برصغیر دی تریخ
ملک ہند تے اُس دی طبعی ہئیت
سودھووسعت تے حدود
سودھوصوبۂ برما نوں چھڈ کے باقی ملک ہند دی نسبت اسيں عموماً ایہ کہہ سکدے نيں کہ ایہ اوہ ملک اے جو کوہ ہمالیہ تے بحر ہند دے درمیان واقع اے۔ مغرب وچ برطانوی بلوچستان دے شہر کوئٹہ توں لے کرآسام دی مشرقی حد تک اس ملک عرض اک ہزار اٹھ سو میل اے تے شمال وچ پشاور توں لے کے ہند دی نہایت جنوبی حد راس کماری تک طول وی تقریباً اِنّا ہی اے۔ انہاں حدود دے اندر دے علاقے دا رقبہ پندرہ لکھ ستاسی ہزار مربع میل توں زیادہ اے تے جے اس وچ برما دا علاقہ وی شامل کيتا جائے تاں سلطنت ہند دا کل رقبہ اٹھارہ لکھ مربع میل دے نیڑے ہوئے جاندا اے ۔جو کل سلطنت انگلشیہ دی چوتھائی دے نیڑے اے۔
اس ملک دی حدود اربعہ ایہ نيں۔ شمال وچ سلسلۂ کوہ ہمالیہ جو دنیا بھر وچ سب توں اُچا پہاڑ اے۔ ايسے پہاڑ دی گھاٹی توں اک طرف تاں دریائے سندھ پنجاب دے شمالی کونے وچ ۷۲ درجے طول بلد مشرقی دے نیڑے نکلدا اے۔ دوسری طرف دریائے ویہانگ جو برہم پُتر دی اک بری شاخ اے۔ آسام دے شمال مشرق وچ ۹۵ درجے ۳۰ چانويں طول بلد مشرقی دے نیڑے اس سلسلۂن کوہ توں نکلدا اے تے انہاں دونو مقاماں دے درمیان اک لگاتار فاصلِ آب چلا گیا اے۔ جس دی بلندی سطحِ سمندر توں بحساب اوسط اُنیس ہزار فٹ اے تے طول چودہ سو میل اے۔ کوہِ ہمالیہ دی سب توں اُچی چوٹی گوری شنکر اے۔ جو سطح بحر توں ۲۹۰۰۲ فٹ بلند اے۔
دریائے سندھ دے مغرب وچ پشاور دے نیڑے درۂ خیبر اے۔ جتھے توں اک راستہ سلسلۂ کوہ سفید دی شمال دی جانب دشوار گزار گھاٹیاں وچوں ہوئے کے جلال آباد تے کابل نوں جاندا اے۔ کوہ سفید دے جنوب وچ درۂ کُرم اے تے ایتھے توں وی اک سڑک کابل نوں جاندی اے۔ جو نہایت ہی خراب تے پہاڑی علاقے وچوں ہوئے کے پیوار نوں تل تے درۂ شتر گردن دی مشہور چڑھائیاں دے کولوں لنگھدی اے۔
کوہ سلیمان دریائے سندھ دے مغرب وچ شمالاً جنوباً اس دریا دے متوازی چلا گیا اے تے شمال مغربی سرحدی صوبے دے میداناں نوں کابل دی سطح مرتفع تے سیستان توں جدا کردا اے۔ اس دی سب توں اُچی چوٹی تخت سلیمان اے۔ جس دی بلندی بارہ ہزار فٹ توں کم اے۔ جنوب دی طرف اس پہاڑ دی بلندی تے وی کم ہُندتی گئی اے۔ ایتھے تک کہ آخر کار اُس دا رُخ مغرب نوں ہوئے گیا اے تے میدا درۂ بولان تک پھیلا ہويا اے۔ اُس دی سر حد دے برابر برابر جا کے اُس دے اسيں سطح ہوئے گیا اے۔ ايسے درے وچوں ہوئے کے جنگی تے تجارتی سامان دے لئی اک وڈی سڑک ہند توں برطانوی بلوچستان دے شہر کوئٹہ تے شہر قندھارو ہرات تے عموماً سارے مغربی ایشیا نوں جاندی اے۔ ايسے درۂ بولان توں سلسلۂ کوہ ہالہ شروع ہُندا اے۔ جو دریائے سندھ دی وادی دے برابر برابر مغرب دی جانب تقریباً سمندر تک چلا گیا اے۔
