجوانی دے نسخہ توں انہاں علماء دے ناں ،عہدہ ومنصب تے مھر دے نال ساڈے مجلہ یادگار وچ تقریباً(۸) صفحات اُتے مشتمل چھپ چکيا اے، علماء دے ناں اس طرح لکھے گئے نيں، جائے مھر میرزا بھاء الدین محمد، کرمان دے شیخ الاسلام، یا جائے مھر سید حسینی، پیشنماز کاشان، جائے مھر میرزا ابوالفضل ،شیخ الاسلام قم، جائے مھر دخیل علی، قاضی کربلا، جائے مھر ملیا حمزہ، شیخ الاسلام افغانستان ، جائے مھر محمد باقر، عالمِ بخاراتاآخر۔
اکثر علماء دا عہدہ شیخ الاسلام اے تے بہت ہی کم ایداں دے علماء نيں جو پیشنماز یا قاضی رہیاں۔(٦۹۱)
لیکن عثمانی مولفین نے اس واقعہ دی تفصیل دوسرے طریقہ توں بیان کيتی اے، چنانچہ شیخ رسول کرکوکلی کہندے نيں کہ نادر شاہ افشار نے ”دشت مغان“ وچ اک بہت وڈی انجمن تشکیل دی، جس وچ شیعاں دی حمایت دی تے اپنے نوں شیعاں دا مدافع (دفاع کرنے والا) کہیا، لیکن کرد، داغستان، ساکنان کوہستان (کوہستان توں کيتا مراد اے ایہ معلوم نئيں ہوسکا) تے افغانستان دے سبھی لوک اس توں ناراض سن، جس دے نتیجہ وچ اس نال جنگ کرنے دا فیصلہ کرلیا، تے اس گہم سان دی لڑائی وچ جو نادر شاہ افشار نال ہوئی نادر شاہ افشار دے سپاہیاں نوں شکست ہوئی تے بہت نقصان ہويا، نادر شاہ افشار نے فریقین دا دل رکھنے دے لئی مرقد ابوحنیفہ، علی مرتضی (ں) امام حسین (ں) امام موسیٰ کاظم (ں) دے لئی وڈے قیمتی ہدایا تے تحائف بھیجے، تے ایہ وی اعلان کيتا کہ اذان پنج مرتبہ کھی جائے، تے جملہ ”حی علی خیر العمل“اذان توں کڈ دتا جائے،ایساكُردیوںاور افغانیاں دا دل رکھنے دے لئی کيتا، تے اس نے عثمانی سلطان دے لئی بوہت سارے ہد ایا تے تحائف وی بھیجے۔
اس دے بعد کر کوکلی صاحب کہندے نيں کہ نادر شاہ افشار نے جنگ دے بعد اک بار فیر دشت دمغان وچ علماء نوں جمع کيتا تاکہ انہاں وچ موجود اختلافات نوں حل کيتا جاسکے، جس دے نتیجے وچ بادشاہ دی حقیقی طور اُتے بیعت تے اس دی حمایت ہوئی۔
اس دے بعد نادر شاہ افشار نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے سلطان محمد (تیموری خاندان دا حاکم) اُتے غلبہ حاصل کيتا تے اس توں خراج لینا طے کيتا، اس دے بعد ترکستان، افغانستان ، بلخ تے بخارے اُتے قبضہ کيتا، تے انہاں لوکاں نے عثمانی سلطان توں جو عہد وپیمان کيتا سی اسنوں توڑوا ڈالیا، تے ایہ ظاہر کيتا کہ روم (یعنی حکومت عثمانی) اُتے بغداد دی طرف توں حملہ کرنے والا اے چند افراد نوں احمد پاشا والی بغداد دے پاس بھیجیا، تاکہ اسنوں اطلاع دے، تے احمد پاشا نے اس لحاظ توں کہ اوہ اس دا مہم انہاں اے اس دے گذرنے تے اوتھے توقف کرنے دی اجازت دیدی، اس وقت نادر شاہ افشار نے کئی ہزار سپاہیاں نوں کہانے پینے دا سامان لیانے دے لئی بھیجیا، تے اس طرح بغداد دا محاصرہ کرلیا، خلاصہ ایہ کہ اس نے متعدد حملےآں دے بعد پورے عراق اُتے قبضہ کرلیا، تے اس دے بعد عتبات عالیہ دی زیارت کرنے دے لئی گیا تے حضرت علی دے روضہ دی مرمت تے گنبد اُتے سونے دے پانی توں زینت کرنے دا حکم دے دتا تے اس دے بعد کربلائے معلی پہونچا تے ایہ ظاہر کيتا کہ وچ تاں اہل سنت نال تعلق رکھدا ہون، تے احمد پاشا نوں خط لکھیا کہ کسی اہل سنت عالم دین نوں بھیج تاکہ شیعہ علماء توں مناظرہ کرے، تے دونے فرقےآں دے درمیان موجود اختلافات ختم ہوجاواں، لہٰذا احمد پاشا نے عبد اللہ سویدی جو انہاں مسائل وچ مھارت رکھدے سن تے اس دے مورد اعتماد وی سن اس کم دے لئی انتخاب کيتا۔
سویدی صاحب نے اپنے سفر دی تفصیل کتاب ” النفحة المکیہ والرحلة الملکیہ“٦۹۲ وچ لکھی اے ،اورکرکوکلی نے ايسے کتاب توں نقل کيتا اے، منجملہ ایہ کہ جس وقت وچ نجف وچ نادر شاہ افشار دے حضور پہونچا تاں اس نے مینوں خوش آمدید کہیا، مینوں اس دی عمر ۸۰سال دی لگی، تے پروگرام دے مطابق ایہ اجتماع حضرت علاں دے روضہ وچ ہو، اس دے بعد کرکوکلی نے سویدی توں ذکر ہوئے ناواں نوں اس طرح لکھیا کہ ایرانی علماء وچوں علی اکبر ملیا باشی ،وغیرہ وغیرہ سن ۔
افغانستان دے علماء وچوں شیخ فاضل ملیا حمزہ قلی جائی، جوافغانستان وچ حنفی مفتی سن، تے اوتھے دے ہور علماء دے ناں تے انہاں دے عہدے وی لکھے نيں۔
اس دے بعد علمائے ماوارء النھر دے ناں نيں جنہاں دی تعداد ست سی تے ایہ لوک سویدی دے داہنی طرف بیٹھے سن تے اس دے کھبے طرف(۱۵)شیعہ علماء تشریف فرما سن ۔
اس وقت ملا باشی نے اک تقریر دی تے سویدی دی طرف اشارہ کردے ہوئے کہیا: ایہ علمائے اہل سنت دے فاضل علماء وچوں نيں، تے نادر شاہ افشار نے احمد پاشا توں ایہ چاہیا کہ انھیںہم ارے درمیان فیصلہ کرنے دے لئی بھیجے تے شاہ دی طرف توں وکیل بنا یا گیا کہ جو وی اس اجتماع وچ طے پائے اس اُتے عمل کيتا جائے، کرکوکلی صاحب نے سویدی توں نقل کردے ہوئے علماء دے درمیان ہونے والی گفتگو دی تفصیل وی بیان کيتی اے، چنانچہ اس گفتگو دا نتیجہ اس طرح بیان کردے نيں کہ اہل سنت علماء نے اس گل کيتی تصدیق دی کہ شیعہ لوک، مسلمان نيں، تے انہاں دا نفع ونقصان ساڈا نفع ونقصان اے، ایہ طے کرنے دے بعد سب لوک اپنی جگہ اُتے کھڑے ہوگئے تے اک دوسرے توں مصافحہ کرنے لگے تے ایہ کہندے جاندے سن : ”اہلاً باخی“(میرے بھائی خوش آمدید)۔
اس دے دوسرے دن وی مذکورہ جگہ اُتے جمع ہوئے تے اک جریدہ تیار کيتا گیاجس دی لمبائی(٧)بالشت توں زیادہ سی تے اس دے دو حصےآں اُتے عہد نامہ لکھیا گیا، ملا باشی نے آقا حسن مفتی توں کہیا کہ کوئیایسا شخص اسنوں پڑھے جو فارسی بولی جاندا ہوئے۔
کرکوکلی صاحب نے اس عہد نامے نوں عربی بولی وچ لکھیا اے تے سویدی دے بعض اعتراض وی لکھے نيں، ہور اس دے قول نوں نقل کردے نيں کہ انہاں لوکاں دے ناں اس وچ لکھے نيں جنھاں نے اس اُتے اپنی مھر لگائی اے، تے اس دے بعد سونے دے ظروف وچ جو جواہرات توں مزین سن، مٹھائی لیائی گئی، اس دے بعد مینوں شاہ دے پاس لے گئے (سویدی نے اپنی کتاب وچ انہاں گلاں نوں ذکر کيتا اے جو اس دے تے شاہ دے درمیان ہوئیاں نيں)اور اس نے احوال پرسی، دے بعد کہیا:
”کل جمعہ اے تے وچ ایہ چاہندا ہاں کہ نماز جمعہ نوں مسجد کوفہ وچ پڑھاں، تے ميں نے فرمان دیدتا اے کہ صحابہ دے ناں وڈے ادب واحترام دے نال ايسے ترتیب توں ذکر کيتے جاواں جس طرح کہ طے ہويا اے، تے ميں نے ایہ حکم وی دتا اے کہ بھائی سلطان آل عثمان دے لئی دعا کيتی جائے تے اس دے بعد مختصر طور اُتے ساڈے لئے وی دعا کيتی جائے، تے گویا ایہ سلطان عثمانی دے احترام دی وجہ توں اے کیونجے اوہ سلطان بن سلطان اے، جدوں کہ میرے باپ دادا وچ کوئی سلطان نئيں سی،(٦۹۳) قارئین کرام!اساں جو کچھ کرکوکلی دیاں گلاں نوں خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے اگرچہ بعض تاریخی چیزاں غلط تے اشتباہ نيں لیکن فیر وی بوہت سارے اہم تاریخی نکات اس بیان وچ موجود نيں، خصوصاً جے انہاں تمام گلاں دی تحقیق کيتی جائے۔
مذکورہ مطلب توں متعلق چند نکات
ایہ گل تاریخی اعتبار توں مسلم اے کہ نادر شاہ افشار نے شیعہ تے سنی دے درمیان اتحاد تے دوستی قائم کرنے دے لئی بہت کوشش کيتی، لیکن سلاطین عثمانی دی دشمنی تے عناد اس قدر زیادہ سی (جداں کہ بعض نمونے بیان وی ہوئے نيں) کہ نادر شاہ افشار دی کوشش ثمر بخش نہ ہوسکی۔
چنانچہ ایتھے اُتے چند نکات دی طرف اشارہ کرنا مناسب اے:
پہلا نکتہ ایہ کہ تریخ شیعہ وچ چاہے صفویہ زمانہ ہوئے یا ہور زمانہ، کوئی وی ایسا شیعہ عالم نئيں مل پائے گا جس نے اسلامی فرقہ نال جنگ نوں جھاد دا ناں دتا ہو، یا کسی اک اسلامی سر زمین نوں دار الحرب دا ناں دتا ہو، یا اسلامی مذاہب دے پیروکاراں نوں کافر کہیا ہوئے۔
دوسرا نکتہ ایہ اے کہ عثمانی علماء جو وی فتویٰ دیندے سن اوہ حکومت دے اشارہ تے اس دے حکم توں ہُندا سی جدوں کہ شیعہ تریخ وچ کدی کوئی ایسا موقع نئيں آیا کہ کسی بادشاہ دے اشارے اُتے کسی عالم دین نے کوئی فتویٰ دتا ہو، یا کسی شیعہ عالم دین نے بغیر سوچے سمجھے یا صرف تعصب تے اپنے احساست یا قومی جذگل کيتی بناپر کوئی فتویٰ دتا ہوئے۔
تیسرا نکتہ ایہ اے کہ عثمانی حکومت دے علماء تے طالب علمیں، شیعاں دی معتبر کتاباں، تفسیر، فقہ وحدیث، تے کلام وغیرہ توں بوہت گھٹ آشنائی رکھدے سن، تے شاید انہاں وچوں بوہت سارے لوک ایہ وی نہ جاندے ہاں کہ شیعاں دی فقہ کِنّی وسیع تے اصیل (خالص) اے،(٦۹۴) جدوں کہ اس دے برعکس قضیہ صادق اے یعنی شیعہ علماء تے طالب علمیں عمومی طور اُتے ہور اسلامی مذاہب دیاں کتاباں توں بخوبی اطلاع رکھدے نيں، ایران مذہب شیعہ دا مرکز اے ،لیکن کدی وی ہور مذاہب دیاں کتاباں دے مطالعہ اُتے کوئی پابندی نئيں اے۔
اج ایہ گل سب اُتے واضح تے آشکار اے کہ ایران دی کتابفروشی (بک ایجنسی) تے کتاباں خاناں وچ تمام اسلامی مذاہب دیاں کتاباں موجود نيں تے کوئی وی انہاں دا مطالعہ کرسکدا اے، اس دے علاوہ تھران یونیورسٹی وچ حنفی تے شافعی فقہ پڑھائی جاندی اے کیونجے ایران وچ ایہ دو مذہب موجود نيں، مطلب ایہ اے کہ جے عثمانیاں دے پاس شیعہ کتاباں ہُندیاں تے صرف حقیقت حال توں اطلاع دے لئی انہاں دی تحقیق کردے تاں فیر شیعہ مذہب دی حقیقت توں باخبر ہوجاندے، نہ ایہ کہ بعض اہل غرض دی تہم تاں تے گمان دی بنا اُتے شیعاں دے بارے وچ کچھ کہندے۔
نتیجہ
مذکورہ مطلب نوں بیان کرنے دا نھائی (آخری) مقصد ایہ اے کہ ۱۰۸۸ھ وچ ایرانی حجاج دا قتل عام تے ايسے طرح دوسرے واقعات دے پیش نظر، ایہ گل مسلّم اے کہ صفویہ سلطنت دے شروع وچ حکومت عثمانی دے وسیع علاقےآں وچ خصوصاً حرمین شریفین وچ ایران یاں نال دشمنی نوں ہويا دتی جاندی سی تے طرح طرح دی ناروا تے جھوٹی تہم تاں لگاکے عثمانیاں نوں دشمنی دے لئی ابھارا جاندا سی، انہاں تہم تاں وچوں اک نمونہ ابو طالب یزدی دا واقعہ سی تے اس تہم ت دی وجہ توں بوہت سارے ایرانی حجاج دا خون بھایاگیااے۔
عبد العزیز دی موت
سودھوسلطان عبد العزیز اپنی عمر دے آخری دس سالاں وچ بالکل اپاہج ہوگیا سی (یعنی چلنے پھرنے دی وی طاقت نہ تھی)اور ویلچر دے ذریعہ ادہر ادہر جاندا سی تے قلبی تے مغزی بیماری وچ وی مبتلا ہوگیا سی، ۱۹۵۳ء وچ گرمی دا زمانہ طائف وچ گذارنا چاہیا، طائف دی آب وہوا معتدل تے بہت اچھی اے لیکندریا توں اس دی اونچائی ۱۲۰۰ میٹر اے اس وجہ توں ایہ گل اس دے مزاج توں ہم آہنگ نئيں سی اس دی حالت تے بگڑدتی گئی اس دے مخصوص ڈاکٹر دے علاوہ جرمنی دے کئی ڈاکٹر وی اس دے علاج وچ لگے ہوئے سن لیکن کسی دا وی علاج کارگر نہ ہويا، تے دوم ربیع الثانی ۱۳٧۳ھ کواس دنیا توں رخت سفر باندہ لیا، اس دے جنازے نوں ہوائی جھاز دے ذریعہ ریاض لیایا گیا تے وھاں اُتے دفن کر دیاگیا۔(٦۹۵)
ابن سعود دا اخلاق تے اس دی بعض عادتاں
”امین محمد سعید” جو ابن سعود توں آشنا افراد وچوں سن تے اس دے اخلاق تے عادتاں توں وڈی حد تک آشنائی رکھدے سن، انھوںنے ابن سعود دے اخلاق صفات تے روزانہ دے پروگرام دے بارے وچ تفصیل توں بیان کيتا اے۔(٦۹٦)
ابن سعود اک بلند قامت تے صحت مند انسان سی منھ وی بہت وڈا سی تے جدوں غصے وچ بولدے سن تاں انہاں دے منھ توں کف(جھگ) نکلدا سی، چھرہ دا رنگ گندمی تے تھوڑاکالا سی، اس دی داڑھی کم تے ھلکی سی اس دی اک اکھ وچ تکلیف سی ايسے لئے خط یا کتاب پڑھدے وقت چشمہ دا استعمال کردا سی، یا اس خط نوں اکھاں توں بہت نیڑے کرکے پڑھدا سی، ابن سعود دے لئی خط پڑھنا بہت مشکل سی، اس دے بدن وچ بوہت سارے زخمیں دے نشان پائے جاندے سن، تے اس دی اک انگلی فلج سی۔
اپنے سر اُتے کوفیہ تے عقال بنھدا سی تے سفید تے لمبا لباس پہندا سی، تے اس دے تھلے اک پاجامہ وی ہُندا سی تے انہاں کپڑےآں دے اُتے اک عبا وی ہُندی سی۔
اسنوں اعتراف سی کہ اساں علوم (دنیاوی تعلیم) نئيں حاصل کيتی اے جو لوک دنیاوی تعلیم یافتہ نيں انہاں نوں چاہیدا کہ اس سلسلہ وچ ساڈی راہنمائی کرن۔
اور کدی وی کوئی تقریر کرنا ہُندی سی توخطباء دی روش تے عربی دے قواعد دی رعایت نئيں کرتاسی، نجدی لہجہ وچ گفتگو کردا سی تے اکثر اس دی تقریراں مذہبی پہلو رکھدیاں سن تے اپنی تقریراں وچ احادیث نبوی تے قرآنی آیات نوں شاہد دے طور اُتے پڑھیا کردا سی، بیٹھ کر تقریر کيتا کردا سی، انگشت شھادت تے اس دے ھاتھ وچ موجود چھوٹے توں عصا دے ذریعہ اپنے مفہوم نوں سمجھانے دے لئی اشارہ کيتا کردا سی۔
ابن سعود غصہ دے عالم وچ وی ملائم تے نرم مزاج سی، تے ضرورت دے وقت سنگدل تے غصہ ور سی، اوہ جانتاتھا کہ کتھے اُتے تلوار دا کم اے تے کتھے اُتے بخشش تے احسان کا۔
جس وقت دشمن پشیمانی دا اظھار کردے سن اوہ انہاں نوں بخش دیندا سی تے فیر انہاں نوں بہت سا مال دے کے اسنوں بلند مقام عطا کردا سی، اس دی دور اندیشی تے شدت عمل دا نتیجہ ایہ سی کہ ملک وچ بے مثل امن امان قائم ہوگیا کہ ہر شخص اپنی جان ومال نوں محفوظ سمجھدا اے تے اطمینان توں رہندا اے، اس دی سب توں وڈی وجہ اس دی بیداری تے مجرمین ،راہزناں تے ظلم وستم کرنے والےآں دے بارے وچ بہت سخت مزاجی سی تے انہاں اُتے کسی طرح دا کوئی رحم نئيں کردا سی تے انہاں دے بارے وچ کِسے دی کوئی سفارش وی قبول نئيں کردا سی۔(٦۹٧) (لہٰذا انہاں سب دا خاتمہ کرکے امن وامان قائم کردتا)
ابن سعود عربی اخبار خصوصاً مصر ی اخبار اُتے بہت زیادہ توجہ رکھدا سی تے جو کچھ مصر ی اخباراں وچ اس دے ملک دے سلسلہ وچ لکھیا ہُندا سی اسنوں غور توں پڑھیا کردا سی، اوہ اکثر عربی اخباراں تے مجلاں تے لندن توں منتشر ”ٹائمز“ اخبار دا ممبر سی، تے اس دے پاس کئی ایداں دے مترجم سن جو انگریزی تے ہندی اخباراں وچوں انہاں خبراں دا ترجمہ کرکے پیش کردے سن جو انہاں دے عرب ملکاں تے حجاز دے بارے وچ ہُندی سی۔
ابن سعود دے زمانہ وچ ہی نجد تے حجاز دے جواناں دا سب توں پہلا گروہ دنیاوی تعلیم دے لئی مصر تے یورپ دے لئی گیا، ۱۹۲٧ء وچ انہاں افراد دی تعداد(۱٦)سی۔
اسی طرح اس دے زمانہ وچ لوکاں نوں گڈیاں (موٹرس) اُتے چلنے دی اجازت ملی جدوں کہ اس توں پہلے ممنوع سی۔
ابن سعود دے بعد آل سعود دی حکومت
سودھوعبد العزیز دے مرنے دے بعد اس دے بیٹے جمع ہوئے تے اس دے ولیعہد ملک سعود دی سعودیہ دے بادشاہ دے عنوان توں بیعت کيتی، بیعت دے بعد ملک سعود نے اپنے بھائی امیر فیصل نوں اپنا ولیعہد مقرر کيتا۔
ملک سعود دی بیعت دا پروگرام مکہ معظمہ وچ رکھیا گیا تے اس نويں بادشاہ توں بیعت کرنے دے لئی مختلف علاقےآں توں تقریباً ہزاراں لوک جمع ہوئے، چنانچہ اہل مکہ نے علماء تے قضات تے اہم شخصیتاں دے نال اک تاریخی عہد نامہ لکھیا جس وچ شرعی طور اُتے بیعت کيتی گئی سی۔
مذکورہ عہد نامہ دی تحریر اس طرح اے:
”یا امام المسلمین(٦۹۸) الملک سعود بن عبد العزیز بن عبد الرحمٰن الفیصل آل سعود المتوفی یوم الاثنین(۲)ربیع الاول سنة۱۳٧۳
قد عهد الامانة من بعده الیکم واخذت لکم البیعة فی عام ۱۳۵۲ فان امامتکم بذالک منعقدة وثابتة شرعاً، واننا بمناسبة وفاة والدکم عبد العزیز وتولیکم امامة المسلمین من بعده نجد د ونوکد بیعتکم اللدی فی اعناقنا علی العمل بکتاب اللّٰه وسنة رسوله، واقامة العدل فی کل شئي وتحکیم الشریعة الاسلامیه ولکم علینا السمع والطاعة فی العسر والیسر والمنشط والمکره، ونسال اللّٰه لکم العون والتوفیقفیما حملتم من امور المسلیمن وان یحقق علی ایدیکم ما ترجوه الامة الاسلامیة من مجد وتمکینٍ“
چنانچہ انہاں تمام گلاں دے بعد مفتی بزرگ دی ریاست وچ ریاض تے ہور شھر و دیھات دے علماء نے ابن سعود دے ھاتھاں اُتے بیعت کيتی تے اس دی اطاعت کرنے دے بارے وچ اقرار کيتا۔
۵ربیع الاول ۱۳٧۳ھ پنجشنبہ نوں غروب دے وقت ابن سعود مسجد الحرام گیا تے نماز مغرب دی نماز جماعت قائم کرنے نوں اپنے ذمہ لیا، تے اس دے بعد خانہ کعبہ دا طواف بجالایا، تے دعا کيتی، ہور اک تقریر دی جس وچ اپنی حکومت دے منصوبےآں نوں چاہے اوہ اندرونی ہاں یا بیرونی سب لوکاں دے سامنے بیان کيتے۔(٦۹۹) ملک سعود نے اپنی سلطنت دے زمانہ وچ اپنے ملک دی ترقی دے لئی بہت کوششاں کاں، بوہت سارے مدرسے تے ھاسپیٹل، بہت ساریاں سڑکاں تے پل وغیرہ بنائے۔
ابن سعود دے اہم کمیں وچوں مسجد الحرام تے مسجد النبی وچ توسیع کرنا اے جس وچ انہاں دونے مسجدےآں دے قرب وجوار دی زمیناں خرید کر مسجدےآں توں ملحق کردتی، تے دونے مسیتاں دے چاراں طرف وڈی وڈی سڑکاں بنواداں، اس طرح توں کہ ہن کوئی وی عمارت مسجد دی دیوار توں ملی ہوئینھاں اے ۔
مسجد النبی دی توسیع شوال ۱۳٧۰ھ وچ شروع ہوئی تے ابن سعود دے زمانہ وچ مکمل ہوئی، چنانچہ اس توسیع تے مرمت دے بعد اس مسجد دی وسعت ۱٦۳۲٧ میٹر ہوگئی اے۔(٧۰۰)
اسی طریقہ توں ابن سعود دے زمانہ وچ ڈرائیورنگ دے قوانین دا بنانا وی اے، تے اوہ وی اس طرح کہ جے کوئی انہاں قوانین دی خلاف ورزی کرے تاں اسنوں اک سال قید دی سزا اے، تے جے کسی ڈرائیور دی غلطی دی وجہ توں کوئی شخص مرجائے تاں اسنوں پھانسی اُتے لٹکایا جاندا اے، چنانچہ انہاں سخت قوانین نے تمام سیاسی لوکاں تے ڈپلومیٹ نوں خوف ووحشت وچ ڈال دتا سی۔(٧۰۱)
۱۹٦۱ء مطابق۱۳۸۱ھ ملک فیصل جو ابن سعود دا ولیعہد تے رئیس الوزراء وی سی اوہ بادشاہ دا قائم مقام ہوگیا تے اک مدت دے بعد شورائے مشایخ تے مختلف قبیلےآں دے سردار تے علماء دی پیشکش اُتے بادشاہت دے تمام اختیارات اسنوں دیدئے گئے۔
نومبر ۱۹٦۴ء وزیراں دی کابینہ تے قبیلے دے روسا تے شیوخ دی پیش کش تے علماء دے فتاویٰ دے مطابق سعودیہ دے بادشاہ دے عنوان توں اس دی بیعت کيتی گئی۔(٧۰۲) [۳۵]
جمعیة الاخوان یا انجمن امر بالمعروف و نھی عن المنکر
سودھوتریخ وہا بیت دے آخری دور وچ ”جمعیة الاخوان“نے دینی احکام اجراء کر نے وچ اہم کردار ادا کيتا اے لہٰذایہ مناسب معلوم ہويا کہ اس انجمن دے بارے وچ اس کتاب وچ اک مستقل باب دا وادھا کردتا جائے توں کہ ہما رے قار ئین نوں اسکے اکناف وجوانب توں بخوبی آشنائی پیداہو سکے ۔
”جمعیة الاخوان“ دی ابتداء دے اسبا ب دے بارے وچ صلاح الدین مختار دا بیان اے کہ ۔ ملک عبدالعزیز آل سعود نے جدوں ایہ دیکھیا کہ انہاں دتی قوم صحرا وچ اُتے اکندہ اے تے ایہ لوک بہت جلد لڑائی جھگڑے دے لئی تیار ہوئے جاندے نيں تے معمولی توں معمولی گل اُتے فساد شروع کردیندے نيں تاں انھاں ایہ فکر لاحق ہوئی کہ کسی طرح اس جاہل تے جھگڑالو قوم نوں متحد کيتا جائے تے اپنے ايسے منصوبہ نوں عملی جامہ پہنانے دے لئی ایہ صورت کڈی کہ اس سلسلہ وچ دین توں بھتر کوئی طریقہ دا ر نئيں اے لہٰذا انہاں دے درمیان دینی احکامات رائج کر کے ہی انھاں اک پلیٹ فارم اُتے جمع کيتا جاسکدا اے ۔
ابن سعود نے اپنے اس منصوبہ نوں کامیاب کرنے دے لئی نجد کے اک عالم شیخ عبداللہ بن محمد بن عبد اللطیف توں ایہ خواہش ظاہرکی کہ اوہ حنبلی مذہب دے مطابق کچھ دینی کتا باں لکھياں جنہاں دی بولی اِنّی سادہ تے عام فہم ہوئے کہ ایہ بدو (صحرانشین عرب)ان نوں باآسانی پڑھ کر سمجھ سکن، ابن سعودنے ايسے طرح شیخ عبداللہ دے بعض شاگرداں نوں خطیب تے مبلغ دی حیثیت توں انہاں قبیلو ں دے درمیان بھیجااور انھاں نے ايسے طرح سادہ تے واضح طریقہ توں بدواں دے درمیان دینی احکاما ت بیان کيتے جنھاں اوہ دل وجان توں یاد رکھدے سن تے اس طرح تما م بدواں دے درمیان دینی رابطہ دی بنا اُتے الفت پیدا ہوئے گئی تے انھاں اسباب دے نتیجہ وچ انجمن الا خوان وجود وچ آئی ۔
یہ صورت حال اس وقت سامنے آئی جدوں خود صحرانشین بدو، آل سعود تے آل رشید دی خونریزیاں توں تنگ آچکے سن تے اوہ وی اس توں کسی طرح اپنی جان چھڑا کر اک نويں زندگی دی طرف ودھنا چاہندے سن لہٰذا اوہ مذکورہ تعلیمات دے لئی آمادہ تے تشنہ سن ،یعنی ایسی تعلیمات جو انہاں کوخونریزی توں روکے، تے امن واتحاد دی طرف دعوت دے، چنانچہ ایہ تعلیمات انہاں دے اُتے بہت اثرانداز ثابت ہوئی کیونجے اوہ قوم،جو جنگل راج دی بدترین تاریدی ميں پئی ہوئی سی تے چھ ماہ یا سال بھر وچ اک بار وی نھانے دی عادی نہ سی، ہن صفائی تے طھارت دی طرف سخت تاں جہ دینے لگی تاکہ حدیث شریف نبوی” النظافة من الایمان“ یعنی صفائی ایمان دا اک حصہ اے، اس اُتے بخوبی عمل کرسکے ۔
وہ بدّو جو ہن تک لُٹ مار تے قتل وغارت گری کوھی اپنی زندگی دا مقصد سمجھدے سن ہن مسلسل انہاں دی بولی اُتے ایہ دعا جاری سی : ” اللہم اغننا بحلالک عن حرامک“خدا یا سانوں اپنی حلال چیزاں دے ذریعہ اپنے محرمات توں مستغنی کردے، چنانچہ اس طریقہ کار دی بنا اُتے اک کم نظیر امن وامان قائم ہوگیا تے فیر صورت حال بدل کے ایہ ہوگئی کہ جے کسی کوکوئی چیزیا نقدی وغیرہ راستہ ،جنگل یا کسی تے جگہ دکھادی دیندی سی تاں اوہ فوراً پولیس نوں ا س دی اطلا ع دیندا سی۔(٧۰۳)
بدّو تیزی دے سا تھ شھراں دی طرف منتقل ہونا شروع ہوئے گئے البتہ اس وجہ توں انہاں دے اندر دینی تعلیمات تے افراط وتفریط نے جنم لیا، جو ابن سعود دی ناراضگی دا سبب قرار پایا تے ملک ابن سعودنے اس دی روک تھام دے لئی علماء توں ایہ مطالبہ کيتا کہ اوہ ”جمعیة الاخوان“کو اک خط لکھياں تے انھاں خلاف شریعت کمیں، نیزبے جا تعصبات توں باز رکھن، خود ملک نے وی ا پنی طرف توں انہاں دے لئی اک پُر زوربیان جاری کيتا۔(٧۰۴)
حافظ وھبہ”جمعیة الاخوان“کے بارے وچ کھدے نيں: جدوں کدی عراق ، مشرقی اردن یا کویت وچ جمعیةالاخوان کانام لیا جاتاتھا تاں لوکاں اُتے خوف وھراس طاری ہوجاندا تھا،اور سب لو گ قلعےآں یا برجاں دے اندر پناہ لے لیندے سن عربی ملکاں وچ خوف و ھراس کون پھیلا توں اے ؟
گذشتہ چند دہائیاں تک الاخوان انہاں بدواں نوں کہیا جاتاتھا جنھوںنے خانہ بدوشی نوں تر ک کرکے کسی مستقل جگہ سکونت اختیار کرلئی تے گارے مٹی توں اپنے لئے گھر وی بنالئے جنھاں حجرہ کہاجاتاہے گویا اوہ اس ابتر زندگی توں اچھی زندگی دی طرف آگئے خیمےآں دی جگہ ایہ مٹی دے گھر پہلی بار ۱۳۳۰ھ وچ بنائے گئے جنہاں وچ رہنے والے افراد چند مختلف قبیلےآں نال تعلق رکھدے سن انہاں اعراب نے گذشتہ زندگی نوں جاہلیت تے موجودہ جدید دور نوں اسلام دا ناں دتا ۔(٧۰۵)
سنٹ زان فیلبی (عبد اللہ)نے ”جمعیة الاخوان“ دی ابتد ا دے بارے وچ اس طرح لکھیا اے جو لوک ابن سعود دی طرف توں لوکاں دی رہنمائی و ہدایت تے دین دی طرف را غب کرنے نیزعذاب آخرت توں ڈرانے دے لئی جگہ جگہ تبلیغ کرنے جاندے سن انہاں دی ایہ کوشش۱۹۱۲ ء مطابق۱۳۳۱ ھ وچ نتیجہ خیز ثابت ہوئی اس سال حرب ومطیر نامی قبیلےآں دے کچھ لوکاں نے (حرمانامی علاقہ وچ (نجد دے قریب) اک اجتماع کيتا ۔
یہ جماعت ابتدا ء وچ جس دی کل تعداد(۵۰)افراد توں زیادہ نہ سی انھاں نے اپنا ناں ”جمعیة الاخوان“طے کيتا تے اپنا صدر دفتر کویت توں قسیم جانے والی سڑک اُتے (نجد دے اہم علاقہ وچ )بنایا، تے آہستہ آہستہ انہاں دی تعداد وچ وادھا ہونے لگیا ،اور دین دے ناں اُتے اک مکمل فوج تیار ہوئے گئی ۔
ابن سعو د دا مقصد صرف ایہ سی کہ ایسی انجمن دے ذریعہ اک بے باک تے نڈر فوج تیار کيتی جائے، لہٰذا ملک سعود نے انہاں دے لئی ہر قسم دے وسائل مھیا کيتے جداں مال و دولت، پہل، کھیتی باڑی دے تمام وسائل ،اورآخر کار دین دا دفاع کرنے دے لئی جنگی سازو سامان وی انہاں دے حوالہ کردیاگیا، چنانچہ ”جمعیة الاخوان“ نے تمام قبیلے دے درمیا ن قتل غارت گری، رہزنی ،سگریٹ تے حقہ نوشی، تے آرام طلب زندگی نوں حرام قرار دیدتا انہاں دا کل اہتمام اخروی زندگی دے لئی سی، اوہ لوک اپنے علاوہ دوسرے تمام اسلامی فرقےآں کومشرک تے بت پرست سمجھدے سن ۔
حالے ۱۹۱۲ عیسوی تمام نئيں ہواتھا کہ ابن سعود نے خود نوں اک ایسی سرفروش تے بے باک فوج دا سربراہ پایا جو شھرمیں رہنے والے بدووںسے وجود وچ آئی سی ایسی فوج جوآخری سانس تک لڑلنے مرنے پرتھی لیکن اک نا منظم فوج جس وچ کِسے قسم دا نظم وضبط نہ سی ،جنگ دے وقت ایہ لشکر وی دوسری منظم تے تر بیت یافتہ فوج دے نال نال رہندا سی لیکن اس توں بالکل وکھ، ایتھے تک کہ اسکے پرچم تے جھنڈے اس توں بالکل جداتھے ۔ ”جمعیة الاخوان“ پندرہ سال تک ايسے طرح رہی، تے اسکے بعد دولت وآرام نے انہاں دے اندرایساغرور وتکبر بھر دتا کہ ایہ لوک ابن سعود دی تمام تر کامیابیاں نوں اپنا کارنامہ سمجھنے لگے۔(٧۰٦)
”جمعیة الاخوان“ دی تشکیل توں پیدا ہوئے نے والی مشکلات
ایہ خا نہ بدوش تے بدو جدوں شھری ہوئے گئے تاں آہستہ آہستہ انکا ایہ عقیدہ ہوئے گیا کہ دین صرف وھی اے جو انھاں نے سکھیا اے ا ور اسکے علاوہ سب گمراہی اے ايسے بنا اُتے ایہ اپنے علاوہ حتی کہ نجد دے پرانے شھریاں وچوں ہر اک نوں بد گمانی دی نظر توں دیکھدے سن ایتھے تک کہ ابن مسعود دے بارے وچ وی اچھے خیالات نئيں رکھدے سن انہاں کایہ نظریہ سی کہ عمامہ باندہنا سنت اے لیکن عقال(وہ ڈوری جو بعض عرب سرپر باندہندے نيں) لگانا بدعت اے تے بعض نے تاں غلو کر کے ایہ تک کہہ دتا کہ عقال کفار دا لباس اے لہٰذا جو عقال لگائے اس توں قطع تعلق کرلیا جائے ۔
انہاں وچوں اکثرکا ایہ نظریہ تھاکہ جو شخص خانہ بدوشی تے بادیہ نشینی نوں ترک نہ کرے اوہ چاہے جتنابڑامومن ہوئے اوہ مسلمان نئيں اے ايسے بناپر انھاں سلام نئيں کيتا کردے سن تے نہ انہاں دے سلام دا جواب دیندے سن تے انہاں دے ھاتھ دا ذبیحہ وی نئيں کہاندے سن ،کچھ لوکاں دا خیال سی کہ انہاں دے علما ء ابن سعود دی چاپلوسی کردے نيں اس طرح انھاں نے کتمان حق کيتا اے لہٰذا اوہ خطا کار نيں ۔
ان دا ایہ عقیدہ وی سی کہ تمام شھری گمراہ نيں تے انہاں نال جنگ کرنا واجب اے تے ایہ با ت خدا دی طرف توں انھاں ا لھام ہوئی اے اس لئی اوہ جنگ توں باز رہنے وچ کِسے دی رائے نوں خاطر وچ نہ لاندے سن ۔
کچھ لوکاں نے عبد العزیز اُتے وی اعتراض کيتا کہ اوہ کفار دا دوست تے دین دے معاملہ وچ سست اے ،لمبے لمبے کپڑے پہنتاہے اپنی مونچھاں نئيں کٹاندا تے سرپر عقال رکھدا اے ،مختصر ایہ : ایہ فرقہ اپنی مرضی دے خلاف ہر شی نوں حرام سمجھدا تھا(٧۰٧)
ابن سعود دی چارہ جوئی
سودھویہ سرکش فکرو خیالات ،اور تعصبات انہاں غلط تبلیغات دا نتیجہ سن جو شیخ عبداللہ دے شاگرداں نے بدواں دے درمیان اپنی تبلیغ دے دوران پھیلائے سن ۔
اس سلسلہ وچ حافظ وھبہ دا بیان اے کہ ۱۳۳۵ھ نوں تریخ نجد دا سخت ترین سال کہنا چاہیدا کیونجے اس سال اوتھے اک داخلی فتنہ اٹھنے والا سی جس وچ اک طرف ”جمعیة الاخوان“ دوسری جانب سعودی حکومت تے عوام الناس سن ۔
ابن سعود نے نجد دے سر اُتے منڈلاندے ہوئے اس خطرہ نوں ٹالنے دے لئی دینی ماہر طالب علمیں نوں اخوان دے درمیان بھیجیا توں کہ اوہ گذشتہ مبلغین دے پیدا کيتے ہوئے فساد نوں ختم کرنے دی نوں شش کرن۔ نتیجتاً شیخ عبداللہ دے جو شاگرد پہلے توں اوتھے موجود سن تے انھاں نے ہی اس جھالت وگمراہی دے بیج بوئے سن آہستہ آہستہ میدان انہاں دے ھاتھ توں نکلدا گیا تے انھاں حجراں (وہ مٹی دے گھرجو”جمعیة الاخوان“ نے اپنے لئے بنوائے سن )میں رہنے توں منع کردتا گیا ۔
یہ تد بیر اگرچہ بہت سودمند واقع ہوئی لیکن اس توں ”جمعیة الاخوان“ دے ذہناں وچ بھریا ہويا خناس مکمل طریقہ توں ختم نہ ہوسکا تے جے انھاں سلطان عبدالعزیز دی تلوار تے سطوت وھیبت دا خوف نہ ہُندا تاں پورے عربستان وچ جنگ دے شعلے بھڑک سکدے سن ۔(٧۰۸)
”جمعیة الاخوان“ دے عادات واطوار
حافظ وھبہ دا بیان اے کہ ”جمعیة الاخوان“ ہن سڑکاں دے محافظ نيں انہاں دا عقیدہ اے کہ مسافرپر ظلم کرنا حرام اے اوہ مسلمان تے پڑوسی دا احترام کردے نيں، تے مسلماناں دے مال وچ تصرف نوں حرام سمجھدے نيں ۔
اخوان موت توں نئيں ڈردے تے (اپنے عقیدہ دے مطابق)شھادت تے خدا تک پہنچنے دے لئی موت کوبہترین ذریعہ سمجھدے نيں ، اوتھے جدوں کوئی میں اپنے بیٹے نوں جھاد دے لئی روانہ کردی اے تاں ایہ کہندی اے کہ ہن خدا سانوں تے تواناں جنت وچ اک دوسرے دا دیدار کرائے ۔ حملہ کردے وقت انکا نعرہ” ایاک نعبدوایاک نستعین“ہُندا سی۔
میں (حافظ وھبہ)نے انہاں دتی بعض جنگاں دیکھی نيں تے خود دیکھیا اے کہ ایہ لوک کس طرح موت دے منھ وچ کود جاندے نيں ایہ ٹولیاں دی شکل وچ دشمن دی طرف بڑھدے نيںاور اس دم انھاں دشمن نوں مارنے دا ٹنے دے علاوہ کوئی فکر نئيں ہُندی ۔
اخوان دے دلاں وچ ذرہ برابرا رحم نئيں پایا جاندا انہاں دے ھاتھ توں نوں ئی نئيں بچ سکدا، اوہ جتھے جاندے سن موت دے قاصد ہُندے سن، جنگ وچ اخوان دی قدرت وطاقت اس وقت معلوم ہوئی جدوں انھاں نے بار بار عراق ، کویت تے مشرقی اردن اُتے حملے کيتے، اگرچہ انہاں دے لیڈر ابن سعود نے انہاں نوں جنگ توں منع کيتا سی تے اس دا ایہ حکم سی کہ لوکاں توں انسانیت دا سلوک کيتا جائے کسی نوں قتل نہ کيتاجائے علماء وی انہاں نوں ايسے گل کيتی تاکید کردے سن کہ قیدیاں نوں تے پناہ لینے والےآں نوں قتل نہ کرن لیکن انھاں کسی گل کيتی پرواہ نہ سی ۔ ”جمعیة الاخوان“ دا کوئی آدمی اگرکسی نوں راستہ وچ دیکھدا سی کہ اس دی مونچھاں لمبی نيں تاں اسنوں سنت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پرعمل کرنے دی دعوت دیندا سی تے فیر اپنے ھاتھ سےاس دتی فالتو مونچھاں کٹ دیندا سی ۔ تے جے کوئی گذرنے والا انہاں دے محلے توں گذرتاتھا تاں پھراسنوں لمبی مونچھاں رکھنے سےروکنے دے لئی ایہ لوک زبر دستی کردے سن جس وچ نصیحت تے نرمی دا نوں ئی پہلو نئيں رہندا سی ،اسی طرح جے ایہ کسی دے بدن اُتے لمبے کپڑے دیکھ لیندے سن تاں اسنوں قینچی توں کٹ کر چھوٹا کر دیندے سن ۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود تے حکومت دے بالمقابل حد توں تجاوز کر نے دے باوجود وی ابن سعود نے انہاں دی ایذا رسانیاں توں چشم پوشی کرکے بہت ہی صبر وتحمل تے بر دباری توں کم لیا، ملک دا کہنا سی کہ آہستہ آہستہ وقت گذ رنے دے نال نال انہاں دے تعصبات تے شدت وچ کمی آجائے گی تے ایہ خود بخود راہ راست اُتے آجاواں گے ۔(٧۰۹)
نويں ایجادات دی مخالفت تے ٹیلیفون دے تاراں نوں کٹ دینا
”جمعیة الاخوان“ جدوں پہلی بار مکہ وچ داخل ہوئے تاں انھاں حکومت کیتی کسی گل کيتی پرواہ نہ سی تے انہاں دی نظر وچ جوکم غلط ہُندا سی اوہ اسکو گولی یا ڈنڈاں توں نیست ونا بو د کردیندے سن اکثر اوقات ابن سعود نوں وی فتنےآں توں بچاؤ دی خاطر انہاں دے اگے ھتھیار ڈالنا پڑدا سی لیکن جے سلطان نوں ایہ محسوس ہوجاندا سی کہ انہاں دا نال دینے دی وجہ توں حکومت کمزور ہوئے سکدی اے تاں فیر انہاں دے نال سختی کيتی جاندی سی ۔
ابن سعود نے سب توں پہلے مکہ وچ ٹیلیفون دا مشاہدہ کيتا تاں اسنوں احساس ہويا کہ ایہ بہت فائدہ مند چیز اے جس دے ذریعہ کمیں نوں تیزی توں انجام دتا جاسکدا اے تے خبر دینے یا خبر پہونچا نے دے نظام وچ بہت سرعت پیدا ہوئے سکدی اے اس لئی اس نے ایہ ارادہ کيتا کہ فون دا اک توں رمکہ تے ”حدّاء“ (فوجی چھاؤنی) دے درمیان تے دوسراتار ”رغامہ“ تے ” حدّا ء“ دے درمیان کھچ دتا جائے لیکن فیر اپنے ارادہ نوں تبدیل کرکے اسنوں ٹال دتا کیونجے ایہ ممکن سی کہ تار کھینچدے ہی اخوان بھڑک جاواں تے شورش بر پا کرداں ۔
”جمعیة الاخوان“کے لوک جتھے کدرے وی ٹیلیفون دے تار دیکھدے سن انھاں دا ٹ دیندے سن، انہاں دے خیال وچ فون اک حرام چیزھے تے اسنوں نابود کر ناواجب اے، اکثر اوقات جدوں کہ بادشاہ مکہ وچ ہی موجود ہُندا سی ایہ لوک شاہی محل دے ٹیلیفون دے تار وی کٹ دیندے سن انہاں دا گمان سی کہ ٹیلیفون توں سنائی دتی جانے والی آواز شیطان دی آواز اے ،اس خیال نوں دور کرنے دے لئی فیلبی دے بقول انھاں فون سننے دی دعوت دتی گئی لیکن جدوں انھاں اپنے ساتھی دی بولی وچ تلاوت قرآن دی آواز سنائی دتی تاں بہت حیرت زدہ رہ گئے(٧۱۰) (کیونجے شیطان قرآن نئيں پڑھدا اے )۔
اس توں بڑھکریہ کہ جدوں کسی اخوانی نے سلطان دے اک نوکر نوں سائیکل اُتے سوار دیکھیا تاں اسنوں اک طمانچہ ماردتا، نجد ی لوک سائیکل نوں شیطان دی گڈی یا شیطان دا گھوڑا کہندے سن تے اسنوں بدعت کہندے سن انہاں دا عقیدہ ایہ سی کہ ایہ جادو دی طاقت تے شیطانی پیراں دے ذریعہ حرکت کردی اے۔(٧۱۱)
آخر کار۱۹۲٦ ء وچ سلطان عبدالعزیز نوں انہاں دے سامنے تسلیم ہونا پيا تے مدینہ دے وائر لیس سسٹم کوروکنا پيا ۔
اخوان وائرلیس تے ٹیلیگراف دے سلسلے وچ بہت حساس سن ابن سعود اُتے سخت اعتراضات کردے سن حافظ وھبہ دا بیان اے کہ ۱۳۵۱ ھ وچ جدوں ميں ریاض وچ سی تاں ابن سعود نے مینوں دسیا کہ۱۳۳۱ ھ وچ جدوں ”جمعیة الاخوان“ دے کچھ علمائے دین کویہ معلوم ہويا کہ ریاض تے نجد دے دوسرے شھراں وچ وائر لیس لگیا نے دا ارادہ اے تاں انھاں نے میرے توں کہیا کہ اے پیر مرد جس نے وی تواناں ساڈے ملک وچ وائر لیس لگیا نے تے باہر توں اسکے سیٹ منگوانے دا مشوارہ دتا اے اس نے تواناں دہوکا دیاہے تے ایہ فیلبی(٧۱۲) بھت جلدساڈے اُتے ایسی مصیبت نازل کریگا کہ ساڈا پوراملک ہی انگلینڈ دے قبضہ وچ چلا جائیگا ۔(٧۱۳)
جب ریاض وچ وائر لیس سسٹم تیار ہوگیا تے اس توں استفادہ ہونے لگیا تاں لوک اک دوسرے توں ایہ کہندے سن کہ وائر یس ایکسچینج خیر و شرکے درمیا ن اک سرحد اے، ايسے لئے انہاں دے علماء اپنے قابل اعتماد افراد نوں اس دی تفتیش دے لئی گھلدے سن کہ اوہ وہا ںجاکے شیطان تے اس دے لئی دی جانے والی قربانیاں نوں دیکھو ،لیکن انھاں ایسی کوئی چیز دکھادی نہ دی، ایکسچینج دے ذمہ دار نے مجھ (حافظ وھبہ) توں کہیا کہ اک مدت تک کچھ چھوٹے چھوٹے ”جمعیة الاخوان“ دے ملااور شیوخ اس دے پاس آندے سن تاکہ اس توں ایہ راز معلوم کر سکن کہ شیاطین نوں کدوں دیکھیا جاسکدا اے تے وڈا شیطان مکہ وچ اے یاریاض وچ ؟
اور اس دی اولاد دے نمبرکیا نيںجو اہم خبراں اس تک پہونچاندے نيں؟،وہ انھاں جواب دیندا سی کہ اس دے دا میں وچ شیطان دا کوئی دخل نئيں اے (٧۱۴)
۱۳۴٦ھ وچ ملک (بن سعود) نے مینوں (حافظ وھبہ) اک نجدی عالم دے نال دینی تے دفتری امور دی تفتیش دے لئی مدینہ بھیجیا درمیان وچ ٹیلیگرف تے وائر لیس دی گل نکل آئی، تاں شیخ نے کہیا کہ انہاں سب کمیں وچ جناّت توں خدمت لی جاندی اے اس نے کہیا کہ اک قابل اعتماد شخص نے مینوں دسیا اے کہ ٹیلیگراف اس وقت کم کرنا شروع کردا اے جدوں اس دے لئی قربانی کيتی جائے تے قربانی کردے وقت بولی اُتے شیطان دا ناں جاری کيتا جائے ۔(٧۱۵)
اسی طرح کچھ دہائی پہلے ”الارم “والی سب توں پہلی گھڑی نوں نجد وچ توڑ دتا گیا تے اسنوں شیطان دا کم قرار دے کے علماء نے اس دے استعمال نوں ممنوع قرار دیدتا تے کہیا کہ کم ازکم اس توں استفادہ کرنا بدعت اے، چنانچہ شیخ سعید بن سحمان نے اس دی رد وچ اک رسالہ لکھیا جو۱۹۲۳ھ وچ مصر وچ طبع ہويا ۔(٧۱٦)
لیکن گاڑیاں تے کار وغیرہ دے بارے وچ وہابی پہلے ایہ کہندے سن کہ جے ایہ شیطانی کم نہ وی ہوئے تب وی ایہ کفار دی ایجادات نيں لہٰذا غصہ تے اعتراض دے نال انھاں دیکھدے سن ایتھے تک کہ نجد دے متعصب شھر حوطہ وچ جدوں پہلی کار داخل ہوئی تاں شھر دے بازار وچ اسنوں کھلے عام آگ لگیا دتی گئی،(٧۱٧) اس دے علاوہ وی دوسرے واقعات نيں جنہاں نوں اختصار دی بنا اُتے اسيں ترک کرر اے نيں۔(٧۱۸)
ابن سعود نے مسلسل بردباری دے نال اسنوں برداشت کيتا تے حسن تد بیر توں انھاں ختم کردتا لیکن”جمعیة الاخوان“یا امر بالمعروف نھی عن المنکرکرنے والےآں نوں انہاں دے حال اُتے چھڈ دتا تے شرعی کمیں وچ اوہ انھاں دی رائے دے مطابق عمل کردا سی۔
۱۹۵۰ھ وچ (ریاض اُتے قبضہ دی پچاسواں سال گرہ دے موقع پر)سلطان نے ایہ ارادہ کيتا کہ اک قدرتمند بادشاہ دے عنوان توں جشن طلائی (گولڈن جبلی)منایا جائے تاکہ اوہ حکومتاں جنہاں توں اس دے سیاسی تعلقات نيں اس دی اس گل کيتی تعریف کرن کہ اس نے اپنی قوم نوں صحرااں تے بیابانوںسے کڈ کربین الاقوامی پلیٹ فارم پرلیا کے کھڑا کردتا اے تے اوہ اس دی خبراں اپنے اپنے ریڈیو توں نشر کرن ۔
اور ايسے طرح پورے جزیرة العرب وچ عالیشان جشن منائے جاواں ۔ لیکن سلطان نوں اس سلسلے وچ ایہ فکر لاحق سی کہ شرعاً اسنوں ایہ اجازت اے یا نئيں ؟لہٰذا اس نے ریاض دے مفتی اعظم شیخ محمد بن ابراہیم تے دوسرے علماء توں اس سلسلے وچ مشورہ کيتا ۔
اس دے بارے وچ علماء دا فتویٰ ایہ سی کہ سنت پیغمبر اکرم وچ اس دا کدرے وجود نئيں ملدا تے ایہ یہودیاں تے عیسائیاں دی ایجاد اے، چنانچہ مدتاں توں جشن دی تیاری ہونے دے باوجود ایہ جشن ملتوی کردتا گیا جدوں کہ جدہ وچ باقاعدہ اس دی تیاریاں مکمل ہوئے چکیاں سن تے سیاسی سطح اُتے دعوت نامے وی تقسیم ہوئے چکے سن ۔(٧۱۹)
”جمعیة الاخوان“ دے مفتیاں دی قدرت، دینی احکام دے اجراء وچ ہن تک اپنی جگہ باقی اے لیکن جدیدتمدن دے مقابلے دی طاقت ہن انہاں دے اندر باقی نئيں رہ گئی بلکہ اوہ خود وی جدید ترین آلات توں لطف اندوز ہُندے نيں۔
ابن سعود دا طریقہ کار ایہ سی کہ اوہ شدت پسندی اُتے کسی طرح روک لگانے دے بجائے اسنوں ايسے طرح چھڈ دیتاسی، تاکہ اوہ اپنی اصل منزل تک پہونچ جائے تے جداں ہی اس وچ سستی نظر آتی سی تاں اپنے دشمنوںکی سر کوبی دے لئی کسی فرصت نوں ھاتھ توں نہ جانے دیندا سی۔
اسی دور وچ جدوں ابن سعود دا ”جمعیة الاخوان“ دے نال نرم رویہ سی تاں اس دی جانب توں متعین احساء دا حاکم امیر عبداللهبن جلوی اخوانیاں دے نال بہت سختی توں پیش آتاتھا ۔ تے اوہ عام طور توں ”جمعیة الاخوان“ دے قبیلےآں دے سرداراں نوں انہاں دی شدت پسندی اُتے سر زنش کردا سی اس دا کہنا سی کہ گذشتہ حالات موجودہ حالات توں بہت بھتر سن ۔ احسا ء وچ ”جمعیة الاخوان“ دے کسی آدمی وچ ایہ جرات نئيں سی کہ اوہ کسی دی طرف آنکھ اٹھا کے دیکھ سکے ۔ تے ذرا سی غلط حرکت اُتے اسنوں سزا ملدی سی، اس بناپر ”جمعیة الاخوان“ دے کارندے اوتھے ناشناختہ طریقےآں توں جاندے سن تے وڈی خاموشی دے نال اپنا کم انجام دیندے سن ۔(٧۲۰)
ابن سعود اُتے ”جمعیة الاخوان“ دے اعتراضات
سودھوروز عید فطر ۱۳۴۳ھ وچ نماز عید دے بعد فیصل دویش (”جمعیة الاخوان“ دا اک لیڈر) تے اس دے کچھ ساتھیاں نے اک جلسہ کيتا تے اس وچ فیصل نے اک تقریر دی جس وچ وعظ ونصیحت دے بعد کہیا کہ ساڈا مقصد صرف برائیاں تے بدعتاں نوں نیست ونابود کرنا اے اسيں شریف مکہ دے راستہ اُتے چلنے والے ہر شخص دا مقابلہ کرن گے۔
یہ اوہ پہلی دہمکی سی جو ”جمعیة الاخوان“ دے کسی لیڈر دی طرف توں عبد العزیز نوں دتی گئی سی، اس دے تقریباً اک سال بعد”جمعیة الاخوان“ دے تمام لیڈراں دا اک جلسہ ہويا جس وچ انھاں نے ایہ عہد کيتا کہ اوہ دین خدا دی مدد کرن گے، تے راہ خدا وچ جھاد کرن گے تے اس دے بعد ملک عبد العزیز اُتے مندرجہ ذیل اعتراضات وی کيتے:
۱۔ کفار توں دوستی تے دین دے معاملہ وچ سستی کردا اے، لمبے کپڑے پہندا اے، مونچھاں نئيں بنواندا، تے سر اُتے عقال باندہندا اے۔
۲۔ اپنے بیٹے نوں مصر بھیجیا جو مشرکین دا ملک اے۔
۳۔ اپنے دوسرے بیٹے نوں لندن بھیجیا اے۔
۴۔ کار تے ٹیلیگرام استعمال کردا اے۔
۵۔ حجاز تے نجد وچ ٹیکس لگیا رہیا اے۔
٦۔ عراق تے مشرقی اردن دے خانہ بدوشاں نوں اجازت دے رکھی اے کہ اوہ مسلماناں دی سر زمین (نجد وحجاز ) وچ اپنے چو پائے چراندے پھراں۔
٧۔ کویت توں تجارت بند کررکھی اے جے اوہ کافر نيں تاں انہاں نال جنگ کيتی جائے تے جے مسلمان نيں تاں فیر انہاں توں قطع تعلق کس لئے؟
۸۔ احساء تے قطیف دے شیعاں نوں مذہب اہل سنت اختیار کرنے اُتے مجبور کرے۔
سلطان عبد العزیز نوں جداں ہی اس واقعہ دی اطلاع ملی اوہ فوراً نجد واپس آگیا تاکہ اس بحران نوں تدبیر دے نال حل کرسکے، اس لئی اس نے تمام ”جمعیة الاخوان“کے لیڈراں کو(۲۵)رجب ۱۳۴۵ھ نوں ریاض وچ اک جلسہ وچ بلايا، چنانچہ ”جمعیة الاخوان“ دے تمام لیڈر مذکورہ تریخ اُتے ریاض پہونچ گئے صرف سلطان بن بجاد (”جمعیة الاخوان“ دا اک لیڈر) اس وچ شریک نئيں ہويا، سلطان عبد العزیز نے اس جلسہ وچ اپنے احوال وخدمات اُتے اک مفصل تقریر دی جس وچ اس گل اُتے زور دیاکہ وچ شریعت اسلام دا اک خادم تے نگھبان ہون، تے وچ ہن وی وھی ہاں جو پہلے سی، تے جداں کہ بعض لوکاں دا خیال اے کہ وچ بدل گیا ہون، نھاں! میرے اندر کوئی تبدیلی واقع نئيں ہوئی اے، وچ ہر لمحہ بیدار تے عرباں ہور مسلماناں دے حقوق دا پاسباں ہون۔
المختصر ایہ کہ اس اجتماع دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ علمائے مجلس نے اس وچ اک فتویٰ صادر کيتا جس وچ ”جمعیة الاخوان“ دی تمام مشکلات دا حل پیش کيتا گیا سی اس توں ودھ کے حاضرین مجلس نے اپنے بادشاہ (ابن سعود) توں اپنی محبت دا اظھار کيتا تے بادشاہ نجد دے عنوان توں اس دی بیعت کيتی جس دے بعد اسنوں حجاز ونجد تے اس دے اطراف دا قانونی بادشاہ وی تسلیم کيتا گیا۔
مذکورہ فتویٰ جس دی مکمل تحریر حافظ وھبہ نے ذکر کيتی اے ،ایہ اس اجتماع وچ حاضر علماء(جنہاں دا ناں فتوی وچ ذکرہے)کی طرف توں ”جمعیة الاخوان“ دے انہاں سوالات دا جواب اے جو انھاں نے ملک عبدالعزیز دے بارے وچ کيتے سن جس دا خلاصہ ایہ اے ۔
لیکن ٹیلیگراف یا (وائر یس)(جسنوں نجدی برقی کہندے سن ) ایہ اک جدید چیز اے جس دتی حقیقت توں سانوں کوئی آگاہی نئيں اے تے اس سلسلہ وچ کِسے وی عالم توں نوں ئی گل سننے وچ نئيں آ ئی لہٰذا اس مسئلہ وچ اسيں کچھ حکم نئيں دے سکدے تے اسکے مباح یا حرام ہونے دا قطعی حکم اس وقت دتا جا سکدا اے جباس دی واقعیت معلوم ہوجائے ۔
مسجد حمزہ تے ابی رشید دے بارے وچ ساڈا فتویٰ ایہ اے کہ امام (سلطان عبدالعزیز)فورا ً انہاں نوں منہدم کرداں، ملکی تے سماجی قو اعدو قوانین جوکچھ وی حجاز وچ موجود نيں انھاں ختم کيتاجائے تے صرف شرعی احکام لاگو کيتے جاواں ۔
مصر ی حجاج اسلحہ تے طاقت دے نال مکہ وچ داخل نہ ہوئے ں ساڈا فتویٰ ایہ اے کہ امام (سلطان) انہاں دے داخلہ اُتے پابند ی لگاواں نیزشرک تے منکر ات دے اظھار دی روک تھام کيتی جائے۔
لیکن محمل، تاں اس سلسلہ وچ ساڈا فتوی ایہ اے کہ مسجد الحرام وچ محمل دے داخلے اُتے پابندی لگائی جائے تے کِسے نوں اسنوں مس کرنے یا چومنے دی اجازت نہ دتی جائے تے جے ممکن ہوئے تے کِسے فساد دا خطرہ نہ ہو، تاں پورے شھرمکہ وچ ہی اسکے داخلے اُتے مکمل پابند ی لگیا دتی جائے،(٧۲۱) (محمل دی تفصیل آئندہ صفحات وچ ملاحظ کرن)
رافضیاں دے بارے وچ ساڈا فتوی ایہ اے کہ امام (ابن سعود)ان نوں اسلام دی بیعت اُتے مجبور کرن تے انہاں دے تمام دینی اُتے وگرامیں اُتے پابند ی لگائی جائے، ايسے طرح امام اُتے لازم اے کہ اوہ احساء وچ اپنے نمائند اں نوں ایہ احکامات جاری کرے کہ اوتھے دے تمام شیعاں نوں شیخ ابن بشیر (وہابی عالم)کے پاس بلیا کے انہاں توں دین خدا ورسول دی بیعت لے تے انھاں مجبور کرے کہ اوہ اہلبیت رسول(علیهم السلام)سے توسل نہ کرن تے دوسری بد عتاں جداں عزاداری(٧۲۲) یا اپنے دوسرے مذہبی رسومات نوں ترک کرن، روضاں دی زیارت اُتے پابندی لگائی جائے انھاں مجبور کيتا جائے کہ نماز پنجگانہ وچ مسجد وچ حاضر ہوئے ں تے انہاں دے لئی سنی امام جماعت تے موذن معین کيتے جاواں ،انھاں مجبور کيتا جائے کہ اصول دین کوتین ماناں(٧۲۳) تے جے بد عتاں دے لئی انھاں نے کوئی مخصوص جگہ بنا رکھی اے اسنوں وی مسمارکردیاجائے، ايسے طرح اوہ اپنی بدعتاں نوں مسیتاں یا کسی دوسری جگہاں اُتے انجام نہ داں لہٰذا احساء دے شیعاں وچ جوشخص وی انہاں احکامات اُتے عمل نہ کرے اسنوں اس اسلامی ملک (سعودیہ)سے جلا وطن کردیاجائے ۔
قطیف دے رافضیاں اُتے وی ابن بشیر احساء دے رافضیاں دی طرح احکامات جاری کرے،عراق دے رافضی (شیعہ )جو نجد دے دیھا تی علاقےآں وچ مسلما ناں (وہابیاں)کے نال رہندے نيں انہاں دے بارے وچ ساڈا فتویٰ ایہ اے کہ امام انہاں نوں مسلماناں دے علاقےآں تے انہاں دی چراگاہاں وچ داخل ہونے توں منع کرن ۔
چنانچہ اس فتوی نے ملک نوں مجبور کردتا کہ محمل اُتے پابندی لگائے تے مسجد حمزہ کومسمار کردتا تے وائریس دا استعمال وی بند کردےا۔(٧۲۴)
محمل دا واقعہ
ابراہیم رفعت پاشاجو ۱۳۱۸ھ،۱۳۲۰ھ، ۱۳۲۱ ہجری قمری وچ مصر ی محمل، تے حجاج دا سربراہ سی ،محمل دے بارے وچ اس دا بیان اے کہ محمل ہوئے دج دی طرح چوکور لکڑی توں بنائی جاندی اے تے فیر چاراں طرف توں ھلالی شکل وچ درمیان وچ گنبد دی شکل پیدا کرلیندی اے اس اُتے عام طور توں حریر یا کسی دوسرے کپڑے پئے رہندے نيں سفرکے دوران اسنوں اونٹھ دی پیٹھ اُتے باند ھ دتا جاندا اے۔
سیوطی نے کنزالمدفون وچ تحریر کيتا اے کہ سب توں پہلے حجاج بن یوسف ثقفی نے محمل نوں مکہ لیجانے دی رسم کڈی ،صاحب دررالفوائدکے بقول عراق ، مصر ، شام تے یمن توں چار محملیںمکہ لیائی جاندیاں سن، تے مختلف سالاں وچ کچھ دوسرے علاقےآں توں وی محملیاں مکہ جاندی تھی، انہاں وچ خلفائے عباسی دے دور وچ عراق دی محمل سب توں عالیشان تے مجلل ہوئے تی سی ،شامی محمل دسويں صدی ہجری توں حجاز جاندی سی ،آخری دور وچ سلطان سلیم عثمانی، اک محمل استامبول (ترکی)سے بھیجاکردا سی جس وچ اک خانہ کعبہ دا غلاف وی رہندا سی ،دوسری صدی ہجری دے دوسرے حصہ وچ یمن توں وی اک محمل مکہ آتی سی ۔ مصر ی محمل دے بارے وچ مشہور اے کہ ایہ سب توں پہلی بار٦۴۸ھ وچ شجرة الدر مصر ی حاکم (کنيز ملک صالح ومادر ملک جلیل)کے دو رمیں مکہ لیائی گئی ،جس دی مختصر داستان ایہ اے کہ سلطان شجرة الدر اک محمل لےکے خود حج دے لئی آیا ،ایہ محمل حریر دے کپڑے تے قیمتی پتھراں توں مزین سی ،اس دے علاوہ خانہ کعبہ ،اور حجرہ پیغمبر ،دے لئی وی اوہ قیمتی ہدایا لیایا سی ،اور اس دے بعد خانہ کعبہ نیزحجرہ پیغمبردے لئی قیمتی تحفاں دے نال محمل دا ایہ سلسلہ جاری رہیا(٧۲۵) اس زمانہ توں ہر سال اس عمل دے لئی خاص اہتمام کرنا قاہرہ دا معمول سی ا ور جداں کہ ابن بطوطہ دیاں گلاں توں اندازہ ہُندا اے کہ محمل دے جلوس دے نال شتربان مختلف قسم دی حدی تے موسیقی گایا کردے سن اس توں لوکاں دے اندر حج کرنے دا ذوق تے شوق پیدا ہُندا سی۔(٧۲٦)
ایرانی محمل
سلطان محمد خدا بندہ دے بیٹے سلطان ابو سعید نے عراق ی محمل اُتے حریر چڑھایا تے اسنوں سونے چاندی تے ھیرے جواہرات توں مزین کيتا جنہاں دی قیمت ڈھائی لکھ دینار سی اس دے علاوہ اس محمل دے اُتے ڈالنے والی اک چادر وی دتی کہ جدوں وی اس محمل نوں کدرے زمین اُتے رکھیا جاندا سی تاں خز دی ایہ چادر اس اُتے ڈال دتی جاندی سی ۔(٧۲٧)
اک تے محمل ایران توں مکہ لے جائی جاندی سی جس دی تفصیل حقیر نے اپنی کتاب تریخ قم وچ بیان کيتی اے البتہ اس دا خلاصہ ایہ اے کہ حسن بیگ روملو دی تحریر دے مطابق اس محمل کو۸٧۵ھ دے واقعات دی بناپر ”ارزون حسن“ دے حکم توں تیار کيتا گیا تے اسنوں ا یک خاص اہتمام دے نال یزد توں قم لیایا گیا تے قم وچ داخل ہُندے وقت اس دے لئی اہم انتظامات کيتے گئے تے اوتھے توں اویس بیگ امیر حجاج تے دوسرے حاجیاں دے نال اسنوں مکہ معظمہ دی جانب روانہ کردتا گیا۔(٧۲۸)
اک احتمال ایہ وی اے کہ کئی دہائیاں توں ساڈے سماج وچ جو ایہ رواج اے کہ عاشورکے دن یزد، یا ایران دے دوسرے شھراں وچ نذر و نیاز دے طبق اک خاص اہتما م دے نال سجاکے جگہ جگہ لیجاندے نيں تے آج وی اس دے اثرات بعض جگہاں اُتے دیکھنے وچ آتے نيں ایہ انہاں محملےآں توں بیحدشباہت رکھدے نيں تے بہت ممکن اے کہ ایہ رسم اُسی دی دین ہوئے۔
محمل اُتے پابندی
۱۳۴۵ھ تک(جس سال علمائے نجد نےمحمل اُتے پابندی دا فتوی دتا اے ) مصر تے شام توں دو محملیاں خاص تزئینات تے اہتمام دے نال مکہ آدیاں سن ،جن کومسجدالحرام دے دروازے تک اونٹھ اُتے لیایا جاندا سی تے فیر اوتھے توں کاندہاں اُتے اٹھاکر مسجدالحرام دے اندر لاندے سن ،اوتھے توں عرفات، مزدلفہ ،اور منیٰ لیجایا جاندا سی تے اختتامِ حج دے بعد مدینہ تے اوتھے توں مصر تے شام واپس لے جایا کردے سن ۔
محمل دے ہمراہ بہت سارے لوک سوار یا پیدل چلدے سن ،اور اک میوزک دا دستہ باقاعدہ میوزک بجاندے ہوئے اس دے نال چلدا سی ،اسی طرح اس ملک دے تمام حاجیاں دا سربراہ تے دوسرے تمام حاجی وی ايسے محمل دے نال حج کرنے جاندے سن ۔
لوک اس محمل نوں مس کردے سن اس دا بوسہ لیندے سن ،محمل دے کارواناں دی حرکت اس دے احترام تے ہور رسومات ہور مکہ دے گورنر دی اوتھے تشریف آوری دی تمام تفصیلات دے لئی مراة الحرمین نامی کتاب ملاحظہ فرماواں جو رفعت پاشا دی تالیف اے ۔(٧۲۹)
مذکورہ کتا ب وچ محمل تے اس دے قافلاں دے متعدد فوٹو وی نيں ۔
غلاف کعبہ تے غسل کعبہ دی سنت
غلاف کعبہ ،کعبہ دے لئی موقوف غلام وغیرہ ورگے موضوعات ساڈے قارئین دے لئی یقیناً دلچسپ نيں لہٰذا اس مقام اُتے انہاں دی مختصر تفصیلات وی ذکر کيتی جارہیاں نيں۔
ارزقی دے بقول دور جاہلیت وچ سب توں پہلے جس نے کعبہ دے اُتے مکمل غلاف چڑھایا سی اس دا ناں تُبَّعْ(٧۳۰) (یمن دے قدیم بادشاہاں دا لقب) اے ایہ غلاف نطع (بر وزن فرش)اک قسم دی کہال) توں بنیا ہویا سی اس دے بعد تبع نے اس پر” حِبَرَہ“ (یمن دا اک خاص قسم دا کپڑا)کے کپڑے دا غلاف چڑھایا۔
اس دے بعد ہر سال کعبہ اُتے غلاف چڑھانا اک معمول بن گیا لیکن جس کپڑے توں کعبہ دا غلاف بناتے سن اوہ اک خاص قسم دا ہوتاتھا بلکہ متعدد کپڑے جوڑ دے اک غلاف تیار کيتا جاندا تھا،اور جدوں اس دا کوئی حصہ کہنہ ہوئے جاندا سی، تاں ايسے جگہ نواں کپڑا لگیا دتا جاندا سی ،جس زمانہ وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مکہ وچ رہندے سن تے حالے آپ نے ہجرت نئيں کيتی سی تاں اس دور وچ وی کعبہ دا غلاف مختلف قسم دے کپڑےآں جداں نطع ،خیش،اور دشت میشان دے مرغوب کپڑےآں توں تیار ہُندا سی۔(٧۳۱)
اک قول دے مطابق ظہور اسلام توں پہلے دور جاہلیت وچ قریش نے ایہ طے کيتا سی کہ غلاف کعبہ دی تیاری دے لئی ہر قبیلہ توں اس دی استطاعت دے مطابق کچھ مبلغ وصول کيتاجائے، تے ایہ رسم ربیعہ بن مغیرہ دے زمانہ تک جاری رہی، کیونجے ربیعہ نوں یمن دی طرف تجارتی مال لے جانے دی وجہ توں کافی فائدہ ہواتھالہٰذا ربیعہ نے قریش توں ایہ طے کيتا کہ اک سال اوہ تنھا کعبہ اُتے غلاف چڑھا ئے تے دوسرے سال قریش غلاف چڑھاواں گے چنانچہ پوری زندگی اوہ حبرہ یا دوسرے قیمتی کپڑےآں دا غلاف چڑھاندا رہیا۔(٧۳۲)
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور وچ ایہ معمول سی کہ کعبہ دا غلاف(۱۰)محرم الحرام نوں تبدیل کيتاجاتاتھا کیونجے تمام حجاج عام طور اُتے د س محرم تک مکہ توں چلے جاندے سن (لہٰذا حاجیاں دی بناپر اس دے پارہ پارہ ہونے دا خطرہ نئيں رہندا سی) لیکن اس دے بعد ایہ ہونے لگیا کہ غلاف دے اوپری حصہ اُتے جتھے تک ھاتھ نئيں پہونچدا اے ۸ذی الحجہ نوں تے جتھے تک ھاتھ پہونچ جاندا اے اس حصہ اُتے عاشور دے دن غلاف چڑھایا جاندا سی۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کعبہ اُتے یمن دے بنے ہوئے کپڑےآں دا غلاف چڑھایا، اس دے بعد حجاج بن یوسف نے دیبا دا غلاف چڑھایا ،معاویہ نے کعبہ اُتے دو غلاف چڑھائے اک دیبا دے کپڑے دا بناہويا جسنوں عاشور دے دن چڑھا یا جاتاسی، تے دوسرا قباطی (مصر دا بنیا ہویا سفید تے باریک کپڑا)جو رمضان دے آخر وچ چڑھایا جاندا سی ۔
زید تے عبداللهبن زبیر نے کعبہ اُتے خسروانی (بقول بعض خراسانی)دیبا کپڑے دا غلاف چڑھایا عبدالملک مروان وی ہر سال دیبا دا ہی غلاف کعبہ دے لئی بھیجاکردا تھااور مدینہ توں گذردے وقت اسنوں مسجد نبوی دے ستوناں وچ باندہ دتا جاندا تھاکہ سب لوک اسنوں دیکھ لاں تے اس دے بعد اسنوں مکہ لے جاندے سن ۔
دور جاہلیت دے بر خلاف دور اسلام وچ جے کعبہ دا غلاف پرانا ہوئے جاندا سی یا کدرے توں پھٹ جاندا سی تاں اسنوں کڈ کے دوسرا کپڑا ڈال دیندے سن تے کدی کدی پرانا غلاف حاجیاں وچ تقسیم کر دتا جاندا تھاجداں کہ عمر نے ایسا ہی کيتا سی ۔(٧۳۳)
خلفاء اپنے اعتبار توں غلاف نوں تبدیل کردے رہندے سن تیسری تے چوتھی صدی ہجری وچ پورے خانہ کعبہ اُتے غلاف رہندا سی صرف حجر اسود والے گوشے اُتے قد آدم توں کچھ بلند حصہ کھلا رکھدے سن جدوں حج دا زمانہ نزدیک آتا تھاتو کعبہ اُتے خرا سان دا بنیا ہویا سفید دیبا دا کپڑا ڈال دیندے سن تے عید قربان دے دن جس دن حاجیاں دا احرام کھل جاندا اے اس اُتے خراسانی سرخ دیبا ڈال دتا جاندا سی۔(٧۳۴)
حاکم عبیدی تے اس دے نواسہ مستنصر(قرن پنجم وچ مصر دے فاطمی خلیفہ)نے سفید دیبا توں کعبہ دا غلاف تیار کيتا سی۔
سلطان محمود غزنوی نے ۴٦٦ھ وچ کعبہ دے لئی زرد دیباکا غلاف بھیجیا تھا(چھیويں صدی ہجری وچ )ناصر عباسی دی خلافت دے آغاز دے نال کعبہ اُتے سبز رنگ دا غلاف چڑھایا گیااسی زمانہ وچ غلاف سیاہ کپڑے توں تیار کيتا گیا جس دے کنارے زرد رنگ دے سن تے اج وی خانہ کعبہ اُتے ايسے طرح دا غلاف چڑھایا ہويا اے۔(٧۳۵)
بغداد میں عباسیاں دی حکومت دے خاتمہ دے بعد خانہ کعبہ دا غلاف مصر ی تے کدی یمن ی بادشاہ بھیجیا کردے سن ۵٧۰ھ وچ مصر ی شاہ صالح اسماعیل نے مصر وچ غلاف کعبہ دے لئی تن دیھات وقف کر دتے سن جس دی آمدنی توں ہر سال غلاف کعبہ تے ہر پنجويں سال حجرہ و منبر نبوی دا غلاف بناکر بھیجیا جاندا سی۔(٧۳٦)
۹۴٧ھ وچ سلطان سلیمان عثمانی نے چند دوسرے دیھات خرید کر ملک صالح دے مو قوفات(٧۳٧) دے نال وقف کر دتا اس زمانہ وچ غلاف کعبہ دے حاشیہ اُتے قرآنی آیات تحریر کرنا اک معمول سی تے اسنوں مکہ پہونچانے دا ایہ طریقہ سی کہ تما م حاجیاں دا سر براہ تے سرپرست خاص وڈے اہتمام دے نال اس غلاف نوں مکہ لیجاندا سی۔
سعودی امراء وی مختلف اوقات وچ کعبہ اُتے غلاف چڑھاندے رہے نيں جیسے۲۱۸(۱)ھ سے۱۲۲۹ھ تک سعودبن عبد العزیز نے نوبار حج کيتا تے ہر سال کعبہ اُتے دیبا دا غلاف چٹر ھایا ۔(٧۳۸)
مذکورہ موقوفات تقریباًچار صدی تک باقی رہے تے غلاف انہاں دی آمدنی توں تیار ہوئے توں رہا۱۳ویںصدی ہجری دے اوائل وچ محمد علی پاشا نے اس وقف نوں ختم کر دتا ،اور اس زمین نوں عمومی اموال وچ داخل کر دتا ،اوریہ طے کيتا کہ اس دی جگہ کعبہ دا غلاف حکومتی خزانے توں تیار کيتا جائے گا چنانچہ ایہ طریقہ کار امیر الحاج رفعت پاشا دے زمانہ یعنی(۱۳۲۰،۱۳۲۱و۱۳۲۵) ہجری تک ايسے طرح جاری رہیا۔(٧۳۹)
۱۳۴۰ھ تک کعبہ دا غلاف تقریباً ہر سال مصر توں آتا رہا۱۳۴۱ھ وچ مصر ی حکومت تے شریف حسین دے درمیان اختلاف دی وجہ ایہ سی کہ اس سال مصر ی محمل ،کعبہ دا غلاف ،گندم(مکہ و مدینہ دے لوکاں دے درمیان تقسیم کرنے دے لئی)اور محمل دے محافظ ،ڈاکٹراں دی اک طبی ٹیم جدوں اک مخصوص کشتی توں جدہ پہنچی تاں شریف حسن نے ڈاکٹراں دی طبی ٹیم نوں مکہ جانے توں منع کر دتا تاں اوہ کشتی اپنے پورے ساز وسامان دے نال مصر دی طرف پلٹ گئی ۔
پہلی جنگ عظیم (۱۹۱۸ء۱۹۱۴ ء) وچ عثمانی حکو مت نوں ایہ خطرہ محسوس ہوئے اکہ شاید انگلینڈ مصر ی حکومت نوں کعبہ دا غلاف بھیجنے توں منع کردے تے خانہ کعبہ غلاف دے بغیر رہ جائے لہٰذااس نے اک بہت ہی ظریف مضبوط تے خو بصورت غلاف جس دے کنارے اُتے سونے تے چاندی دا کم سی کعبہ دے لئی بھیج دتا، لیکن غلاف کعبہ حسب معمول م-صر توں آگیا تے عثمانی حکو مت دا غلاف مدینہ وچ رہ گیا ۔ جس وقت مصر ی محمل تے غلاف مصر واپس چلاگیا سی تے حج دا وقت وی کم رہ گیا سی تاں شریف حسن نے امیر مدینہ کوٹیلی گرام کيتا کہ عثمانی حکومت والا غلاف کعبہ فوراً ”رابغ بندر گاہ “پر بھیج دے تے خود جدہ توں اک کشتی جس دا ناں رشدی سی اس نے رابغ بندرگاہ اُتے بھیج دی، تے اس طرح مذکورہ غلاف بہت سرعت دے نال مدینہ توں مکہ پہونچ گیا، ایہ غلاف عین ايسے دن مکہ پہونچا جس دن عام طور توں کعبہ دا غلاف تبدیل کيتا جاندا سی یعنی(۱۰)ذی الحجہ دے دن۔
جب ۱۳۴۴ھ وچ شریف حسن دے ھاتھ توں حجاز دی حکومت نکل گئی تے عبد العزیز بن سعود نے حجاز اُتے قبضہ کرلیا تاں کعبہ دا غلاف حسب معمول مصر توں آیا، لیکن ايسے سال منیٰ وچ محمل دا واقعہ پیش آگیا، تاں آئندہ سال مصر ی حکومت نے غلاف نئيں بھیجیا اس سال ۱۳۴۵ھ وچ ذی الحجہ دی پہلی تریخ نوں ابن سعود نے اپنے وزیر خزانہ شیخ عبد اللہ سلیمان نوں ایہ حکم دتا کہ ۱۰ذی الحجہ تک غلاف تیار ہوجانا چاہیدا، چنانچہ بر وقت غلاف تیار ہوگیا۔(٧۴۰)
غلاف کعبہ اگرچہ پہلے نیک اعمال وچ شمارکیا جاندا سی لیکن آہستہ آہستہ اسنوں وی حکومتاں نے اپنے لئے اک سیاسی حربہ بنالیا ايسے لئے ابن سعود نے ۱۳۴٦ ھ وچ عبداللہ مذکور نوں ایہ حکم دتا کہ کعبہ کاغلاف بنانے دے لئی اک مخصوص کار خانہ بنایا جائے اس نے مکہ دے ”محلہ اجیاد“ وچ وزارت خزانہ دے دفترکے سامنے اک ہزار پنج سو مربع میڑزمین ايسے کم دے لئی مخصوص کردتی تے چھ مھینہ وچ اک منزلہ عمارت بن دے تیارہو گئی ،تریخ وچ پہلی مرتبہ غلاف کعبہ دی تیاری دے لئی کوئی مخصوص جگہ بنائی گئی سی۔
اس دے بعد ملک نے ایہ حکم دتا کہ غلاف کعبہ دی تیاری دے لئی ہنددستان توں ایداں دے ماہر کاریگر لیائے جاواں جو باقاعدہ اسنوں زردوزی دے نال تیار کر سکن، کاریگراں دی فراہمی دا کم ہندوستان دے اک عالم شیخ اسماعیل غزانوی نے انجام دتا ۔
رجب ۱۳۴٦ھ دی ابتدا وچ ہندوستانی دا ریگر اپنے تمام لوازمات تے وسائل دے نال مکہ وچ داخل ہوئے جنہاں دے پاس کپڑا بننے دے بارہ سانچے سن، تے کپڑا بننے دے ماہر ین تے زردوزاں دی تعداد چالیس سی تے دوسرے ویہہ آدمی انہاں دے معاون سن اس طرح ايسے سال ذیقعدہ دے آخر تک خانہ کعبہ دا غلاف بہترین انداز وچ ايسے کارخانہ وچ تیار ہوگیا ۔ اس دا مخصوص کپڑا کالا تے ریشمی سی اسکے اندر بنائی وچ ہی ”لاالہ الا اللّٰہ محمدرسول اللّٰہ “ھرجگہ تحریر سی تے دوسرے حصہ اُتے کوئی نہ کوئی آیت قرآنی نقش سی ۔(٧۴۱)
پردہ دے شمالی حصہ وچ یعنی حجر اسماعیل دی طرف شاہ عبد العزیز دا ناں تحریر سی جس دا مضمون ایہ سی کہ ”یہ پردہ، مکہ معظمہ وچ خادم حرمین شریفین اعلیٰ حضرت امام عبد العزیز بن عبد الرحمن فیصل آل سعود شہنشاہ مملکت سعودیہ عربیہ دے حکم سے(۴٦)۱۳ھ وچ تیار کيتا گیا “۔