کراچی توں راس کماری تک ہند دے مغرب تے جنوب مغرب وچ بحر ہند واقع اے تے راس کماری توں برما دی حدود تک ہند دے مشرق تے جنوب مشرق وچ خلیج بنگال اے۔ برما دے جنوب مغرب وچ خلیج بنگال اے ۔ اس دے شمال تے شمال مغرب وچ اوہ سنسان پہاڑی علاقہ اے جس دے بعض حصےآں دا حال حالے تک پورا پورا دریافت نئيں ہويا تے ایہ پہاڑی علاقہ برما نوں آسام تے تبت توں جدا کردا اے تے شمال مشرق تے مشرق وچ وی ایداں دے ہی پہاڑ اسنوں چین تے سیام توں جدا کردے نيں۔
ہند دے دو وڈے حصے
سودھوبرما دے علاقے نوں چھڈ کے باقی ہندوستان خاص دو حصےآں اُتے منقسم اے۔ جنہاں نوں عام بول چال وچ ہندوستان تے دکن کہندے نيں۔ انہاں حصےآں نوں سطوحِ مرتفع دا اوہ سلسلہ جدا کردا اے۔ جو جزیرہ نمائے ہند دے شمالی حصے وچ تقریباً اک سمندر توں دوسرے سمندر تک خطِ سرطان دے عین جنوب نوں ملک دے سارے طول وچ پھیلا ہويا اے۔ ایہ سطوح مرتفع ہند وچ نہایت مشہور فاصل آب نيں۔ انہاں دے شمالی اطراف دا پانی بہ کر دریائے نربدا تےگنگا وچ جا ملدا اے تے جنوب دی جانب دا دریائے ٹاپٹی، مہاندی تے بعض تے چھوٹی چھوٹی ندیاں وچ جا گردا اے۔ اس دا عام رُخ جنوب مغرب توں شمال مشرق دی طرف اے۔ مغرب وچ دریائے نربدا تے ٹاپٹی دے طاساں دے وچکار اس سطح مرتفع نوں کوہ ست پُڑا کہندے نيں تے مشرق دی طرف ایہ سطح چُٹیا ناگہور تے ہزاری باغ واقع بنگال دی سطح مرتفع توں جا ملدی اے۔ اگے چل کے ایہ وی معلوم ہوئے جائے گا کہ اس سطح مرتفع دا مغربی حصہ ہند دی دو وڈی قوماں دے درمیان اک حد اے ۔ یعنی اس دے شمال دی طرف ہندی بولی بولنے والے لوک رہندے نيں تے جنوب وچ مرہٹی بولنے والے ۔ انہاں تمام وجوہات توں مناسب معلوم ہُندا اے کہ سطوح مرتفع دے اس سلسلے نوں شمالی تے جنوبی ہند دی حد سمجھیا جائے تے ايسے سبب توں انہاں حصےآں نوں عام لوک بول چال وچ ہندوستان تے دکن کہندے نيں۔
مگر یاد رہے کہ الفاظِ ہندوستان تے دکن دا استعمال مبہم تے غیر محدود طور اُتے ہُندا اے۔ فرنگستان دے جغرافیہ دان لفظِ ہندوستان توں بعض اوقات تمام ہند مراد لیندے نيں۔ مگر بعض اوقات اس اصطلاح دا اطلاق صرف دریائے گنگا دی بالائی وادی اُتے کيتا جاندا اے۔ جتھے ہندی بولنے والی قوماں آباد نيں۔ جدوں اس اصطلاح نوں دکن دے مقابل بولدے نيں تاں اس توں عموماً مراد جنوبی ہند دے مقابلے وچ شمالی ہندسے لی جاندی اے۔ انہاں دونے حصےآں نوں جدا کرنے والی سطح مرتفع دی نسبت وی مختلف خیال نيں۔ بعض اوقات ایہ حد دریائے نربدا سمجھی جاندی اے ۔ بعض اوقات اوہ سطح مرتفع جس دا اساں اُتے ذکر کيتا اے تے بعض اوقات نوں ہِ بندھیاچل جو وادی نربدا دی شمالی حد اے۔ ايسے طرح لفظِ دکن توں وی بعض اوقات تاں جنوبی ہند دی وڈی سطح مرتفع دے شمالی حصے توں مراد لی جاندی اے تے بعض اوقات خاص نظام حیدر آباد دی باجگزار ریاست توں تے دونے وسعت وچ تقریباً برابر سمجھے جاندے نيں ۔ ہند دے سارے قدیم مُورخ کوہ بندھیاچل نوں ہندوستان تے دکن دی حد خیال کردے نيں۔
شمالی ہند دی قدرتی تقسیم
سودھوشمالی ہند اُس وسیع میدان دا ناں اے جس وچ مفصّلہ ذیل علاقے شامل نيں۔ اول مغرب دی طرف دریائے سندھ دا طاس یا بیسن تے تھر یعنی ہند دا صحرائے اعظم۔ دوم مشرق تے وسط وچ اوہ علاقہ جو دریائے گنگا تے اس دے معاوناں توں سیراب ہُندا اے۔ اُس وچ زمانہ حال دے ایہ صوبے شامل نيں۔ صوبجات متحدہ اودھ تے آگرہ۔ بہار ۔ بنگالہ ۔ راجپوتانے تے وسط ہند دی ایجنٹی دے حصے (دیکھو ضمیمۂ حصہ اول)۔ سوم انتہائے مشرق وچ اوہ دو وادیاں جو دریائے برہم پُتر تے اس دے معاوناں دا طاس نيں۔ اس علاقے نوں اج کل آسام تے مشرقی بنگالہ کہندے نيں۔ ہند دے اس وڈے میدان دے شمال تے مغرب وچ ہمالیہ تے سلیمان دے سلسلہ ہائے کوہ واقع نيں تے اُس دے مغربی تے وسطی حصےآں وچوں بعض دے جنوب وچ مالوہ تے بگھیل کھنڈ دی سطح مرتفع واقع اے۔ جس نوں دریائے نربدا دی وادی۔ لوہ ست پُڑا تے ہور وسطی پہاڑاں دے سلسلے توں جدا کردی اے۔
شمالی ہند دی مصنوعی تقسیم
سودھوپنجاب وچ نواب لفٹنٹ گورنر صاحب دا کم بہت ودھ گیا سی۔ سرحد دی طرف توں ہمیشہ فکر لگیا رہندا سی ۔ امیر کابل توں دوستی تاں سی۔ مگر پٹھاناں وچوں کوئی نہ کوئی برسر پرخاش رہیا کردا سی۔ اس لئی لڑائیاں دی تکلیف ہمیشہ رہیا کردی سی۔ اس دے رفع کرنے دے لئی دریائے سندھ دے پار دے چند علاقے اکٹھے کر کے اک نواں صوبہ بنایا گیا تے اس صوبے دی حکومت اک چیف کمشنر دے سپرد کيتی گئی۔ ہن اوتھے خاطر خواہ امن ہوئے گیا اے۔ اس صوبے دا دارالخلافہ پشاور قرار پایا اے۔ اس صوبے وچ کئی نويں مدرسے بن گئے نيں۔ زراعت وچ ترقی ہوئے گئی اے تے سرکاری آمدنی ہر طرح توں ودھ رہی اے۔
صوبۂ بنگال وچ وی کم بہت ودھ گیا سی۔ اس لے لارڈ کرزن نے اوتھے وی ایہی تجویز دی کہ اس دے دو حصے کیتے جاواں۔ اک آسام تے مشرقی بنگال تے دوسرا بنگال اکھوایا ۔ ایہ انتظام ۱۶ اکتوبر ۱۹۰۵ء نوں کيتا گیا۔ اس اُتے بنگالیاں نے وڈا شور مچایا اورسودیشی اشیا دا استعمال شروع کر دتا۔ کچھ دیر تاں وڈا جھگڑا رہیا تے انگریزی اشیا دی تجارت وچ وی کسی قدر کمی ہوئے گئی۔ مگر آہستہ آہستہ امن چین ہوئے گیا۔