رمضان المبارک ۱۳۵۵ھ تک کعبہ دا پردہ ايسے کارخانہ وچ تیار ہُندا رہیا لیکن جدوں اس سال مصر تے سعودیہ حکومت دے اختلافات اک معاہدے دے بعد ختم ہوگئے تاں فیر ایہ طے ہوگیا کہ گذشتہ دی طرح حسب معمول خانہ کعبہ دا پردہ مصر توں آئے گا، لہٰذا حکومت مصر دے اس وعدے دے بعد مکہ دا کارخانہ بند کردتا گیا مصر توں آنے والے پردے اُتے ایہ تحریر درج ہُندی تھی:
”اعلیٰ حضرت بادشاہ مصر ، فاروق اول دے حکم توں ایہ پردہ تیار کيتا گیا، تے اعلیٰ حضرت عبد العزیز آل سعود بادشاہ سعودیہ عربیہ دے عہد وچ ۱۳۵۵ھ وچ اسنوں خانہ کعبہ دے لئی ہدایہ کیہ گیا“۔
یہ سلسلہ۱۳۸۲ھ تک چلدا رہیا اس دے بعد فیر مصر ی تے سعودی حکومتاں دے درمیان کچھ اختلافات پیدا ہوگئے جس دے نتیجہ وچ خانہ کعبہ دے پردہ دی تیاری دے لئی مخصوص کار خانہ دوبارہ شروع ہوگیا تے ہن کعبہ شریف دا غلاف ايسے کارخانہ وچ تیار ہُندا اے۔(٧۴۲)
خانہ کعبہ دا غلاف اٹھ ٹکڑےآں توں تیار ہُندا اے یعنی کعبہ دی چاراں دیواراں وچوں ہر دیوار دے لئی دو کپڑے ہُندے نيں جنھاں پہلے مسجد الحرام دے صحن وچ پھیلایا جاندا اے تے انہاں ٹکڑےآں نوں اک نال سل دتا جاندا اے ،فیر ہر دیوار دے غلاف نوں لپیٹ دتا جاندا اے، فیر کچھ لوک کعبہ دی چھت توں کچھ رسّیاں تھلے پھینکتے نيں تے انہاں وچ ایہ چاراں پردے باندہ دتے جاندے نيں تے انھاں چھت اُتے کھچ لیندے نيں۔
غلاف دا ایہ کم ہر سال(۸)ذی الحجہ نوں ہُندا اے تے فیر(۱۰)ذی الحجہ نوں پرانا پردہ اتار کر اس دی جگہ ایہ نواں پردہ لگیا دتا جاندا اے تے چند دن دے اندر کعبہ اُتے لٹکے ہوئے پردے اک نال سِل دتے جاندے نيں، کعبہ دے گرد جو پٹکہ ہُندا اے اس دے اٹھ حصے ہُندے نيں جنہاں اُتے آیات قرآنی تحریر ہُندیاں نيں تے انہاں آیات دے درمیانی فاصلہ وچ ”یَا حَنَّانُ“”یَا مَنَّانُ“ لکھیا رہندا اے۔
اس پٹکے دے علاوہ (حذام دے ناں سے) چار پارچے تے ہُندے نيں جنہاں اُتے سورہ قل ھو اللہ نقش ہُندا اے جنہاں نوں ھررکن پرپٹکے دے تھلے سلا جاندا اے انہاں دی سلائی دا طریقہ ایہ اے کہ کعبہ دی چھت توں لکڑی دے تختے باندہ کر لٹکادئے جاندے نيں تے سلائی کرنے والا انہاں اُتے بیٹھ کر حذام دی سلائی کردا اے۔(٧۴۳)
خادمان و خواجگان
سودھوسب توں پہلے معاویہ نے مسجد الحرام دی خدمت دے لئی کچھ غلام معین کيتے سن لیکن ہن کعبہ دے خدام تے خواجگان (اَغوات) نيں جو غلام نئيں نيں بلکہ انہاں دے آقااں نے انھاں آزاد کرکے کعبہ دی خدمت اُتے لگیا دتا اے، ہن انھاں مسجد الحرام دی طرف توں ہر مھینہ تنخواہ ملدی اے، تے انہاں دی باقاعدہ اک کمیٹی اے جس دا اک منتظم ہُندا اے، تے منتظم دے انتخاب دا طریقہ ایہ اے کہ جو شخص جِنّا زیادہ پرانا خادم ہُندا اے اسنوں اس دا منتظم بنادتا جاندا اے۔
ان خدام کافریضہ ایہ اے کہ مطاف (طواف کرنے دی جگہ) ،حجر اسماعیل (ع) تے مقام ابراہیم (ع) دی صفائی کرن، لائٹ دی سہولت ہونے توں پہلے ایہ لوک نماز مغرب توں نماز عشاء تک تے طلوع فجر توں لے کے سویراہونے تک شمعداناں وچ شمع روشن کرکے انھاں مسجد دے ستوناں اُتے لگے ہوئے فانوس دے اندر رکھ دیندے سن ۔ انہاں دے در میان اس طرح کاہر کم انجام دینے توں پہلے اک مخصوص رسم ہُندی سی جو گذشتہ دور توں چلی آرہی اے ۔
اک قول دے مطابق ”صلاح الدین ایولی“ یا ”نور الدین کرد“ نے سب توں پہلے مسجد النبوی دے لئی خادم معین کيتے سن ۔(٧۴۴)
کعبہ دے اندرونی حصہ دے غسل کادستور پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ (فتح مکہ)سے ابتک جاری اے اس دور وچ عام طور توں کعبہ کوھر سال دوبار غسل دتا جاتاہے اک بار حج شروع ہونے توں پہلے (یعنی ذیقعدہ دے اواخر وچ )اور دوسری بار حاجیاں دے مکہ توں چلے جانے دے بعد۔
غسلِ کعبہ دا طریقہ ایہ اے کہ جس دن کعبہ دی دہلائی دا وقت ہوتاہے کعبہ دے کلید داراں دا سرپرست آل شیبہ(٧۴۵) دے دوسرے کلید داراں دے نال طلوع آفتاب دے کچھ دیر بعد کعبہ دے پاس آتا اے فیر کعبہ دا دروازہ کھولاجاندا اے فیر کلید دار تے انہاں دے ہمراہ افراد آب گلاب توں بھرے ہوئے تشت تے گل سرخ دے عطر توں بھری شیشیاں تے عود و عنبر وغیرہ جداں عطر لےکے آتے نيں جو لوک کعبہ نوں غسل دیندے نيں اوہ کشمیری شالاں دی لنگی باندہے رہندے نيں ۔
اس دے علاوہ ایہ وی معمول اے کہ کلید د ار کعبہ ،بادشاہاں تے امراء تے وزیراں ہور قاضیاں تے ادارےآں دے سرپرستاں نوں (جو حج کرنے آتے نيں) اس سعادت وچ شرکت کيتی دعوت دیتاہے جدوں تمام ضروری وسائل آمادہ ہوئے جاندے نيں تاں فیر چاہ زمزم اُتے مامور افراد زمزم توں کچھ بالٹیاں پانی بھر کر کعبہ تک پہونچاندے نيں کلید دار انہاں نوں کعبہ دے اندر رکھ دیندے نيں انہاں تمام انتظامات دے بعد تمام مدعوین کعبہ دے اندر داخل ہُندے نيں جنہاں دی کمر اُتے لنگی تے ھاتھ وچ جھاڑو ہُندی اے (یہ جھاڑو اوقاف دا مدیر مھیا کردا اے ) تے فیر آب گلاب٧۴٦ توں مخلوط آب زمزم توں غسل کعبہ دا کم شروع کردے نيں ۔
پہلے کعبہ دے فرش ،اور اس دی دیواراں نوں غسل دتا جاندا اے فیر توں حد قامت انہاں اُتے گلاب ملیا جاندا اے ،اور فیر گل سرخ تے دوسرے عطراں توں دیواراں نوں معطر کيتا جاندا اے کعبہ دی دہلائی تے زمین تے دیواراں نوں خشک کرنے دے بعد تمام جھاڑواں نوں اوتھے موجود لوکاں وچ تقسیم کر دتا جاندا اے۔(٧۴٧)
”جمعیة الاخوان“ تے ابن سعود دے اختلافات
سودھو”فیصل دویش“ جو جمعیة الاخوان دا اک لیڈر سی اس نے اخوان نوں بھڑکاکر ابن سعود دے خلاف ایسی شورش برپا دی کہ جس نے ابن سعود نوں اک نويں مشکل وچ ڈال دتا اس نے اکتوبر۱۹۲٧ء وچ اپنی طرف توں کچھ فوج عراق تے نجد دی سرحد اُتے واقع” بصیہ“ نامی علاقہ وچ بھیجی تے اس فوج نے سرحد اُتے مامور کچھ فوجیاں نوں قتل کر ڈالیا جس دی وجہ توں سعودیہ تے انگلینڈ دی حکومتاں دے درمیان تناو پیدا ہوئے گیا تو” سر گلبرٹ کلوٹیون“ نوں حکومت انگلینڈ دی طرف توں سعودیہ روانہ کيتا گیا تاکہ اوہ اس بارے وچ سلطان عبدالعزیزسے مذاکرات کرے دونے دے درمیان جدہ وچ کچھ گفتگو تاں ہوئی مگر اس دا کوئی خاطر خواہ نتیجہ برآمد نہ ہوئے سکیا ۔
ان مذاکرات دے بعد سلطان، حجاز توں نجد آیا تے جمادی الاولیٰ ۱۳۴٧ ھ وچ اک جلسہ دا حکم دتا ایہ جلسہ ریاض دے شاہی محل وچ کیہ گیا جس وچ تقریباًشھری تے دیھاتی۸۰۰ علماء تے قبیلےآں دے سرداروںنے شرکت کيتی، مگر دویش تے ابن بجاد (جمعیة الاخوان دے اہم لیڈر)نے اس دا بائیکاٹ کيتا تے اوہ اس وچ شریک نہ ہوئے ۔
ابن سعود نے اپنی تقریر دی ابتداء وچ جزیرة العرب وچ اپنی اتحادی نوں ششاں دا تذکرہ کيتا تے فیر ایہ اعلان کيتا کہ وچ حکومت توں بالکل وکھ ہوئے رہیا ہاں تے ایہ عہد کردا ہاں کہ آپ لوک آل سعود وچ جس دا وی انتخاب کرن گے وچ اس دی بھر پور مدد کراں گا اس نے اپنی تقریر وچ انگلینڈ دے نال پیدا ہونے والے اختلاف دا ذمہ دار دویش نوں قرار دتا ابن سعود دا ایہ استعفیٰ حاضرین نے قبول نئيں کيتا تے سب نے اس دی دوبارہ بیعت کر لئی۔
اس جلسہ توں سب توں وڈا فائدہ ایہ ہويا کہ عوام دے جذبات اخوا ن دے خلاف بھڑک اٹھے مگر ابن بجاد تے فیصل دویش دے ساتھیاں نے اسنوں کوئی اہمیت ہی نہ دتی تے ا خوان دے درمیان ایہ مشہور کر دتا کہ ابن سعود جس دین و شریعت نوں برباد کررہیا اے ایہ اس دی تعمیر نو کرنا چاہندے نيں،ہور ابن سعود کفار دا دوست تے ہر کم وچ انہاں دا شریک ہور سلطنت و حکومت دا دلدادہ اے۔
”جمعیة الاخوان“ دے ایہ لوک عراق تے کویت دے علاقےآں وچ لُٹ مار کردے سن ایتھے تک کہ نجد ی قافلاں نوں وی پرت لیندے سن تے دوسرےآں نوں کیونجے کافر سمجھدے سن لہٰذا جے انھاں نوں ئی مل جاتاتھا تاں اسنوں قتل کر دیندے سن ابن سعود نوں ایہ دکھادی دے رہیا سی کہ اس دی تِیہہ سالہ محنت ضائع ہوئے جائے گی چنانچہاس نے نجد تے ”جمعیة الاخوان“ دے کافی لوکاں نوں اپناہمنوا بنا لیا جنہاں دے نال کچھ علماء وی سن تے انھاں نے مل کے ابن بجاد تے دویش دا مقابلہ شروع کر دتا ۔
شروع وچ انہاں دے درمیان پیغامات یا مکالمات دی رد وبدل ہوئی تاں ايسے دور وچ جدوں ابن بجاد دا اک آدمی اس دا خط لےکے ابن سعود دے پاس پہونچا تاں اس نے اسنوں سلام تک نئيں کيتا (کیونجے وہلوک اسنوں بدعتی سمجھدے سن )
المختصر ایہ کہ آخر دا ر جنگ و جدال دی نوبت پہونچ گئی جنگ دے دوسرے ہی دن ”جمعیة الاخوان“ دے پیر اکھڑ گئے تے اوہ میدان توں فرار کر گئے ابن بجاد وی فرار ہوئے گیا تے فیصل دویش نوں زخمی حالت وچ گرفتار کر ليا گیا ابن بجاد نے وی تن دن دے بعداپنے نوں حکومت دے حوالہ کر دتا تے فیر (مارچ۱۹۲۹ ء مطابق۱۳۴۸ھ) وچ اسنوں وی جیل بھیج دتا گیا ۔(٧۴۸)
”جمعیة الاخوان“ دے ہنگامےآں داخاتمہ
سودھو”ابن بجاد “ نوں شکست دینے دے بعد ابن سعود حجاز واپس آگیا اس وقت ابن بجاد جیل وچ سی ادہر دویش زخمیں دی شدت توں موت دے نیڑے سی لیکن اس دی جان بچ گئی تے اوہ کویت تے احساء دی سرحداں دی طرف چلا گیااس نے فیر اک جماعت اکٹھا کر لئی تے دوبارہ فتنہ و فساد شروع کر دتا تے اوہ آگے بڑھدا رہیا ایتھے تک کہ اس منزل تک پہونچ گیا کہ ریاض تے مکہ دے درمیان مواصلاتی نظام ٹوٹنے ہی والا سی چنا نچہ ابن سعود نے اسنوں ختم کرنے دی دوبارہ ٹھان لی اک سال تک دونے وچ پیغامات دا سلسلہ جاری رہیا آخر کار جدوں دویش نے اپنے اندر مقاومت دی ہمت نہ پائی تاں خود نوں انگلینڈ دی فوج دے حوالہ کر دتا (کیونجے اوتھے دیاں فوجاں وی اس بارے وچ مداخلت کر چکیاں سن)اور انگلینڈ دی فوج نے اسنوں ابن سعود دے حوالہ کردےا چنانچہ اس تریخ (یعنی۱۹۳۰ء ۱۳۴۹ھ)سے ”جمعیة الاخوان“ دے ایہ فتنے مکمل طور توں ختم ہوئے گئے تے ”جمعیة الاخوان“کے تمام لوک دوسرے تمام شھریاں دی طرح حکومت دے مطیع بن گئے تے سلطان عبد العزیز نے سکون دی سانس لی تے دوبارہ حکومتی نظام دی تعمیر شروع کردتی شھراں دے درمیان فون ،وائرلیس دے رابطے بر قرار کيتے ،مکہ و ریاض دے درمیان وائر لیس تے فون دا رابطہ برقرار کيتا۔(٧۴۹)
ملک سعود (جانشین عبد العزیز بن سعود) دے دور وچ ”جمعیة الاخوان“ دی کل تعداد ویہہ ہزار سی جنہاں وچوں دس ہزار افراد حجاز دے اندر تے بقیہ نجد وغیرہ دے علاقےآں وچ رہندے سن ایہ سب باقاعدہ مسلح ہُندے سن تے حکو مت توں انھاں وظیفہ (تنخواہ) وی ملدا سی البتہ کچھ لوک صرف اسلحہ ہی لیندے سن ”جمعیة الاخوان“ دی کاکر دگی ہن تک جاری اے ۔(٧۵۰)
احمد امین دا بیان
مصر دے مشہور و معروف صاحب قلم احمد امین نے وہابیاں دے بارے وچ تحقیق کردے ہوئے جو بیان دتا اے اس دا نقل کر نا وی ایتھے بیجا نہ ہوئے گا، موصوف کہندے نيں کہ وہابیاں نے جدید تمدن تے اپنی خوا ہشات توں مشکلات دے بارے وچ کدی غور ہی نئيں کيتا ، انہاں دے اکثر لوک دوسرے مسلم ملکاں نوں صرف اس لئی کہ انہاں وچ (ان دے عقیدہ دے مطابق)بدعتاں رائج نيں مسلم ملک ہی نئيں مندے انہاں دا ایہ نظریہ تھاکہ دوسرے مسلم ملکاں توں جھاد کرنا واجب اے جدوں ابن سعود کوحکومت ملی تاں اس دے سامنے دو طاقدیاں سن جنہاں دا نال دینے دے لئی اوہ مجبو ر سی اک دینی احکام دے زمام دار جو نجد وچ رہندے سن تے محمد بن عبد الوہاب دی تعلیمات دے سخت پیروتھے تے ہر نويں چیز دی مخالفت کرنا انہاں دے لئی ضروری سی ،ٹلیفون ،وائرلیس کاراں گاڑیاں سائیکل ورگی ہر چیز نوں بدعت تے دین دے خلاف قرار دیندے سن ۔
اور دوسری طاقت جدید تمدن دی موج سی جس دے بعض وسائل نوں حکومت دی سخت ضرورت سی، لہٰذا حکومت نے انہاں دونے طاقتاں دے درمیان دا راستہ اختیار کيتا ،یعنی دوسرے اسلامی ملکاں نوں مسلمان منیا تے دینی تعلیمات دے نال نال عصری تے دنیوی تعلیمات نوں وی رائج کيتا تے حکومت دے نظام نوں جدید نظام توں وی اسيں آہنگ کر کے اپنے ملک وچ وائرلیس ،گاڑیاں ،جھاز وغیرہ لیانے دی اجازت وی دیدی ا سی طرح دے دوسرے اقدامات وی کيتے واقعاًعلمائے نجد تے رفتار زمانہ ہور صحرائی جھالت تے جدید تمدن دی خواہشات دے درمیان سازگاری پیدا کرنا کتنا مشکل کم سی۔(٧۵۱) [۳۶]
وہابیت دے آغاز توں وہابیاں دی یھی کوشش رہی اے کہ اس مذہب کوپوری دنیا وچ پھیلا دتا جائے، تے ايسے مقصد دے تحت نجد وحجاز اُتے غلبہ پانے دے لئی قرب وجوار دے علاقےآں اُتے وی دست درازی کی، لیکن ایہ لوک اپنی تمام تر کوششاں دے بعد وی کوئی خاطر خواہ نتیجہ حاصل نہ کرسکے،اور لوکاں نے انہاں دی دعوت نوں قبول نئيں کيتا۔
لیکن حجاز اُتے غلبہ پانے دے بعد چاہے پہلی مرتبہ وچ ہوئے کہ محمد علی پاشا دے حملے دے ذریعہ وہابیاں دے قبضہ توں کڈیا گیا، یا دوسری مرتبہ ہوئے جو جاری رہیا، جداں کہ اساں اس دی تفصیل وی بیان کيتی، اس بہترین موقع توں انھاں نے فائدہ اٹھایا اوہ اس طرح کہ جو لوک وکھ وکھ تھانواں توں حج دے زمانہ وچ حج وزیارات دے لئی مکہ ومدینہ جاندے سن تے انہاں وچ اس دعوت نوں قبول کرنے دی ذہنیت وی پائی جاندی سی انہاں اُتے وہابیاں نے کم کرنا شروع کردتا، تے انہاں نوں اپنے عقائد تے نظریات دی تعلیم دینا شروع کی، تاکہ انہاں دے ذریعہ ایہ مذہب دنیا دے تمام گوشےآں وچ پھیل جائے، تے جداں کہ آپ حضرات جاندے نيں کہ دنیا دے مختلف گوشہ وکنار وچ ایداں دے افراد دے ذریعہ ہی ایہ مذہب پھیلا اے جو حج دے لئی مکہ ومدینہ جاندے سن تے وہابیاں دے تحت تاثیر واقع ہوجاندے سن ۔
قارئین کرام! اسيں ایتھے دنیا دے مختلف ملکاں وچ وہابیت پھیلنے دی کیفیت تے طور طریقہ نوں بیان کردے نيں، توجہ رہے کہ وہابیت دے پھیلانے دی جس قدر کوششاں کيتیاں گئیاں نيں اِنّی زیادہ وہابیت نئيں پھیلی اے جو خود وہابیاں دے تصور دے خلاف اے کیونجے ایہ لوک تاں پوری دنیا وچ وہابیت نوں پورے آن بان توں پھیلیانا چاہندے سن تے اس دی وجہ وی اسيں پہلے بیان کرچکے نيں۔
وہابیت ہندوستان وچ
سودھوسر زمین ہندوستان قدیم زمانہ توں مختلف ادیان تے مذاہب دا مرکز رہیا اے، ہندوستان وچ ہر نويں نظریہ نوں قبول کرلیا جاندا سی بشرطیکہ اوہ نظریہ جواب دہندہ وی ہوئے یعنی لوکاں دی نظر وچ کامل ہوئے ناقص نہ ہو، ايسے وجہ توں ہندوستان وچ وی وہابیت دا نفوذ ہونے لگیا تے لوکاں وچ بہت ساریاں بحث وگفتگو ہوئی۔
چنانچہ مولوی اصغر علی ہندی فیضی صاحب، شیخ حسین حلمی استامبولی نوں اک خط لکھدے نيں، (اس دی فوٹو کاپی کتاب الصواعق الالہٰیہ مولف شیخ سلیمان نجدی (برادر محمد بن عبد الوہاب ) تے کتاب فتنة الوہابیة سید احمد زینی دحلان وچ چھپ چکی اے۔
اس خط وچ تحریر سی کہ ”چند ریک“ نامی یومیہ اخبار دی اک کاپی آپ نوں بھیجی جارہی اے، جس وچ اک مناظرہ دا خلاصہ موجود اے جو(۱۴)٧٦ توں ۱۲(۴)٧٦تک شھر ”کالی کٹ“ وچ اہل سنت تے مجاہدین (وہابیاں) دے درمیان ہويا، اس دے بعد اس خط وچ تحریر اے کہ ساڈے ملک وچ کچھ بدعت گذار پیدا ہوگئے نيں مثلاً وہابی ،(جنہاں دا ناں مجاہدین اے ) تے ”مردودی“ جنہاں دا نواں ناں جماعت اسلامی اے، تے قادیانی تے اہل قرآن جنہاں دا عقیدہ فقط حفظ قرآن اے تے احادیث رسول نوں نئيں مندے، اس دے بعد اس خط وچ تحریر اے کہ وہابیاں نے ساڈے ملک وچ مدرسے کھولے نيں مثلاً ”اریکوٹ“ وچ مدرسہ ”سُلَّمُ السَّلاٰم“ تے شھر ”بولکل“ وچ مدرسہ ”مدینة العلم“اور شھر ”ولانور“ وچ مدرسہ” انصاریہ“ ۔
قارئین کرام !اس خط دے ذریعہ ایہ گل واضح تے روشن ہوجاندی اے کہ ہندوستان دے دوسرے اسلامی فرقے شدت دے نال وہابیت توں بر سرِ پیکار سن، اساں پہلے وی وہابیت دی ردّ وچ ہندوستانی علماء دی طرف توں لکھی جانی والی کتاباں دی طرف اشارہ کيتا اس وقت ہندوستان وچ وہابیت دی ترویج کرنے والے دو علماء دے بارے وچ مختصر طور اُتے بیان کردے نيں:
سید احمد هندی
سودھوسید احمد بن محمد عرفان (حضرت امام حسن مجتبیٰ ں دی نسل سے) محرم۱۲۰۱ھ دے شروع وچ شھر بریلی وچ پیدا ہوئے، موصوف نے اپنی تعلیم لکھنو شھر وچ شروع دی تے فیر اعلیٰ تعلیم دے لئی دہلی پہونچے تے وہاں۱۲۲۲ھ تک شاہ عبد العزیز صوفی، شاہ ولی اللہ دے وڈے فرزند دے سامنے زانوئے ادب تہ کيتے، کہیا ایہ جاندا اے کہ سید احمد نے اپنے نظریات نوں شاہ عبد العزیز توں حاصل کيتے نيں جنہاں دی وجہ توں بعد وچ بہت شھرت ہوئی۔
چند سال تعلیم حاصل کرنے دے بعد سید احمد نے لوکاں نوں وعظ ونصیحت کيتی خاطر چند دینی سفر کيتے (جس وچ اپنے نظریات تے افکار دی تبلیغ کی) سید احمد دے بعض نظریات عربی وہابیاں دے نظریات توں ملدے سن کیونجے ایہ وی انبیاء تے مرسلین دی یاد وچ جلسہ ومجالس نوں عبادتِ خداوندی دے خلاف مندے سن ۔
سید احمد دے نال سفر وچ انہاں دے شاگرداں وچ سب توں نیڑے دو افراد منے جاندے سن انہاں وچوں اک انہاں دے بھتیجے مولوی محمد اسماعیل صاحب جنھوںنے کتاب ”صراط المستقیم“ (اردو ) لکھی، چنانچہ ایہ کتاب سید احمد دے پیروکاراں دے نزدیک بہت اہم کتاب اے، انہاں وچوں دوسرے جناب مولوی عبد الحی نيں جو عبد العزیز دے داماد سن ۔
سید احمد دی تبلیغ دا اثر تمام جگہاں اُتے ہونے لگا، تے ہزاراں مسلمان انہاں دیاں گلاں دے عاشق ہوگئے، تے خلیفہ حق تے مہدی منتظر دے عنوان توں انہاں دی بیعت ہونے لگی، مولوی عبد الاحد جنھوںنےسید احمد دی سیرت دے بارے وچ اک کتاب لکھی اے، اس طرح کہندے نيں : سید احمد دی تبلیغ دا ایہ اثر سی کہ تقریباً چالیس ہزار ہندو مسلمان ہوگئے ۔
سید احمد۱۲۳۲ھ وچ حج دے لئی اپنے وطن توں نکلے تے راستہ وچ چند مھینہ کلکتہ وچ قیام کیہ انہاں دا ایہ سفر دو سال تک جاری رہیا، واپسی اُتے انھاں نے ایہ منصوبہ بنا لیا کہ پنجاب وچ سکھاں تے ہندواں دی حکومت دے خلاف اعلان جھاد کرن ،اور جس وقت کابل تے قندہار دے مسلماناں نے انہاں دی مدد دا وعدہ کيتا تے اوہ مطمئن ہوگئے، تاں انھاں نے۱۲۴۱ھ وچ اپنے حملے دا آغاز کردتا، انہاں دے ساتھیاں دی تعداد دس یا گیارہ ہزار سی جو انہاں دے نال بھادرانہ طور اُتے جنگ کردے سن ۔
سید احمد نے پشاور دے حدود اُتے وی حملہ کيتا، تے ایہ حملے کئی سال تک جاری رہے، آخر کار۱۲۴٦ھ وچ بالکوٹ دے علاقہ وچ اک سخت جنگ ہوئی تے سید احمد قتل کردئے گئے، تے انہاں دے اکثر سپاہی بھج نکلے۔(٧۵۲)
اس سلسلہ وچ احمد امین صاحب کہندے نيں کہ جدوں سید احمد حج کرنے دے لئی گئے تاں اوتھے اُتے انھاں نے محمد بن عبد الوہاب دے مذہب نوں اختیار کرلیا، تے جدوں ہندوستان واپس لوٹے تاں اوتھے انھاں نے وہابیت دی تبلیغ شروع کردتی، قبور دی زیارت، کسی نوں شفیع قرار دینا وغیرہ نوں حرام قرار دتا تے ایہ اعلان کيتا کہ ہندوستان دار الحرب اے نہ کہ دار الاسلام، تے ایتھے مسلماناں اُتے جھاد واجب اے۔
چنانچہ موصوف تے انہاں دے پیرو کار انگلینڈ دی حکومت (چونکہ اس وقت ہندوستان انگریزاں دے قبضہ وچ سی) توں مقابلہ کر بیٹھے، طرفین وچ ہور دشمنی ودھدتی گئی، تے بوہت سارے مسلمان مارے گئے جس دا کوئی خاص نتیجہ وی نہ نکلیا۔(٧۵۳)
سید احمد دے بعد انہاں دے شاگرد کرامت علی انہاں دے جانشین ہوئے، تے کرامت علی صاحب نے نماز جمعہ دے واجب ہونے دا فتویٰ دتا، لیکن دیار مسلمین نوں دار الحرب دا ناں نئيں دتا۔(٧۵۴)
قارئین کرام!توجہ رہے کہ ایہ سید احمد، مشہور ومعروف سر سید احمد خان دے علاوہ نيں، ایہ دونے ہمعصر سن تے دونے ہندوستان دی آزادی دے لئی انگریزاں توں مقابلہ کررہے سن، لیکن سر سید احمد خان دا نظریہ تھاکہ جنگ تے خونریزی دا کوئی خاص فائدہ نئيں اے، بلکہ وھی حربہ استعمال کيتا جائے جو انگریزاں نے اپنا کر ہندوستان تے دوسرے علاقےآں اُتے قبضہ کيتا اے، یعنی علم وصنعت تے ثقافتی ترقی کيتی جائے تے مدارس کھولے جاواں تاکہ تمام لوک پڑھ لکھ کے انہاں دا مقابلہ کرسکےں، یھی سر سید احمد خان سن جنھوںنے ہندوستان دی مشہور ومعروف” علی گڈھ مسلم یونیورسٹی “ دی بنیاد پائی ۔
مولوی اسماعیل دہلوی
سودھوخواجہ محمد حسن ہندی مولف کتاب الاصول الاربعة فی تردید الوہابیة (یہ کتاب فارسی وچ اے ) کہندے نيں کہ ہندوستان وچ اس فرقہ (وہابیت ) دا سب توں پہلا استاد مولوی اسماعیل دہلوی سن جو تقریباً ۱۲۵۰ھ وچ رونما ہوئے، تے انھاں نے محمد بن عبد الوہاب دی کتاب توحید نوں فارسی وچ ترجمہ کيتا جو ”تقویة الایمان“کے ناں توں ہندوستان وچ چھپ چکی اے، تے اس دے بعد مسلماناں نوں بھڑکانے دے لئی کتاب صراط المستقیم تے دوسرے رسالے لکھے، انہاں دے شاگرداں دی فھرست وچ عبد اللہ غزنوی، نذیر حسین دہلوی، صدیق حسن خان بھوپالی، رشید احمد گنگوھی تے مدرسہ دیوبند دے کچھ طلباء وی نيں جنھوںنے بوہت سارے مسلماناں نوں اس جال وچ پھنسانے دے لئی بہت ساریاں کتاباں تے رسالے لکھے۔
اس فرقہ نے دو طریقے اپنائے کچھ نے خود نوں اہل سنت کہیا تے کِسے دی تقلید کرنے توں انکار کيتا تے گذشتہ علماء، صالحین تے اولیاء نوں مشرک تے بدعت گذار کہیا۔
اورکچھ نے نفاق دے راستہ نوں اپنایا تے اپنے نوں پردہ حنفیت (ابو حنیفہ دے تابع) وچ اپنے نوں چھپا لیا، جو ظاہراً حنفی مذہب نيں لیکن اعتقاد دے لحاظ توں پہلے والے فرقہ دے ہم آہنگ نيں، کیونجے جے اوہ وی وہابیت نوں قبول کرلیندے تاں لوکاں دی نفرت دا شکار ہوجاندے، گویا انھاں نے اس مکر وحیلہ توں اپنے مقصود نوں حاصل کرنے دے لئی ایہ راستہ اختیار کيتا، تے واقعاً ایہ اپنے مقصد وچ کامیاب وی ہوگئے، لیکن اس فرقہ دا ضرر رساں ہونا مسلماناں دے عقائد نوں خراب کرنے تے مسلماناں نوں اسیر کرنے وچ پہلے فرقے توں کدرے زیادہ رہیا، اس بناپر ساڈی اس کتاب دے مخاطب وی ايسے فرقہ نال تعلق رکھدے نيں۔(٧۵۵)
نذیر حسین
سودھونذیر حسین صاحب اسماعیل دہلوی دے شاگرد سن کہ جنھاں نے وی دہلی وچ وہابیت دی علمبرداری کی، تے وہابیت دے عقائد دے سلسلہ وچ فتوے دئے، محمد عبد الرحمن حنفی نے ”سیف الابرار“ نامی کتاب انھاں دے عقائد دی ردّ وچ لکھی، جس دے بارے وچ اسيں پہلے وی بیان کر چکے نيں، ایہ کتاب نذیر حسین دے تقلید نہ کرنے دے فتوے دی ردّ وچ لگھی گئی اے۔
سید محمد سنوسی (شمالی آفریقہ وچ )
سودھوسید محمد تقریباً ۱۸۰۰ء شھر” مستغانم“ (الجزائر) وچ پیدا ہوئے، موصوف پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں منسوب اک اصیل خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔
موصوف نوں بچپن ہی توں تعلیم دا بہت شوق سی تے وڈے متقی تے پرہیزگار سن، انھاں نے دینی علوم ” فاسی یونیورسٹی“(٧۵٦) وچ حاصل کيتے،اور اس دے بعد شمالی افریقہ واپس گئے تے بوہت سارے شھراں دا سفر کيتا، تے اوہ دینی امور دی اصلاح دے لئی تبلیغ کيتاکردے سن، اس دے بعد حج کرنے دے لئی مکہ معظمہ گئے، تے اس سفر وچ کافی عرصہ تک مکہ معظمہ وچ رہے، تے وہابی اساتیذ توں اس مذہب دی تعلیمات حاصل کيتی تے ۱۸۴۳ء وچ شمالی افریقہ واپس چلے گئے، تے ”طرابلس“ (لیبی) وچ سکونت اختیار کيتی، تے اوتھے وہابیت دی تبلیغ وچ مشغول ہوگئے چنانچہ اوتھے دے لوک وی دستہ دستہ انہاں دے پاس آندے سن، اس وقت طرابلس عثمانیاں دے ماتحت سی ايسے لئے عثمانی حکام، سید محمد دے نفوذ توں خوف ز دہ سن، رفتہ رفتہ انہاں دونے دے درمیان تعلقات خراب ہونے لگے، جس دی بنا اُتے سید محمد لیبی دے جنوبی صحرائی علاقہ ”واحہ جغبوب“ پہونچ گئے۔
اور آخر کار موصوف ۱۸۵۹ء وچ اس دنیا توں چل بسے،جدوں کہ انہاں دا ایہ مذہب شمالی افریقہ دے بعض اہم علاقوںمیں پھیل چکيا سی، اس دے بعد انہاں دا بیٹا سید مہدی اپنے باپ دا جانشین ہويا تے باپ دی سیرت اُتے چلدے ہوئے وہابیت دی تبلیغ وچ مشغول ہوگیا۔(٧۵٧)
یہ سی امریکن رائٹر ”لوتروپ ستوادارد“ دی تحریر دا خلاصہ، اس دے بعد شکیب ارسلان صاحب اس کتاب دے حاشیہ وچ کہندے نيں کہ ”سنوسیوں“ دی یورپیاں نال دشمنی ”اویش“(٧۵۸) دے دوسرے فرقےآں توں زیادہ سخت اے، انہاں دا نعرہ کفار توں جھاد تے انہاں دے مقابلہ وچ مسلماناں نوں جمع کرنا اے، سیدی(٧۵۹) محمد علی جو طریقہ سنوسی دے مذہبی رہبر نيں اپنے فقھی نظریات وچ مستقل نيں تے کِسے وی مذاہب اربعہ دے مقید نئيں نيں، (لیکن حاشیہ وچ ایہ وضاحت کيتی گئی کہ مولف (یعنی شکیب ارسلان) نے سیدی احمد شریف (سیدی محمدبن علی دے پوتے تے خلیفہ)سے اس مسئلہ دی واقعیت دے بارے وچ سوال کيتا تاں انھاں نے انکار کردے ہوئے کہیا کہ ساڈے دادا سلف صالح (جس طرح توں وہابی لوک کہندے نيں) دے تابع سن بھر حال سید محمد ۱۸۳۹ء وچ جدوں جامع الازھر گئے تاں اوتھے دے اک استاد نے انہاں نوں استقلال فکر توں روکیا، تے فتویٰ دتا کہ ایہ گل شریعت دے خلاف اے، ايسے طرح ایہ شبہ وی پیدا ہوگیا سی کہ اوہ مکہ وچ وہابیاں دی صحبت وچ رہ کے انہاں دے اصول دی طرف مائل ہوگئے سن، (اگرچہ حاشیہ وچ کہیا گیا اے کہ سنوسی اس گل نوں نئيں مندے)۔
سید محمد نے پہلے سید احمد بن ادریس فاسی (شیخ قادریہ) توں اتفاق کيتا لیکن انہاں دے انتقال دے بعد اپنا اک نواں مذہب بنالیا، تے ۱۸۵۵ء وچ اپنے مرکز نوں ”جغبوب“ وچ قرار دتا، آہستہ آہستہ ایہ شھر مبشرین اسلام دا سب وڈا مدرسہ بن گیا، تے سنوسیاں دی تعداد (سٹھ ستر سال پہلے) تقریباً چالیس لکھ دسی جاندی سی، افریقی قبیلےآں وچ سنوسیاں دے اسلام پھیلانے دا طریقہ ایہ ہُندا سی کہ چھوٹے سیاہ فام غلامیں نوں خریدکر اپنے مدرسہ وچ لے جاندے سن تے اوتھے اُتے انہاں دی تعلیم وتربیت ہُندی سی، تے جدوں اوہ کافی وڈے ہوجاندے سن تے تعلیم و تربیت حاصل کرلیا کردے سن تاں انہاں نوں آزاد کردتا کردے سن تاکہ اپنے قبیلےآں وچ جاکے لوکاں دی ہدایت کرن، چنانچہ اس مدرسہ توں ہر سال سیکڑاں دی تعداد وچ مبلغ نکلدے سن تے پورے افریقہ وچ سومالی سواحل توں لے کے سنگالی سواحل تک یعنی شمال توں غرب افریقہ تک ایہ لوک پھیل جایا کردے سن، تے اوتھے اُتے تبلیغی مشن نوں اگے بڑھاندے سن ۔
سید محمد تے اس دے جانشین افراد دا اصلی ہدف تے مقصد ایہ سی کہ جے اساں افریقہ وچ اسلام پھیلادتا تاں فیر انگریزاں دے نفوذ نوں ختم کرسکدے نيں۔(٧٦۰)
قارئین کرام!ایتھے اُتے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ سید محمد سنوسی صاحب وہابی مذہب پھیلارہے سن یا اک مستقل مذہب دی تبلیغ کيتا کردے سن، شواہد تے بوہت سارے قرائن موجود نيں کہ اوہ اپنے مخصوص مذہب دی تبلیغ کيتا کردے سن، وہابی مذہب دی تبلیغ نئيں کيتا کردے سن ۔
سب توں پہلے جو شخص وہابیت دے تحث تاثیر واقع ہويا، تے نجد وحجاز توں باہر اس دی تبلیغ وچ قدم اٹھایا اے اوہ ”شیخ عثمان دان فودیو“ مغربی سوڈان دے ”فولا“ (یا فلالی) قبیلہ توں نيں، چونکہ جدوں اوہ حج دے لئی مکہ معظمہ پہونچے تاں وہابیاں دے مذہب توں متاثر ہوئے تے فیر انہاں توں تعلیم حاصل کرکے اپنے وطن واپس لوٹے تے وہابیت دی تبلیغ شروع کردتی، چنانچہ سوڈان وچ موجود رسم ورواج جو انہاں دی نظر وچ بدعت دکھادئے انہاں سب توں مقابلہ کرنا شروع کردتا۔
شیخ عثمان نے اپنے دینی تعلقات نوں بروئے کار لاندے ہوئے اپنے قبیلے دے متفرق افراد نوں اک فلیٹ فارم اُتے جمع کرلیا تے انہاں دی مدد توں اوتھے دے بت پرست قبیلےآں نال جنگ کرنا شروع کردتی، ۱۸۰۴ء توں انہاں دے درمیان جنگاں کاسلسلہ شروع ہوگیااور ۱۸۰٦ء توں پہلے پہلے انھاں نے سوڈان وچ ”سوکوتورا“ نامی علاقہ اُتے اپنی مستقل حکومت تشکیل دتی جو وہابی بنیاداں اُتے قائم سی تے اس حکومت دا دائرہ ”تمبکتو“ تے دریائے ”چاد“ تک پھیلا ہويا سی، ایہ حکومت اک صدی تک قائم رہی، لیکن اس دے بعد انگریزاں نے اس اُتے حملے کرکے اپنے قبضے وچ لے لیا۔(٧٦۱)
شیخ عثمان دا اک نظریہ ایہ وی سی کہ میت اُتے دردو تے سلام بھیجنا یا انہاں اولیاء دی یادگار منانا جو اس دنیا توں گذر چکے نيں جائز نئيں اے، ايسے طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اپنی بولی نال کيتی ہوئی تمجید وتعریف دے منکر سن ۔(٧٦۲)
وہابیت ، سوماترا وچ
سودھوسوماترا توں ۱۸۰۳ء وچ تن افراد حج دے لئی گئے تے مدینہ وچ قیام کيتا تے وہابیاں دے بہت زیادہ تحت تاثیر واقع ہوگئے،اور جدوں اپنے وطن واپس ہوئے تاں اوتھے وہابیت دی تبلیغ کرنے لگے،اوران دے نظریہ توحید کوپھیلیانا شروع کيتا،اور اس سلسلہ وچ بہت زیادہ شدت عمل توں کم لیا۔
ان لوکاں نے اولیاء اللہ توں توسل نوں حرام قرار دیدتا، ہور شراب خوری، قمار بازی تے قرآن مجید دے ہور مخالف کمیں توں روکیا۔(٧٦۳)
اس زمانہ وچ مذہب وہابیت دے مننے والےآں تے غیر مسلمیں وچ کافی جنگ وجدال ہوئی،۱۸۲۱ء وچ ھالینڈ نے (جو انگریزاں دے قبضہ وچ سی) اوتھے دے وہابی مسلماناں نال جنگ کرنا شروع کردتی، چنانچہ ایہ سلسلہ تقریباً سولہ سال تک جاری رہیا، آخر کار ھالینڈ وہابیاں اُتے غالب آگیا۔(٧٦۴)
مصر دے شیخ محمد عبدہ وہابیاں دی دو چیزاں اُتے عقیدہ رکھدے سن :
اک بدعتاں توں مقابلہ کرنا دوسرے جھاد دا دروازہ کھلا رہنے دا عقیدہ رکھنا، اوہ رواق عباسی جامع الازھر(٧٦۵) وچ تفسیر دا درس کہندے سن، اس موقع توں انھاں نے فائدہ اٹھایا تے پرستش صالحین (یعنی اولیاء اللہ دی یاد گار منانے)، زیارت قبور، شفاعت تے توسل وغیرہ دے بارے وچ کافی کچھ کہیا،اسی طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی یوم ولادت دے موقع اُتے جشن منانے نوں ممنوع قرار دتا، تے کہیا کہ اس جشن دے خرچ نوں فقراء دی تعلیم اُتے خرچ کيتا جائے۔
موصوف نے سورہ ”عمّ یتسائلون“ دی تفسیر وچ انہاں تمام ممنوعہ چیزاں نوں بیان کيتا اے۔
شیخ محمد عبدہ تے وہابیاں دے دوسرے طرفداراں وچ اک اہم فرق ایہ سی کہ موصوف دین تے دنیا دے بارے وچ بہت زیادہ معلومات رکھدے سن ،دنیا بھر دے حالات تے اس دے نشیب وفراز توں آگاہ سن، اس دی وجہ ایہ سی کہ موصوف فرانس دے کلچر توں کافی اطلاع رکھدے سن تے یورپ دے متعدد سفر وی کيتے سن، ہور علمائے فلاسفہ تے مغربی سیاستمداراں دے نال ملاقات رکھدے سن، تے ايسے وجہ توں انھاں نے ایہ طے کيتا کہ محمد بن عبد الوہاب دی دعوت نوں نفسیاتی تے معاشرہ شناسی دے تحت پیش کيتا جائے۔ اس سلسلہ وچ شیخ محمد عبدہ دی انہاں دے شاگرد سید محمد رشید رضا نے مدد کيتی تے انہاں دے عقائد تے نظریات ”المنار“ نامی مجلہ وچ نشر کيتے تے عالم اسلام تک پہونچائے۔(٧٦٦)
مراکش وچ شیخ ابو العباس تیجانی نے وی محمد بن عبد الوہاب دی طرح لوکاں نوں اس طرح دی بدعتاں تے قبراں دی زیارت توں روکیا، چنانچہ بوہت سارے لوکاں نے اس دی پیروی کی، لیکن اوہ اپنی اس دعوت وچ کامیاب نہ ہوسکے۔(٧٦٧)
ہور دیکھو
سودھوکتابیات
سودھوآل شیخ : شیخ عبد الرحمن بن حسن، محمد بن عبد الوہاب دا پوتہ، متوفی۱۲۸۵ھ۔
۱۔ فتح المجید فی شرح کتاب التوحید محمد بن عبد الوہاب ، طبع مکہ معظمہ، مکتبہ سلفیہ، پنجواں ایڈیشن۔
۲۔ رسالہ شرح حال جدّ وآغاز دعوت وہابیت ، اس رسالہ دا متن تریخ ابن بشر ج۲ ص(۲۳)تا(۲٦)پر وی موجود اے۔
آلوسی: سید محمود، متوفی ۱۲٧۰ھ ۔
آنٹونیوس: (جرج) متوفی ۱۹۴۲ء۔
قظة العرب، طبع بیروت، ۱۹٦۹ء، تیسرا ایڈیشن۔
ابن اثیر : علی بن محمد شیبانی جزری، متوفی ٦۳۰ھ۔
الکامل، طبع مصر ، ۱۳۵٦ھ، ناشر منیریہ۔
ابن الاثیر : مبارک بن محمد جزری، متوفی٦۰٦ھ۔
النھایہ، طبع مصر دار احیاء الکتب العربیہ۔
ابن ایاس: محمد بن احمد بن ایاس، متوفی ۹۳۰ھ۔
۱۔ بدایع الزہور فی وقایع الدہور، طبع قاہرہ، ۱۹٦۱ء۔
۲۔ المختار من بدایع الزہور، طبع بیروت،۱۹٦۰ء۔
ابن بشر: عثمان بن بشر نجد ی، متوفی ۱۲۸۸ھ۔
عنوان المجد فی تریخ نجد ، طبع ریاض، مطبعة الیوسفیہ۔
ابن بطوطة: محمد بن عبد اللہ طنجی، متوفی٧٧۹ھ۔
تحفة النظار معروف بہ رحلة ابن بطوطہ، طبع مصر ۱۹۳۸ء۔
ابن تیمیہ : احمد بن عبد الحلیم حرانی، متوفی٧۲۸ھ۔
۱۔ الایمان، طبع بیروت۔
۲۔ الجواب الباہر فی زوار المقابر، طبع مصر ، مطبعہ سلفیہ۔
۳۔ الراعی والرعیة، طبع مصر ۔
۴۔ کتاب الرد علی الاخنائی، طبع مصر مطبعہ سلفیہ۔
۵۔ رفع الملام عن ائمة الاسلام، طبع بیروت۔
٦۔ السیاسیة الشرعیہ فی اصلاح الراعی والرعیة، طبع مصر ، دار الکتاب العربی۔
٧۔ العبودیة، طبع بیروت۔
۸۔ الفتاوی الکبری، دار المعرفة، طبع بیروت۔
۹۔ مجموعة الرسالے الکبریٰ، طبع بیروت،۱۹٧۲ء، دوسرا ایڈیشن۔
۱۰۔ منھاج السنة النبویہ، طبع قاہرہ، مکتبہ دار المعروبہ۔
ابن جبیر: محمد بن احمد بن جبیر اندلسی، متوفی٦۱۴ھ۔
رحلة ابن جبیر، طبع بغداد ،۳۱۵٦ھ ق
ابن الجوزی: عبد الرحمن بن علی بن الجوزی متوفی۵۹٧ھ۔
المنتظم فی تریخ الامم، طبع حیدر آباد دکن، ۱۳۵۸ھ۔
ابن حجر: احمد بن علی عسقلانی، متوفی۸۵۲ھ۔
الدرر الکامنة فی اعیان الماة الثامنہ، دار الکتب الحدیثہ، طبع مصر ۔
ابن حنبل: احمد بن محمد بن حنبل شیبانی مروزی، متوفی ۲۴۱ھ۔
مسند احمد بن حنبل، طبع مصر ، مطبعہ میمن یہ، ۱۳۱۳ھ۔
ابن خلکان: احمد بن محمد، متوفی٦۸۱ھ۔
وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، طبع مصر ، با تصحیح مُحییّ الدین عبد الحمید۔
ابن السویدی: عبد الرحمن بن عبد اللہ السویدی، متوفی ۱۸۰۵ء۔
تریخ بغداد ، یا حدیقة الزوراء فی سیرة الوزراء، بحثی در عراق دی تریخ در نیمہ قرن ۱۸، طبع بغداد ،۱۹٦۲ء۔
ابن شاکر: محمد بن شاکر حلبی دمشق ی ملقب بہ صلاح الدین، متوفی٧٦۴ھ۔
فوات الوفیات، جو وفیات الاعیان ابن خلکان دے خاتمہ وچ موجود اے، با تصحیح و تحقیق مُحییّ الدین عبد الحمید، طبع مصر ۔
ابن طولون: شمس الدین محمد صالحی دمشق ی حنفی متوفی۹۵۳ھ۔
۱۔ مفاکہة الخلان فی حوادث الزمان، نويں تے دسويں صدی دی مصر تے شام دی تریخ، طبع قاہرہ، دار الاحیاء الکتب العربیہ ،۱۹٦۲ء۔
۲۔ اعلام الوریٰ، بمن ولیّ نائباً من الاتراک بدمشق الشام الکبریٰ، طبع دمشق ، ۱۹٦۴ء۔
ابن عبد البرّ: یوسف بن عبد اللہ بن محمد بن عبد البرّ، متوفی ۴٦۳ھ۔
الاستیعاب فی اسماء الاصحاب، طبع مصر ، المکتبة التجاریہ۔
ابن عماد : عبد الحيّ بن عماد الحنبلی، متوفی ۱۰۸۹ء۔
شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، بیروت آفسیٹ، المکتبہ التجاری للطباعة والنشر۔
ابن قیم الجوزیہ: محمد بن ابی بکر دمشق ی حنبلی،٧۵۱ھ ،ابن تیمیہ دے خاص شاگرد۔
۱۔ اعلام الموقعین، طبع مصر ، مطبعہ سعادت، ۱۳٧۴ھ۔
۲۔ الکافیة الشافیة فی الانتصار للفرقة الناجیة، ابن تیمیہ تے خود اپنے اعتقاد تے نظریات دے بارے وچ چار ہزار توں وی زیادہ اشعار دا مجموعہ، ہمراہ با شرح قصیدہ بنام توضیح المقاصد،طبع بیروت، ۱۳۹۲ھ،
ابن کثیر: ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر دمشق ی، متوفی ٧٧۴ھ۔
البدایة والنھایة، طبع بیروت ۱۹٦٦ء۔
ابن ماکولا: علی بن ھبة اللہ عجلی ملقب بہ سعد الملک، متوفی۴٧۵ھ۔
الاکمال فی الموتلف والمختلف فی اسماء الرجال، طبع حیدر آباد دکن، ۱۳۸۱ھ۔
ابن ماجہ: محمد بن یزید قزوینی، متوفی۲٧۳ھ۔
سنن ابن ماجہ، (صحاح ستہ وچوں اک) طبع مصر ، دار احیاء الکتب العربیہ۔
ابن الندیم:محمد بن اسحاق (کاتب بغداد ی) متوفی ۳۸۵ھ۔
الفھرست، طبع مصر ،۱۳۴۸ھ۔
ابن ہشام: عبد الملک بن ہشام الحمیری، متوفی۲۱۳ھ۔
سیرة النبی (ص) با تصحیح محمد محی الدین، طبع مصر ۔
ابن الوردی: عمر بن مظفر وردی بن عمر شافعی متوفی٧۴۹ھ۔
تریخ ابن الوردی، مختصر تریخ ابو الفداء وذیلی بر آن، طبع نجف اشرف ،۱۹٦۹ء، مطبعة الحیدریة۔
ابو زھرہ : (محمد) معاصر۔
۱۔ ابن تیمیہ حیاتہ وعصرہ وآرا ئہ وفقہہ، طبع بیروت، دار الفکر۔
۲۔ المذاہب الاسلامیہ، طبع مصر ، مکتبة الادب۔
ابو حامد بن مرزوق: التوسل بالنبی (ص) وجھلة الوہابین، طبع استامبول، ۱۳۹٦ھ۔
ابو طالب خان اصفھانی: فتح علی شاہ دے زمانہ وچ ایرانی سیاح۔
مسیر طالبی، یا سفر نامہ میرزا ابو طالب، تالیف۱۲۱۹ھ، طبع تھران۱۳۵۲ھ ش،چاپ اول۔
ابو داؤد: سلیمان بن اشعث بن اسحاق سجستانی، متوفی۲٧۲ھ۔
سنن ابی داود، (صحاح ستہ سے) با حواشی وتعلیقات بعنوان عون المعبود، طبع ہندوستان، ۱۳۲۳ھ۔
ابو الفداء: عماد الدین، اسماعیل بن علی شافعی ایوبی، متوفی٧۳۲ھ۔
کتاب المختصر فی اخبار البشر معروف بہ تریخ ابو الفداء، طبع بیروت دار المکتبة اللبنانیہ۔
ابو المحاسن: یوسف بن تغری بردی مصر ی، متوفی۸٧۴ھ۔
النجوم الزاہرة فی اخبار مصر والقاہرہ، طبع مصر دار الکتب۔
احمد بن ابراہیم: (علماء حنبلی وچوں)
توضیح المقاصد، در شرح قصیدہ ابن قیم بنام الکافیة الشافیہ، طبع بیروت، ۱۳۹۲ھ۔
احمد امین :(معاصر)
زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، طبع بیروت۔
ازرقی : ابو ا لولید محمد بن عبد اللہ، متوفی تیسری صدی ہجری دے درمیان وچ ۔
اخبار مکہ، طبع مکہ معظمہ،۱۹٦۵ھ۔
اشعری: ابو الحسن علی بن اسماعیل ،متوفی ۳۲۴ھ۔
مقالات الاسلامیین، تصحیح وتحقیق محمدمحیی الدین، طبع مصر ۔
اعتماد السلطنة: محمد حسن خان قارجاریہ زمانہ دے مورخ۔
منتظم ناصری، طبع تھران، چاپ سنگی۔
امین الریحانی: شام دے اک عیسائی مورخ، (تقریباً ستر سال پہلے)
ملوک العرب، طبع مصر ،۱۹۲۴ء۔
امین سعید : معاصر۔
الثورة العربیة الکبریٰ، طبع مصر ۔
امین عاملی: علامہ حاج سید محسن، متوفی۱۳٧۱ھ ق۔
کشف الارتیاب عن عقائد محمد بن عبد الوہاب ، طبع دمشق ،۱۳۴٧ھ۔
امین الممیز:(الحاج)،ملک سعود دے زمانہ وچ سعودی عرب وچ عراق دا سفیر، (معاصر)
المملکة العربیة السعودیہ کما عرفسی، طبع بیروت، دار الکتب، ۱۹٦۳ء۔
امین محمد سعید: معاصر۔
ملوک المسلمین المعاصرون ودولہم ، طبع مصر ، ۱۹۳۳ء۔
امینی : علامہ حاج شیخ عبد الحسین تبریزی، متوفی ۱۳۹۰ھ۔
۱۔ الغدیر، طبع بیروت ،۱۳۸٧ھ
۲۔ سیرتنا وسنتنا، طبع نجف، ۱۳۸۴ھ۔
باسلامہ: حسین عبد اللہ (معاصر) متوفی۱۳٦۴ھ۔
تریخ الکعبة المعظمہ، طبع مصر ۱۳۸۴ھ۔
بخاری: محمد بن اسماعیل، متوفی۲۵۳ھ۔
صحیح بخاری، طبع مصر ، مطبوعات محمد علی صبیح۔
بلنٹ: اک انگریز خاتون، جس نے ۱۸٧۹ء وچ اپنے شوھر ویل فریڈ دے نال حجاز دا سفر کيتا اے۔
سفر نامہ، جس دا اک حصہ ”رحلة الی بلاد نجد “ عربی وچ ترجمہ ہوکے چھپ چکيا اے، انتشارات دار الیمامہ، ریاض۱۹٦٧ء۔
بیطار: شیخ محمد بہجة۔
حیاة شیخ الاسلام ابن تیمیہ ، طبع لبنان، ۱۳۹۲ھ۔
ترمذی: محمد بن عیسیٰ متوفی۲٧۹ھ۔
سنن یا جامع ترمذی (جس دا شمارصحاح ستہ وچ ہُندا اے ) شرح احوذی دے نال، طبع ہندوستان،۱۳۴۳ھ۔
تنوخی: (قاضی) محسن بن علی متوفی۳۸۴ھ۔
نشوار المحاضرة، طبع بیروت، ۱۳۹۱ھ۔
تھرانی: علامہ شیخ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعہ ق،(۲)جلد اول، دار الکتاب عربی۔
جاحظ: عمرو بن بحر بصری، متوفی ۲۵۵ھ۔
العثمانیہ، طبع مصر ، مکتبة الجاحظ۔
جبرتی: شیخ عبد الرحمن بن حسن حنفی، متوفی ۱۲۳٧ھ۔
۱۔ عجائب الآثار فی التراجم والاخبار معروف بہ تریخ جبرتی، طبع بیروت، دار الفارس۔
۲۔ المختار من تریخ الجبرتی، طبع مصر ، ۱۹۵۸ء۔
جمعی از خاورشناسان:(مشرق زمین دے ماہرین دا گروہ)
دائرة المعارف الاسلامی، ترجمہ عربی، طبع مصر ۔
جوینی: امام الحرمین، عبد الملک بن عبد اللہ شافعی، متوفی۴٧۸ھ۔
لمع الادلة فی عقائد اہل السنة والجماعة، طبع مصر ۱۳۸۵ھ۔
چند تن از خاورشناسان:(مشرقی زمین دے ماہرین)
دراست الاسلامیہ، ترجمہ عربی، طبع مصر ۔
حافظ وھبہ: سعودی عرب دی علمی تے سیاسی شخصیت، (معاصر)
جزیرة العرب فی القرن العشرین، طبع مصر ، ۱۳۵۴ھ۔
خلیلی: جعفر،(معاصر)
۱۔ موسوعة العتبات المقدسہ، قسمت کربلا، طبع نجف اشرف ،۱۹٦٦ء۔
۲۔ موسوعة العتبات المقدسہ جلد اک قسمت نجف اشرف ، طبع نجف اشرف ، ۱۹٦٦ء۔
خواجہ محمد حسن جان صاحب سرہندی۔
الاصول الاربعة فی تردید وہابیہ، طبع استانبول، ۱۹٧٦ء۔
خونساری: سید محمد باقر، متوفی ۱۳۱۳ھ۔
روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، طبع قم، ۱۳۹۰ھ۔
داود بن سلیمان بغداد ی:
المنحة الوھبیة فی رد الوہابیة، طبع استانبول، تیسرا ایڈیشن۔
دفتر دار ومزعبی، ھاشم ومحمد علی (معاصر)۔
الاسلام بین السنة والشیعہ ، طبع بیروت، ۱۳٦۹ھ۔
دنبلی: میرزا عبد الرزاق، فتح علی شاہ دے زمانہ دے مشہور ومعروف مولف ۔
مآثر سلطانیہ، طبع تبریز، ۱۲۴۱ھ۔
دواداری: ابو بکر بن عبد اللہ، اٹھويں صدی ہجری دے مورخ۔
کنز الدرر وجامع الغرر، طبع قاہرہ، تحقیق صلاح الدین المنجد ،۱۳۸۰ھ۔
دیار بکری: حسین بن محمد مالکی، قاضی مکہ معظمہ، متوفی نیمہ دوم دسويں صدی ہجری۔
تریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، طبع مصر ۱۲۸۳ھ، مطبعہ وھبیہ۔
ذھبی: محمد احمد بن عثمان بن قایماز ترکمانی، متوفی٧۴۸ھ۔
۱۔ دول الا سلام حید ر آباد دکن، ۱۳٦۴ھ۔
۲۔ العبر فی خبر من غبر، طبع کویت، پہلا ایڈیشن۔
۳۔ ذیل العبر، طبع کویت، پہلا ایڈیشن۔
راوندی: محمد بن علی، سلجوقی زمانہ دے مولف۔
راحة الصدور وآیة السرور فی تریخ آل سلجوق، طبع لِیڈن، (ھلینڈ)
رشید رضا: سید۔
رحلات بیروت، ۱۹٧۱ء۔
رفاعی : سید ابراہیم، معاصر۔
رسالة الاوراق البغداد یہ فی الحوادث النجد یہ، مطبعہ نجاح، بغداد ۔
رفعت پاشا: امیر الحجاجِ المصر ی ،۱۳۲۰ھ۔ ۱۳۲۱ھ۔ ۱۳۲۵ھ۔ وچ ۔
مرآة الحرمین، طبع مصر ، ۱۳۴۴ھ۔
روملو، حسن بیک: صفویہ زمانہ دے شروع دے مورخ۔
احسن التواریخ، (جلد ۱۲)، طبع تھران، ۱۳۴۹ھ ش۔
زکی :ڈاکٹر عبد الرحمن(معاصر)
المسلمون فی العالم، طبع قاہرہ، ۱۹۵۸ء۔
زھاوی: جمیل افندی صدقی۔
الفجر الصادق فی الردّ علی منکری التوسلِ والخوارق، طبع مصر ، ۱۳۲۳ھ۔
زینی دحلان: احمد مکی شافعی، شیخ الاسلام ومفتی مکہ، متوفی ۱۳۰۴ھ۔
۱۔ الفتوحات الاسلامیہ، طبع مصر ، ۱۳۵۴ھ۔
۲۔ فتنة الوہابیہ، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔
۳۔ الدرر السنیة فی الردّ علی الوہابیة، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔
سباعی: شیخ احمد (معاصر)
تریخ مکہ، طبع مصر ، ۱۳۸۰ھ۔
سُبکی: تاج الدین، متوفی٧٧۱ھ۔
طبقات الشافعیة الکبریٰ، طبع مصر ، پہلا ایڈیشن، مطبوعہ عیسی البابی الحلبی۔
سُبکی: (تقی الدین)۔
شفاء السقام فی زیارة خیر الانام، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔
سفیر: میرزا محمد تقی لسان الملک کاشانی، قاجاریہ دور دے مورخ۔
ناسخ التواریخ، قاجاریہ توں متعلق جلد، چاپ اسلامیہ تھران، ۱۳۴۴ھ۔ ش۔
سخاوی: محمد بن عبد الرحمن شافعی، متوفی۹۰۲ھ۔
تحفة الاحباب وبغیة الطالب علمیں فی الخطط والمزارات، طبع مصر ، ۱۳۵٦ھ ۔
سرٹوماس، و، آرنولڈ۔
الدعوة الی الاسلام، ترجمہ عربی طبع مصر ، ۱۹۵٧ء۔
سلیمان بن عبد الوہاب: شیخ۔
الصواعق الالہٰیہ فی الرد علی الوہابیة، دوسرا ایڈیشن، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔
سلیمان فائق بک: عثمانی مولف، متوفی۱۸۹٦ء۔
تریخ بغداد (ترکی اسلامبولی) ترجمہ عربی، طبع بغداد ، ۱۹٦۲ء۔
سمعانی: عبد الکریم بن ابی بکر تمیمی شافعی، متوفی ۵٦۲ھ۔
الانساب لندن، نسخہ عکسی مرگلیوث۔
سمہودی: نورالدین علی بن عبد اللہ حسینی شافعی، متوفی ۹۱۱ھ۔
وفاء الوفاء بہ اخبار دار المصطفیٰ، طبع مصر ، ۱۳۲٦ھ۔ وچاپ ۱۳٧۴ھ۔
سنٹ جَون فیلبی: (عبد اللہ)
تریخ نجد ودعوة الشیخ محمد بن عبد الوہاب ، ترجمہ عربی، طبع بیروت منشورات مکتبة الاہلیہ۔
سیوطی: جلال الدین عبد الرحمن ابی بکر شافعی، متوفی(۹۱۰)ھ۔
۱۔ تریخ الخلفاء، طبع مصر ، ۱۳۵۱ھ۔
۲۔ الخصائص الکبریٰ، طبع مصر ، دار الکتب الحدیثة۔
شاہ طہم اسب صفوی: صفویہ زمانہ دے مشہور ومعروف بادشاہ۔
تذکرة برلن۔
شافعی: محمد بن ادریس، شافعی مذہب دے پیشوا تے امام، متوفی ۲۰۴ھ۔
کتاب” الام“، طبع بیروت، دار المعرفة۔
شاہ فضل رسول،قادری۔
سیف الجبار المسلول علی اعداء الابرار، طبع اسلامبول، ۱۳۹۵ھ۔
شلتوت: محمود، جامع الازھر دے سابق صدر، (معاصر)
الاسلام عقیدة وشریعة، طبع قاہرہ، دار القلم۔
شوشتری: سید عبد اللطیف، قاجاریہ زمانہ دے مورخ۔
ذیل تحفة العالم (ذیل التحفة)، طبع بمبی
شوکانی: محمد بن علی یمن ی صنعانی، متوفی ۱۲۵۰ھ۔
۱۔ ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من الاصول، طبع مصر ، ۱۳۵٦ھ۔
۲۔ البدر الطالع، طبع مصر ، ۱۳۴۸ھ۔
۳۔ نیل الاوطار من احادیث سید الاخیار، شرح منتقی الاخبار، طبع بیروت، ۱۹٧۳ء۔
شیروانی: حاج زین العابدین متخلص بہ تمکین، فتح علی شاہ دے معاصر۔
۱۔ بستان السیاحة، طبع تھران، پہلا ایڈیشن۔
۲۔ حدائق السیاحة، طبع تھران، ۱۳۴۸ھ،ش۔
صفدی: صلاح الدین، خلیل بن ایبک شافعی، متوفی٧٦۴ھ۔
الوافی بالوفیات، طبع بیروت، ۱۹٦۹ھ، پیش کش جماعتِ ماہرین علم ودانش۔
صلاح الدین مختار : (معاصر)
تریخ المملکة العربیة السعودیہ، طبع بیروت، ۱۳۹۰ھ۔
طبری: محمد بن جریر آملی، متوفی ۳۱۰ھ۔
تریخ الرسل والملوک، معروف بہ تریخ طبری، طبع لیڈن، (ھلینڈ)
ظاہر شاہ، ابن عبد العظیم:
ضیاء الصدور لمنکر التوسل باہل القبور، طبع استانبول۔
عاملی: علامہ سید محمد جواد غروی، متوفی ۱۲۲٦ھ۔
مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، طبع مصر ، پہلا ایڈیشن۔
عباسی: شیخ احمد دسويں صدی ہجری،کے علماء وچوں اک۔
عمدة الاخبار، طبع مصر ، مکتبة التجاریہ۔
عباس محمود العقاد: (معاصر)
الاسلام فی القرن العشرین، طبع بیروت،۱۹٦۹ء۔
عبد الرزاق حسنی: سید، عراق ی عالم۔
۱۔ تریخ الوزارات العراق یہ، طبع لبنان، تیسرا ایڈیشن،۱۳۸۵ھ۔
۲۔ العراق قدیماً وحدیثاً، طبع بیروت، ۱۳۹۱ھ۔ چوتھا ایڈیشن۔
عبد القاہر بغداد ی: ابو منصور شافعی، متوفی۴۲۹ھ۔
الفرق بین الفِرق، با تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، طبع مصر ۔
عبد العزیز المحمد السلمان:
الاسئلة والاجوبة علی العقیدة الواسطیہ، (عقیدة الواسطیہ توں مراد ابن تیمیہ دے عقائد نيں)، طبع کویت،۱۳۹۰ھ۔
علامہ حلّی: حسن بن المطھر، ستويں تے اٹھويں صدی ہجری دے بزرگ شیعہ عالم دین، متوفی٧۲٦ھ۔
۱۔ منھاج الکرامة، اس کتاب دی پوری عبارت ابن تیمیہ دی کتاب منھاج السنة دی پہلی جلد وچ (طبع تھران دے مطابق) بیان کيتی گئی اے، طبع قاہرہ، ۱۳۸۴ھ۔ ۔
۲۔ شرح تجرید الاعتقاد خواجہ نصیر الدین طوسی، طبع قم۔
فاسی: تقی الدین محمد بن احمد حسینی مکی، متوفی۸۳۲ھ۔
شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، طبع مصر ، ۱۹۵٦ء۔
فراہانی: سید حسین، ناصر الدین شاہ دے ہمعصر۔
سفر نامہ حج، طبع تھران، ۱۳۴۲ھ ش۔
فرہاد میرزا: (حاج) زمانہ قاجاریہ دے شہزادے۔
سفر نامہ حج، بنام ہدایة السبیل، طبع تھران، ۱۲۹۴ھ۔
فریدی وجدی: (معاصر)
دائرة المعارف القرن العشرین، طبع مصر ، دوسرا ایڈیشن۔
فلیب حتی:
تریخ عرب ترجمہ فارسی ابوالقاسم پایندہ، طبع تبریز، ایران ۔
قادری: عامر، مدارج السنیة فی ردّ علی الوہابیة (اردو بولی وچ ) باترجمہ عربی، طبع کراچی، پاکستان،۱۹٧٦ء۔
قلقشندی: احمد بن علی، شھاب الدین شافعی، متوفی۸۲۱ھ۔
صبح الاعشیٰ فی صناعة الانشاء، طبع مصر ، چاپ عکسی از طبع امیری۔
کحالہ، عمر رضا: (معاصر)
جغرافیة شبہ جزیرة العرب، طبع مصر ، دوسرا ایڈیشن، ۱۳۸۴ھ۔
کرد علی : محمد۔
خطط الشام، طبع بیروت، ۱۹٧۰ء۔
کردتی: (محمد طاہر مکی شافعی) معاصر۔
التریخ القویم لمکة وبیت اللہ الکریم، طبع بیروت، ۱۳۸۵ھ۔
کرکو کل لی: شیخ رسول، متوفی۱۲۴۰ھ۔
دوحة الوزراء، (اسلامبولی ترکی بولی وچ ) مترجم عربی نورس، طبع بیروت، مطبعہ کرم۔
کلیددار:
تریخ کربلا وحائر حسین ں، مترجم فارسی : صدر ھاشمی، طبع اصفھان۔
گلدزیھر:
العقیدة والشریعة فی الاسلام مترجمان عربی:ڈاکٹر محمد یوسف موسیٰ، ڈاکٹر حسن علی عبد القادر، عبد العزیز عبد الحق، طبع مصر ، دوسرا ایڈیشن۔
لوٹروپ استوڈارڈ: امریکن مستشرق۔
حاضر العالم اسلامی، ترجمہ وتعلیقات مفصل شکیب ارسلان، طبع بیروت، دار الفکر۔
لیڈی ڈرور: اک انگریز خاتون، پہلی عالمی جنگ دے بعد عراق وچ ہونے والے واقعات دے درمیان ایہ خاتون عراق وچ سی تے اس دی کتاب عراق ی تریخ دے مدارک وچ شمار ہُندی اے۔
دجلہ وفرات: انگریزی کتاب دا (عربی) ترجمہ، بتوسط فواد جمیل، بنام فی بلاد الرافدین، طبع بغداد ، ۱۹٦۱ء۔
مالک بن انس:پیشوا وبانی مذہب مالکی، متوفی۱٧۴ھ۔
الموطا طابع مصر ،۱۳۸٧ ھ۔
محبیّ :محمد امین بن فضل اللہ حموی حنفی متوفی۱۱۱۱ ھ۔
خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، طبع بیروت، مکتبہ خیاط۔
محمد عبد الرحمن حنفی:
سیف الابرار المسلول علی الفجار، طبع کانپور، ہندوستان، ۱۳۰۰ھ۔
محمد بن عبد الوہاب : بانی مذہب وہابی، متوفی ۱۲۰٦ھ۔
۱۔ کتاب التوحید (متن فتح المجید، ہور رسالہ دہم از مجموعہ کتاب توحید)
۲۔ ثلاث رسالے فی العقیدة الاسلامیہ، طبع مکہ۔
۳۔ عقیدة الفرقة الناجیہ، طبع بیروت، ۱۳۹۱ھ۔
۴۔ کشف الشبھات، طبع مکہ۔
۵۔ مجموعة التوحید، محمد بن عبد الوہاب تے ہور علماء دے سولہ رسالے اُتے مشتمل، طبع قطر۔
٦۔ مختصر سیرة الرسول، طبع قطر۔
٧۔ مسائل الجاہلیة، طبع قطر۔
۸۔ ہدیہ طیبہ، (مجموعہ توحید دے ضمن وچ ) طبع قطر۔
محمد بن ثابت : (مصر ی)معاصر۔
جولة فی ربوع شرق الادنٰی، مصر ، ۱۹۵۲ء، تیسرا ایڈیشن۔
مسعودی : علی بن الحسین متوفی ۳۴۵ھ۔
مروج الذھب ومعادن الجوھر، طبع بیروت، دار الاندلس۔
مسکویہ: احمد بن محمد بن یعقوب رازی اصفھانی، متوفی۴۲۱ھ۔
تجارب الامم، طبع مصر ، ۱۳۳۳ھ۔
مسلم بن حجاج نیشاپوری قشیری: متوفی۲٦۱ھ۔
جامع صحیح، معروف بہ صحیح مسلم، طبع مصر ، مکتبہ محمد علی صبیح۔
مطیعی: شیخ محمد نجیب، از علماء جامع الازھر۔
تطھیر الفواد من دنس الاعتقاد، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔
مغینہ: شیخ محمد جواد لبنانی، معاصر۔
ھذی ہی الوہابیہ، طبع بیروت، ۱۹٦۴ء۔
مقدسی: بشاری فلسطینی، چوتھی صدی ہجری دے مشہور سیاح۔
احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، طبع لیڈن (ھلینڈ)۱۹۰٦ء۔
مقریزی: احمد بن علی مصر ی، متوفی(۸۴۵)ھ۔
۱۔ خطط، طبع بیروت، منشورات دار احیاء العلوم۔
۲۔ السلوک لمعرفة دول الملوک جلد اول ازقسم سوم، طبع قاہرہ،۱۹۳۹ء۔
مناوی: محمد بن علی مصر ی، متوفی۱۰۳۱ھ۔
شرح جامع صغیر سیوطی، طبع مصر ،۱۳٧۳ھ۔
نائب الصدر الشیرازی حاج: (ناصر الدین شاہ دے زمانہ دے مولف)
تحفة الحرمین، سفر نامہ حج، طبع بمبی۔
ناصر خسرو: ابو معین ناصر بن خسرو قبادیانی، مشہور ومعروف سیّاح، متوفی(۴۸۱)ھ۔
سفر نامہ، طبع تھران، ۱۳۳۵ھ،ش۔
نبھانی : شیخ یوسف بن اسماعیل۔
شواہد الحق فی الاستغاثہ بسید الخلق، طبع بیروت، ۱۳۵۰ھ۔
نجفی: شیخ عبد الحسین، معاصر۔
ماضی النجف وحاضرہیا، طبع نجف اشرف ، ۱۳٧۸ھ ۔ ۔
نویری احمد بن عبد الوہاب: متوفی٧۳۲ھ۔
نھایة الارب فی فنون الادب، طبع مصر ، دار الکتب۔
واقدی: محمد بن عمر : متوفی۲۰٦ھ۔
کتاب المغازی، لندن، ۱۹٦٦ء۔
ہدایت: رضا قلی خان، قاچاریہ زمانہ دا مورخ۔
روضة الصفائے ناصری، (تین جلداں جنہاں نوں ہدایت صاحب نے میر خواند دی روضة الصفا توں ملحق کيتا اے ) طبع تھران۔
افعی: عبد اللہ بن اسعد شافعی، متوفی٧۵۵ھ۔
مرآة الجنان، طبع حیدر آباد، ہند ۱۳۳۸ھ۔
اقوت: ابن عبد اللہ رومی حموی، شھاب الدین، متوفی٦۲٦ھ۔
۱۔ ارشاد الاریب الی معرفة الادیب، معروف بہ معجم الادباء، با تصحیح مرگلیوث، طبع مصر ، ۱۹۳۰ء۔
۲۔ معجم البلدان، طبع لایپزیگ،۱۸٦٦ء۔
عقوبی: احمد بن ابی یعقوب معروف بہ ابن واضح، متوفی۲٧۸ ھ، ۲۸۴ھ دے درمیان وچ ۔
تریخ یعقوبی، طبع بیروت،۱۳٧۹ھ۔
کتاب ھذا وچ درج ذیل اخباراں تے مجلاں توں وی استفادہ کيتا گیا اے۔
امّ القری اخبار، طبع مکہ۔
مجلہ البلاد السعودیہ، طبع مکہ۔
البلاد اخبار طبع جدّہ۔
عکاظ اخبار طبع جدّہ۔
مجلہ قافلة الزیت، طبع ظھران۔
مجلہ المنھل، طبع مکہ۔
مجلہ یاد گار، طبع تھران۔
مذکورہ کتاباں دے علاوہ دوسری کتاباں تے مدارک توں وی استفادہ کيتا گیا جنہاں دا ذکر صفحات دے تھلے کردتا گیا اے۔
حوالے
سودھو- ↑ Commins, David (2009). The Wahhabi Mission and Saudi Arabia. I.B.Tauris, ix. “A derogatory term for adherents. A neutral observer could define the Wahhabi mission as the religious reform movement associated with the teachings of Muhammad ibn Abd al-Wahhab (1703–1792). He and his followers believe that they had a religious obligation to spread the call (in Arabic, da'wa) for a restoration of pure monotheistic worship.”
- ↑ Jump up to: ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Jump up to: ۴.۰ ۴.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ although some Sunnis dispute whether Wahhabism is Sunni (source: http://www.sunnah.org Archived 2020-02-22 at the وے بیک مشین, Wahhabism: Understanding the Roots and Role Models of Islamic Extremism, by Zubair Qamar, condensed and edited by ASFA staff)
- ↑ Our good name: a company's fight to defend its honor J. Phillip London, C.A.C.I., Inc – 2008, "wahhabism is considered in particular an ultra-conservative orientation".
- ↑ Commins, David (2009). The Wahhabi Mission and Saudi Arabia. I.B.Tauris, ix. “Thus, the mission's devotees contend that 'Wahhabism' is a misnomer for their efforts to revive correct Islamic belief and practice. Instead of the Wahhabi label, they prefer either Salafi, one who follows the ways of the first Muslim ancestors (salaf), or muwahhid, one who professes God's unity.”
- ↑ Force and Fanaticism. Oxford University Press. Retrieved on 22 April 2016.سانچہ:Page needed
- ↑ "History of Islam – Sheikh Ibn Abdul Wahab of Najd – by Prof. Dr. Nazeer Ahmed, PhD"۔ historyofislam.com
- ↑ Commins, David (2006). The Wahhabi Mission and Saudi Arabia. I.B.Tauris, 7. ISBN 978-0-85773-135-7. “The Wahhabi religious reform movement arose in Najd, the vast, thinly populated heart of Central Arabia.”
- ↑ Jump up to: ۱۱.۰ ۱۱.۱ Esposito 2003, p. 333
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ سیرت احمد بن حنبل از عبد الرشید عراقی، ص 111 سانچہ:Dash 112
- ↑ Glasse, Cyril (2001). The New Encyclopedia of Islam. AltaMira Press, 469. “A sect dominant in Saudi Arabia and Qatar, at the beginning of the 19th century it gained footholds in India, Africa, and elsewhere.”
- ↑ Mehrdad Izady (2014) [1999]۔ "Demography of Religion in the Gulf"۔ Mehrdad Izady
- ↑ Kepel, Gilles (2002). Jihad: The Trail of Political Islam. I.B.Tauris, 61. ISBN 978-1-84511-257-8. “.... the financial clout of Saudi Arabia [that] had been amply demonstrated during the oil embargo against the United States, following the Arab-Israeli war of 1973. This show of international power, along with the nation's astronomical increase in wealth, allowed Saudi Arabia's puritanical, conservative Wahhabite faction to attain a preeminent position of strength in the global expression of Islam.”
- ↑ Haider, Murtaza (Jul 22, 2013). "European Parliament identifies Wahabi and Salafi roots of global terrorism". Dawn.com. https://web.archive.org/web/20181226130328/https://www.dawn.com/news/1029713. Retrieved on ۳ اگست ۲۰۱۴.
- ↑ "Terrorism: Growing Wahhabi Influence in the United States" (PDF)۔ US GPO۔ June 26, 2003۔
Journalists and experts, as well as spokespeople of the world, have said that Wahhabism is the source of the overwhelming majority of terrorist atrocities in today's world, from Morocco to Indonesia, via Israel, Saudi Arabia, Chechnya.--Jon Kyl, US Senator for Arizona
- ↑ Partick Cockburn, The Rise of Islamic State: ISIS and the New Sunni Revolution. Verso 2014. P.6
- ↑ Commins, David (2006). The Wahhabi Mission and Saudi Arabia. I.B.Tauris, vi. “[T]he pivotal idea in Ibn Abd al-Wahhab’s teaching determines whether one is a Muslim or an infidel. In his opinion, Muslims who disagreed with his definition of monotheism were not heretics, that is to say, misguided Muslims, but outside the pale of Islam altogether”
- ↑ Haytham Mouzahem (April 20, 2013)۔ "Saudi Wahhabi Sheikh Calls on Iraq's Jihadists to Kill Shiites"۔ Al-Monitor۔ al-monitor۔ December 26, 2018 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 18 اگست 2014
- ↑ Rabasa, Angel (2004). "The Middle East: Cradle of the Muslim World", The Muslim World After 9/11. Rand Corporation, 103, note 60.. ISBN 0-8330-3712-9.
- ↑ Howden, Daniel (August 6, 2005). "The destruction of Mecca: Saudi hardliners are wiping out their own heritage". The Independent. https://web.archive.org/web/20181226130330/https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/the-destruction-of-mecca-saudi-hardliners-are-wiping-out-their-own-heritage-501647.html. Retrieved on ۲۱ دسمبر ۲۰۰۹.
- ↑ Helena Kane Finn (October 8, 2002)۔ "Cultural Terrorism and Wahhabi Islam"۔ Council on Foreign Relations۔ December 26, 2018 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 5 اگست 2014۔
It is the undisputed case that the Taliban justification for this travesty [the destruction of the Buddha statues at Bamiyan] can be traced to the Wahhabi indoctrination program prevalent in the Afghan refugee camps and Saudi-funded Islamic schools (madrasas) in Pakistan that produced the Taliban. ...In Saudi Arabia itself, the destruction has focused on the architectural heritage of Islam's two holiest cities, Mecca and Medina, where Wahhabi religious foundations, with state support, have systematically demolished centuries-old mosques and mausolea, as well as hundreds of traditional Hijazi mansions and palaces.