شمالی ہند دے میدان
سودھوشمالی ہند دے وڈے میدان وچ وادیٔ سندھ تے تھر یعنی ہند دا صحرائے اعظم تے وادیٔگنگا واقع اے۔ ایہ حصے اک دوسرے توں ملے جُلے نيں تے ظاہراً طور اُتے کسی طرح انہاں دی تمیز نئيں ہوئے سکدی ۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ گو انہاں دو وڈے دریائاں دے فاصل آب دی بلندی دہلی دے شمال وچ کِسے جگہ اُتے سطح سمندر توں اٹھ سو توں لے کے اک ہزار فٹ تک اے۔ مگر اس دے دونے طرف ڈھلان اس قدر بتدریج کم ہُندا جاندا اے کہ نظر وی نئيں آندا۔
اس میدان دے مغربی حصے وچ ایہ علاقے نيں۔ اول دریائے سندھ تے اس دے معاوناں دی وادی۔ دوم کَچھ دی شور دلدلاں۔ سوم صحرا دا ریگ رواں تے چٹیل میدان۔ جس وچ سندھ دا بہت سا حصہ پنجاب دا جنوبی حصہ تے مغربی راجپوتانہ واقع نيں تے چہارم راجپوتانے وچ اس صحرا دا جنوب مشرقی کنارہ جو بہت بنجر نئيں اے۔ کیونجے اُس وچ بارش وی ہوئے جاندی اے تے دریائے لونی اسنوں سیراب کردا اے ۔مگر بہ ہئیت مجموعی ایہ سارا علاقہ خشک اے تے بوہت سارے حصے وچ بارش دا اک قطرہ نئيں پڑدا۔ پنجاب دے پنجاں دریا مل کے اک معاون بن جاندے نيںاور مقام مٹھن کوٹ اُتے سندھ وچ جا گردے نيں۔ تے انہاں نوں پنجاں دریائاں دی وجہ توں اس ملک دا ناں پنجاب پے گیا اے۔ ایہ تمام دریا ہمالیہ دے پہاڑاں توں نکلدے نيں۔ تے پنجاب وچ جنوب مغربی رُخ نوں بہندے نيں۔ انہاں دے ناں ترتیب وار ایہ نيں۔ ستلج جو سب توں وڈا تے سب توں جنوب وچ اے ۔ بیاس جو سب توں چھوٹا اے۔ راوی جس اُتے لاہور واقع اے۔ چناب جو سب توں چوڑا اے تے جہلم جس وچ کشمیر دا سارا پانی بہہ کر مل جاندا اے ۔ پنجاب دے میداناں دا رُخ ہمالیہ توں سمندر دی طرف شمال مشرق توں جنوب مغرب نوں اے۔ انہاں دریائوںکے درمیان دے قطعاتِ خشکی نوں دو آبہ کہندے نيں۔ تے انہاں دی زمین بانگر تے کھادر دی قسم دی اے۔ کھادر اوہ زرخیز زمین ہُندی اے جو دریا دے کنارے کنارے طغیانی دی حد توں تھلے واقع اے تے اُس دے اندر اندر دریا اپنا گزر گاہ ہر سال بدلدا رہندا اے۔ بعض اوقات تاں اپنے پُرانے راستے توں کئی میل دور جا پڑتاہے ۔ بانگر دریائاں دے درمیان دی اُس اُچی زمین دا ناں اے۔ جو عموماً خشک تے بنجر ہُندی اے۔ اس اُتے نباتات بہت نئيں ہُندی۔ صرف کدرے کدرے جھاڑیاں ہُندیاں نيں۔ مگر پنجاب دے شمالی تے کم خشک حصے دی بانگر زوچ ميں کنک دی عمدہ فصلاں پیدا ہُندیاں نيں۔