- ↑ سبحانی. بحوث فی الملل و النّحل. قم. حوزہ علمیہ. ۱۳٦٦ش.رضوانی
- ↑ علی اصغر. وہابیت از دیدگاہ اہل سنّت. قم: دلیل ما. ۱۳۸٧ش.امین
- ↑ سید محسن، کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبد الوہاب. (نرم افزار کلام اسلامی، ۲.۵)۔فائزی پور
- ↑ علی اکبر. تریخ و نقد وہابیت (ترجمہ کشف الارتیاب). قم: مطبوعات دینی. ۱۳۸٧ش
- ↑
۲. وہابی حضرات اپنے فرقہ نوں نواں فرقہ نئيں کہندے بلکہ کہندے نيں ایہ فرقہ ”سَلَف صالح“ دا فرقہ اے تے ايسے وجہ اپنے نوں سَلَفیہ کہندے نيں۔
۳. ابن بطّہ دی سوانح حیات کتاب المنتظم، تالیف ابن جوزی جو ۳۸٧ھ وچ وفات پانے والےآں دے سلسلہ وچ ھے تے سمعانی دی انساب وچ بطّی تے عکبری (بغداد توں دس فرسنگ دے فاصلہ اُتے اک جگہ دا ناں اے ) دونے لفظاں دے تحت بیان ہوئی اے، ہور خطیب بغداد ی نے وی اپنی کتاب تریخ بغداد ج۱۰ ص ۳٧۱ وچ ابن بطہ دے حالات بیان کيتے نيں تے اس اُتے کچھ اعتراضات وی کيتے نيں کہ ابن جوزی نے انہاں اعتراضات دا جواب وی دتا اے۔ (منتظم ج٧ص۱۹۳) ،ابن ماکولا نے وی لفظ بطہ دے ذیل وچ ابن بطہ دے حالات زندگی نوں مختصر طور اُتے لکھیا اے۔ (الاکمال ج۱ص۳۳۰) ۴. کتاب الرد علی الاخنائی تالیف ابن تیمیہ ص۲٧۔
۳. ابن بطّہ دی سوانح حیات کتاب المنتظم، تالیف ابن جوزی جو ۳۸٧ھ وچ وفات پانے والےآں دے سلسلہ وچ ھے تے سمعانی دی انساب وچ بطّی تے عکبری (بغداد توں دس فرسنگ دے فاصلہ اُتے اک جگہ دا ناں اے ) دونے لفظاں دے تحت بیان ہوئی اے، ہور خطیب بغداد ی نے وی اپنی کتاب تریخ بغداد ج۱۰ ص ۳٧۱ وچ ابن بطہ دے حالات بیان کيتے نيں تے اس اُتے کچھ اعتراضات وی کيتے نيں کہ ابن جوزی نے انہاں اعتراضات دا جواب وی دتا اے۔ (منتظم ج٧ص۱۹۳) ،ابن ماکولا نے وی لفظ بطہ دے ذیل وچ ابن بطہ دے حالات زندگی نوں مختصر طور اُتے لکھیا اے۔ (الاکمال ج۱ص۳۳۰) ۴. کتاب الرد علی الاخنائی تالیف ابن تیمیہ ص۲٧۔
۵. کتاب الرد علی الاخنائی تالیف ابن تیمیہ ص۳۰۔
٦. تریخ نجد ص ۱۱۱۔ شیخ عبد الوہاب دی مخالفت دے علاوہ اس دا بھائی شیخ سلیمان وی محمد بن عبد الوہاب دا سخت مخالف سی، اسيں انشاء اللہ اس بارے وچ تفصیلات بعد وچ بیان کرن گے،اور باپ بیٹے دے درمیان بوہت سارے مناظرات تے مباحثات وی ہوئے، لہٰذااس فرقہ دی اس دی طرف کِداں نسبت دتی جاسکدی اے جو خود انہاں نظریات دا سخت مخالف ہوئے۔
٧. دائرة المعارف فرید وجدی ج۱۰ ص ۸٧۱ بہ نقل از مجلہ المقطف ص ۸۹۳۔
۸. زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث ص ۱۰۔
۹. ایہ لوک خود نوں اس وجہ توں سلفیہ کہندے سن کہ انہاں دا ادعایہ سی کہ اوہ لوک اپنے اعمال واعتقادات وچ سلف صالح یعنی اصحاب پیغمبر تے تابعین (وہ لوک جو خود تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیارت نہ کرسکے لیکن انھاں نے اصحاب پیغمبر دے ذریعہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کلام تے گفتگو نوں سنیا اے ) دی پیروی کردے نيں۔
۱۰. خلاصہ از کتاب ا لمذاہب الاسلامیہ ص ۳۱۱ ۔
۱۱. نشوار المحاضرہ ج۲ ص ۱۳۴وھی مدرک:بربہاری دے مریدوںنے بغداد وچ اک مسجد بنائی جو فتنہ وفساد دا مرکز سی ايسے وجہ توں دوسرے لوک اسنوں مسجد ضَرار کہندے سی، (اور اس مسجد نوں پیغمبر اکرمکے ذریعہ گرائی جانے والی مسجد ضرار دی طرح جاندے سن ) چنانچہ اس وقت دے وزیر علی ابن عیسیٰ توں شکایت کیتی جس دی بناپر اس نے اس مسجد دے گرانے دا حکم صادر کردتا۔
۱۲. ارشاد یاقوت ج٦ ص ۴۳٦۔
۱۳. البدایہ والنھایہ ج۱۱ص ۲۰۱۔
۱۴. بربہاری، بھار دی طرف نسبت اے، جوحشیش دی طرح اک قسم دی دوائی اے ،اور اوہ ہندوستان وچ پائی جاندی اے۔ (سمعانی مادہ بربہاری)
۱۵. تجارب الامم ج۵ ص ۳۲۲، خلیفہ دا فرمان اس کتاب وچ موجود اے، خلیفہ دے فرمان توں ظاہر ایہ ہُندا اے کہ بربہاری دے مرید زائرین قبور ائمہعلیهم السلامکو بدعت گذار گرداندے سن، لیکن اک عام آدمی دی قبر دی زیارت دا حکم دیندے سن، جس نوں رسول اللہسے کوئی نسبت وی نئيں سی۔
۱٦. الکامل ج٦ ص ۲۴۸۔ خلیفہ الراضی دے فرمان وچ خداوندعالم دے بارے وچ بربہاری دے مریداں دے نظریات نوں اجمالی تے مختصر طور اُتے ذکر کيتا گیااے، لیکن ابن اثیر نے جداں کہ متن توں معلوم ہويا انہاں دیاں گلاں دی وضاحت کيتی اے، ابو الفداء نے وی اپنی تریخ (ج۲ص۱۰۳) وچ خلیفہ دے فرمان دے بارے وچ اس طرح نقل کيتا اے کہ تسيں ایہ گمان کردے ہوئے کہ تواڈا بدنما چھرہ خداوندعالم دے چھرہ دی طرح اے، تے تواڈی شکل وصورت خداوندعالم دی طرح اے، تے خداوند عالم دے لئی گُندہے ہوئے بالاں دا ذکر کردے ہوئے تے کہندے ہوئے کہ خداوندعالم آسماناں وچ اڑدا اے ،اُتے جاندا اے تے کدی تھلے آندا اے۔
۱٧. المنتظم ابن الجوزی ج٦ ص ۳۲۔
۱۸. الکامل ج٦ ص ۲۸۲۔
۱۹. خلاصہ از شذرات الذھب ابن عماد ج ۲ ص ۳۲۱۔
۲۰. ذھبی نے اک خط دے ضمن وچ (جس نوں مرحوم علامہ امینی صاحب نے اپنی کتاب الغدیر ج۵ ص ۸٧ وچ ذکر کيتا اے، ابن تیمیہ دے عقائد دے سلسلہ وچ جو مسلماناں وچ شدید اختلاف دا سبب ہوئے) اسنوں نصیحت کيتی اے۔ تے جداں کہ ذھبی دی تحریر توں معلوم ہُندا اے کہ ذھبی ابن تیمیہ دے عقائد تے نظریات توں زیادہ متفق نئيں سی، چنانچہ اس نے اپنی کتاب العِبَرمیں ابن تیمیہ دے عقائد وغیرہ دا ذکر کردے ہوئے (جو علماء کرام دی مخالفت دا سبب بنے) ابن تیمیہ دیاں گلاں نوں فتنہ وفساد توں تعبیر کيتا اے۔ ص ۳۰۔
۲۱. سبکی دی تحریر اس طرح اے: زملکانی نے ابن تیمیہ دی ردّ وچ دومسئلاں(طلاق تے زیارت)کے بارے وچ اک کتاب لکھی اے، (طبقات الشافعیہ ج۹ ص ۱۹۱۔ )
۲۲. اِخْناء ْ، مصر دا اک قدیمی شھر اے۔
۲۳. رسالة العقیدة الواسطیہ، ابن تیمیہ پراس دے چند ہمعصر علماء نے اعتراضات کيتے نيں، خود اس نے رسالہ المناظرہ فی العقیدة الواسطیہ وچ اس دے مفصل جوابات تحریر کيتے نيں۔ (مجموعة الرسالے جلد اول ص ۴۱۵ سے)
۲۴. فتح المجید ص ۲۳۰۔
۲۵. مذکورہ رسالہ دی عبارت نوں سبکی نے طبقات الشافعیہ ج ۹ ص ۳۵ وچ نقل کيتا اے۔
۲٦. صَفَدی ج٧ ص ۱۹۔
۲٧. ابن شاکر جلد اول ص ٧۲۔
۲۸. زین الدین توں مراد، شریف زین الدین قمی اے ،جس کوغازان خان نے دوسرے تن لوکاں دے نال دمشق دے لئی روانہ کيتا سی۔ (السلوک جلد اول ازق ۳ ص ۸۹۰)
۲۹. مقریزی در السلوک جلد اول از قسم ۳ ص ۸۸۹
۳۰. مقریزی در السلوک جلد اول از قسم ۳ ص ۸۹٦۔
۳۱. مقریزی در السلوک جلد اول از قسم ۳ ص ۹۰۰۔
۳۲. الدرر الکامنہ جلد اول ص ۱۵۵۔
۳۳. الوافی بالوفیات ج٧ ص ۲۲،رسالہ حمویہ دی بحث عقائد ابن تیمیہ دے ضمن وچ آئے گی۔
۳۴. ابن حجر جلد اول ص ۱۵٧، ذھبی٧۰۵ھ دے تاریخی واقعات دے بارے وچ رقمطراز اے کہ ايسے سال ابن تیمیہ دا فتنہ رونما ہويا، تے ایہ سب کچھ اس دے عقیدہ واسطیہ دی وجہ توں ہويا، جس دی وجہ توں بعض لوک اس دے طرفدار تے بعض لوک اس دی مخالفت وچ کھڑے ہوگئے، تن جلساں وچ عقیدہ واسطیہ نوں پڑھیا گیا، آخر کار اسنوں مصر بھیج دتا گیا، تے اوتھے قاضی مالکی دے حکم توں اوہ اس دے بھائی نوں زندان وچ ڈال دتا گیا، اس دے بعد ابن تیمیہ نوں اسکندریہ وچ شھر بدر کردتا گیا، ابن تیمیہ اُتے مصر وچ ایہ اعتراضات اٹھائے گئے کہ اوہ کہندا اے کہ خداوندعالم بطور حقیقی عرش اُتے مستقر اے تے گفتگو کردا اے، اس دے بعد دمشق تے اس دے قرب وجوار وچ ایہ اعلان کرادتا گیا کہ جو کوئی وی ابن تیمیہ دے عقیدہ دا طرفدار ہوئے گا اس دی جان ومال حلال اے، (ذیل العبر ص ۳۰، ۳۱)
۳۵. سورہ طٰہٰ آیت ۵۔
۳٦. ابن حجر جلد اول ص ۱۵۸۔
۳٧. تریخ ابن الوردی ج۲ ص ۴۱۰۔
۳۸. ابن حجر جلد اول ص ۱۵۹، ابن الوردی کہندا اے کہ جدوں لوکاں نے اس دی ایہ تحریر دیکھی، جس وچ لکھیا ہويا سی پیغمبر انبیاء تے صالحین دی قبور دی زیارت ممنوع اے، توسلطان دے حکم توں اسنوں زندان بھیج دتا گیا تے اسنوں فتویٰ دینے توں وی روکیا گیا،ابن قیّم جوزی وی زندان وچ اس دے نال سی۔ (تریخ ابن الوردی ج۲ ص ۳۹۹)
۳۹. ابن الوردی، ج۲ ص ۴۱۲،۴۱۳،ابن تغری بردی کہندا اے کہ ابن تیمیہ نوں زندان وچ لکھنے پڑھنے توں محروم کردتا گیا ایتھے تک کہ اس دے پاس کوئی قلم وکاغذ تے کتاب تک نہ چھڈی (ج۹ ص۲٧۲)
۴۰. ابن حجرجلد اول ص ۱٦۴، ابن تیمیہ ،محي الدین عربی تے ابن فارض اُتے وی اعتراض کيتا سی تے صوفیاں دی سخت مخالفت کردا سی ہور علمائے اہل کلام تے اہل فلسفہ یونان بالخصوص مرحوم ابن سینا تے ابن سبعین توں ٹکرایااے۔
۴۱. ابن حجر جلد اول صفحہ ۱٦۵،۱٦٦ دا خلاصہ ۔
۴۲. صحیح مسلم، جلد اول ص ٦۱۔
۴۳. مرآت الجنان ج۴ ص ۲٧۸۔
۴۴. طبقات الشافعیہ، ج۹ص ۱٦۳، ایہ سی صفی الدین تے ابن تیمیہ دا مناظرہ، لیکن ابن تیمیہ دے طرفدار مثلاً ابن کثیر وغیرہ نے اس مناظرہ دے بارے وچ کہاہے : صفی الدین مناظرہ وچ ابن تیمیہ دا مقابلہ نہ کرسکا، کیونجے اس دی معلومات اِنّی زیادہ نئيں سی کہ ابن تیمیہ دا مقابلہ کرسکے۔
۴۵. ابن تیمیہ ، صفدی تے ابن تغری بَردی (جو ابن تیمیہ دے طرفداراں وچوں نيں) ؛ دی تحریر دے مطابق اپنے مخالفاں نوں نازیبا لفظاں توں نوازتا سی، (الوافی ج٧ ص ۱۹، النجوم الزاہرہ ج۹ ص ۳٦٧، ايسے طرح منھاج السنہ وچ علامہ حلّیدے لئی توھین آمیز کلمات کھے، جلد اول ص ۱۳)
۴٦. فوات الوفیات جلد اول ص ٧٧، تے الوافی بالوفیات ج٧ ص ۱۸۔
۴٧. البدر الطالع، جلد اول ص ٦٧۔
۴۸. ابن کثیر ج ۱۴ ص ۱۳٦۔
۴۹. ابن الوردی ج۲ ص ۴۰٦، یھی مولف لکھدا اے کہ ابن تیمیہ دے جنازے وچ شرکت کرنے والے دولکھ مرد تے ۱۵ہزار عوردیاں سن۔
۵۰. جزیزة العرب فی القرن العشرین ص ۳۳۵۔
۵۱. ابن تیمیہ شیعاں توں اپنی تمام تر مخالفتاں دے باوجود اپنی کتاب منھاج السنہ جو کہ شیعہ عقائد دی ردّ وچ لکھیھے بعض اوقات اپنی ايسے کتاب وچ شیعہ اثنا عشری دا دفاع وی کيتا اے، انہاں تھاںواں وچ (جلد اول منھاج السنہ ص ۲۵)پر شیعاں اپنی تمام شدید تہم تاں تے توھیناں دے بعد کہندا اے : ممکن اے ایہ چیزاں شیعہ اثناعشری وچ موجود نہ ہاں تے ايسے طرح فرقہ زیدیہ وچ وی نہ ہون، تے انہاں (تہم تاں) وچوں اکثر غلات تے عوام الناس وچ پائی جاواں۔
۵۲. ابو زھرہ کابیان اے: ساڈے بھائی ملک ایران دے لوک شیعہ اثنا عشری نيں، جنہاں دی فقہ قائمبالذات،اصیل وریشہ دار اے تے فروع دے علاوہ اصول دے وی قائل نيں تے ساڈے مصر دے جدید قوانینمیں شیعہ اثنا عشری فقہ توں اقتباس کيتا گیا اے منجملہ انہاں وچوں وارث دے لئی وصیت دے جائز ہونے دا مسئلہ اے، (کتاب شرح حال ابن تیمیہ ص ۱٧۰)
۵۳. ابن عماد ج۲ ص ۸۵ ،اور ابن شاکر جلد اول ص ٧۴، ابن شاکر کے بقول ابن تیمیہ دا مسئلہ طلاق دے بارے وچ وی اک رسالہ سی۔
۵۴. فتاوی الکبری ج۳ ص ۲۰ وغیرہ۔
۵۵. فتاوی الکبری ج ۳ ص ۹۵، شیخ محمد بہجة البیطار دے قول دے مطابق ابن تیمیہ دے تقریباً۱۰۰ دے نزدیک مخصوص فتوے سن جو دوسرےآں توں بالکل مختلف سن ۔ (حیاة شیخ الاسلام ابن تیمیہ ص ۴٦) - ↑
۵٧. فتح المجید ص ۱۵،۱٦۔
۵۸. التوسل بالنبی ص ۲۰ ۔
۵۹. کتاب الرد علی الاخنائی تالیف ابن تیمیہ ص ۱۸،۲۱۔
٦۰. کتاب الرد علی الاخنائی تالیف ابن تیمیہ ص ۵۲۔
٦۱. کتاب الرد علی الاخنائی تالیف ابن تیمیہ ص ۵٦۔
٦۲. کتاب الرد علی الاخنائی تالیف ابن تیمیہ ص ۵۹۔
٦۳. کتاب الرد علی الاخنائی تالیف ابن تیمیہ ص ٦۱،٦٧۔
٦۴. فتاویٰ الکبریٰ جلد اول ص ۳٦٦، سعود بن عبد العزیز نجد دے مشہور بادشاہ (متوفی۱۲۲۹) نے ہر علاوہ وچ امام جماعت مقرر کيتے سن، البتہ ایہ امام جماعت دوم سن یعنی جے کوئی کسی عذر دی وجہ توں پہلی جماعت وچ شریک نہ ہوسکے تاں اس دوسرے امام دی اقتداء کرے، یعنی ہر حال وچ نماز جماعت وچ شرکت کرے، (ابن بشر جلد اول ص ۱٦۹) ايسے طرح آل سعودوچوں ترکی نامی حاکم نے وی ہر مسجد وچ دو امام جماعت مقرر کيتے سن جنہاں وچوں پہلا عام نماز جماعت دے لئی ہُندا سی تے دوسرا انہاں لوکاں دے لئی جو کم وغیرہ دی وجہ توں اول وقت نماز جماعت وچ شریک نہ ہوسکن، اس دا مطلب ایہ سی کہ کوئی انسان وی نماز نوں فرادیٰ نہ پڑھے تے سب دے سب نماز با جماعت پڑھیاں۔
٦۵. البد رالطالع ج۲ ص ٦۔
٦٦. ابن الندیم ص ۲۸۰،ابن خلکان ج۳ ص۲۵۸۔
٦٧. صفدی ج ٦ ص ۳٦۸۔
٦۸. الاسلام عقیدة وشریعة ص ۹۴۔
٦۹. کتاب الایمان ص ۲۹۳۔
٧۰. السیاسة الشرعیہ ص ۱۲۹۔
٧۱. مجموعة الرسالے (الوصیة الکبریٰ) جلد اول ص ۳۲۱۔
٧۲. فتح المجید ص ۱٦۳۔
٧۳. حاج خلیفہ نے کتاب دا ناں ”منھاج الاستقامہ“ لکھیا اے، (کشف الظنون ج۲ ص۱۸٧۰) لیکن حقیقت ایہ اے کہ منھاج الکرامہ صحیح اے، تے خود علامہ حلی نے مقدمہ وچ فرمایا اے : ”سمیتھا منھاجالکرامة فی معرفة الامامة“ حاج خلیفہ نے ابن تیمیہ دی کتاب منھاج السنة دی گفتگو کردے ہوئے اس کتاب دا ناں ”منھاج الکرامة“ بیان کيتا اے۔
٧۴. سورہ انعام آیت ۱۰۳۔
٧۵. منھاج السنہ ج۲ ص ۲۴۰تا۲٧۸،اورالفتاوی الکبری ج۵ ص ۵۴۔
٧٦. سورہ طٰہ آیت۵۔
٧٧. رسالة العقیدة الحمویہ، مجموعة الرسالے دے ضمن وچ جلد اول ص ۴۲۹ تے اس دے بعد۔
٧۸. سورہ قیامة آیت ۲۲،۲۳۔
٧۹. سورہ بقرہ آیت ۲۲۳۔
۸۰. سورہ احزاب آیت ۴۴۔
۸۱. سورہ کہف آیت ۱۱۰۔
۸۲. توضیح المقاصد ج۲ ص ۵٧۳۔
۸۳. توضیح المقاصد ج۲ ص ۵۸۲۔
۸۴. الاسئلة والاجوبة الاصولیة علی العقیدة الواسطیہ، ص ۱۹۸۔
۸۵. منھاج السنة ج۲ ص ۱۰٦۔
۸٦. جس توں اس دا مرکب ہونا لازم آندا اے تے مرکب اپنے اجزاء دا محتاج ہُندا اے، لہٰذا خداوندعالم جسم رکھنے وچ اپنے دوسرے اعضاء دا محتاج ہويا، تے جو محتاج ہوئے اوہ خدا نئيں ہوسکدا، کیونجے محتاج ہونا بندہ دی صفت اے خدا دی نھاں، اس دی صفت تاں بے نیاز ی اے ،مترجم)
۸٧. سورہ انعام آیت ۱۰۳۔ منھاج الکرامہ ص ۸۲(درمقدمہ جلد اول منھاج السنہ)
۸۸. شرح تجریدالا عتقاد ص ۲۸۱
۸۹. لمع الادلہ فی عقائد اہل السنة والجماعة، تالیف امام الحرمین ص ۹۴، ۹۵، امام الحرمین دی گل تمام علماء دے لئی حجت اے۔
۹۰. مقالات الاسلامین ابو الحسن اشعری ص۲۳۳،۲٧۱،۲۹۰،۳۴۰۔ ابن تیمیہ نے خدا دے دیدار دے بارے وچ چند رسالے وی لکھے نيں،(ابن شاکر جلد اول ص ٧۹
۹۱. ابن تیمیہ دا بیان اے کہ خداوندعالم آسماناں دے اُتے رہندا اے ،(العقیدة الحمویة الکبریٰ درضمن مجموعة الرسالے جلد اول ص ۴۲۹)اور آسمان دنیا (آسمان اول پر) تھلے آندا اے ۔ اوہ اس گل نوں ثابت کرنے دے لئی کہ خداوند عالم آسماناں اُتے رہندا اے تے عرش اُتے مستقر اے (بطور حقیقی تے بغیر کسی تاویل وتفسیر کے) تے اس چیز دا جواب دیندے ہوئے کہ خدا دے صفات نوں کس طرح ظاہر اُتے حمل کيتا جاسکدا اے، جدوں کہ اوہ تشبیہ دا وی منکر اے تے اس دا وی قائل اے کہ عورتاں وی بہشت وچ خداوندعالم دا دیدار کرن گی، اس نے ايسے طرح دے مسائل اُتے چند رسالے تحریر کيتے نيں۔ (صفدی ج٧ص۲۵)
۹۲. رحلہ ابن بطوطہ جلد اول ص ۵٧،ایہ سی ابن بطوطہ دیاں گلاں، لیکن شیخ محمد بہجت البیطار ابن بطوطہ دی انہاں گلاں دا انکار کردے ہوئے کہندے نيں کہ جس وقت ابن بطوطہ دمشق وچ سی ابن تیمیہ زندان وچ تھا(حیاة ابن تیمیہ ص ۳٦)لیکن ایہ گل مسلم اے کہ ابن بطوطہ ٧۲٦ھ وچ دمشق وچ وارد ہويا اے تے ابن تیمیہ ايسے سال قید ہواہے تے ممکن اے کہ ابن بطوطہ نے جو گلاں نقل کيتی نيں ابن تیمیہ دے قید ہونے دے بعد دی ہون۔
۹۳. العقیدة الواسطیہ، مجموعہ الرسالے الکبریٰ جلد اول ص ۳۹۸۔
۹۴. منھاج السنہ ج۲ ص ۳۰۸،۳۱۱۔
۹۵. ابن شاکر جلد اول ص ٧۹، اس موقع اُتے ابن تیمیہ دی اس گل نوں نقل کر ضروری اے کہ، موصوف فرماندے نيں کہ اوہ جناب خضر جنہاں نوں حضرت موسیٰ ںکی مصاحبت ملی اوہ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بعثت توں پہلے وفات پاچکے سن ،کیونجے جے زندہ ہُندے تاں انہاں نوں پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہونا ضروری سی، (مجموعہ الرسالے ج۲ص٦٦)،جدوں کہ صفدی دے مطابق جناب خضر نے احمد ابن حنبل (تیسری صدی دا درمیانی زمانہ) دے پاس اک شخص دے ذریعہ پیغام پہونچایاتھا۔ (الوافی بالوفیات ج٦ص ۳٦۴)
۹٦. کتاب الرد علی الاخنائی ص ۲٧،۲۸۔
۹٧. الجواب الباہر، تالیف ابن تیمیہ ،ص۵۰۔
۹۸. الجواب الباہر ص ۵۴،۵۵۔
۹۹. الرد علی الاخنائی ص ۵۴۔ ایتھے اُتے اس نکتہ دی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ وہابیاں دے عقائد دی شرح کردے ہوئے انہاں احادیث دا ذکر آئے گا جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر منور دی زیارت تے آپ دی وفات دے بعد آپ دی حیات طیبہ تے آپ دے علم توں متعلق نيں ۔
۱۰۰. کتاب الرد علی الاخنائی ص ٧٧۔
۱۰۱. درحالیکہ اہل سنت دے نزدیک احادیث دی صحیح ترین کتاب صحیح بخاری دے مولف نے خود فرمایا اے کہ ميں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دے پاس بیٹھ کر تریخ لکھی اے۔ (ابو الفداء جلد ۲ص ٦۱)
۱۰۲. فاسی، شفاء الغرام(ج۲ ص ۳۹۱) وچ تحریر اے: آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبرکا فرش لال سنگریزاں توں سی۔ شوکانی کہندے نيں: علماء کہندے نيں کہ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس وجہ توں کہ کدرے انہاں دی یا کسی دوسرے دی قبر نوں مسجد کانہ قرار نہ داں لوکاں نوں منع فرمایا اے کہ کدرے لوک آپ دی تعظیم وچ مبالغہ دی وجہ توں کفر وچ مبتلا نہ ہوجاواں، تے کدرے ایہ تعظیم گذشتہ امتاں دی طرح باعث گمراہی و ضلالت نہ ہوجائے۔ (نیل الاوطار ج۲ ص ۱۳۹)
۱۰۳. فاسی، ايسے طرح کہندے نيں کہ حضرت عائشہ دے زمانہ وچ لوک آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دی مٹی تبرک دے طور اُتے اٹھالیندے سن، (شفاء الغرام ج۲ص ۳۹۱)
۱۰۴. دروازے دے بند ہونے دی علت دے بارے وچ سمہودی کہندے نيں: امام حسن ابن علی ں نے چونکہ وصیت کيتی سی کہ انہاں دے جنازے نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے پاس دفن کریںاور جدوں امام حسنں دا انتقال ہويا، تے امام حسینں نےاپنے بھائی دی وصیت دے مطابق عمل کرنا چاہیا تاں اک گروہ اس کم وچ مانع ہويا، تے امام حسینں نال جنگ کيتی، ايسے وجہ توں عبد الملک بن مروان (یا کسی دوسرے خلیفہ) دے حکم توں اس حجرہ نوں چاراں طرف توں بند کردتا گیا، (وفاء الوفاء جلد اول ص ۳۸۸) لیکن امام حسنں دی شھادت تے خلافت عبد الملک دے درمیان جو فاصلہ اے اس دے پیش نظر دروازہ دے بند ہونے دی ایہ وجہ معلوم نئيں کہ صحیح وی ہو، مگر ایہ کہ دروازہ نوں معاویہ دے حکم توں بند کيتا گیا ہوئے۔
۱۰۵. الجواب الباہر فی زوّار المقابر تالیف ابن تیمیہ ص ۱۰- ۱۳.
۱۰٦. تریخ طبری ج۴ ص ۲۱۳۱(حلقہ اول)
۱۰٧. شفاء الغرام ج۲ ص۳۹۱۔
۱۰۸. شفاء الغرام ج۲ ص۳۹۳۔
۱۰۹. وفاء الوفاء باخبار دار المصطفیٰ ج۱ص ۴۰۸۔
۱۱۰. آگ لگنے دی تفصیل وفاء الوفا جلد اول ص ۴۲٧ وچ موجود اے۔
۱۱۱. رحلہ ابن جبیر ص ۱۴۸ تے اس دے بعد۔
۱۱۲. وفاء الوفاء جلد اول ص ۴۱۵۔
۱۱۳. وفاء الوفا ء بہ اخبار دار المصطفیٰ جلد اول ص ۴۱٦۔
۱۱۴. وفاء الوفاء جلد اول ص ۴۲۲۔
۱۱۵. وفاء الوفاء جلد اول ص ۴۲۴، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر دی پوشش دے بارے وچ ایہ کہیا قابل ذکرہے کہ اس وقت وی آپ دی قبر مطھر اُتے اک ضخیم (بھاری)کپڑا پيا ہويا اے، جس نوں ضریح مبارک دی جالیاں توں دیکھیا جاسکدا اے ،گویا ملک سعود دے زمانہ توں دس پندرہ سال پہلے توں ہی ایہ چادرپئی ہوئی تھی
۱۱٦. ابن کثیر البدایة والنھایہ ۳۸۔ ج۱۴ ص
۱۱٧. وفاء الوفاء جلد اول ص ۴۳۵۔
۱۱۸. وفاء الوفاء جلد اول ص ۴۴۱، اس وقت وی روضہ مطھر دے دروازے بند نيں تے صرف روضہ مبارک دی جالی نما چاراں طرف دی دیواراں دے ذریعہ اندر دیکھیا جاسکدا اے، لیکن چونکہ اندر اندہیرا اے لہٰذا بہت ہی کم دکھادی پڑدا اے۔
۱۱۹. نیل الاوطار ج۲ص۱۴۰۔
۱۲۰. وفاء الوفاء جلد اول ص ۴٧۲، فتاوی الکبریٰ ج۲ ص ۳۳۔
۱۲۱. وفاء الوفاء جلد اول ص ۳۸۵۔
۱۲۲. وفاء الوفاء ج۲ ص ۱۴۰۲ تاں۔
۱۲۴. کتاب الرد علی الاخنائی ص ۹۹۔
۱۲۵. ابن قیم جوزی ،(ابن تیمیہ دا مشہور ومعروف شاگرد) کہندا اے :قبور دے پاس نماز میت دے علاوہ دوسری نمازاں پڑھنا ممنوع اے تے جائز نئيں اے۔ (اعلام الموقعین ج۲ص ۳۴٧)
۱۲٧. الرد علی الاخنائی ص ۱۴۵
۱۲۸. کتاب الجواب الباہر ابن تیمیہ دا ص ۱۴ توں ۱۹ تک دا خلاصہ۔
۱۲۹. کتاب الرد علی الاخنائی ص ۱۳۔
۱۳۱. کتاب الرد علی الاخنائی ص ۱۵۵۔ بعد وچ زیارت دے سلسلہ وچ مسند احمد حنبل وچ ذکر شدہ روایات دی طرف اشارہ کيتا جائے گا۔
۱۳۲. مجموعة الرسالے الکبریٰ ج۲ ص۵۹۔
۱۳۳. کتاب الردّ علی الاخنائی، ص ۸، ۳۴، ۱۳۱۔
۱۳۴. ابن تیمیہ کہندے نيں کہ اجماع توں میری مراد مخالف اُتے علم نہ ہونا اے نہ ایہ کہ مخالف دی بالکل نفی کرنا۔ (الرد علی الاخنائی ص ۱۹۵)
۱۳۵. فوات الوفیات جلد اول ص ٧۴۔
۱۳٦. الغدیر، ج۵ ص ۱۸۴
۱۳٧. راحة الصدور ص ۳۹۴، غزنویاں تے سلجوقیاں دے زمانہ وچ شیعاں نوں دشمنی دی وجہ توں عدالدی محکمہ وچ نئيں رکھیا جاندا سی تے انہاں نوں آل بویہ دی حکومت وچ کِسے عہدہ اُتے رکھنا گناہ سمجھیا جاندا سی، اس سلسلے وچ کتاب آل بویہ تے تریخ مذہبی قم وچ تفصیل دے نال واقعات موجود نيں۔
۱۳۸. جولة فی ربوع شرق الادنٰی (مذکورہ مورخ دے سفر ناواں وچوں اک سفر نامہ) ص ۱٦۱۔
۱۳۹. ممکن اے کہ ابن تیمیہ دی شیعاں توں شدید دشمنی دی اک وجہ ایہ وی ہوئے کہ ابن تیمیہ چونکہ ”دروزیوں“ (اسماعیلیاں دا اک غلو کرنے والا فرقہ)کا سخت دشمن سی، تے اس فرقہ نوں شیعہ فرقےآں وچ شمار کردا سی، تے ”قلقشندی“(صبح الاعشی ج۱۳ ص۲۴۸) دے کہنے دے مطابق دروزیاں تے نصیراں نال جنگ کرنا ”اَرْمنیوں“ نال جنگ کرنے توں وی زیادہ واجب اے ،ابن تیمیہ تے اس دے مریداں دا گمان ایہ سی کہ دروزیاں نے شام ومصر اُتے مغلاں دے حملےآں وچ انہاں دا نال دتا اے لہٰذا اوہ مغلاں دے ہمراہ و ہمراز نيں۔ ابن تیمیہ نے نصیراں نال جنگ دے بارے وچ تفصیلی فتویٰ صادر کيتا اے (الفتاوی الکبریٰ جلد اول ص۳۵۸)، تے جداں کہ معلوم اے کہ ابن تیمیہ دے زمانہ وچ نصیریاں نے قدرت حاصل کرلئی سی تے اپنے عقائد ونظریات نوں کھلے عام لوکاں دے سامنے بیان کردے سن، چنانچہ مشہور مورخ ذھبی نے٧۱٧ھ دے واقعات وچ اس طرح لکھیا کہ اک جبلی شخص (حلب دے علاقہ جَبَلہ دی طرف منسوب) ظاہر ہويا جو کدی ایہ کہندا سی کہ وچ محمد مصطفیٰ ہون، تے کدی ایہ کہندا سی کہ وچ علی ہون، ایتھے تک کہ کدی ایہ دعویٰ کردا سی کہ وچ امام منتظرہون، تے اوہ تمام لوکاں نوں کافر سمجھدا سی، تے اس دے مرید کہندے سن ”لا الہ الا علی“ تے لوکاں دا خون بھانا حلال سمجھدے سن ،ہور ايسے طرح دی دوسری چیزاں اس توں صادر ہودیاں سن، (ذیل العبر ص ۹۱) چنانچہابن تیمیہ نے انہاں تمام کمیں نوں شیعاں دے کہاندے وچ شمار کيتااے۔
۱۴۰. ایتھے اُتے ایہ کہناچاہیدا کہ ابن تیمیہ چونکہ شیعاں توں بہت دشمنی تے عناد رکھدا تھااسی وجہ اس نے اپنی کتاباں وچ شیعاں دے اصولی عقائد(حقیقی معنی وچ ) نوں بیان کرنے دے بجائے ہر انہاں باطل عقائد تے کفر آور گلاں نوں انہاں ملل ونحل دیاں کتاباں توں نقل کرکے جو مختلف فرقےآں دی طرف توں لکھی گئی سن، تے شاید جنہاں دا اس وقت کوئی ناں ونشان وی باقی نہ ہو، (البتہ مذکورہ کتاباں دے بارے وچ وی اختلاف موجود اے ) انہاں نوں شیعاں دے عقائد دا حصہ بنا کے ذکر کيتا اے، تے جے کسی نے اپنے شیخ یا پیر دے بارے وچ چاہے اوہ زندہ ہویا مردہ کسی وی طرح دی غلوکی گل کھی تاں اسنوں شیعاں دے عقائد وچ شمار کرلیا، (اس سلسلہ وچ منھاج السنة جلد اول دا پہلا حصہ تے جلد دوم دے آخری حصہ دی طرف رجوع فرماواں)، جدوں کہ حق وانصاف دا تقاضا ایہ سی کہ شیعاں دے عقائد نوں انہاں دی کلامی کتاباں منجملہ شرح تجرید عقائد ومنھاج الکرامة علامہ حلّی توں نقل کيتا جاندا، (جدوں کہ ابن تیمیہ نے منھاج الکرامة دی رد کردے ہوئے شیعو ں اُتے حملےآں وچ کوئی کسر باقی نہ رکھی) چنانچہ جے انہاں کتاباں وچ اس طرح دی کوئی گل یا غلو ہُندا توفیر اسنوں ایہ حق سی کہ انہاں نوں شیعہ دے حساب وچ رکھدا۔
۱۴۱. جداں کہ مشہور اے کہ کلمہ رافضی جناب زید بن علی دے قیام دے وقت توں شیعاں اُتے اطلاق ہويا اے، معلوم نئيں کہ صحیح اے وی یانھاں،کیونجے اس توں پہلے وی ایہ کلمہ شیعہ مخالفاں دی طرف توں شیعاں دے لئی کہیا جاندا سی۔
۱۴۲. بعض شیعہ محققاں نے داستان عبد اللہ ابن سبا نوں صرف اک افسانہ تے من گھڑت کہانی دسیا اے تے خود اس دے وجود نوں وی جعلی کہاہے یعنی اس طرح دا کوئی آدمی سی ہی نھاں، اس سلسلہ وچ علامہ سید مرتضیٰ عسکری صاحب نے اک تفصیلی کتاب تالیف کيتی اے ہور آگاہی دے لئی مذکورہ کتاب دی طرف رجوع فرماواں۔
۱۴۳. سورہ بقرہ آیت ۹٧۔
۱۴۴. ”ہَلَكَ فِیَّ رَجُلانِ: مُحِبٌّ غَالْ، وَمُبْغِضٌ قَالْ“ (نہج البلاغہ کلمات قصار حضرت امیر المومنین(ع)
۱۴۵. کتاب ”الاسلام بین السنة والشیعہ جلد اول ص ۹۸سے ۱۱۲تک کاخلاصہ ،مذکورہ کتاب وچ رفض تے رافضی دے بارے وچ اک تازہ بیان اے لہٰذا ضروری اے کہ اس سلسلے وچ کافی دقت تے تحقیق ہونا چاہیدا۔
۱۴٦. عبد اللہ ابن سبا تے اس دے مریداں توں ہور آگاہی دے لئی تے دوسرے غلو کرنے والے فرقےآں دے بارے وچ معلومات حاصل کرنے دے لئی ”الفَرقُ بین الفِرق“ ص ۳۳۳، تالیف بغداد ی دی طرف رجوع فرماواں، تے عبد اللہ ابن سبا دا وجود ہی خیالی اے اس گل کيتی تحقیق دے لئی علامہ عسکری دامت برکاتہ دی کتاب عبد اللہ ابن سبا نامی کتاب دی طرف رجوع کرن۔
۱۴٧. الفتاوی الکبری ج۲ص ۴۳۱۔
۱۴۸. الجواب الباہر ص ۱۴،۱۵، ۲۲،۲۵۔
۱۴۹. الجواب الباہر ص ۱۴،۱۵، ۲۲،۲۵۔
۱۵۰. الجواب الباہر ص ۱۴،۱۵، ۲۲،۲۵۔
۱۵۱. رحلہ ابن بطوطہ جلد اول ص ۵۸۔
۱۵۲. الفتاوی الکبریٰ ج ۲ ص ۲۱۹۔
۱۵۳. الجواب الباہر، ص ۴۵۔
۱۵۴. الرد علی الاخنائی ص ۲۳، شاید یھی وجہ رہی ہوئے کہ اج کل بقیع تے دوسرے قبرستاناں وچ عورتاں نوں جانے توں روکیا جاندا اے، صاحب فتح المجید کہندے نيں (ص۲۲۵) کہ عورتاں دے لئی قبور دی زیارت مستحب نئيں اے محمد بن عبد الوہاب نے اپنی توحید نامی کتاب وچ جناب ابن عباس توں ایہ روایت نقل کيتی اے جو عورتاں قبور دی زیارت دے لئی جاندیاں نيں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں اُتے لعنت دی اے۔
۱۵۵. الجواب الباہر ص ۴۴،۴٧،۵۱۔
۱۵٦. الجواب الباہر ص ۴۴،۴٧،۵۱۔
۱۵٧. الجواب الباہر ص ۴۴،۴٧،۵۱۔
۱۵۸. کتاب الرد علی الاخنائی ص ۳۰،۳۱۔
۱۵۹. کتاب الرد علی الاخنائی ص ٦٦۔
۱٦۰. کتاب الرد علی الاخنائی ص۳۲۔
۱٦۱. البدایہ والنھایہ ج ۱۴ ص ۱۲۴۔
۱٦۲. انہاں وچوں احمد ابن حنبل دی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں روایت اے کہ آنحضرت نے فرمایا: ”نھیتکم عن زیارة القبور فزوروہا فان فی زیارتھا عظة وعبرة“(میں پہلے تسيں نوں زیارت توں منع کردا سی لیکن اس وقت کہندا ہاں کہ قبراں دی زیارت دے لئی جایا کرو کیونجے قبور دی زیارت توں انسان نوں پند تے نصیحت حاصل ہُندی اے ) احمد ابن حنبل نے اس حدیث نوں چند طریقےآں توں نقل کيتا، (مسند احمد ابن حنبل ج۵ ص۳۵٦، ۳۵٧،۳۵۹، تے ددوسرے چند تھاںواں پریہ حدیث نقل اے )
۱٦۳. موطاء ص ۳۳۴، طبع دوم، مصر ۔
۱٦۴. صحیح مسلم ج۳ ص ٦۵، سنن ابی داود ج۳ ص ۲۱۲۔
۱٦۵. شرح جامع صغیر، سیوطی ص ۲۹۸۔
۱٦٦. فتح المجید ص ۲۵۵۔
۱٦٧. شفاء الغرام ج ۲ ص ۳۹٧۔
۱٦۸. وفاء الوفاء باخبار دار المصطفیٰ ج۴ ص۱۳٧۱ توں ۱۴۲۲تک۔
۱٦۹. الغدیر ج ۵ ص۱۰۹ ۔ تے اس دے بعد ۔
۱٧۰. المذاہب الاسلامیہ ص ۳۴۳۔
۱٧۱. سنن ابن ماجہ جلد اول ص ۵۰۰۔
۱٧۲. سنن ابن ماجہ جلد اول ص ۵۰۱۔
۱٧۳. سخاوی حنفی ،کتاب ”تحفة الاحباب“ ص ۴،۵۔
۱٧۴. الخصائص الکبریٰ جلد اول ص ۵۴٦،۵۴٧۔
۱٧۵. سورہ احزاب آیت ۲۴۔
۱٧٦. کتاب المغازی جلد اول ص ۳۱۳،۳۱
۱٧٧. صحیح مسلم ج ۳ ص ۵۵، منجملہ ایہ حدیث کہ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک میت دی قبر اُتے دفن ہونے دے بعد نماز پڑھی تے چار تکبیراں کدرے تے دوسری روایت دے مطابق: آنحضرت (ص)اک تازہ قبر دے پاس پہونچے تے اس اُتے نماز پڑھی تے اصحاب نے وی آپ دے پِچھے صف باندہ لی ۔
۱٧۸. النھایہ ج ۴ ص۴ ۔
۱٧۹. نیل الاوطار جلد اول ص ۱۳٦۔
۱۸۰. موطاء ابن مالک ص ۱۱۲،۱۱۳۔ اس حدیث نوں بخاری نے وی نقل کيتا اے ۔
۱۸۱. فتح المجید ص ۳٧۳۔
۱۸۲. مسند احمد، جلد اول ص۴۱،۴۲، مسند عمر، وصحیح بخاری ج۲ ص ٧۹۔
۱۸۳. منتقی الاخبار، تالیف ابن تیمیہ حنبلی (ابن تیمیہ دے دادا) ہمراہ نیل الاوطار، شوکانی ج۴ ص ۱٦۱۔
۱۸۴. صحیح بخاری ج۲ ص ۹٦۔
۱۸۵. ابن عبد البر، کتاب استیعاب جلد اول ص ۲٧۴۔
۱۸٦. مغازی واقدی جلد اول ص ۲۹۰،” اِذَا بَكَتْ صَفِیِّةُ یَبْكٰی، وَاِذَا نَشَجَتْ یَنْشَجْ“
۱۸٧. استیعاب جلد اول ص۲۱۲۔
۱۸۸. مسند احمد ابن حنبل ج۲ ص ۴۰، نُویری کہندے نيں کہ جدوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انصار نوں اپنے شھیداں اُتے روندے دیکھیا تاں آپ نے وی گرایہ کیہ تے کہیا کہ جناب حمزہ اُتے کوئی رونے والی نئيں اے (نھایة الارب ج ۱٧ ص ۱۱۰)
۱۸۹. سیرة النبی ج ۳ ص ۵۰، تریخ طبری جلد ۳ ص ۱۴۲۵، حدیث ۱۔
۱۹۰. تریخ طبری ج۴ ص ۲۱۳۱، ۲۱۳۲،(حلقہ اول)
۱۹۱. المغازی جلد اول ص ۳۲۹،۳۳۰،دیار بکری کابیان اے کہ جناب حمزہ اُتے نوحہ وگریہ دے بعد توں پیغمبر اکرمنے رونے توں منع کردتا، دوسرے روز انصار دیاں عورتاں آپ دی خدمت وچ آئیاں تے کہیا کہ اساں سنیا اے کہ آپ نے رونے توں منع فرمایا اے جدوں کہ سانوں اپنے مرداں اُتے رونے توں سکون وآرام دا احساس ہُندا اے، تب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: جدوں تسيں نوحہ وگریہ کرو تاں اپنے چھراں اُتے طمانچہ نہ مارو تے اپنے چھراں نوں نہ نوچو تے اپنے سراں نوں نہ منڈواؤ تے اپنے گریبان چاک نہ کرو، (تریخ الخمیس جلد اول ص ۴۴۴)
۱۹۲. سورہ انعام آیت ۱٦۴۔
۱۹۳. جملہ سورہ والنجم آیت ۴۴ توں اقتباس اے۔<وانّه هُوَاضحک وابٰکی>، تے ایہ کہ اس نے ہنسایا وی اے تے رلایا وی اے )
۱۹۴. کتاب الاُمّ شافعی ج۸ ص ۵۳٧۔
۱۹۵. الجواب الباہر ص ۲۲۔
۱۹٦. الرد علی الاخنائی ص ۱٦۴، والفتاویٰ الکبریٰ جلد اول ص ۳۵۱۔
۱۹٧. اعلام الموقعین ج۴ ص ۴۰۳۔
۱۹۸. کشف الارتیاب ص ۳۳۰۔
۱۹۹. کشف الارتیاب ص ۳۳٦۔
۲۰۰. کشف الارتیاب ص ۳۴۲۔
۲۰۱. الرد علی الاخنائی ص ۵٧۔
۲۰۲. الرد علی الاخنائی ۵۹۔
۲۰۳. الجواب الباہر فی زوار المقابر ص ۳٧، ۳۸۔
۲۰۴. کتاب الرد علی الاخنائی ص ۱۵۹، صاحب فتح المجید کہندے نيں (ص ۴۹۹) بعض لوک جو قبور دا حج کردے نيں اپنے حج نوں کامل کرنے دے لئی تقصیر کردے نيں تے اپنا سر منڈواندے نيں، لیکن موصوف نے وی ایہ نئيں بیان کيتا کہ ایہ کون لوک نيں کس فرقہ نال تعلق رکھدے نيں تے کتھے دے رہنے والے نيں۔
۲۰۵. تریخ یعقوبی ج۲ ص ۲٦۱۔
۲۰٦. سفر نامہ ناصرخسرو، ص ۲۴۔
۲۰٧. احسن التقاسیم ص ۱۲۲۔
۲۰۸. ھلی جنگ عظیم تک شام دا علاقہ وچ شام لبنان تے فلسطین وی شامل سن، ایہ تِناں ملک پہلی جنگ عظیم دے بعد وکھ وکھ ہوئے نيں۔
۲۰۹. الجواب الباہر ص ۸۳۔
۲۱۰. الرد علی الاخنائی ص ۵٦۔
۲۱۱. الجواب الباہر ص ۳۸، ۳۹۔
۲۱۲.الرد علی الاخنائی ص ۹۹۔
۲۱۳. الفتاویٰ الکبریٰ ج ۲ ص ۳۳۔
۲۱۴. الفتاویٰ الکبریٰ جلد اول ص ۱۳۱۔
۲۱۵. الجواب الباہر ص ۵۰۔
۲۱٦. الرد علی الاخنائی ص ۵۹، ابن تیمیہ نے اک دوسری جگہ کہیا اے کہ جے کوئی شخص کسی مُردے نوں پکارے تاں پہلے اسنوں توبہ کرائی جائے تے جے توبہ قبول نہ کرے تاں اس دی گردن اڑادی جائے، (مجموعة الرسالے جلد اول ص ۳۱۵)
۲۱٧. وفاء الوفاء ج۴ ص ۱۳٧۱۔
۲۱۸. صحیح بخاری ج۲ ص ۳۳۔
۲۲۰. چونکہ جناب فاطمہ بنت اسد نے بچپن وچ پیغمبر اکرمکوپالیا سی تے انہاں دی دیکھ بھالکيتی سی لہٰذا آنحضرت آپ نوں میں کہہ کے پکاردے سن ۔
۲۲۱. اقتباس از کتاب شواہد الحق فی الاستغاثہ بسید الخلق، تالیف شیخ یوسف نبھانی،بیروت وچ حقوق دے محکمہ عالی دے سابق رئیس، ص ۱۳۹تا ۱۵۴۔
۲۲۲. الفتاوی الکبریٰ جلد اول ص ۱۹٧۔
۲۲۳. الفتاوی الکبریٰ جلد ۲ ص ۲۲٧۔
۲۲۴. لفتاوی الکبریٰ جلد اول ص ۲۰۸۔
۲۲۵. الجواب الباہر ص ۴۱۔
۲۲٦. الفتاوی الکبریٰ جلد اول ص ۲۱۹،اس سلسلہ وچ ہور وضاحت ”وہابیاں دے عقائد“ دے بارے وچ بیان ہوئے گی، انشاء اللہ۔
۲۲٧. الفتاوی الکبریٰ جلد اول ص ۲۱۹،اس سلسلہ وچ ہور وضاحت ”وہابیاں دے عقائد“ دے بارے وچ بیان ہوئے گی، انشاء اللہ۔
۲۲۸. جزیرة العرب فی القرن العشرین، ص ۲۳۱، ۲۳۲۔
۲۲۹. البدرالطالع جلد اول ص ۴٧۹و ج۲ ص ۲۱۴۔
۲۳۰. اس زمانہ دا دستور ایہ سی کہ بچےآں دے لئی اس طرح دیاں کتاباں نوں حفظ کرنا ضروری سی ،چاہے اس دے معنی سمجھاں یا نہ سمجھاں۔
۲۳۱. شوکانی دا اپنے باپ دے بارے وچ کہناہے کہ اوہ اپنی زندگی دے تمام حالات وچ سلف صالح دے راستہ اُتے چلے نيں۔
۲۳۲. شوکانی دی سوانح حیات نیل الاوطار دی نويں جلد دے آخر وچ موجود اے۔
۲۳۳. نیل الاوطار جلد اول ص ۳٧۰۔
۲۳۴. ارشاد الفحول ص ۲۲،۲۳۔ ۲۳۴
۲۳۵. مُشَبِّہَہ“اس گروہ نوں کہندے نيں کہ جنھاں نے خدا نوں انسان دی مانند تے شبیہ منیا اے، صاحب ”بیان الادیان“ نے اس فرقہ دی دس قسمیں بیان کيتی نيں.
۲۳٧. ارشاد الفحول ص ۱٧٦، ابن تیمیہ تے وہابیاں دا نظریہ وی یھی اے۔
۲۳۸. ارشاد الفحول ص ۲۸۴، وہابیاں تے اک دوسرے گروہ دے علاوہ تمام ہی فرقے اصل اباحت نوں قبول کردے نيں، اصل اباحت دا مطلب ایہ اے کہ جے کسی چیز دے منع دے بارے وچ کوئی آیت یا حدیث نہ ہوئے تاں اوہ کم مباح تے جائز اے، تے اصل منع ایہ اے کہ جدوں تک کسی چیز دے بارے وچ جواز ثابت نہ ہوجائے اس وقت تک اوہ ممنوع اے۔
۲۳۹. ایتھے سورہ نحل دی آیت ۵۱،اور سورہ مائدہ دی آیت نمبر ٧۳ دی طرف اشارہ اے۔
۲۴۰. نیل الاوطار ج۴ ص ۱۳۱،۱۳۲۔
- ↑
۲۴۱. شیخ عبد الرحمن بن حسن بن محمد بن عبد الوہاب نے اپنے اس رسالہ وچ جس وچ اس نے اپنے دادا کيتی سوانح حیات لکھی، کہندا اے کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب مکہ توں شام دے حاجیاں دے نال شام جانا چاہندا سی لیکن کچھ مشکل در پیش آئی، جس دی بناپر اس نے اوتھے جانے دا قصد چھڈ کے مدینہ دا رخ کيتا۔ ابن اثیر نے اس رسالہ کو(ج۲ص۲۳ دے بعد) ذکرکیا اے۔
۲۴۲. آلوسی دی کتاب تریخ نجد ، ص ۱۱۱تا۱۱۳ دا خلاصہ۔
۲۴۳. محمد توں مراد شیخ محمد مجموعی اے (بصرہ وچ مجموعہ شھر توں منسوب) محمد بن عبد الوہاب نے اک مدت تک اس دے پاس تعلیم حاصل کيتی اے ۔
۲۴۴. ناسخ التواریخ قارجاریہ جلد اول ص ۱۱۸۔
۲۴۵. امروز جھان اسلام جلد اول ص ۲٦۱۔
۲۴٦. زعماء الاصلاح فی عصر الحدیث ص(۱۰)میں شیخ محمد بن عبد الوہاب دے دوسرے سفراں نوں وی بیان اے مثلاً اسلامبول (ترکی)، ہندوستان، اگرچہ ساڈی نظر وچ اس گل اُتے کوئی محکم دلیل اُتے نئيں اے، کتاب حافظ وھبہ ص(۳۳٦)میں اس طرح موجود اے کہ محمد بن عبد الوہاب نے ایران دا وی سفر کيتا اے، تے اوتھے اُتے فلسفہ اشراق تے بندوقاں بنانے ہور بوہت سارے جنگی فنون وی حاصل کيتے۔
۲۴٧. زید، عمر ابن الخطاب دے بھائی سن جو ابوبکر دی خلافت دے زمانہ وچ جنگ یمامہ (مسیلمہ کذاب توں مسلماناں دی جنگ) وچ قتل ہوئے سن ۔
۲۴۸. ابن بشر جلد اول ص ۹،۱۰۔
۲۴۹. بدعت توں مراد کسی عقیدہ یا عمل دا ظاہر کرناجو دین دے خلاف ہوئے تے اسنوں دین وچ داخل کرنا ۔
۲۵۰. عثمانی مولفاں وچوں اک ” سلیمان فائق بک“نےاپنی کتاب تریخ بغداد (ص ۱۵۲)میں محمد بن عبد الوہاب تے آل سعود دے رابطہ نوں دوسری طرح بیان کيتا اے، لیکن جداں دے اوپرکی عبارت وچ موجود اے اوہ ظاہراً صحیح دکھادی دیندا اے۔
۲۵۱. تریخ عرب ص ۹۲٦،اور العقیدة والشریعة فی الاسلام ص ۲٦٧۔
۲۵۲. عنوان المجد فی تریخ نجد ص ۱۳۔
۲۵۳. عنوان المجد جلد اول ص ۱٧۰۔
۲۵۴. امیر نجد ، جس دے حالات زندگی بعد وچ بیان ہون گے ۔
۲۵۵. جزیرة العرب فی القرن العشرین دے ص(۲۲۸)کا خلاصہ۔
۲۵٦. عنوان المجد جلد اول ص ۱۴، ۱۵۔
۲۵٧. فتنة الوہابیة ص ٧٦،٧٧۔
۲۵۸. التوسل بالنبی وجھلة الوہابیین، ص ۲۵۱۔
۲۵۹. تریخ نجد آلوسی ص ۱۱۹۔
۲٦۰. کتاب دراست اسلامیہ ص ۳۹۱۔
۲٦۱. شوکانی کاکہنا اے کہ بعض لوکاں دا عقیدہ ایہ اے کہ امیر نجد خوارج دے راستے اُتے چلا اے لیکن ساڈے لحاظ توں ایہ گل صحیح نئيں اے، کیونجے اس نے جو کچھ وی سکھیا اے محمد بن عبد الوہاب توں سکھیا اے جو حنبلی مذہب سی، تے ابن تیمیہ وابن قیم جداں لوکاں دے اجتھاد اُتے عمل کردا سی، (البدر الطالع ج۲ ص ٦)
۲٦۲. صلاح الدین مختار ج۲ ص ۱۵۴۔
۲٦۳. جزیرة العرب فی القر ن العشرین ص ۳۳۱۔
۲٦۴. دائرة المعارف اسلامی جلد اول ص ۱۱۳۔
۲٦۵. زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث ص ۱۳۔
۲٦٦. ایداں دے بہت ہی کم موارد نيں جنہاں نوں ابن تیمیہ نے عملی جامہ پہنایا اے، منجملہ انہاں وچوں ایہ اے کہ ماہ رجب٧۰۴ھ وچ اپنے چند دوستاں دے نال جنہاں وچ چند سنگ تراش وی موجود سن اک تاریخی مسجد وچ گیا جتھے اُتے اک پتھر سی جو لوکاں دی زیارت گاہ سی تے لوک اوتھے اُتے جاکے نذر کيتا کردے سن، اس پتھر نوں توڑ ڈالیا تے اوتھے اُتے اک شخص رہندا سی جس دے بال وڈے وڈے مونچھاں لمبی لمبی،اور ناخن وی وڈے وڈے سن تے ”دلق“ (درویشاں تے قلندراں دا لباس) وی بہت لمبا چوڑا پہنے ہوئے سی تے حشیش پیندا سی، اسنوں توبہ کرائی تے اس دے سر دے بال تے مونچھاں منڈواواں تے اس دے مخصوص لباسنوں پارہ پارہ کردتا، (ابن کثیر ج ۱۴، ص ۳۳،۳۴)
۲٦٧. دائرة المعارف اسلامی (ج۱۵، ص۴٧۹) دی تحریر دے مطابق ”عارض“ دا علاقہ کہ ”درعیہ“ تے ”عیینہ“ دونے شھر اس دا جزتھے محمد بن عبد الوہاب دے زمانہ وچ علوم اسلامی دا مرکز سی جس وچ بوہت سارے وڈے علماء پیدا ہوئے نيں۔
۲٦۸. ظاہر اے کہ تمباکو نوشی تے چائے وغیرہ جس طرح وہابیاں دے زمانہ وچ سی، ابن تیمیہ دے زمانہ وچ رائج نئيں تھی،مقصد ایہ اے کہ جو چیزاں سلف صالح دے زمانہ وچ نئيں سن انہاں نوں وہابیاں نے عملی طور اُتے ممنوع قرار دتا، تمباکو نوشی تے چائے وغیرہ دی کوئی خاص وجہ نئيں سی۔
۲٦۹. گلدزیھر (العقیدة والشریعة فی الاسلام ص ۲٦٧) دے مطابق وہابیاں دا قیام ابن تیمیہ دے مقاصد نوں عملی جامہ پہناناتھا۔
۲٧۰. ابو زھرہ، اس مطلب نوں ذکر کرنے دے بعد کہندے نيں کہ عبد العزیز آل سعود نے حکم دتا کہ روضہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پرانے پردےآں نوں ہٹاکر نويں پردے لگادئے جاواں لیکن مسجد نبوی دی تعمیر نو دے تکمیل ہونے تک پردےآں دے بدلے جانے نوں روک دتا، (ص ۳۵۱) ایتھے اُتے ایہ عرض کردینا ضروری اے کہ” ملک سعود“جانشین سلطان عبد العزیز نے روضہ منورہ اُتے پردہ لگوائے سن ۔
۲٧۱. لمذاہب الاسلامیہ ص ۳۵۱،اور اس دے بعد۔ - ↑
۲٧۲. رسالہ ہدیہ طیبہ ص ۸۲، ورسالہ عقیدة الفرقة الناجیہ ص ۱۹۔
۲٧۳. اس دی ایہ گل ظاہراً ابن تیمیہ دی گل توں ماخوذ اے کہ ابن تیمیہ نے وی ايسے گل نوں کتاب العبودیہ ص ۱۵۵ وچ کہیا اے۔
۲٧۴. ثلاث رسالے ص ٦، شیخ عبد الرحمن آل شیخ نے کہیا اے کہ جے کوئی خدا دی محبت وچ کِسے دوسرے نوں خدا دا شریک قرار دے، (یعنی کسی دوسرے توں وی محبت کرے) تاں گویا اس نے دوسرے نوں خدا دی عبادت وچ شریک قرار دتا اے تے اسنوں خدا دی طرح منیا اے، تے ایہ اوہ شرک اے جس نوں خدا معاف نئيں کريں گا، جے کوئی شخص صرف خدا نوں چاہندا اے یاکسی دوسرے نوں خدا دے لئی چاہندا اے تاں ایسا شخص موحد اے، لیکن جے کوئی شخص کسی دوسرے نوں خدا دے نال دوست رکھدا اے تاں ایسا شخص مشرک اے، (فتح المجید ص ۱۱۴)
۲٧۵. آلوسی ص ۴۵۔
۲٧٦. اس سلسلہ وچ مرحوم علامہ حاج سید محسن امین فرماندے نيں کہ اس وچ کوئی شک نئيں کہ مطلق طور پرغیر خدا توں طلب حاجت کرنا یا انہاں نوں پکارنا، انہاں دی عبادت نئيں اے تے اس وچ کوئی ممانعت وی نئيں اے، اس بناپر جے کوئی شخص کسی دوسرے نوں پکاردا اے تاکہ اس دے پاس جائے یا اس دی مدد کرے یا کوئی چیز اسنوں دے یا اس دی کوئی ضرورت پوری کرے، اس طرح دے کم غیر خدا دی عبادت حساب نئيں ہُندے، تے کِسے طرح دا کوئی گناہ وی نئيں اے، تے آیہ شریفہ<فَلاٰ تَدْعُوامَعَ اللّٰه اَحَداً > (جو وہابیاں دی دلیل اے )کامقصد مطلق دعا نئيں اے بلکہ جس چیز توں نھی کيتی گئی اے اوہ ایہ اے جس توں کوئی چیز طلب کررہے ہوئے یا جس نوں پکار رہے ہوئے اسنوں خدا دی طرح قادر تے مختار نہ مانو، (کشف الارتیاب ص ۲۸۲)
۲٧٧.
۲٧۸. کشف الشبھات ص ۴۰۔
۲٧۹. تریخ نجد ص ۸۰۔
۲۸۰. سورہ آل عمران آیت ٧۵، امان نامہ دی عبارت تریخ وہابیان وچ بیان ہوئے گی۔
۲۸۱. حافظ وھبہ ص ۳۴٦، شوکانی دی تحریر دے مطابق اہل مکہ وی وہابیاں نوں کافر کہندے سن، (البدر الطالع ج۲ ص٧)
۲۸۲. تریخ المملکة العربیة السعودیة جلد اول ص ۴۳۔
۲۸۳. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۳۹، نجدی مورخ شیخ عثمان بن بشر اکثر تھاںواں اُتے وہابیاں نوں مسلماناں توں تعبیر کردا اے گویا فقط وھی لوک مسلمان نيں تے دوسرے مسلمان کافر یا مشرک نيں، (عنوان المجد نامی کتاب وچ رجوع فرماواں) ايسے طرح اوہ کہندا اے کہ ۱۲٦٧ھ وچ قطر دے لوکاں دی فیصل بن ترکی دے ھاتھاں اُتے بیعت اسلام تے جماعت وچ داخل ہونے دی بیعت سی، (ج۲ ص ۱۳۲)
۲۸۴. فتح المجید ص ۱۱۰۔
۲۸۵. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۳۹،”ابن وردی“ کہندا اے کہ جس وقت مصر دے بادشاہ نے مغلاں دی کثرت سپاہ نوں دیکھیا تاں اپنی بولی توں ایہ جملہ کہیا ”یا خالد بن ولید“، اس وقت ابن تیمیہ صاحب وی تشریف رکھدے سن انھاں نے اس کم توں روکیا تے کھا کہ ایہ نہ کہہ، بلکہ ”یامالک یوم الدین“ کہہ۔ (جلد ۲ص ۴۱۱)
۲۸٦. جزیر ة العرب ص ۳۴۱۔
۲۸٧. تریخ المملکة العربیہ، جلد اول ص ۵۱۔
۲۸۸. البد ر الطالع ج ۲ ص ۵،٦۔
۲۸۹. کتاب التوحید ص ۱۲۱۔
۲۹۰. کتاب التوحید ص ۴۲۵، غیر خدا دی قسم دے بارے وچ ابن تیمیہ دے عقائد دے ذیل وچ وضاحت کيتی گئی اے۔
۲۹۱. فتح المجید ص ۴۳٦۔
۲۹۲. فتح المجید ص ۴٦۴، ایہ حدیث مسند احمد، مسند ابوھریرہ جلد دوم ص ۲۴۳ وچ اس طرح اے: ”اِذَا دَعَا اَحَدُكُمْ فَلاٰیَقُلْ:اللهم اِغْفِرْ لِی اِنْ شِئْتَ وَلٰكِنْ لِیَعْزَمْ بِالْمَسْئَالَةِ فَاِنَّهُ لاٰ مُكْرِه لَهُ “
۲۹۳. فتح المجید ص ۴٦٦۔
۲۹۴. فتح المجید ص ۴٧۵۔
۲۹۵. ھٰذی ہی الوہابیہ ص ٧۴،مطبوعہ بیروت۔
۲۹٦. کتاب تطھیر الاعتقاد تالیف شیخ محمد بن عبد الوہاب ، ص ۳٦، تے اس دے نو رسالے، ص ۴۵، اُتے وی ایہ گل بیان کيتی گئی اے۔
۲۹٧. بنقل از تطھیر الاعتقاد ص ۳۰، ۴۱۔
۲۹۸. نقل از منشور سلطان عبد العزیز، بتاریخ۱۳۲۳ھ، شیخ محمد بن عبد الوہاب کہندا اے کہ مسلمان نوں چاہیدا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شفاعت نوں خدا توں طلب کرے، مثلاً اس طرح کھے:”اَللّٰهم لاٰ تَحْرِمْنِی شَفَاعَتَهُ، اَللّٰهم شَّفِعهُ لِی “۔ (کشف الشبھات ص ۴۴)
۲۹۹. نوعدد رسالے عملیہ توں منقول ص ۱۱۰،۱۱۴۔
۳۰۰. نقل از فتح المجید ص ۴۱۴۔
۳۰۱. کتاب التوحید ص ۱۴۱،۱۴۲۔
۳۰۲. فتح المجید، شرح کتاب توحید محمد بن عبد الوہاب ص ۱۰٦۔
۳۰۳. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۴۱۔
۳۰۴. اصحاب دے گذشتہ عمل توں مراد ابوبکر دی عرب دے قبیلےآں نال جنگ اے کہ جدوں بعض لوک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد زکوٰة دینے توں انکار کردتا تاں جناب ابوبکر نے انہاں نوں مرتد کہیا، تے انہاں نال جنگ کيتی۔
۳۰۵. منجملہ ثلاث رسالے، مخصوصاً کشف الشبھات ص ۵۰اوراس دے بعد تک۔
۳۰٦. مسند احمد ابن حنبل جلد اول ص ۱۹، ۳۵ مسند عمر۔
۳۰٧. الاسلام عقیدة وشریعة ص ۳۰۔
۳۰۸. منقول از امام باقر
۳۰۹. قول ابوحنیفہ۔
۳۱۰. قول ابو الحسن اشعری۔
۳۱۱. قول ابن تیمیہ ۔
۳۱۲. قول اوزاعی۔
۳۱۳. قول ابن عینیہ۔
۳۱۴. قول ابو الحسن رویانی۔
۳۱۵. قول سفیان ثوری۔
۳۱٦. ”مَنْ مَاتَ وَهو یَعْلَمُ اَنْ لاٰ اِلَهَ اِلاّٰ اللّٰه، دَخَلَ الْجَنَّةَ “ نقل از مختار صحیح مسلم وشرح نووی طبع مصر ، ناشر سعادت۔
۳۱٧. کتاب الاسلام بین السنة والشیعہ جلد اول ص ۳۳ توں ۳٦ دا خلاصہ، بنقل از مختار صحیح مسلم تے شرح نووی ص۸۴، ۸۸، ۴٧، ۵۱، دی روایات۔
۳۱۸. الصواعق الا لٰھیہ ص ۵۵، توں ٦۳۔
۳۱۹. سورہ فجر آیت ۲۳۔
۳۲۰. سورہ ق، آیت ۱۵، اس سلسلہ وچ ابن تیمیہ دیاں کتاباں تے رسالےآں خصوصاً رسالہ العقیدة الحمویہ دی طرف رجوع فرماواں۔
۳۲۱. تریخ نجد ص ۹۰،۹۱۔
۳۲۲. تریخ نجد ص ۴۸، معلوم نئيں خداوندعالم نوں کس طرح بغیر کیفیت تے احاطہ دے دیکھیا جاسکدا اے ؟
۳۲۳. سورہ مائدہ آیت ٦۴۔
۳۲۴. سورہ ہود آیت ۳٧۔
۳۲۵. سورہ بقرہ آیت ۱۰۹۔
۳۲٦. کتاب التوحید فتح المجید دے نال ص ۵۲۰،۵۲۱۔
۳۲٧. سورہ شوریٰ آیت ۱۱۔
۳۲۸. فرقہ جہم یہ، جُهم بن صفوان (دوسری صدی دے نصف اول)کے پیروکار نيں، جو جبر، ایمان تے صفات خدا دے بارے وچ مخصوص عقائد رکھدے نيں
۳۲۹. الفتاوی الکبریٰ، ج ۲ص ۲۹٦، ۲۹۸ ۔
۳۳۰. سورہ نساء آیت ۱٦۳،ثلاث رسالے ص ۲۲، مختصر سیرة الرسول ص ٦، عقیدة الفرقة الناجیہ ص ۳۳، البتہ وہابیاں دے علاوہ بعض دوسرے فرقے وی اس طرح دا عقیدہ رکھدے نيں۔
۳۳۱. ثلاث رسالے ص ۸۔
۳۳۲. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۳۹،۳۴۰۔
۳۳۳. فتح المجد ص ۱٧۳۔
۳۳۴. ”اُمُّ القریٰ“ اخبار، مطبوعہ مکہ، بتریخ ۱۱ ذی الحجہ۱۳٦۲ھ، شیخ محمد بن عبد الوہاب کہندا اے کہ اصحاب پیغمبر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ آپ دے وسیلہ توں دعا طلب کردے سن لیکن آپ دی وفات دے بعد بالکل کسی نے ایہ کم نئيں کيتا، مثلاً کسی نے وی آپ دی قبر دے پاس دعا نئيں کيتی، ایتھے تک کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر دے پاس خدا نوں پکارنے توں وی انکار کيتا اے۔ (کشف الشبھات ص ۵۹)
۳۳۵. فتح المجید ص ۱٧۵۔
۳۳٦. سورہ زمر آیت ۳۔
۳۳٧. کشف الشبھات ص ۴٧،۴۸۔
۳۳۸. الفتوحات الاسلامیہ ج۲ ص ۲۵۸۔
۳۳۹. کشف الارتیاب ص ۳۰۰۔
۳۴۰. صحیح بخاری ج۸ ص ۸۲،۸۳۔
۳۴۱. فتح المجید، ص ۲۱۵۔
۳۴۲. زمان جاہلیت دے عرب دے دوبتاں دا نام۔
۳۴۳. کشف الشبھات ص ۳۴۔
۳۴۴. کشف الارتیاب ص ۳۴۳۔
۳۴۵. سورہ آل عمران آیت ۳۴۔
۳۴٦. سورہ یوسف آیت ۲۵۔
۳۴٧. کشف الارتیاب ص ۳۴۴۔
۳۴۸. الفتاوی الکبریٰ، ج ۲ص ۲۹٦، ۲۹۸ ۔
۳۴۹. شرح جامع صغیر ج ۲ ص ۵٧،۵۸۔
۳۵۰. بتریخ ۱۱ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ، ايسے طرح ابن تیمیہ تے محمد بن عبد الوہاب دیاں کتاباں وچ متعدد تھاںواں اُتے سید المرسلین تے سیدة نساء العالمین استعمال ہويا اے۔
۳۵۱. فتح المجید ص ۲۵٧۔
۳۵۲. جزیرة العرب فی القرن العشرین، ص ۳۴۰، اسيں انشاء اللہ وہابیاں دی تریخ دے ضمن وچ ایہ گل بیان کرن گے کہ تقریباً ڈیڑھ صدی پہلے چونکہ اوہ لوک مکہ تے مدینہ اُتے قابض سن ايسے وقت انھاں نے بعض قبراں دی کی عمارتاں مسمار کردتیاں
۳۵۳. فتح المجید ص ۲۲٧۔
۳۵۴. کتاب التوحید ص ۲۴٦،فتح المجید دے نال۔
۳۵۵. کشف الارتیاب ص ٦٦۔
۳۵٦. کشف الارتیاب ص ۴۲۴۔
۳۵٧. ہدیہ طیبہ، ص ۸۳۔
۳۵۸. مسائل الجاہلیہ ص ۵۰۔
۳۵۹. فتح المجید شرح کتاب توحید محمد بن عبد الوہاب ، ص ۱۴۵، ۱٦۳، ۱٦۴۔
۳٦۰. بخاری صاحب نے اپنی صحیح (ج۲ص ۱۲۲)میں ایويں تحریر کيتا کہ ولید بن عبد الملک دے زمانہ وچ جدوں روضہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی دیواراں گر گئياں تاں اس نے اسنوں دوبارہ بنوایا۔
۳٦۱. الفتاوی الکبریٰج۴ ص۴۴۹۔
۳٦۲. کشف الارتیاب، ص ۳۵۸، بقیع وچ موجود قبراں جو قدیم الایام توں موجود سن، تے مسمار ہونے پہلےائمہ علیهم السلام دی قبروںکی وضعیت ”وہابیاں دی تاریخ“ دے تحت بیان ہوئے گی، انشاء اللہ۔
۳٦۳. مروج الذھب، ج۲ ص ۲۸۵، ۲۸٧،۳۳۲ھ دی تالیف۔
۳٦۴. رحلہ ابن جبیر ص ۱۵۴، ۲۲۸،۲۲۹۔
۳٦۵. وفاء الوفاء ج ۳ ص ۹۱۲، ام حبیبہ بنت ابوسفیان، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیوی سن، تے صخر ابوسفیان دا ناں اے۔
۳٦٦. سنن ابن ماجہ جلد اول ص ۴۹۸۔
۳٦٧. سنن ابن ماجہ جلد اول ص ۴۹۸۔
۳٦۸. استیعاب ،ابن عبد البر، جلد اول ص ۲٦۔
۳٦۹. صاحب فتح المجید (محمد بن عبد الوہاب دی کتاب توحید دی شرح وچ ) اس طرح کہندا اے: ”لَوْذُبِحَ لِغَیْرِ اللّٰہِ مُتَقَرِّباًاِلَیْہِ یَحْرُمُ“ (اگر کسی غیر خدا دے لئی قربانی کيتا جائے تے اس قربانی توں اس غیر خدا دا تقرب مقصود ہوئے تاں اوہ قربانی حرام ہوجائے گی)اور اس کتاب دے حاشیے وچ کہندا اے کہ ایہ شرک وی شرک اکبر اے، جدوں کہ ایہ گل معلوم اے کہ اوہ قربانی جو مسلمان قبور دے نزدیک کردے نيں اس توں انہاں دا قصد صرف خوشنودی خدا ہُندی اے، صاحب قبر دا تقرب مقصود نئيں ہُندا۔
۳٧۰.کشف الارتیاب ص ۳۴٦، ۴۲۴۔
۳٧۱. ائمہعلیهم السلام دی قبراں دی زیارت شیعاں دے نزدیک کيتا اے، ابن تیمیہ دے عقائد دے عنوان دے تحت بیان ہوچکی اے۔
۳٧۲. رحلہ ابن جبیر ص ۱۸۰۔
۳٧۳. ابن خلکان کہندے نيںامام احمد ابن حنبل دی قبر مشہور اے تے زائرین انہاں دی زیارت دے لئی جاندے نيں۔ (جلد اول ص ۴۸)
۳٧۴. وفیات الاعیان ج۵ ص ۴٦، ۴٧۔
۳٧۵. استیعاب جلد اول ص ۴۰۴، عجیب گل تاں ایہ اے کہ علمائے اہل سنت نے قبور دے لئی کرامات وی ذکر کيتی نيں، جداں کہ ذھبی نے٧۲۵ھ دے واقعات وچ بیان کيتا اے کہ قبر احمد ابن حنبل نوں سیلاب نے چاراں طرف توں گھیر لیا لیکن جس حجرے وچ ضریح سی اس دے اندر داخل نئيں ہويا، جدوں کہ پانی حجرے دے دورازے توں اک ھاتھ اُچا سی۔ (دول الاسلام ج ۴ ص ۱٧۸)
۳٧٦. المنتظم ج٧ ص ۲۰٦۔
۳٧٧. رحلہ ابن جبیر ص ۱۵۳، ابن بطوطہ نے بقیع دی قبراں دا ذکرکردے ہوئے عثمان دی قبر دے گنبد دی بزر گی دی وی توصیف دی اے، (جلد اول ص٧٦)
۳٧۸. المنتظم ج٧ ص ۱۸٧۔
۳٧۹. رحلہ ابن بطوطہ جلد اول ص ۱۱٦۔
۳۸۰. خطط ج ۲ ص ۲۸۴۔
۳۸۱. ابن خلکان ج۲ ص ۲۰۹۔
۳۸۲. خطط، ج ۲ ص ۲۸۴۔ لیکن ابوبکر دواداری نے کنز الدّرر ج٦، ص۵۴۹، وچ حضرت امام حسینںکا سر دفن ہونے دی تاریخ۵۴۴ھ بیان کيتی اے تے اس سلسلہ وچ اس طرح لکھدا اے: حضرت امام حسین (ع) دا سر یزید دے زمانہ وچ مختلف شھراں وچ گہم ایا گیا، تے فیر عسقلان وچ دفن کردتا گیا، تے جدوں عسقلان اُتے (صلیبی جنگ وچ ) غیراں دا قبضہ ہويا، عباس وزیر ظافر فاطمی اس گل توں آگاہ ہويا، تے جدوں اس دے لئی ایہ ثابت ہوگیا کہ امام حسین دا سر عسقلان وچ دفن ہويا اے تاں اس نے انگریزاں توں خط وکتابت دی کہ امام حسین دا سر انہاں دے حوالے کرداں، تے عسقلان شھر انہاں ہی دے قبضے وچ رہے، چنانچہ انھاں نے سر لے لیا کے قاہرہ وچ دفن کردتا۔
۳۸۳. خطط ج ۲ ص۲۸۵۔
۳۸۴. شفاء السقام ص ۳، ۳۴۔
۳۸۵. وفاء الوفاء ج۲ ص ۱۳۳٦ ۔
۳۸٦. شرح جامع صغیر ص ۲۹٧، باب سوم کتاب شِفاء الِسقام تالیف سُبکی توں اصحاب ا ور دوسرے انہاں افراد دا ذکر کيتا اے جو لوک صرف آنحضرت دی زیارت دے لئی مدینہ منورہ مشرف ہوئے تے زیارت دے علاوہ انہاں کاکوئی دوسرا قصدنہ سی انہاں وچوں جناب بلال (رسول خدا دے موذن) جو شام توں مدینہ زیارت رسول دے لئی تشریف لائے، (شفاء السقام ص ۱۴۳)
۳۸٧. عمدة الاخبار شیخ احمد عباسی دسويں صدی دے علماء وچوں نيں ۔ انھوںنے ص ۲۲، ۲٦، زیارت قبور توں متعلق حدیث نوں احمد ابن حنبل توں چند طریقےآں توں نقل کيتا اے، (مسند احمد ج۳، ص ۲۳٧اور ۲۵۰،وج۵ ص ۳۵۰، ۳۵۵، ۳۵٦، ۳۵٧، ۳۵۹) وسنن ابی داود، ج۳ ص ۲۱۲، بخاری ج۲ ص ۱۲۲، وجامع الصغیر سیوطی جلد اول ص ۱٦۲۔
۳۸۸. سمہودی ج ۴ ص ۱۳۴۹، وکتاب مجموعة التوحید ص ۵۲۲۔
۳۸۹. سمہودی ج۴ص ۱۳۵۲، موصوف نے اس سلسلہ وچ تفصیل توں بیان کيتا اے تے اس گل نوں ثابت کرنے دے لئی مختلف طریقےآں توں احادیث نقل کيتی نيں۔
۳۹۰. تریخ نجد وحجاز ص ۵۰، سورہ آل عمران آیت ۱٦۹۔
۳۹۱. الفتاوی الکبریٰ ج۲ ص ۲۱٧، توجہ فرماواں کہ جدوں معمولی انسان اس طرح اے تاں فیر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ذات گرامی دی شان کيتا ہوئے گی۔
۳۹۲. ابو عبد اللہ شرف الدین محمد ابن سعید بو صیری، جو ستويں صدی دے مشہور ومعروف شاعر کرام وچوں سن تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شان مبارک وچ ”بُردہ “نامی اک بہت عظیم الشان قصیدہ کہیا جو عربی بولی دے مشہور قصیدےآں وچوں اے جس دا پہلا شعر اس طرح اے:
۳۹۳. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۴۳، ۳۴۴، عصا دا موضوع تے وہابیاں دی اس توں وی لمبی لمبی گلاں سننے دے لئی کشف الارتیاب تالیف علامہ امین ص۱۳۹،،کی طرف رجوع فرماواں۔
۳۹۴. مکہ معظمہ توں نشر ہونے والا”ام القریٰ“ نامی اخبار، شمارہ نمبر ۹۸۹۔
۳۹۵. اہل سنت دی روایت دے مطابق پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مھاجرین تے قریش دے دس افراد نوں بہشت دی بشارت دی، جنہاں وچوں چاراں خلیفہ، تے باقی افراد اس طرح نيں: طلحہ، زبیر، عبد الرحمن بن عوف ،سعد بن ابی وقّاص، ابو عبیدہ جرّاح تے سعید بن زید۔
۳۹٦. بیعت شجرہ جو بیعت رضوان وی کھی جاندی اے اس توں مراد ایہ اے کہ ہجرت دے چھیويں سال پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے اصحاب دے نال مکہ معظمہ دی طرف عمرہ دے لئی جارہے سن تے جس وقت مکہ دے نزدیک ”حُدیبیہ“ پہنچے تاں مشرکین مکہ نے اجازت نئيں دی، اس موقع اُتے آپ دے اصحاب نے جنہاں دی تعداد تقریباً اک ہزار سی حضرت دے ھاتھاں اُتے بیعت کيتی کہ جے مشرکین نال جنگ لڑنی پئی تاں اس توں منھ نئيں پھیراں گے تے ڈٹ کر جنگ کرن گے۔
۳۹٧. ھذٰہ ہی الوہابیة ص ۱۰۰۔
۳۹۸. کتاب التوحید محمد بن عبد الوہاب (رسا لہ دہم) ص ۱۳۱۔
۳۹۹. الفتاوی الکبری جلد اول ص ۳٧۰۔
۴۰۰. فتح المجیدص ۹۵۔
۴۰۱. الفتاوی الکبریٰ جلد اول ص ۲٦۲۔
۴۰۲. عقائد الواسطیہ ابن تیمیہ (رسالہ نہم از مجموعة الرسالے جلد اول ص ۴۰۸۔
۴۰۳. رسالہ الوصیة الکبریٰ (رسالہ ہفتم مجموعة الرسالے الکبریٰ جلد اول ص ۳۰۳)۔
۴۰۴. تریخ نجد ص ۴٧۔
۴۰۵. سورہ شوریٰ ۲۳۔
۴۰٦. الاسئلة والاجوبة فی العقیدة الواسطیہ ص ۲۵٧۔ ،
۴۰٧. ظاہراً آیہ مبارکہ:<وُجُوْهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ اِلیٰ رَبِّها نَاظِرَةٌ > (اس دن بعض چھرے شاداب ہون گے، اپنے پرور دگار کی(نعمتوںکی طرف)دیکھ رہے ہاں گے“۔ (سورہ قیامة آیت ۲۲،۲۳)سے استدلال کردے نيں جس دے بارے وچ ”ابن تیمیہ دی نظر وچ خدا دے دیدار“ دے عنوان توں پہلے بحث ہوچکی اے۔
۴۰۸. تریخ نجد ص ۴۸۔
۴۰۹. اوہ خط جو ابن سعود نے ذیقعدہ ۱۳۳۲ھ نوں فرقہ ”اخوان“ دے لئی لکھیا اس خط دی عبارت کتاب ”تریخ المملکة العربیة السعودیہ“ (ج ۲ ص ۱۵۵) تے جداں کہ آپ نے ملاحظہ فرمایاکہ ایہ گل آلوسی دی گذشتہ گل توں تھوڑی مختلف اے ۔
۴۱۰. سب توں پہلے جس فرقہ نے قرآن وحدیث دے ظواہر توں تمسک کرنے دا نعرہ لگایا اوہ اے فرقہ ”ظاہریہ“ اے۔ ایہ لوک داود ظاہری اصفھانی (تیسری صدی) دے پیروکارہیاں، (فقھاء دے طبقات دے بارے وچ ، شیخ ابواسحاق شیرازی دی کتاب طبقات الفقھاء دی طرف رجوع فرماواں)
۴۱۱. الفتاویٰ الکبریٰ ج۵ ص ۱٧، ابن تیمیہ دی نظر وچ قرآن مجید دی بعض آیتاں دی تاویل، تے محکم ومتشابہ آیات دے بارے وچ اس دے نظریات نوں ”رسالة الا کلیل“ وچ ملاحظہ فرماواں۔
۴۱۲. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۱۴۵۔
۴۱۳. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۲۳۱۔ اجتھاد تے تقلید، ابن تیمیہ دی نظر وچ ، اس سلسلہ وچ کتاب ”رفع الملام“ (ص۱۴۱، تے اس دے بعد) رجوع فرماواں۔
۴۱۴. تریخ نجد ص ۴۸ ملاحظہ فرماواں۔
۴۱۵. جزیرة العرب ص ۱۴۸۔
۴۱٦. ھذہ ہی الوہابیة ص ۱۰۳،لیکن وہابیاں دے مخالف کہندے نيں کہ وہابی حضرات اجتھادِ مطلق نوں مندے نيں، تے اپنے نوں مذاہب اربعہ دی پیروی دے محتاج نئيں مندے، تے قرآن کریم تے سنت نبوی نوں اپنے لئے کافی سمجھدے نيں۔ وہابیاں دے مخالفاں نے انہاں گلاں دی ردّ وچ دلیلاں وی قائم کيتی نيں، چنانچہ اس سلسلہ وچ مستقل کتاباں وی لکھياں گئیاں نيں، جنہاں وچوں بعض دی طرف اس کتاب دی عبارت وچ اشارہ کيتا گیا اے۔
۴۱٧. تریخ نجد ص ۳۵٦۔
۴۱۸. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص۱۵۰، تے ایہ کتاب تقربیاً چالیس سال پہلے تالیف ہوئی اے (یعنی ہن توں تقریباً سٹھ سال پہلے) تے اس مدت وچ سعودی عرب تے جزیرہ عربستان بہت بدل گیا اے خصوصا عصر حاضر دا کلچر نافذ ہوگیا اے۔
۴۱۹. جزیزةالعرب فی القرن العشرین ص ۱۴۵۔
۴۲۱. تریخ نجد ص ۴۹۔
۴۲۲. تریخ مکہ ج۲ ص ۵۲، ٧٦، ۱۳۵۔
۴۲۳. ابن بشر جلد اول ص ۱۴۳۔
۴۲۴. خط دی عبارت ”تریخ نجد “ ص ۱۰۵ وچ موجود اے۔
۴۲۵. کشف الارتیاب ص ٦٦، لیکن اج کل حجاز وچ حقہ تے سیگریٹ نوشی عام اے تے انہاں چیزاں اُتے کوئی ممانعت وی نئيں اے تے دنیا دے دوسرے علاقےآں دی طرح کھلے عام بازرااں وچ سیگریٹ بکتی نيں، (عجیب گل تاں ایہ اے کہ تمباکو نوشی نوں حرام جاندے نيں کیونجے ایہ چیز رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ نئيں سی، لیکن اس دے مقابلہ وچ چائے تے قہوہ نوں حرام نئيں کہندے جدوں کہ ایہ وی رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ نئيں سی، (کشف الارتیاب ص ۱۴٦کی طرف رجوع فرماواں)
۴۲٦. ملوک العرب ج ۲، ص٧۴، گلدزیھر کہندا اے کہ وہابیاں دے نزدیک سیگریٹ تے قہوہ (چائے) پیناگناہان کبیرہ وچ شمار کيتا جاندا اے، (ص۲٦٧)
۴۲٧. ملوک العرب ج ۲ ص ٧۵۔
۴۲۸. مجلہ قافلہ الزیت، شمارہ ۹ سال ۱۹۵۴ء۔
۴۲۹. ظاہراً ابو ھریرہ دی رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں اس حدیث دے ذریعہ استدلال کردے نيں کہ آپ نے فرمایا:
۴۳۰. فتنة الوہابیة، تالیف سید احمد زینی دحلان، ہمراہ با کتاب الصواعق شیخ سلیمان ص ٧٧۔
۴۳۱. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۱۵، جبرتی۱۲۲۲ھ دے واقعات دے ضمن وچ کہندا اے کہ وہابی لوکاں نے حج دے اعمال بجالانے دے بعد ایہ اعلان کرایا کہ اپنی داڑھی منڈانے والا شخص حرمین شریفین وچ داخل نئيں ہوسکدا، تے اعلان کرنے والا اعلان دے ضمن وچ اس آیت نوں وی پڑھدا سی:<یَا اَیُّها الَّذِیْنَ آمَنُوْا اِنَّمَا الْمُشْرِكُوْنَ نَجَسٌ فَلاٰ یَقْرَبُوْا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهم هٰذَا > (ایمان والو! مشرکین صرف نجاست نيں لہٰذا خبر دار اس سال دے بعد مسجد الحرام وچ داخل نہ ہونے پاواں)(تریخ جبرتی ج۳ ص ۱۹۱) قارئین کرام! آپ حضرات نے ملاحظہ فرمایا کہ داڑھی منڈانے والےآں نوں مشرک کہیا گیا۔ ظاہراً ٹھڈی دا منڈوانا حرام اے تے دوسرے حصہ دا منڈوانا حرام نئيں اے۔
۴۳۲. العقیدة والشریعة فی الاسلام ص ۲٦۹، معلوم ایہ ہُندا اے کہ ابن تیمیہ تے وہابیاں دا غزالی تے اس جداں افراد توں مقابلہ گویاتصوف تے عرفان توں مقابلہ اے کیونجے ایہ لوک تصوف تے عرفان دے علماء منے جاندے سن ۔
۴۳۳. تریخ نجد ص ۹۸، ۹۹۔
۴۳۴. حاضر العالم الاسلامی جلد اول ص ۲٦۴۔
۴۳۵. تریخ بغداد ص ۱۵٦۔
۴۳٦. زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث ص ۲۵۔
۴۳٧. لفتوحات الاسلامیہ ج۲ص۳۵٧۔
۴۳۸. ائمہ توں اس دی مراد اہل سنت دے چار امام، تے اوہ لوک نيں جنہاں دیاں گلاں نوں اہل سنت حجت سمجھدے نيں تے ۸۰۰ سال توں اس دی مراد تیسری صدی دا آخر تے شیخ سلیمان دا زمانہ یعنی بارہويں صدی ہجری اے۔
۴۳۹. ”الصواعق الالہٰیة فی الرد علی الوہابیة“ ص ۳۸
۴۴۰. ”الصواعق الالہٰیة فی الرد علی الوہابیة“ ص ۳۸۔
۴۴۱. جس دا مولف دے ھاتھ دا لکھیا ہويا قلمی نسخہ، کتابخانہ جناب آقای سےد مہدی لاجوردی، قم وچ موجود اے۔
۴۴۲. الفتوحات الاسلامیہ ج ۲ ص ۲٦۰۔
۴۴۳. التوسل بالنبی ص ۲۴۹تا ۲۵۳۔
۴۴۴. مدار ج السنیہ ص ۱۵۔
۴۴۵. سورہمائدہ آیت ۳۵۔
۴۴٧. سورہ یونس آیت ۳
۴۴۸. مدارج السنیہ ص ٦۳۔
۴۴۹. الاصول الاربعہ ص ٦۔
۴۵۰. الاصول الاربعہ ص ۲ توں ۵تک۔
۴۵۱. الاصول الاربعہ ص ۳۵، ۳٦۔
۴۵۲. الفجر الصادق ص ۱٧، ۱۸۔
۴۵۳. تے جدوں شیخ سلیمان تے محمد بن عبد الوہاب وچ کافی اختلافات ہونے لگے تاں چونکہ شیخ سلیمان نوں اپنی جان دا خطرہ ہوگیا سی اس وجہ توں انھاں نے مدینہ منورہ جاکے پناہ لے لی، تے اس دے خلاف اک کتاب لکھی (ظاہراً کتاب الصواعق مراد اے ) تے اس دے لئی بھیجی، ايسے طرح بوہت سارے حنبلی علماء نے اس دے عقائد دی رد وچ کتاباں لکھياں تے اس دے پاس بھیجاں، لیکن کوئی وی کتاب اس دے لئی مفید واقع نئيں ہوئی، (الدرر السنیہ، ص ۴۰)
۴۵۴. الدرر السنیہ، ص ۳۹، ۴۰۔
۴۵۵. الدرر السنیہ، ص ۴۱، ابوحامد بن مرزوق کہندے نيں کہ ۱۳۴۳ھ وچ جدوں سعودی لوک مکہ معظمہ وچ وارد ہوئے، وچ صبح دے وقت قبرستان معلّا دی طرف جارہیا تھا،ميں نے اک مكّی شخص نوں دیکھیا کہ مقام سعی دی طرف جارہیا اے تے کہہ رہیا اے :”اَللّٰهم صَلِّ وَسَلِّمْ عَلٰی سَیِّدِنَا مُحَمَّد“
۴۵٦. الصواعق الالہٰیہ ص ٧۔
۴۵٧. الصواعق، ص ۳۹، ظاہراً حدیث نبوی توں مراد اوہ حدیث پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہوئے جو صحیح مسلم وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں وارد ہوئی اے، کہ آپ نے فرمایا: ”اِنَّ اللّٰهَ زَوَیٰ لِیَ الارْضَ فَرَاَیْتُ مَشَارِقَها وَمَغَارِبها وَاِنَّ اُمَّتِی لَیَبْلُغ مُلْكَها مَازُوِیَ لِی مِنْها الی آخر۔ “
۴۵۸. الصواعق ص ۵۵ توں ٦۳۔
۴٦۰. المسلمون فی العالم الیوم ج ۳ ص ٦۳، ٦۴۔ جداں کہ معلوم ہُندا اے کہ وہابی تقلید دے مسئلہ (جداں کہ دوسرے اسلامی فرقےآں وچ رائج اے ) دے مخالف نيں، تے ایہ لوک خود نوں اِنّی اجازت دیندے نيں کہ مسائل وچ اجتھاد کرن، تے قرآنی آیات دی وی اپنی رائے دے مطابق تفسیر کرن۔
۴٦۱. ”البلاد“ نامی اخبار چاپ جدہ، بتریخ ۱٦ ذی الحجہ۱۳۸٦ھ دے اک مضمون وچ ايسے طرح موجود اے۔
۴٦۲. الدرر السنیہ ص ۵۳۔ - ↑
۴٦۳. مذکورہ عبارت قدیم فارسی دا ترجمہ اے لہٰذا جسنوں ذرا سا دخل وتصرف دے نال انجام دتا گیا اے، مترجم۔
۴٦۴ .عبد العزیز نوں خان دا لقب دینے دی وجہ ایہ اے کہ مولف کتاب تحفة العالم اس علاقہ دے تحت تاثیر واقع ہوگئے سن کیونجے خان دا لقب اس زمانہ وچ ہندوستان تے ایران وچ رائج سی جدوں کہ نجد وچ اس دا ناں ونشان وی نئيں سی۔
۴٦٦. وہابیاں دی تریخ دی تفصیل دے دوران، انہاں دے مقابل سلطان عثمانی دے اقدامات تے فتح علی شاہ دی کوششاں دے بارے وچ بیان کيتا جائے گا۔
۴٦٧. ذیل التحفة ص ۸ توں ۔
۴٦۸. اسيں ایہ ضروی سمجھدے نيں کہ جناب آقای مدرسی طباطبائی دا شکریہ ادا کرن جنھاں نے مذکورہ خط توں آگاہ کيتا تے مینوں اوہ کتاب دکھادی جس وچ اصلی خط دا عکس موجود اے۔
۴٦۹. اساں پہلے ایہ گل عرض کيتی اے کہ سب توں پہلے محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعود (جو کہ عبد العزیز دا باپ سی) وچ بہت زیادہ رابطہ پیدا ہويا، نہ کہ عبد العزیز تے محمد بن عبد الوہاب وچ ۔
۴٧۰. مآثر سلطانیہ، ص ۸۲ توں ۸۵تک۔ کربلا و نجف پروہابیوںکے حملہ دے بارے وچ بیان کيتا جائے گاکہ پہلے کربلاپر حملہ کيتا تے انہاں دا سردار امیر سعود ابن عبد العزیز سی۔
۴٧۱. کربلا اُتے وہابیاں دے حملہ دی شرح جس طرح دے میرزا ابو طالب نے لکھی اے بعد وچ بیان ہوئے گی.