دریائے گنگا تے اس دے معاوناں توں تن لکھ اکانوے ہزار مربع میل رقبہ سیراب ہُندا اے۔ دریائے سندھ دی وادی دا رقبہ اس رقبے توں ویہہ ہزار مربع میل کم اے۔ دریائے گنگا ہمالیہ توں ہر دو ار دے نیڑے نکلدا اے تے جنوب مشرقی سمت وچ بہہ کر خلیج بنگال وچ جا گردا اے۔ اس دی کل لمبائی پندرہ سو میل دے نیڑے اے۔ جمنا دریائے گنگا وچ مقامِ الٰہ آباد اُتے جا ملدی اے تے اس مقام توں اُتے اُتے جمنا اِنّی وڈی اے کہ اُسنوں معاون نئيں بلکہ وڈا دریا سمجھنا مناسب اے۔ آگرہ۔ متھرا تے دہلی اس دے کنارےآں اُتے بستے نيں ۔ دریائے گنگا تے جمنا دی نہایت ہی زرخیز درمیانی قطعے نوں دوآبہ کہندے نيں۔ ایہ ہند دے تمام دوآباں وچ نہایت مشہور دوآبہ اے۔گنگا دے تے مشہور معاون ایہ نيں۔ جنوب وچ مالوہ دی طرف توں چنبل۔ بھوپال تے بندھیل کھنڈ دے طرف توں بیتوا تے وسطِ ہند دی طرف توں سون۔ سمال وچ اودھ دی طرف توں گوبتی ۔ نیپال دی طرف توں راپتی۔ گندک تے کوسی تے سکم دی طرف توں تِشٹا +گنگا دا مشہور ڈلٹا مرشد آباد دے نیڑے اک مقام اک مقام توں شروع ہُندا اے تے اس توں تھلےگنگا دی کئی شاخاں دا رُخ مدتاں توں بدلدا چلا آندا اے ۔ انہاں شاخاں وچوں سب توں وڈی کانام اج کل پدما اے۔ جس نوں ہن وی بعض اوقاتگنگا کہہ دیندے نيں۔ قدیم زمانے وچ وڈی شاخ دا ناں بھاگیرتھی سی۔ مگر ہن اوہ بہت چھوٹی سی شاخ رہ گئی اے۔ تے کئی تے شاخاں دے نال مل کے دریائے ہگلی دے ناں توں مشہور اے۔ جس اُتے کلکتہ آباد اے۔گنگا دے ڈلٹے تے اس دے متصل برہم پُتر دے ڈلٹے توں دریائاں دا اوہ عجیب تے غریب جال بچھا ہويا اے جس دے سبب آسام تے مشرقی بنگال مشہور اے۔
شمال مشرقی وادیاں
سودھودریائاں دے اس جال توں مشرق دی طرف دو نو برآمد میدان اُنہاں پہاڑاں دی قطاراں وچ واقع نيں ۔ جو سلسلۂ کوہ ہمالیہ نوں جزیرہ نما ئے برما دے سلسلۂ کوہ توں ملحق کردے نيں۔ انہاں دونے میداناں توں جو زیادہ شمال دی طرف اے اوہ برہم پُتر دا میدان اے۔ جسنوں آسام کہندے نيں۔ ایہ طول وچ زیادہ مگر عرض وچ کم اے۔ اس دے شمال وچ ہمالیہ تے جنوب وچ گارو۔ کھاسی تے ناگا دی پہاڑیاں دی زیريں سطح مرتفع اے۔ دوسری وادی دریائے سُرما دی اے۔ جس وچ کچھار تے سلہٹ دے ضلعے واقع نيں۔
اس دا عرض طول دی نسبت زیادہ اے تے اس وچ کدرے کدرے دلدلاں وی نيں۔ ایہ وادی گارو۔ کھاسی تے ناگا دی پہاڑیاں نوں علاقہ ٹپڑہ تے لوشائی توں جدا کردی اے۔
آسام دی وادی چائے دا گھر اے۔ اس دی سطح بالکل ہموار اے۔ صرف کدرے کدرے سطح مستوی اُتے مخروطی پہاڑیاں واقع نيں۔ جنہاں دی بلندی کسی کسی جگہ یکا یک دوسو فٹ توں ست سو فٹ تک ہوئے گئی اے۔ بوہت سارے دریا اس میدان توں بہہ کر دریا برہم پُتر وچ جا ملدے نيں۔ ایتھے بارش بہت ہُندی اے۔