۴٧۲. موصوف دی ایہ گل بالکل غلط اے کیونجے مسلّم ایہ اے کہ اس مذہب دا بانی محمد بن عبد الوہاب اے نہ کہ عبد الوہاب، تے جداں کہ اساں عرض کيتا کہ خود عبد الوہاب اپنے بیٹے دا شدید مخالف سی، ايسے طرح محمد دا نابینا ہونا تے اس دی تے عبد العزیز دی پرورش ابراہیم نامی شخص (قبیلہ بنی حرب) دے گھر وچ ایہ وی ایسی گل اے کہ مولف دی نظر وچ اس دا کوئی دوسرا ثبوت نئيں ملدا، تے جداں کہ معلوم ہُندا اے کہ میرزا ابوطالب دی بعض گلاں وھی نيں جنہاں نوں سید عبد اللطیف شوشتری نے بیان کيتا اے تے چونکہ ایہ دونے مولف ہمعصر سن ظاہراً ایہ مطالب ابو طالب صاحب نے شوشتری صاحب دی کتاب توں لئے نيں۔
۴٧۳. بدرقہ توں ایتھے مراد ایہ اے کہ انہاں دے نال کچھ سپاہی بھیجیا اوہ راستہ وچ رہزناں دے شر توں محفوظ رہیاں۔
۴٧۴. بحر قلزم دریائے سرخ نوں کہیا جاندا اے۔
۴٧۵. سفر نامہ میرزا ابو طالب (مسیر طالبی) ص ۴۰۹
۴٧٦. بستان السیاحہ ص ٦۰۲، لفظ نجد دے ذیل وچ ، شیروانی حدائق السیاحہ (۵۴۵)میں انھاں چیزاں نوں تھوڑے جہے فرق دے نال لکھدے نيں مثلاً سعود بن عبد العزیز نال ملاقات کرنے دے بجائے شیخ عبد اللہ بن سعود نال ملاقات نوں ذکر کيتا اے۔
۴٧٧. سفر نامہ میرزا ابو طالب ص ۴۰۹۔
- ↑
۴٧۸. گویا نجد دے علاقہ دی توصیف دوسرے خشک علاقےآں نوں مدّ نظر رکھدے ہوئے کيتی گئی اے۔
۴٧۹. تریخ نجد ص ۹۔
۴۸۱. شھر نشین توں ایتھے مراد اوہ لوک نيں جو اپنی زندگی اک معین جگہ گذار تے نيں تے انہاں دے مقابلہ وچ اوہ لوک نيں جو خانہ بدوش نيں۔
۴۸۲. تریخ نجد ص ۲۸، اس دے باوجود وی تقریباً اسّی سال پہلے چند یورپی سیّاح ”ڈوٹی“ تے ”بارُننلدہ“ ،” شَمّر“نامی پھاڑ اُتے گئے جو کہ آل رشید (نجد دا حاکم) دی قیام گاہ سی (جو بعد وچ آل سعود دے ہتھاں وچ چلی گئی) تے اس سر زمین دا مشاہدہ کيتا، ايسے طرح۱۸٧۹ء وچ ”لیڈی آن بلینٹ“ نے اپنے شوھر ”ولفر“ دے نال جو انگریزی دا مشہور شاعر سی مذکورہ پھاڑ، تے نجد وحجاز دے بعض دوسرے علاقےآں دا سفر کيتا تے اپنے مشاہدات نوں اپنے سفر نامے وچ لکھیا جس دی کئی جلدتیاں نيں،انھاں نے اپنے سفر نامے وچ بوہت سارے آثار قدیمہ دا ذکر کيتا اے، مذکورہ سفر نامہ دی بہترین تاں صیف اوہ اے جس نوں مولف نے ایرانی کاروان دے اک حاجی توں بیان کيتی اے (ص۲۴۹، تے اس دے بعد جس دا عربی وچ وی ترجمہ اے ) ضمیمہ نمبر ۴۰ ،مجلہ دا گیارہواں سال،صفحہ ٧۵ دا حاشیہ، جس وچ ایران تے نجد دی مستقل حکومت دے رابطے دے بارے وچ تحقیق کيتی گئی اے (البتہ ایہ اقتباس ”احمد جائسی عرب دا مشہور ومعروف مولف“ دی کتاب توں اے، اوہ اپنی کتاب وچ اس طرح لکھدا اے کہ ”شارل ھویر“ فرانس دا مشہور ومعروف سیّاح جدوں انیہويں صدی وچ آثار قدیمہ دی اپنی ریسرچ دے لئی دوسری مرتبہ نجد وچ آندا اے ”توحائل شھر وچ محمد رشید نال ملاقات دے لئی جاندا اے محمد رشید نے اک شخص نوں اس دے نال بھیجیا، لیکن جدوں اوہ امارت دی سرحد توں باہر نکلیا تاں اسنوں قتل کردتا گیا، تے اس دی ساری لکھی ہوئی چیزاں نوں اگ لگادتی گئی تے اس دا سامان لٹ لیا گیا۔
۴۸۳. تریخ نجد ص ۴۱، آلوسی صاحب نے جس طرح نجدیاں دی توصیف دی اے اوہ انہاں دے زمانہ تک دی اے ورنہاس وقت نجدیاں دے طریقہ زندگی تے مال ودولت وچ بہت زیادہ فرق آگیا اے، صرف خانہ بدوش افراد وچ تقریباً وھی صفات باقی نيں چنانچہ حج دے زمانہ وچ انہاں وچوں بعض لوک ايسے حالت وچ آندے نيں تے انہاں نوں بدُو کہیا جاندا اے۔
۴۸۴. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۱۳، چنانچہ وہابیاں دی حکومت آنے دے بعد وی ایہ لوک عہد شکنی کردے رہندے سن تے وہابیاں دے دشمناں دے نال مل جاندے سن، تے اک دوسرے دے سامنے برائیاں تے فتنہ وفسادبرپا کردے رہندے سن، (تریخ نجد ابن بشر جلد اول ص ۱۹، ۲۱۲ اُتے رجوع فرماواں)
۴۸۵. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۳٦، ۳۳٧۔
۴۸٦. بہت ساریاں اوہ چیزاں جنہاں نوں اخوان تے علمائے نجد نے حرام قرار دتا سی مثلاً تمباکو نوشی یا نويں نويں اختراعات توں استفادہ کرنا، چنانچہ زمانہ دے نال نال جائز ہوگئياں۔
۴۸٧. شرفائے مکہ نے اس خصلت نوں عباسی خلفاء توں سکھیا اے جنہاں دا کہنا ایہ سی کہ اک معمولی انسان ساڈے ھاتھاں نوں چومنے دی صلاحیت نئيں رکھدا تے انہاں دے وزیراں نوں اِنّا تکبر ہُندا سی کہ کہندے سن کہ اک معمولی انسان ایتھے تک کہ کتاباں دے مولفین اس لائق نئيں کہ ساڈے احترام دے لئی ساڈے پیراں دے سامنے کھڑے ہون، انہاں تمام تفصیلات دے لئی مولف دی کتاب ”تریخ عضد الدولہ دیلمی“ وچ چوتھی صدی دے حالات ملاحظہ فرماواں۔
۴۸۸. بنی امیہ دے خلیفہ کہندے سن کہ علم حاصل کرنا غلامیں تے نوکراں دا وظیفہ اے تے اوہ اس توں کدرے بلند وبالا نيں کہ علم حاصل کرنے جاواں، ساڈے لئے تاں حکومت تے فرمان صادر کرنا مخصوص اے، اساں ظاہراً آقای ذبیح اللہ دی کتاب وچ پڑھیا اے کہ قرون وسطیٰ وچ یورپ دے ا شراف وی اس گل اُتے فخر کردے سن کہ اسيں جاہل نيں۔
۴۸۹. حافظ وھبہ صاحب اس جگہ کہندے نيں کہ اسيں بہت خوش نيں کہ اس زمانہ وچ بعض شیخ اپنے لڑکےآں نوں تعلیم دے لئی بیروت تے اسکندریہ بھیجنے لگے نيں۔
۴۹۱. نجدیاں دا اپنے مخالفاں منجملہ عثمانیاں نال جنگ کيتی تریخ توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ ایہ سب لوک ایمان تے عقیدے دے تحت جنگ نئيں کردے سن کیونجے بارہیا ایسا اتفاق ہويا اے کہ جدوں لشکر والےآں نے دیکھیا کہ انہاں دا سردار کمزور پڑگیا تاں دشمن دے لشکر توں جاملدے سن، چنانچہ کتاب ”تریخ مکہ“ تے ”تریخ المملکة العربیة السعودیہ“ وچ ایداں دے بوہت سارے واقعات بیان کيتے گئے نيں۔
۴۹۲. اس موضوع نوں سمجھنے دے لئی شیخ محمد بن عبد الوہاب تے ابن تیمیہ دی حالات زندگی دی آخری بحث دی طرف رجوع فرماؤ۔ - ↑
۵۲۰. المختار من تریخ الجبرتی، ص ٦٦٧، اساں مذکورہ تمام چیزاں دے بارے وچ وضاحت کردتی اے۔
۴۹۳.دائرة المعارف اسلامی جلد اول ص ۱۹۱، عربی ترجمہ۔
۴۹۴. سب توں پہلا شخص جس نے درعیہ شھر اُتے حملہ کيتا تے محمد بن سعود دے دو بیٹےآں فیصل تے سعود نوں قتل کرڈالیا ”دہام بن دواس سی، (رسالہ شیخ عبد الرحمن آل شیخ ص ۲۴، جلد ۲ ۔ ابن بشر)
۴۹۵. جزیرة العرب فی القرن العشرین، ۲۴۴۔
۴۹٦. اشراف مکہ توں مراد اوتھے دے امیر تے حكّام نيں جو اس زمانہ وچ عثمانی بادشاہاں دی طرف توں معین ہُندے سن، انشاء اللہ بعد وچ انہاں دے بارے وچ گفتگو کيتی جائے گی۔
۴۹٧. الدرر السنیہ ص ۴۳،۴۴۔
۴۹۸. دائرة المعارف اسلامی جلد اول ص ۱۹۱۔
۴۹۹. الدرر السنیہ ص ۴۴۔
۵۰۰. تریخ مکہ ج ۲ ص۱۲۴۔
۵۰۱. تریخ المملکةالعربیة السعودیہ جلد اول ص ۵۲،شوکانی صاحب جنہاں دے زمانہ وچ ایہ واقعات نمودار ہوئے نيں، انھاں نے وی شریف غالب دے حالات وچ انہاں گلاں دی طرف اشارہ کيتا اے، تے اس طرح کہیا کہ جے شریف غالب نجدیاں نال جنگ کرنے دے بجائے کوئی دوسرا کم انجام دیندا تاں بھتر ہُندا، کیونجے جس وچ جنگ کرنے دی طاقت نہ ہوئے تاں اسنوں جنگ وچ بہت ساریاں پریشانیاں دا سامنا کرنا پڑدا اے تے اس دے نتائج وی خراب ہُندے نيں۔ (البد ر الطالع ج۲ ص۵)
۵۰۲. تریخ المملکة العربیة السعودیہ، جلد اول ص ٧۳۔
۵۰۴. الفجر الصادق ص ۲۲۔
۵۰۵. فتنة الوہابیة ص ٧۱۔
۵۰٦. سیف الجبار ص ۲ تاں، تے اس آخری حصے نوں ستون ۸۸ توں ۹۱ وضاحت دتی گئی اے کہ مکہ دے چاراں طرف دے اک معین فاصلہ نوں حدود حرم کہیا جاندا اے، تے انہاں حدود وچ جنگ تے دوسری بعض چیزاں حرام نيں۔
۵۰٧. اغاوات دے معنی خواجگان نيں(جو ظاہراً آغا توں لیاگیا اے، قدیم زمانہ وچ ایران دے خواجہ لوکاں دے لئی لگایا جاندا سی) تے خواجہ انہاں لوکاں نوں کہیا جاندا سی جو مسجد الحرام (خانہ کعبہ ) تے مسجد النبوی دے نظم وضبط دے لئی متعین رہندے نيںاس طرح دے افراد ہن وی دونے مسجدےآں وچ باقی نيں، قدیم زمانہ وچ بعض مالدار افراد (بخارا، سمرقند، سوڈان تے دوسرے علاقےآں دے لوک) نذر کردے سن کہ اسيں انہاں مسجدےآں وچ خدمت دے لئی خواجہ معین کرن گے، ايسے بناپر کدی کدی انہاں لوکاں دی تعداد مسجد النبوی وچ دو سو توں زیادہ ہوجاندی سی، تے کدی کھبی انہاں لوکاں وچ نااتفاقی وی ہوجاندی سی تے فتنہ وفساد وی ہُندا جاندا سی، جداں کہ مکہ ومدینہ توں متعلق تاریخاں وچ ذکر ہويا اے، ايسے طرح بعض بادشاہ تے مالدار حضرات کچھ زمیناں نوں وقف کردے سن تاکہ انہاں دی درآمد توں خواجگان دا خرچ چلدا رہے، انشاء اللہ بعد وچ خواجہ لوکاں دے بارے وچ ہور وضاحت کيتی جائے گی۔
۵۰۸. تریخ مکہ ج ۲ ص ۱۳۱ تاں۔
۵۰۹. المختار من تریخ الجبرتی ص ۵۳۳۔
۵۱۰. فتنة الوہابیہ ص ٧۲۔
۵۱۱. قبرستان معلی یا معلاة مکہ معظمہ دا سب توں قدیمی قبرستان اے، تے اس وقت تقریباً شھر دے وچکار واقع اے تے اس دے درمیان توں اک سڑک نکلی اے جس نے اسنوں دو حصےآں وچ تقسیم کردتا اے ،جس دے اک حصّے نوں مقبرہ معلاة تے دوسرے حصے نوں مقبرہ ابوطالب (پدر گرامی حضرت علی ں) کہیا جاندا اے۔
۵۱۲. کشف الارتیاب ص ۲۲، ۲۳، اس سلسلہ وچ ”عمر رضا کحالہ“ کہندا اے کہ مکہ معظمہ وچ بوہت سارے تاریخی آثار موجود سن، مثلاً پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کيتی جائے ولادت تے جناب خدیجہ، حضرت ابو بکرکا گھر وغیرہ جنہاں نوں تے ہور قبور تے گنبداں نوں وہابیاں نے مسمار کردتا، (جغرافیة شبہ جزیرة العرب ص۱٦۱)
۵۱۳. عنوان المجد فی تریخ نجد جلد اول ص ۱۲۴۔
۵۱۴. اس توں پہلے دا دستور ایہ سی کہ خانہ کعبہ دے ہر رکن وچ مذاہب اربعہ دی اپنی نماز جماعت ہُندی سی۔
۵۱۵. تریخ مکہ ج ۲ ص ۱۳۱، ۱۳۲ دا خلاصہ۔
۵۱٦. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۹۱۔
۵۱٧. المختار من تریخ الجبرتی، ص ٦٦٧، جبرتی نے شریف غالب دے ذریعہ وہابی مذہب قبول کرنے دی وجھیںوڈی تفصیل توں لکھایاں نيں، (تریخ جبرتی ج۳ ص۱۱٦)
۵۱۸. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۹۱۔
۵۱۹. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۹۲، جبرتی صاحب۱۲۲۰ھ دے واقعات بیان کردے ہوئے کہندے نيں کہ تقریباً ڈیڑھ سال تک وہابیاں نے مدینہ نوں گھیر رکھیا سی تے شھر وچ کہانے پینے دی چیزاں نوں نئيں جانے دتا، چنانچہ مدینہ دے افراد مجبوراً انہاں دے سامنے تسلیم ہوگئے مدینہ اُتے وہابیاں دا قبضہ ہوگیا، تمباکو نوشی نوں شھر وچ ممنوع قرار دیدتا، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی گنبد دے علاوہ تمام گنبداں تے مقبراں نوں مسمار کردتا، (تریخ جبرتی ج۳ ص ۹۱)
۵۲۱. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ٧۳۔
۵۲۲. تیرہويں صدی ہجری دے وہابی مورخ ومولف ۔
۵۲۳. تریخ المملکہ العربیة السعودیہ جلد اول ص ٧٧، ٧۸۔
۵۲۴. عنوان المجد فی تریخ نجد جلد اول ص ۱۲۱، ۱۲۲۔
۵۲۵. مفتاح الکرامة، خاتمہ جلد پنجم ص ۵۱۲، طبع مصر ۔
۵۲٦. روضات الجنات ج۴ ص ۱۹۸۔
۵۲٧. کتاب ”نزہة الغری“ دے مولف شیخ خضر ثانی توں نقل کردے نيں کہ وہابیاں نے حبیب ابن مظاہر کیتی قبرکی ضریح جو لکڑی توں بنی ہوئی سی توڑ کر اس وچ اگ لگادی، تے اس توں حرم مطھر دے قبلہ دی طرف دالان وچ قہوہ (چائے) بنایا، اس دے بعد حضرت امام حسینں دی قبر دی ضریح نوں وی توڑنا چاہندے سن لیکن چونکہ اس وچ لوہا لگیا ہويا سی جس دی بناپر اسنوں نہ توڑ سکے۔ (ص۵۲)
۵۲۸. تریخ کربلا وحائر حسین ص ۱٧۴۔
۵۲۹. تریخ کربلا وحائر حسین ص ۱٧۲۔
۵۳۰. العراق قدیماً وحدیثاً ص ۱۲٧۔
۵۳۱. حدائق السیاحہ ص ۴۲٧۔
۵۳۲. حضرت امام حسین ں دے خزانہ دے غارت ہونے اُتے دوسری دلیل ایہ اے کہ شیخ خضر نے بہت ساریاں انہاں چیزاں نوں وہابیاں دے پاس دیکھیا اے جو غارت کرنے کربلا وچ آئے سن، جداں اک وڈا قرآن بہت خوبصورت تحریر وچ جس اُتے سونے توں جدول بنے ہوئے سن، تے حضرت امام حسین (ع)کے خزانہ توں متعلق ھیرے وجواہرات توں مزین تلواریںوغیرہبھی سن۔ (نزہة الغریٰ ص۵۲)
۵۳۳. ۱۲۱۳ھ وچ علی پاشا والی بغداد کے حکم توں نجد اُتے حملہ کيتا گیا تے اس دے بعد ہوئے واقعات نوں دوحة الوزرا وچ تفصیل دے نال نقل کيتا گیا اے (ص ۲۰۴ سے) اس دے بعد علی پاشا تے سعود بن عبد العزیز دے درمیان اک صلح ہوئی جس وچ اک گل ایہ سی کہ عراق توں جانے والے حجاج نوں وہابی حضرات کچھ نہ کدرے تے دوسری گل ایہ سی کہ عراق اُتے حملہ کرنے توں باز رہیاں، چنانچہ عبد العزیز نے اپنے خط وچ ايسے صلح کيتی طرف اشارہ کيتا اے۔
۵۳۴. دوحة الوزرا، ص ۲۱۳ توں ۲۱٧ تک دا خلاصہ۔
۵۳۵. میرزا ابو طالب اپنے سفر نامے وچ (جس دے بعض حصہ نوں بعد وچ ذکرکیا جائے گا) اس طرح لکھدے نيںکہ عمر آقا کربلا دا حاکم وہابیاں دا اسيں بولی تے اسيں قول سی جدوں وہابیاں نے حملہ شروع کيتا تے ایہ نعرہ ”اقتلوا المشرکین“ و”اذبحوا الکافرین“ بلند کيتا اس وقت عمر آقا اک دیھات وچ جا چھپا، تے آخر کار سلیمان پاشا دے ھاتھاں قتل ہويا۔ (ص۴۰۸)
۵۳٦. میرزا ابو طالب صاحب وہابیاں دے حملہ دے گیارہ مھینہ بعد کربلا پہنچے ،وہ فرماندے نيں کہ شھر کربلا دی دیوار مٹیکيتی سی جس دا عرض وی کم سی تے مضبوط وی نئيں سی جس دی بناپر وہابی لوک اسنوں گراکر شھر وچ داخل ہوگئے سن ۔ (سفر نامہ ص ۴۰۸)
۵۳٧. مفتا ح الکرامة جلد ٧ ص ٦۵۳، گذشتہ چار وجوہات دے علاوہ اک دوسری وجہ ایہ وی بیان کيتی جاسکدی اے کہبغداد تے اس دے قرب وجوار وچ طاعون دی بیماری پھیل چکی سی، (دوحة الوزرا ص ۲۱٦) جس دی بنا اُتے شھر دے ذمہ دار افراد اپنی جان بچانے دی فکر وچ سن لہٰذا اوہ شھر کربلا توں دفاع نہ کرسکے۔
۵۳۸. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۹٧، ۹۸۔
۵۳۹. عنوان المجد جلد اول ص ۱۴۲۔
۵۴۰. مفتاح الکرامة ج ٧ ص ٦۵۳۔
۵۴۱. تریخ نجد ص ۹۹۔
۵۴۲. انہاں تحریراں وچ اگرچہ بعض غلطیاں وی نيں لیکن اس دے نال بوہت سارے دقیق تے باریک نکات وی ملدے نيں۔
۵۴۳. مسیر طالبی ص ۴۰۸، ۴۰۹۔
۵۴۴. روضة الصفاء، ناصری ج ۹ ص ۳۸۱۔
۵۴۵. ناسخ التواریخ جلد اول ص ۱۱۹، ۱۲۰۔
۵۴٦. مسیر طالبی یا سفر نامہ میرزا ابو طالب ص ۴۱۲، تریخ دے مطالعہ توں ایہ گل ثابت اے کہ عبد العزیز نے فتح علی شاہ دے پاس کئی مرتبہ اپنا نمائندہ بھیجیا اے، چنانچہ عبد اللہ بن سعود جس کانام محمد سی اس دا اک فوٹو (دیوار اُتے نقش)فتح علی شاہ دے نال سلام دے باغ گلستان وچ ہن وی موجود اے، (زنبیل حاج فرہاد ص ۱۴۳)
۵۴٧. مآثر سلطانیہ ص ۸٦۔
۵۴۸. دوحة الوزرا دے مولف کہندے نيں کہ کربلا تے نجف دے حادثات دی اطلاع ایران دی حکومت نوں دتی گئی۔ (ص ۲۱٧)۔
۵۴۹. منتظم ناصری ج ۳ ص ٧۸۔
۵۵۰. روضة الصفای ناصری ج ۹ ص ۵۸۵، ۵۸٦ دا خلاصہ۔
۵۵۱. ابن بشر جلد اول ص ۱۲۵، وصلاح الدین مختار جلد اول ص ٧۸۔
۵۵۲. عنوان المجد جلد اول ص ۱۲٦۔
۵۵۳. جلد اول ص ۱۹۲، کرکوکلی کہندا اے (دوحة الوزرا ص ۲۲٧) عبد العزیز دا قاتل اصل افغانی سی تے اوہ بغداد وچ رہندا سی جس دا ناں ملیا عثمان سی اس نے دین اسلام تے مسلماناں دا دفاع کرنے دے لئی نذرکيتی سی تے پروگرام دے تحت عبد العزیز دے قتل دا ارادہ کيتا سی تے اوہ اوتھے جاکے وہابیاں دے بھیس وچ رہنے لگاتھا۔
۵۵۴. ابن بشر جلد اول ص ۱٧۲۔
۵۵۵. ماضی النجف وحاضرہیا، جلد اول ص ۳۲۴، مولف نُزہة الغری کہندے نيں کہ وہابیاں نے نجف دے لوکاں اُتے پانی بند کردتا سی، (ص۵۳)
۵۵٦. عراق توں نجد تے حجاز دے لئی اک راستہ اے جو ایداں دے جنگل توں گذر توں اے جتھے اُتے آب ودانہ کم ہُندا اے، تے قدیم زمانہ وچ ایران تے عراق توں اکثر حجاجاسی راستہ توں جایا کردے سن ،ایہ راستہ” جبل معروف“(اس وجہ توں کہ بلاد الجبل نامی علاقہ توں جو ایران تے عراق دے مرکزی علاقہ وچ اے ايسے راستہ توں حجاج حج دے لئی جایا کردے سن ) دے ناں توں مشہور سی، لیکن اج کل اس توں کوئی نئيں جاندا۔
۵۵٧. ماضی النجف وحاضرہیا، جلد اول ص ۳۲۵، ایہ واقعہ کتاب ”غرائب الاثر“کے قلمی نسخہ توں نقل ہويا اے، کرکوکلی کہندا اے (دوحة الوزراء ص ۲۱۲) وہابیاں نے۱۲۱۴ھ وچ نجف اشرف اُتے حملہ کيتا لیکن قبیلہ خزاعل نے اس دا مقابلہ کيتا تے وہابیاں دے تن سو لوکاں نوں قتل کردتا۔
۵۵۸. ماضی النجف وحاضرہیا، ص۳۲۵، ۳۲٦۔
۵۵۹. ”کرکوکلی“ (دوحہ الوزراء ص ۲۱٧ وچ ) کہندا اے کہ حضرت علی ں دے خزانہ نوں حضرت امام موسیٰ کاظم ں دے خزانہ وچ منتقل کردتا گیا، ايسے طرح کتاب ”موسوعة العتبات المقدسہ“ج اول بخش نجف اشرف ،ص ۱٦٦، وچ کتاب ” تریخ العراق بین احتلالین“ توں نقل کردے ہوئے لکھیا اے کہ۱۲۱٦ھ وچ خزانہ امیر المومنین ں نوں وہابیاں دے ڈر توں کاظمین وچ رکھوادتا گیا، تے اس خزانہ نوں لے جانے والے حاج محمد سعید بک دفتری سن ۔
۵٦۰. عنوان المجد فی تریخ نجد جلد اول ص ۱۳٧۔
۵٦۱. ماضی النجف وحاضرہیا، جلد اول ص ۳۲٦۔
۵٦۲. جلد ۵ ص ۵۱۲۔
۵٦۳. مفتاح الکرامہ ج ٧ ص ٦۵۳، اک بہت ظریف نکتہ ایہ اے جس وقت علامہ مرحوم سید محمد جواد عاملی اسلحہ لئے نجف اشرف توں دفاع کررہے سن تے ہر وقت ایہ لگ رہیا سی کہ دشمن ہن شھر اُتے قبضہ کرلے گا تے سب نوں قتل کردیگا مال ودولت نوں غارت کردے گا، اس وقت وی موصوف کتاب لکھنے وچ مشغول سن، اوہ وی مفتاح الکرامہ ورگی کتاب جو فقہ شیعہ دی اہم کتاباں وچ منی جاندی اے، چنانچہ آدہی رات بلکہ صبح تک انہاں دونے کمیں وچ مشغول رہے، یعنی شھر دا دفاع وی کيتا تے کتاب وی لکھدے رہے۔
۵٦۴. ماضی النجف وحاضرہیا ج۱ص۳۳۰۔
۵٦۵. کانون اول روم دے قدیم مھیناں وچوں اے جو دسمبر تے جنوری دے مطابق ہُندا اے، تے بعض عربی ملکاں وچ اج وی ایہ مھینے انگریزی مھیناں دی جگہ رائج نيں۔
۵٦٦. کتاب تریخ الوزرات العراق یہ توں اقتباس، اس کتاب دی پہلی جلد وچ وکھ وکھ تھانواں اُتے اس طرح دے دوسرے واقعات تفصیل دے نال بیان کيتے گئے نيں، اسيں اپنے قارئین کرام نوں یھاں اُتے ایہ بتاداں کہ ايسے کتاب دے باب ہشتم وچ ” جمعیة الاخوان“ دے بارے وچ تفصیل بیان کيتی جائے گی۔
۵٦۹. طبقات اعلام الشیعہ ،جلد اول دا دوسرا حصہ ص ۵۹۴۔
۵٧۰. سوال وجواب دونے کتاب ”تراث کربلا“ ص ۲۸۵، اُتے موجود نيں۔
۵٧۱. موسوعة عتبات المقدسہ بخش کربلا جلد اول ص ۳۳٦۔
۵٧۲. سریانی مھیناں دا ساتواں مھینہ، جو اپریل توں مطابقت رکھدا اے، (مترجم)
۵٧۳. موسوعة عتبات المقدسہ بخش کربلا جلد اول ص۳۵٦، وفی بلا دالرافدین ص ٦۹۔
۵٧۴. موسوعة عتبات المقدسہ بخش کربلا جلد اول ص۳۵۸۔
۵٧۵. سریانی سال دا چوتھا مھینہ،جوجولائی توں مطابقت رکھدا اے، (مترجم)
۵٧٦. تریخ بیست سالہ ایران ، تالیف آقای حسین مکی جلد ۲ ص ۳۴۲ توں ۳۵۳ دا خلاصہ۔
۵٧٧. تریخ المملکة العربیة السعودیہ، جلد اول ص ۸٦۔
۵٧۸. دائرة المعارف اسلامی جلد اول ص ۱۹۲۔
۵٧۹. تریخ مکہ جلد ۲ ص ۱۳۵، ۱۳٦۔
۵۸۰. عنوان المجد جلد اول ص ۱۵۳ کاخلاصہ۔
۵۸۱. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۱۱۸، عثمانی مولفین وچوں جناب سلیمان فائق بک لکھدے نيں کہ سعود چاہندا سی کہ اک ایسی عربی حکومت بنائے جس وچ عراق ، حجاز تے شام شامل ہوئے تے خود اس دا بادشاہ ہو، (ص۳٧)
۵۸۲. دائرة المعارف اسلامی جلد اول ص ۱۹۲، ۱۹۳۔
۵۸۳. سر زمین مصر ، سلطان سلیم عثمانی دے زمانہ توں عثمانیاں دے تحت سی تے جس وقت دی اسيں گل کررہے نيں اس وقت محمد علی پاشا عثمانی سلطان دی طرف توں والی سی، لیکن آہستہ آہستہ خود اوہ تے اس دی اولاد عثمانی سلطنت توں نکلدے چلے گئے ”جرج آنتونیوس“کھدا اے کہ محمد علی پاشا دے دل وچ بادشاہت دا جذبہ سی تے اتریش دی حکومت اُتے نگاہ جمائے ہوئے سی، (یقظة العرب ص ۸٦)
۵۸۴. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۱۱۹ دا خلاصہ۔
۵۸۵. عنوان المجد جلد اول ص ۱۵۸۔
۵۸٦. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۲۳ا توں ۱۲۹ تک دا خلاصہ۔
۵۸٧. ناسخ التواریخ قاجاریہ جلداول ص ۲۰٦۔
۵۸۸. المختار من تریخ الجبرتی ص ۵۳۹۔
۵۸۹. مرحوم شمس العلماء گرگانی اپنی کتاب وچ جو وہابیاں دے بارے وچ لکھی اے اس وچ موصوف نے وہابیاں تے صادق خان دی ریاست وچ ایرانی لشکر کے درمیان ہوئی لڑائی جھگڑےآں دے بارے وچ ، ایتھے تک کہ وہابیاں دے ایران اُتے حملے تے وہابیاں دے فتح علی شاہ دے ناں خط تے اس دے جواب نوں وی ذکر کيتا اے، لیکن اس دا مدرک تے ثبوت پیش نئيں کيتااے۔
۵۹۰. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۱۳۳۔
۵۹۱. ممکن اے مغرب توں مراد مراکش ہوئے یا الجزائر تے ٹیونس نوں وی شامل ہوئے۔
۵۹۲. اس وقت شام وچ ، شام، لبنان، اردن تے فلسطین سب شامل ہُندے سن ،چنانچہ اس وقت دی ایہ فعلی تقسیم دوسری عالمی جنگ دے بعد دی اے۔
۵۹۳. ایہ اس وقت دا واقعہ سی کہ جدوں ابراہیم پاشا حناکیہ وچ موجود سن ۔
۵۹۴. ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ اس وقت توپ دے ہر گولے نوں مصر توں درعیہ لے جانے دا کرایہ ۸ریال سعودی ہُندا سی تے اوہ گولہ اِنّے وزنی ہُندی سی کہ اک اونٹھ صرف چھ گولاں نوں لے جاسکدا سی۔ (جلد اول ص ۲۱۸)
۵۹۵. عنوان المجد جلد اول ص ۲۱۰۔
۵۹٦. زینی دحلان، الفتوحات الاسلامیہ ج۲ ص ۲٦٧، ۲٦۸۔
۵۹٧. ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ شھر درعیہ دی اس وقت دی عمارتاں دی عظمت وثروت تے قوت تے اوتھے دی جمعیت دی کثرت دی توصیف بیان کرنا مشکل اے، اس شھر وچ ہمیشہ قافلے آندے رہندے سن تے اوتھے کوئی گھرہی ایسا ہوئے گا جو فروخت کيتا جاندا سی، اس وقت اوتھے اُتے مکاناں دی قیمت ست ہزار ریال، پنج ہزار ریال، تے چھوٹے چھوٹے مکاناں دی قیمت اک ہزار ریال ہُندی سی ايسے طرح اک دکان دا ماہانہ کرایہ ۴۵ ریال ہُندا سی ۔ (ج اول ص۲۱٦)
۵۹۸. اساں محمد علی پاشا تے ابراہیم پاشا دے وہابیاں اُتے حملےآں دی تفصیل، کتاب عنوان المجد ابن بشر نجدی (جلد اول ص ۱۵٧) توں تے تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۱۴۳ توں ۱۹۳ تک دا خلاصہ نقل کيتااے، انہاں دے علاوہ کتاب فتوحات الاسلامیہ سید احمد زینی دحلان مفتی مکہ تے کتاب عجائب الآثار جبرتی توں استفادہ کيتا اے۔
۵۹۹. مصر توں مراد شھر قاہرہ اے جس دے قدیم تے جدید دو حصے سن ۔
٦۰۰. المختار من تریخ الجبرتی ص۱۰۱۲، ۱۰۱۳۔
٦۰۱. المختار من تریخ الجبرتی ص۱۰۱۲، ۱۰۱۳۔
٦۰۲. المختار من تریخ الجبرتی ص ۸۲۳، ابن ایاس نے عثمانی سپاہیاں دے فساد تے برے اعمال دے بارے وچ بہت ساریاں داستاناں لکھایاں نيں ایتھے تک کہ سلطان سلیم دے مصر وچ قیام دے وقت نوبت ایہ پہونچی کہ قاہرہ شھر وچ ایہ اعلان کرادتا گیا کہ جدوں تک عثمانی سپاہی شھر توں خارج نہ ہوجاواں کوئی غلام، کنيز، عورتاں تے ”اَمرد“ (وہ لڑکے جنہاں دے حالے داڑھی مونچھ نئيں نکلی ہو) لڑکے اپنے گھراں توں باہر نہ نکلےں۔ (بدایع الزہور، جلد ۵ ص ۱۸۸)
٦۰۳. المختار من تریخ الجبرتی ص۸۲۳۔
٦۰۴. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۱۹۴۔
٦۰۵. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۱۹۸ توں ۲۰٧ تک دا خلاصہ۔
٦۰٦. غیر عرب مولفاں دے علاوہ انگلینڈ کی” لیڈی بلنٹ“نے اپنے شوھر دے نال شمر تے حائل دی پھاڑیاں دا سفر کيتا اے اس نے اپنے سفر نامہ وچ آل رشید دے کارنامےآں دے بارے وچ اک دقیق تفصیل بیان کيتی اے۔ (ص ۱۵٦ توں بعد تک)
٦۰٧. مذکورہ ”بِلنٹ“ نے اج توں تقریباً سو سال پہلے اس علاقہ دا سفر کيتا سی جس وقت نجد اُتے عثمانیاں دے حملے جاری سن، چنانچہ اوہ اس طرح رقمطراز نيں کہ عثمانیاں دے پاس اِنّا سب کچھ اسلحہ، لشکر تے بہت ساری دولت ہونے دے باوجود وی اوہ جنگلاں وچ مسافراں دی جان ومال نوں محفوظ نہ رکھ سکے، تے جس مدت وچ اوہ لو گ اوتھے رہے نيں انہاں دا نفوذ فقط شھراں وچ سی، ایتھے تک کہ دمشق توں حج دے لئی جانے والا راستہ وی بغیر سپاہ دے یا خطرےآں نوں مول لئے بغیرطے نئيں کيتا جاسکدا سی، (سفری بہ بلاد نجد ص ۲۲۰)
٦۰۸. تریخ المملکة العربیہ السعودیہ، جلد اول ص ۳۱۸۔
٦۰۹. تریخ المملکة العربیة السعودیہ جلد اول ص ۳۸۸۔
٦۱۰. تریخ المملکة العربیة السعودیہ، جلد دوم، ص ۲۵ توں ۲۹ دا خلاصہ۔
٦۱۱. اس واقعہ دی تفصیل کتاب تریخ المملکة العربیة السعودیہ، جلد دوم از ص ۳۰ تا۴۳، تے کتاب جزیرة العرب فی القرن العشرین از ص ۲٧۲ توں ۲٧۵ تک بیان
٦۱۲. حافظ وھبہ صاحب اس سلسلہ وچ کہندے نيں (ص ۲٧۵، ۲٧٦) کہ انگلینڈ نے اک سال پہلے یعنی۱۲۱٦ھ وچ جدّہ وچ اپنی نمایندگی (سفارت) قائم کرلئی سی (تریخ مکہ ج۲ ص۱۰۱) لیکن امین ریحانی دے بقول :ابن سعود نے اپنی حکومت دے آغاز وچ کِسے دوسرے ملک دی قونصل تے نمایندگی نوں قبول نئيں کيتا تے خود انگلینڈ دی نمایندگی وی (جو اس دے تے انگلینڈ دے وزارت خارجہ دے درمیان واسطہ سی)بحرین وچ سی۔
٦۱۳. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۲٧٦، ۲٧٧، انگلینڈ تے سعودی عرب دی حکومت وچ رابطہ دا آغاز ۱۹۱۴ء توں ہوئے چکيا سی جداں کہ اساں اس گل نوں پہلے وی عرض کيتا لیکن پہلی عالمی جنگ دے شروع ہُندے ہی ایہ رابطہ مستحکم تے مضبوط ہُندا گیااور انگلینڈ دی حکومت دے نمائندہ ہمیشہ ابن سعود دے پاس آندے رہے تے آپس وچ گفتگو ہُندی رہی، تے ايسے زمانہ وچ انگلینڈ دے شریف حسین توں وی اچھے تعلقات سن تے انھاں نے حجاز دے انقلاب وچ (جس دی شرح بعد وچ آئے گی) اس دی مدد کيتی، جس دی بعض تفصیل تریخ نجد (تالیف سنٹ جَون فیلبی) ص ۳۱۵ وچ ذکر کيتی گئی اے۔
٦۱۴. قارئین کرام ہور تفصیل دے لئی شفاء الغرام فاسی جلد ۲ ص ۱٦۲، توں ۱۹۳ اُتے رجوع فرماواں۔
٦۱۵. اس زمانہ وچ شریف دا اطلاق صرف سید اُتے ہوتاسی، تے آل علی ں دے علاوہ کسی نوں شریف نئيں کہیا جاندا سی۔
٦۱٦. حافظ وھبہ ص ۱٦٦ تاں۔
٦۱٧. تریخ مکہ دے مطابق شریف عون دے زمانہ وچ مسجد الحرام وچ کچھ تغیر تے تبدیلی وی دتی گئی منجملہ ایہ کہ اس توں پہلے تک عورتاں دے نماز پڑھنے دے لئی اک مخصوص جگہ سی تے اس حصے وچ اک دیوار سی، جس دی وجہ توں عورتاں دی نماز دی جگہ وکھ ہوجاندی سی، لیکن۱۳۰۱ھ وچ شریف عون نے اس دیوار نوں ختم کردتا۔
٦۱۸. حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ (ص ۱٦۹، ۱٧۰) لیکن صلاح الدین مختار نے شریف حسین نوں اک خود خواہ تے خود پسند انسان دسیا اے تے کہیا اے کہ جس وقت اسنوں ”عقبہ“میں تبعید (جلا وطن) کيتا گیا وچ اس دے دیدار دے لئی گیا تے جدوں ميں نے اس توں مصافحہ کيتا تاں اپنی وڈی وڈی اکھاں توں مینوں گھور کر دیکھیا تے اشارہ کيتا کہ میرا ھاتھ چومو، لیکن ميں نے نہ چوما، موصوف عقبہ وچ موجود بندرگاہ دے منتظمین تے اوتھے اُتے موجود سپاہ دے سردار دے کمیں وچ مداخلت کيتا کردے سن تے اپنے بیٹے نوں جو جدّہ وچ سی اس دے لئی فرمان گھلدے رہندے سن ۔ (ج ۲ ص ۲۹۵)
٦۱۹. جزیرة العرب فی القرن العشرین، ص ۱٧۱، ۱٧۵۔
٦۲۰. حافظ وھبہ ص۱٧٦
٦۲۱. لورنس نے اپنے تمام خاطرات کواپنی کتاب وچ جس دا فارسی وچ ترجمہ بنام”ہفت رکن حکمت “ دے ناں توں ہويا اے، تفصیل توں لکھیا اے، جس وچ حجاز ونجد تے شریف حسین دے واقعات تے انگلینڈ تے عثمانی حکومتاں دی اس علاقہ وچ دخالت، تے انگلینڈ نے انہاں توں کس طرح دوستی دا اظھار کيتا تے عثمانی حکومت نے انہاں توں کس طرح دشمنی اختیار کيتی، ہور عرباں دے رسم ورواج، وغیرہ نوں وی تفصیل توں لکھااے۔
٦۲۲. تریخ مکہ ج۲ ص ۲۲٧،” امین المُمَیّزْ“جو کہ ملک سعود دے زمانہ وچ عربستان وچ عراق دا سفیر سی ایويں رقمطراز اے کہ ميں نے مسٹر فیلبی (حاج عبد اللہ) توں لورنس دے بارے وچ سوال کيتا چنانچہ انھاں نے جواب دتا کہ اس دا باپ ایر لینڈ دا لرد سی تے اس نے انگلینڈ وچ کِسے عورت نال شادی کيتی جس توں چار بچے پیدا ہوئے انہاں وچوں اک لورنس اے، اس نے آکسفورڈ وچ اپنی تعلیم مکمل کی، تے برٹین دی فوج توں منسلک ہوگیا تے پہلی عالمی جنگ دے زمانہ وچ مشرق وسطیٰ آیا، ميں نے سب توں پہلے اس توں اردن وچ ملاقات کيتی، اسنوں انگلینڈکی طرف توں شریف حسین دی مدد دے لئی بھیجیا گیا تے وچ تاں اس امید وچ سی کہ سعود دا ستارہ اقبال چمکے گا لہٰذا وچ ابن سعود توں ملحق رہیا۔ فیلبی نے لورنس دے اخلاق تے صفات دے بارے وچ دسیا کہ اس طرح کاکوئی شخص ملنا مشکل اے، کیونجے ایہ شخص بھکھ تے پیاس دے عالم وچ اونٹھ دی طرح تے مشکلات نوں برداشت کرنے وچ گدہے دی طرح اے، ایہ شخص خشک زمین اُتے سوجاندا اے پتھراں نوں اپنا تکیہ بنا لیندا اے، گرمی سردی تے بھکھ وپیاس دی اس دی نظر وچ کوئی اہمیت نئيں اے، وچ اس دی طرح نئيں ہوسکدا، اس نے عربستان وچ بوہت سارے کم انجام دتے منجملہ عمارتاں، پل تے سڑکاں بنواواں، بادشاہ نوں تخت خلافت اُتے بٹھایا تے اس دے بعد ایہ شخص برٹین چلاگیا، ایہ شخص اپنی عرفیت دے ناں توں ہوائی فوج وچ بھرتی ہويا، تے آخر کار اک گاڑیایکسیڈینٹ وچ مرگیا، (المملکة العربیة السعودیہ کما عرفتھا ص ۲٧٧)
٦۲۳. اقتباس از رحلات رشید رضا، ص ۱٧۳ تاں۔
٦۲۴. بدایع الزہور ج ۵ ص ۱۲۵۔
٦۲۵. خطط الشام، ج ۲ ص ۲۲۱۔
٦۲٦. مفاکہة الخلان ج ۲ ص ۹۰۔
٦۲٧. ایتھے تک کہ ”فلیب“ کہندا اے کہ اگرچہ سلیم دے بعض جانشین نوں خلیفہ دا لقب دتا جاندا سی ایتھے تک کہ اوتھے دے افراد وی اسنوں ايسے عنوان توں پکاردے سن، لیکن حقیقت ایہ اے کہ ایہ لقب صرف بناوٹی سن، تے انہاں دی حدود توں باہر انہاں دی کوئی حیثیت نئيں سی، سب توں پہلے جس عثمانی بادشاہ نوں ایہ لقب دتا گیا تے انہاں دا دینی نفوذ عثمانی حکومت دے باہر علاقےآں وچ رسمی طور اُتے پہچنوایا گیا اوہ اے روس تے تُرک دا معاہدہ سی جو ”پیمان کوچوک کینارجی“ دے ناں توں مشہور سی، جس پر۱۱۸۸ھ مطابق ۱٧٧۴ء وچ دستخط ہوئے سن ۔ (تریخ عرب ص ۸٧٧)
٦۲۸. ثعالبی صاحب کہندے نيں کہ ایہ مذکورہ بردہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کعب بن زھیر نوں (ان دے مشہور ومعروف قصیدہ لامیہ دے موقع پر) عطا فرمایا سی، تے معاویہ نے اسنوں کعب توں چھ سو دینار وچ خریدیا سی تے اس دے بعد توں تمام خلفاء اسنوں تبرک دے طور اُتے رکھدے چلے آئے نيں، (ثمار القلوب ص ٦۱)
٦۲۹. مروج الذھب ج۳ ص ۲۴٦۔
٦۳۰. الاسلام والخلافہ ص۲۵٧، بہ نقل از ابن ایاس۔
٦۳۱. خلافت دا اصل منشاء تے انہاں دے شعار دے بارے وچ درج ذیل کتاباں وچ تفصیل توں بیان ہويا اے : ۱صبح الاعشیٰ ج ۳، ۲۔ مآثر الانافة ج۲ (یہ دونے کتاباں قلقشندی دی نيں) ايسے طرح مذکورہ چیزاں دے بارے وچ مخصوصاً ”بُردہ“ دے سلسلہ وچ کتاب احکام السطانیہ، تالیف ماوردی، تے نھایہ ابن اثیر وچ تفصیل بیان کيتی گئی اے۔
٦۳۲. الذخائر والتحف ص ۱۹۰۔
٦۳۳. مفاکہة الخلان جلد اول ص ۳۸۳، ظاہراً لیث بن سعد دا مقبرہ مراد اے جو مصر دے اہل سنت دی زیارتگاہ اے، تے ایہ لیث، مالک بن انس (مالکی مذہب امام) دے قریبی دوستاں تے انہاں دے روایاں وچوں سن ۔
٦۳۴. المختار من بدایع الزہور، ص ۱۰۲۸۔
٦۳۵. مفاکہة الخلان ج ۲ ص ۳٦۔
٦۳٦. ”توپ قاپی“ میوزیم جو پہلے عثمانی بادشاہاں دا اہم محل سی اس وچ کئی حصے نيں، جس دے اک حصے وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے خلفاء توں منسوب چیزاں نوں رکھیا گیا اے، تے انہاں چیزاں دے علاوہ جو بیان ہوچکی نيں دوسری چیزاں وی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے خلفاء توں منسوب موجود نيں، انہاں وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ٹوپی تے آپ دا دندان مبارک، تے اوہ قرآن وی اوتھے موجود اے جس اُتے عثمان دا خون گرا سی، ايسے طرح اوتھے اک دو منھ والی تے بھت چوڑی شمشیر وی اے جس دے بارے وچ ایہ کہیا جاندا اے کہ ایہ حضرت علی ں دی تلوار اے، تے ايسے طرح دی دوسری چیزاں وی اس میوزیم وچ موجود نيں، قارئین کرام دی خدمت وچ ہور آگاہی دے لئی عرض اے کہ پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں منسوب چیزاں خصوصاً آنحضرت دی داڑھی دے بال دنیا دے مختلف ملکاں وچ موجود نيں مثلاً دہلی دی جامع مسجد وچ ، قاہرہ وچ مشہد راس الحسین ں وچ ۔
٦۳٧. تریخ مکہ ج۲ ص ۲۳۰، چنانچہ صاحب تریخ مکہ کہندے نيں :
٦۳۸. شریف حسین گویا انگریزاں دے دہوکہ وچ آگئے کیونجے انھاں نے اسنوں کچھ وعدے دتے سن لیکن بعد وچ انہاں اُتے عمل نہ کيتا، تے ٹھیک کارزار دے وقت اس توں جدا ہوئے کے دوسرےآں توں ملحق ہوگئے، (قارئین کرام اس سلسلہ وچ ہور آگاہی دے لئی کتاب المملکة العربیة السعودیہ تے کتاب موسوعة العتبات المقدسہ بحث مکہ وچ رجوع فرماواں)
٦۳۹. دوسری عالمی جنگ دے بعد عراق دی حکومت مستقل ہوگئی تے مشرقی اردن (یا ماوراء اردن) بادشاہت وچ تبدیل ہوگیا تے عبد اللہ دے ناں دی جگہ ملک عبد اللہ دے ناں توں پکاریا جانے لگا۔
٦۴۰. تریخ مکہ ج۲ ص۲۳۲، اس توں پہلے وی چند سال پہلے شریف حسین دی خلافت دیاں گلاں ہويا کردیاں سن، تے انگریزاں نے وی اس گل کيتی موافقت کردتی سی جداں کہ اساں پہلے وی اشارہ کيتا اے، تے اس دے بعد وی دوبارہ خلافت دے بارے وچ گفتگو ہوئی جداں کہ ”مجلہ المنھل چاپ مکہ (شمارہ ذی الحجہ ۱۳٧۳ھ) تے مجلہ جمہوریہ مطبوعہ، بمبئی ضمن سلسلہ وار مقالات وچ ، بیان ہويا اے۔
٦۴۱. تریخ الوزارات العراق یہ جلد اول ص ۱۵۳، ۱۵۴ دا خلاصہ۔
٦۴۲. تریخ مکہ ج۲ ص ۲۳٦۔
٦۴۳. وہابی لوک اپنے حاکم نوں اپنا امام کہندے سن ۔
٦۴۴. المملکہ العربیة السعودیہ ج۲ ص ۲۹۹، ۳۰۰، ”جرج آنتونیوس“ دے قول دے مطابق انگلینڈ دی حکومت نے کہیا سی کہ جے دونے حکومتاں اسيں توں ایہ درخواست کرن کہ انہاں دونے دے درمیان فیصلہ کراداں تاں اس وقت اسيں انہاں دے کم وچ مداخلت کرسکدے نيں۔ (یقظة العرب ص ۴۵۵)
٦۴۵. صلاح الدین مختار ج۲ ص۳۰۰ تاں۔
٦۴٦. صلاح الدین مختار، ج۲ ص ۳۰٦، تے ۳۱۴ توں ۳۱٦ تک۔
٦۴٧. ازرقی صاحب دی تحریر دے مطابق (اخبار مکہ جلد اول ص ۱۱۰) زمانہ جاہلیت توں ہی خانہ کعبہ دی کلید داری دا اعزاز ”بنی عبد الدار“ نوں سی تے جدوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فتح مکہ کرلیا تاں آپ نے ايسے خاندان دے لئی اس افتخار نوں باقی رکھیا اس طرح کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عثمان بن ابی طلحہ (قبیلہ بنی عبد الدار) نوں خانہ کعبہ دی کلید (چابی) عطا فرمائی تے فرمایا کہ خدا دی ایہ امانت تواڈے پاس اے تے جے کوئی اسنوں تسيں توں چھیندا اے تاں اوہ ظالم اے، عثمان پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضور وچ مدینہ منورہ پہونچا تے کلید اپنے پسر عمہ ”شیبہ“ نوں دیدی، اس طرح ایہ افتخار بنی شیبہ وچ باقی ر ھا تے اس وقت توں خانہ کعبہ دی کلیدداری ايسے خاندان وچ اے، تے شیبی دے ناں توں مشہور اے، اس سلسلہ وچ ابن تیمیہ کہندا اے (السیاسة الشرعیہ ص ٦) جدوں جناب عباس نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں خانہ کعبہ دی کلید دی درخواست کيتی تاں بنی شیبہ نوں لوٹانے دے لئی ایہ آیت نازل ہوئی:< اِنَّ اللّٰهَ یَامُرُكُمْ اَنْ تُوَدُّوْا الامَانَاتِ اِلٰی اَهْلِهٰا > (بے شک اللہ تواناں حکم دیندا اے کہ امانتاں نوں انہاں دے اہل تک پہونچا دو) (سورہ نساء آیت ۵۸)
٦۴۸. صلاح الدین مختار، ج۲، ص۳۴۳، ۳۴۴۔
٦۴۹. تریخ المملکة العربیة السعودیہ، ج۲، ص ۳۵٧، ۳٦۳۔
٦۵۰. صلاح الدین مختار ج۲ ص۳۸۰ توں ۳۸۲ تک دا خلاصہ، اگرچہ عبارت وچ جمادی الاول لکھیا اے لیکن ظاہراً جمادی الثانی صحیح ہونا چاہیدا کیونجے امیر محمد ۲۳ ربیع الثانی نوں مدینہ وچ وارد ہويا اے تے مدینہ دی سپاہ دے لشکر نے دو مھینہ دے بعد مدینہ نوں سپرد کيتااے، لہٰذا دو مھینہ جمادی الثانی وچ پورے ہُندے نيں نہ کہ جمادی الاول وچ ۔
٦۵۱. کشف الارتیاب ص ۵۹ توں ٦۱۔
٦۵۲. مرحوم علامہ عاملی دے نظریہ دے مطابق وہابیاں نوں اس گل دا ڈر سی کہ عالم اسلام انہاں دے مقابلہ دے لئی اٹھیا کھڑا ہوگااور جے ایہ ڈر نہ ہُندا تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر مطھر نوں وی مسمار کرنے وچ وی کوئی کمی نہ کردے۔ جابری انصاری اپنی کتاب تریخ اصفھان (ص ۳۹۲) وچ ۱۳۴۳ھ دے واقعات دے ضمن وچ وہابیاں دے حجاز وچ قبور دے ویران کرنے دے بارے وچ کہندے نيں کہ حاج امین السلطنہ نے۱۳۱۲ھ وچ (ائمہ بقیع علیهم السلام دی لوھے دی ضریح) نوں اصفھان وچ بنوایا ایہ ضریح دوسال وچ تیار ہوئی، تے جدوں وہابی لوک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قبر نوں منہدم کرنے دے لئی اگے ودھے تاں انہاں وچوں کسی نے ایہ آیت پڑھی:<یَا اَیُّها الَّذِیْنَ آمَنُوْا لاٰ تَدْخُلُوا بُیُوْتَ النَّبِی > (اے ایمان لیانے والےآں خبر دار پیغمبر دے گھراں وچ بغیر اجازت داخل نہ ہو)(سورہ احزاب آیت ۵۳) ایہ آیت سن کر انھاں نے اس جسارت توں صرف نظر کرلئی-
٦۵۳. کشف الارتیاب ص ٦۰، ایران دے نمائندے موضوع دی تحقیق دے لئی حجاز گئے، ایہ حضرات مصر وچ ایران دے سفیر تے شام وچ ایران دے سفیر دی صدرات وچ حجاز گئے۔ (کشف الارتیاب ص ٦۵)
٦۵۴. ” قران “ ایران وچ قاچاریہ حکومت دا پیسہ سی جو چاندی دا ہُندا سی تے اس دا وزن ۲۴چناں دے برابر ہُندا سی، تے ” شاہی“قاجاریہ حکومت دے زمانہ وچ ۵۰ دینار دے برابر ہُندا سی۔ (مترجم)
٦۵۵. سفر نامہ فراہانی، ص ۲۸۱ ۔
٦۵٦. ہدایة السبیل ص ۱۲٧۔
٦۵٧. تحفة الحرمین ص ۲۲٧۔
٦۵۸. مرآة الحرمین جلد اول ص ۴۲٦۔
٦۵۹. الکامل ج۸ ص ۲۱۴۔
٦٦۰. وفاء الوفاء بہ اخبار دار المصطفیٰ ج۳ ص۹۱٦۔
٦٦۱. رحلة ابن جبیر ص ۱۵۴۔
٦٦۲. کیونجے اس وقت ہندوستان پاکستان وکھ وکھ نئيں ہوئے سن تے ہندوستان وچ مسلماناں دی تعداد بہت زیادہ سی۔
٦٦۳. صلاح الدین مختار ج۲ ص ۳۸۵، ۳۸٦۔
٦٦۴. کشف الارتیاب ص ٦۱، ٦۲ ،۱۳۰۸ھ شمسی وچ سعودیہ توں ایران اک ھیئت آئی تے دونے ملکاں وچ سیاسی تعلقات برقرار ہوئے۔
٦٦۵. ابن سعود توں بیعت دے طریقہ کار نوں ”سلطنت ملک سعود“ دی گفتگو وچ بیان کيتا جائے گا، ايسے طرح حجاز دے لوکاں دا خط ابن سعود دے ناں تے ابن سعود دا جواب، ایہ دونے ”ملوک المسلمین المعاصرون“ نامی کتاب وچ موجود اے۔ (جلد اول ص ۱۳٦)
٦٦٦. ابن سعود دی بادشاہت دے پہلے سال جو واقعات تے حادثات رونما ہوئے نيں انہاں نوں کتاب المملکة العربیة السعودیہ، ج۲ ص ۳۸٦ دے بعد توں دیکھیا جاسکدا اے۔
٦٦٧. ملکوک المسلمین المعاصرون، جلد اول ص ۱۳٦ توں ۱۳۸ تک، اس کتاب وچ دونوںکے درمیان ہوئے معاہدہ دی عبارت موجود اے۔
٦٦۸. تریخ المملکة العربیة السعودیہ ج۲ ص ۴٧٧، ۱۹۳۵ء وچ ظھران دے علاقہ وچ جدوں ایہ دیکھ لیا گیا کہ تیل دی مقدار بہت اے تے اسنوں فروخت وی کيتا جاسکدا اے، تے اوتھے اُتے اک کنويں وچ تیل بہت ابلنے لگا، سعودی حکومت۱۹۳۸ء وچ تیل نکالنے وچ کامیابی حاصل ہوئی، تے اس دے اک سال بعد اس تیل دی مقدار اک ملین ٹن تک پہونچ گئی، (تریخ نجد فیلبی ص ۳۸۹) ايسے طرح فیلبی دی تحریر (تریخ نجد ص ۳۸۵) دے مطابق ۱۹۲۳ء وچ ابن سعود دی ”کاکس“ (انگلینڈ دا مشہور ومعروف سیاستمدار) دی سرپرستی وچ تیل نکالنے وچ تشویق ہوئی تاں اس نے مشرقی علاقےآں وچ تیل دی تلاش دا کم مشرقی کمپنی دے حوالے کيتا جدوں کہ کاکس اس گل اُتے ترجیح دیندا سی کہ ایہ کم انگلینڈ تے ایران دی حکومت دے حوالے کرے، لیکن بعض وجوہات دی بناپر مذکورہ منصوبہ فیل ہوگیا۔
٦٦۹. عربی اعلان دی عبارت ”ام القریٰ“ نامی اخبار مطبع مکہ بتریخ ۲۰ ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ نمبر ۹۹۰، سال ۲۰ توں نقل کيتی گئی اے۔
٦٧۰. جداں کہ مشہور ہوگیا کہ ابو طالب نے اپنے احرام دے کپڑےآں وچ قے نوں لے لیا، لیکن ایہ گل بہت بعید دکھادی دیندی اے کیونجے ۱۲ذی الحجہ نوں تمام حاجی لباس احرام نوں کڈ دیندے نيں۔
٦٧۱. ابوطالب یزدی دا واقعہ دوسری عالمی جنگ دے زمانہ دا واقعہ اے، اس موقع اُتے زندگی بسر کرنا بہت مشکل کم سی خصوصاً حج دے لئی سفر کرنا، اکثر اوہ ایرانی جو حج توں مشرف ہونا چاہندے سن کِنّی مشکلات دے بعد کویت پہونچدے سن تے اوتھے توں کسی ٹرک وغیرہ دے ذریعہ اوہ وی خطرناک رستےآں توں سعودیہ پہونچدے سن، مقصد ایہ اے کہ ابو طالب کِنّی مشکلات تے زحمات نوں برداشت کرکے مکہ معظمہ پہونچے تے انہاں دے لئی ایہ عجیب واقعہ پیش آیا۔
٦٧۲. خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۳ ص ۴۳۲، ۴۳۳، سید مومن توں مراد: میر محمد مومن بن دوست محمد حسینی استرابادی نيں جو ایران توں حجاز پہونچے تے بیت اللہ الحرام دے مجاور ہوگئے سن، خاتون آبادی اپنی کتاب ”وقائع السنن“ (ص۵۳۳) وچ کہندے نيں کہ وچ ۱۰۸٦ھ وچ (سید مومن دی شھادت توں دو یا تن سال پہلے) مکہ معظمہ حج دے لئی گیا تے ميں نے سید مومن توں ”اجازہ حدیث“ لیا۔
٦٧۳. مذکورہ موضوع اس گل کيتی تائید کردا اے کہ ایہ چیز مسلماناں وچ اختلاف ایجاد کرنے دے سلسلہ وچ بہت پہلے توں مشہور اے ،اس دے پِچھے کوئی نہ کوئی ھاتھ ضرور ہُندا اے، جیساکہ ابو طالب دے واقعہ وچ وی کہیا گیا اے۔
٦٧۴. تریخ مکہ تالیف احمد السباعی ج۲ ص ۴۰۔
٦٧۵. تریخ مکہ ج۲ ص ٧۱۔
٦٧٦. مفاکہة الخلان ابن طولون ج۲ ص ٧۴، عبارت ایہ اے ”واذا وصلوا ابی بین الجلالتین دعوا علی الصوفی المذکور“ مراد ایہ اے کہ جدوں سورہ انعام دی آیت ۱۲۴ اُتے پہونچدے سن اس آیت وچ اک جگہ دو بار کلمہ اللہ آیا اے <واذا جائتهم آیة قالوا لن نومن حتی نوندی مثل ما اوندی رسل اللّٰه، اللّٰه اعلم حیث یجعل رسالته> پ ہلے والے کلمہ اللہ دے بعد لعنت کردے سن تے جے کسی دے لئی دعا کرنا منظور ہُندا سی تاں دعا کردے سن، تے فیر دوسرے کلمہ اللہ توں آیت نوں شروع کردے سن تے پورا سورہ مکمل کردے سن ۔
٦٧٧. ابن ایاس ج۵ ص ۲۵۸، ۲۵۹۔
٦٧۸. المختار من بدیع الزہور ص ۱۰۲۳۔
٦٧۹. ابن طولون ج۲ ص ۵۰، اسيں انشاء اللہ بعد وچ اشارہ کرن گے ایہ سب فتویٰ بادشاہ دے حکم(بزور) توں صادر ہُندے سن، تے اس طرح دے فتوے صادر ہونا عثمانی بادشاہاں دے زمانہ وچ رائج سن ۔
٦۸۰. روم توں مراد اوتھے دے عثمانی نيں ۔
٦۸۱. یعنی جھاد راہ خدا دا درجہ رکھدا اے۔
٦۸۲. تذکرہ شاہ تہم اسب ص ٦۴۔
٦۸۳. سوال تے فتویٰ دونے کتاب حدیقة الزوراء ابن سویدی ص۹۵ اُتے موجود اے۔
٦۸۴. کتاب حدیقة الزوراء ص ۹۴، لیکن ایہ سب منصوبے نادر شاہ افشار دے آنے توں نقش بر آب ہوگئے، تے شیخ الاسلام دے فتوے نے مسلماناں وچ اختلاف ایجاد کرنے دے علاوہ کچھ اثر نہ دکھایا۔
٦۸۵. ابن السویدی ص ۹٦۔
٦۸٦. کیونجے اس وقت حجاز عثمانی بادشاہاں دے قبضے وچ سی۔
٦۸٧. تریخ مکہ ج ۲ ص ۲۸۔
٦۸۸. سلاطین عثمانی دی خلافت دے بارے وچ تفصیل گذر چکی اے۔
٦۸۹. تریخ مکہ ج۲ ص٧٧۔
٦۹۰. نقل از جھان گشای نادری۔
٦۹۱. مجلہ یادگار شمارہ ششم، سال چھارم ،ص ۴۳ توں ۵۵ تک دا خلاصہ۔
٦۹۲. مجلہ یاد گار وچ اس کتاب دا ناں دوسرے طریقہ توں بیان کيتا گیا اے۔
٦۹۳. دوحة الوزرا،کرکوکلی ص ۴٦ توں ٦۳ تک دا خلاصہ، اس کتاب وچ تمام جگہ اُتے مغان دی بجائے صفان لکھیا اے۔
٦۹۴. تریخ المملکة العربیہ السعودیہ ج۲ص۵۳۵ دا خلاصہ۔
٦۹۵. عثمانی حدود وچ شیعہ کتاباں دا وجود ممنوع سی، ايسے بنا اُتے بوہت گھٹ ایسا ہُندا سی کہ عثمانی علماء یا طلباء، شیعہ کتاباں دا مطالعہ کرن، تے افسوس دا مقام تاں ایہ اے کہ اج وی بعض اسلامی ملکاں وچ ایہ ممنوعیت جاری اے۔
٦۹٦. ملوک المسلمین المعاصرون جلد اول ص ۱۲۰ کاخلاصہ۔
٦۹٧. نجدی مورخ ابن بشر نے وی ايسے طرح دی خصوصیات تے صفات عبد العزیز بن محمد بن سعود (مقتول۱۲۲۸ھ، تے عبد العزیز بن سعود دے دادا)دے لئی بیان کيتے نيں، خصوصاً شدت عمل تے اس دے نتیجہ وچ پیدا ہونے والے امن وامان، تے اعراب دا چوری تے رہزنی دے عادتو ںکا چھڑوانا، (عنوان المجد، جلد اول ص ۱۲٦، تے اس دے بعد تک)
٦۹۸. مسلمین توں مراد وہابی نيں۔
٦۹۹. مجلہ البلاد السعودیہ مطبوعہ مکہ مورخہ ۱٦ ربیع الاول۱۳٧۴ھ۔
٧۰۰. اس وقت مسجد النبی دی توسیع دا کم ختم ہوگیا لیکن مسجد الحرام دی نويں عمارتاں بننا حالے وی جاری اے، البتہ تمام ہونے والی اے، تے اس جدید عمارت وچ صفا ومروہ دے درمیان سعی کرنے دی جگہ جو پہلے اک تنگ بازار سی اج اوتھے دو طبقہ خوبصورت عمارت بن گئی اے، جس دا عرض وی کافی اے، اس وقت توسیع دے بعد مسجد الحرام دی تمام جگہ برانڈاں تے دوسری منزل سمیت اک لکھ میٹرمربع توں وی زیادہ اے۔
٧۰۱. المملکة العربیة السعودیہ کما عرفسی، ص ۱۳۵، ۱۳٦۔
٧۰۲. ملک فیصل ۱۹٧۵ء وچ اپنے اک رشتہ دارکے ھاتھاں شھر ریاض وچ قتل کردتا گیا، تے اس دا بھائی ملک خالد اس دا جانشین مقرر ہويا، چند سال پہلے وی ملک خالد اپنے دوسرے بھائی ملک فہد دی موت دے وقت سعودیہ دی بادشاہت دے لئی مقرر ہويا سی، تے سعود نے اپنے بھائی فیصل دے حکم توں استعفاء دتا تے ملک توں باہر چلا گیا تے ۱۹٦۹ء وچ یونان وچ انتقال کيتا۔ - ↑
٧۰۳. تریخ المملکة السعودیة ج۲ ص۱۴٦ ۔
٧۰۴. علماء دے خط دا مکمل متن تے ابن سعودکا بیان، صلاح الدین مختار نے ذکر کيتا اے، (ج۲،ص۱۴۹)
٧۰۵. محمد بن عبد الوہاب دا قول اے (رسالہ الفرقہ الناجیہ ص ۲۸)کہ ہر مسلمان اُتے بلاد شرک توں بلا د اسلام دی طرف ہجرت کرنا قیامت تک واجب اے ۔
٧۰٦. تریخ نجد ، ص ۳۰۵تا۳۰۸ توں اقتباس۔
٧۰٧. سید ابراہیم رفاعی کابیان اے کہ”جمعیة الاخوان“عوام النا س دا اک گروہ اے تے جداں کہ مینوں معلوم ہواہے انہاں وچوں کوئی وی قرآن پڑھنے اُتے قادر نھیںھے ،اور قاری قرآن توں کہیا جاندا اے ،کہ تسيں قرآن پڑھو، اسيں تسيں کواس دتی تفسیر بتاواں گے۔ (رسالةالاوراق البغداد یہ، ص۲ مطبوعہ بغداد ۔ )
٧۰۸. جزیرةالعرب فی القرن العشرین ص۳۱۳ ۔
٧۰۹. جزیرة العرب فی القرن العشرین، ص ۳۱۴، ۳۱۵۔
٧۱۰. تریخ نجد ص۳۵٧۔
٧۱۱. حافظ وھبہ ص ۳۱٦۔
٧۱۲. اس توں مراد سنٹ جَون فیلبی اے جو ابن سعود دا قریبی دوست اے تے اس نے اظھار اسلام کيتا تے اپنا ناں عبداللہ رکھ لیا پہلے وی خلافت شریف حسین دے ذیل وچ اس دا مختصر سا تذکرہ گذر چکيا اے۔
٧۱۳. جزیرة العربفی القرن العشرین، ص۳۰۸۔
٧۱۴. جزیرة العرب ص۳۰۹۔
٧۱۵. جزیرةالعرب ص۳۰٧۔
٧۱٦. جزیرة العرب ص۳۰۹۔
٧۱٧. تریخ نجد ، فیلبی، ص ۳۵٦۔
٧۱۸. منجملہ چیچک دا ٹیکہ لگانے دی مخالفت کيتی۔ (حافظ وھبہ ص۳۰٦۔
٧۱۹. فیلبی ص۴۱۵۔
٧۲۰. جزیرة العرب فی القرن العشرین ص ۳۱٧، ہن ”جمعیة الاخوان“ دی اوہ شدت پسندی تے ہٹ دہر می ختم ہوچکی اے تے سعودیہ وچ اج ہر طرح دی جدیدترین ٹکنالوجی موجود اے بلکہ ہن تاں سعودیہ امریکی فوجاں دے لئی بہترین میزبان تے مغربی ملکاں دے قیمتی اسلحاں دی اک وڈی منڈی اے تے ايسے طرح اسلامی دولت توں عیسائیاں تے یہودیاں دی عیاشی دا سامان مھیا ہورہیا اے کیونجے جس اسلامی تحریک دی ابتداء ایسی ہوئے گی تاں اس دا انجام وی بخوبی معلوم اے۔
٧۲۱. جداں کہ اسيں انشاء اللہ بعد وچ بیان کرن گے کہ محمل دا مسئلہ صدیاں پرانا اے تے وکھ وکھ تھانواں توں ایہ محمل لیائی جاندی سی جنہاں وچ سب توں اہم محمل مصر دی ہُندی سی جس نوں اک خاص اہتمام دے نال مکہ معظمہ لیایا جاندا سی۔ سب توں پہلے وہابیاں نے مکہ وچ محمل دے آنے پر۱۲۲۱ھ وچ پابندی لگائی، کیونجے اس زمانہ وچ مکہ معظمہ اُتے انہاں لوکاں دا قبضہ سی، جداں کہ تفصیل بیان ہوچکی اے۔
٧۲۳. تن اصول دین توں انہاں دا مطلب ایہ اے کہ ہر شخص اپنے خدا ،دین تے پیغمبر نوں پہچاناں، جداں شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اپنے رسالہ ”عقیدة الفرقة الناجیہ“ ص ۹ اُتے تحریر کيتا اے۔
٧۲۴. حافظ وھبہ ص۳۱۲،۳۱٧،۳۲۱، جداں کہ معلوم اے کہ سعود ایہ وچ احساء تے قطیف دونے علاقےآں وچ شیعہ کثرت دے نال آباد نيں آقای جوادمغنیہ دے بقول جدوں علامہ محسن امین نے کتاب کشف الارتیاب تالیف کيتی تے اس وچ وہابیاں دے اعتراضات دا علمی جواب دتا تاں فیر وہابی احساء تے قطیف دے شیعاں دے بارے وچ نرم پڑگئے (ہذی ہی الوہابیہ ص٦)
٧۲۵. مرآة الحرمین ج۲ص۳۰۴، چنانچہ معمول ایہ سی کہ محمل نوں سال وچ دو مرتبہ گہم ایا جاندا سی اک مرتبہ ماہ رجدوں ميں تے دوسری مرتبہ ماہ شوال وچ ، تے اس دے لئی محفلاں دا انعقاد کيتا جاندا سی تے جس راستہ توں محمل دا گذر ہُندا سی اس راستہ نوں سجایا جاندا سی تے اس دی ناکہ بندی کيتی جاندی سی تے اوتھے دے لوک اسنوں دیکھنے دے لئی جمع ہوجایا کردے سن ۔ (مرآة ج۲ ص۳۰۹)
٧۲٦. رحلہ ابن بطوطة، جلد اول ص ۲٦۔
٧۲٧. مرآة الحرمین ج۲ ص ۳۰۴۔
٧۲۸. احسن التواریخ ج۱۱ ص۵۱۸۔
٧۲۹. دسويں تے گیارہاں صدی ہجری وچ محمل دے احترامات و رسومات دے بارے وچ ہور اطلاع دے لئی کتاب بدایع الزہور ابن ایاس ج۴،۵بھی ملاحظہ کيتی جاسکدی اے۔
٧۳۰. ایتھے اُتے تبع توں مراد ”حمیر “بادشاہاں دے سلسلہ دے اسعد ابو کرب نيں، جو ہجرت توں دو صدی پہلے ہويا کردے سن، چنانچہ انہاں تمام بادشاہاں نوں تبع کہیا جاندا سی۔
٧۳۱. اخبار مکہ ج۱،اقتباس از صفحہ ۲۴۹،۲۵۰،لیکن اس سلسلہ وچ جناب فاسی صاحب کہندے نيں کہ خانہ کعبہ اُتے سب توں پہلے غلاف حضرت اسماعیل (ع)نے چڑھایا اے، (شفاء الغرام، جلد اول ص ۱۲۱۔ )
٧۳۲. اخبار مکہ معظمہ ص ۲۵۰، ۲۵۱۔
٧۳۳. اخبار مکہ خلاصہ از ص۲۵۲تا۲۵۹۔
٧۳۴. دوسری تے تیسری ہجری وچ ایہ دیبا دا کپڑا شوشتر (ایران دا اک شھر)میں تیا ر ہُندا سی تے ابو علی مسکویہ (تجارب الامم ج٦ص۴۰٧)کے بقول عضد الدولہ دیلمی ایہ غلاف بھیجیا کردا سی۔
٧۳۵. اقتباس از شفاء الغرام، جلد اول ص ۱۲۲۔
٧۳٦. مرآة الحرمین، جلد اول ص ۲۸۴۔
٧۳٧. سلطان سلیمان دے وقف نامہ دی عبارت مرآة الحرمین، جلد اول ص ۲۸۵ اُتے موجود اے۔
٧۳۸. ابن بشر، جلد اول۱۲۱۸ھ سے۱۲۲۹ھ دے واقعات دے ضمن وچ ۔
٧۳۹. مرآة الحرمین ج۱ ص۲۸۴۔ تے جدوں ۱۲۲۸ھ وچ مصر تے حجاز اُتے عثمانی بادشاہاں نے قبضہ کر ليا تاں فیر ایہ ہونے لگیا کہ کعبہ دا اندرونی غلاف تے حجرہ پیغمبر دا کپڑا عثمانی بادشاہ گھلدے سن تے کعبہ دا بیرونی غلاف حسب معمول مصر توں آتا سی۔
٧۴۰. محمل دا واقعہ ایہ اے کہ ہر سال مصر ی حجاج جدوں منیٰ وچ وقوف کردے سن تاں محمل دے چاراں طرف میوزک بجایا کردے سن ،اس سال جدوں سعودی کارندوںنے انھاں منع کيتا تاں جھگڑے تے خونریزی دا خطرہ ہوگیا سی، لیکن خود بادشاہ نے آکے اسنوں ختم کرادتا۔
٧۴۱. تریخ کعبہ ،ص۲٦۲ کااقتباس۔
٧۴۲. تریخ القویم لمکة وبیت اللہ الکریم، ج۴ ص ۲۲۱ توں ۲۲۴۔
٧۴۳. تریخ القویم لمکة وبیت اللہ الکریم، ج۴ ص ۲۳۲، ۲۳۳۔
٧۴۴. مرآة الحرمین جلد اول ص ۴۵۹، پرمرقوم اے: ابن بطوطہ نے کہیا کہ ساڈے زمانہ وچ عبداللہ غرناطی نے اپنے نوں لڑائی جھگڑےآں توں بچنے دی خاطر روضہ رسول دے خادمیں تے موذناں وچ شامل کرلیا ۔ (ج۱ص٧۴)
٧۴۵. بنی شیبہ دے بارے وچ جو کعبہ دے کلید دار سن ”ابن سعود “ دے حالات زندگی وچ تفصیل بیان کيتی جاچکی اے۔
٧۴٦. مدتاں توں خانہ کعبہ دے غسل دے لئی ایرانی بہترین گلاب بھیجیا جاندا اے۔
٧۴٧. اریخ کعبہ ص۳۲٦تا۳۲۸، انہاں دناں کعبہ دے اندرونی حصہ دا غسل ٦ذی الحجہ نوں کاشان (ایران ) کےآب گلاب توں ہُندا اے۔
٧۴۸. جزیرة العرب فی القرن ا لعشرین، ص۳۲۱۔
٧۴۹. جزیرة العرب فی القرن العشرین خلاصہ ۳۲۵، اساں ”جمعیة الاخوان“ دے بارے وچ اکثر مطالب ايسے کتاب توں اخذ کيتے نيں، ایہ کتاب ۱۳۴۵ ھ وچ تالیف ہوئے ئی اے اس دا مولف حافظ وھبہ سعودی عرب دا اک سیاسی تے با اطلاع انسان سی جو انہاں واقعات وچ اکثر جگہ خود موجود ہونے دے علاوہ انہاں دے اندر مداخلت وی کردا سی۔
٧۵۰. مملکة العربیہ السعودیہ کما عرفتھا ص۸۸،نقل از ملک سعود۔
٧۵۱. ز عماء الاصلاح فی العصر الحدیث ص۲۰و۲۱۔ - ↑
٧۵۲. دائرة المعارف اسلامی جلد اول ص ۴۹٦، ۴۹٧، البتہ اس کتاب وچ سید احمد دا انگریزاں توں مقابلہ دا ذکر نئيں اے۔
٧۵۳. زعماء الاصلاح فی الحصر الحدیث ص ۱۲٦۔
٧۵۴. الاسلام فی القران العشرین ص ۸۱۔
٧۵۵. الاصول الاربعة ص ۱، ۲، ایہ مذکورہ کتاب اسماعیل دہلوی دے عقائد دے بارے وچ اے۔
٧۵٦. ایہ یونیورسٹی قرویین(فاس) دے علاقہ فاس، وچ موجود اے جو عالم اسلام دے لحاظ توں دوسری الازھر دا درجہ رکھدی اے۔
٧۵٧. خلاصہ از حاضر العالم الاسلامی، جلد اول ص ۱۹۵۔
٧۵۸. سنوسی لوک اگرچہ احتمال قوی دے مطابق وہابیاں دے طرفدار نيں، لیکن اویش وچ اک وکھ فرقہ شمار کيتا جاندا اے، ایہ لوک اپنے لئے اک جگہ معین کردے سن تے اوتھے نماز تے قرئت قرآن کردے سن تے لوکاں دے تمام فیصلہ وغیرہ وھاں اُتے انجام دیندے سن ۔
٧۵۹. شمالی افریقہ وچ لفظ ”سیدی“ یا ”مولای“ نوں اہم شخصیتاں دے شروع وچ لگاندے نيں جداں ایران وچ آقا، ہندوستان وچ مولوی۔
٧٦۰.حاضر العالم الاسلامی ج۲ ص ۳۹۸۔
٧٦۱ .المسلمون فی العالم ج۳ ص ٦٧۔
٧٦۲.الدعوة الی الاسلام ص ۳٦۰۔
٧٦۳. الدعوة الی الاسلام ص ۴۱۰۔
٧٦۴. المسلمون فی العالم ج۳ ص ٦۸، ”سوماترا “مجمع الجزائر انڈونیزی دے جزیراں وچوں اے۔
٧٦۵. قدیمی جامع الازھر وچ رواق یا بوہت سارے ھال سن جنہاں دے وکھ وکھ ناں سن تے بوہت سارے دوسرے اسلامی ملکاں دے ناں توں وی ایہ ھال مخصوص سن، تے غیر ملکی طلباء دے لئی ہر ھال دے دروازے اُتے ناں لکھیا ہُندا سی، مثلاً ”رواق المغاربہ“ یعنی مراکشی طلباء دا ھال۔
٧٦٦. زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، احمد امین، ص ۲۱تا ۲۴، بعض لوکاں دا ایہ نظریہ اے کہ سید رشید رضا صاحب وہابیت دی طرف مائل نہ سن، تے شاید اس دی وجہ ایہ ہوئے کہ جدوں اوہ حجاز گئے، اوتھے اُتے انھاں نے شریف حسین دی طرفداری کی، (رحلات رشید رضا، ص۱٧۳ اُتے رجوع فرماؤ)، لیکن ایہ گل طے اے کہ بعد وچ انھاں نے وہابیت دی طرفداری کرنا شروع کردتی، تے اس سلسلہ وچ انھوںنے بوہت سارے مقالات وی لکھے نيں، (کشف الارتیاب ص ٦۲ اُتے رجوع فرماؤ)
٧٦٧. زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث احمد امین ص ۱۸۔