مالوہ تے بگھیل کھنڈ دی وڈی سطح مرتفع وچ اوہ قطعہ شامل اے۔ جس دے شمال وچ دریائے گنگا دا میدان ۔ شمال مغرب وچ ہند دے صحرائے اعظم دا نیم زرخیزحاشیہ جس نوں دریائے لونی سیراب کردا اے۔ جنوب وچ وادیٔ نربدا تے جنوب مشرق وچ دریائے گنگا دے معاون سون دی وادی اے۔ اس دا ڈھلان نوں ہ بندھیا چل توں جو اُس دی جنوبی دیوار اے۔ دریائے گنگا دے میدان تک تقریباً بالکل شمال نوں اے۔ اس سطح مرتفع دا سار پانی بہہ کر دریائے گنگا وچ آ پڑدا اے۔ صرف جنوب مغرب وچ اک چھوٹے توں قطعے دا پانی دریائے مہی وچ جا ملدا اے۔ مہی اک گم ناں سا دریا اے۔ جو خلیج کھمبایت وچ گردا یاے۔ اردلی پربت جو راجپوتانے دے بیچو بیچ جنوب مغربی گوشے توں لے کے دہلی دے نیڑے تک چلا گیا اے۔ اس سطح مرتفع دے مغرب تے شمال مغرب وچ دیوار دی مانند کھڑا اے۔ اس پہاڑ دی سب توں اُچی چوٹی کوہ آبو پنج ہزار فٹ توں زیا دہ بلند اے ۔ اس سطح مرتفع دی زمین وچ بہت نشیب تے فراز پائے جاندے نيں ۔ کدرے کدرے پہاڑیاں وی نيں۔ جنہاں وچوں سب توں بلند پہاڑی دی اونچائی دو ہزار پنج سو فٹ توں زیادہ نئيں اے۔
اس سطح مرتفع تے وسطی پہاڑ ست پُڑا دے وچکار نربدا دی تنگ تے لمبی وادی اے۔ ایہ دریا مشرق توں مغرب دی طرف وگدا ہويا بھڑوچ دے پاس بحیرہ عرب یا بحر ہند وچ جا گردا اے۔
جنوبی ہند دی قدرتی تقسیم
سودھوہند دا جو حصہ ست پُڑا توں جنوب نوں اے اوہ مثلث دی سی شکل دا اک جزیرہ نما اے۔ اس مثلث دا راس تاں راس کماری اے تے قاعدہ ست پُڑا تے اس دے پاس دے پہاڑ نيں۔ اس دا مشرقی ضلع خلیج بنگال اُتے اے۔ جسنوں ساحل کورو منڈل کہندے نيں تے مغربی ضلع بحر ہند اُتے اے جسنوں ساحل مالا بار کہندے نيں۔ ایہ سارا علاقہ اندر توں اک وسیع سطح مرتفع اے۔ جسنوں دکن تے میسور دی سطح مرتفع کہندے نيں تے اس دی شکل تکون دی سی اے۔ اس دا قاعدہ تے ضلعے جنوبی ہند دے مثلث دے قاعدے تے ضلعاں دے متوازی نيں۔ اس سطح مرتفع دے شمال مغربی حاشیے اُتے ٹاپٹی دی وادی اے تے مغرب وچ اوہ گرم مرطوب تے کسی قدر ناہموار تنگ قلعہ اے۔ جو مغربی گھاٹ تے بحر ہند دے درمیان واقع اے۔ مشرق وچ مشرقی گھاٹ تے خلیج بنگال دے درمیان پست زمین دا اک قطعہ اے۔ جس دی آب وہوا گرم اے تے جس دا طول وکھ وکھ تھانواں وچ مختلف اے۔ مگر عام طور اُتے اس دا عرض مغربی قطعے دے عرض توں زیادہ اے۔ جنوب وچ مثلث دے راس توں پرے اوہ پہاڑی علاقہ اے۔ جس راس کماری تک پھیلا ہويا اے۔
جزیرہ نمائے ہند دے وسطی تے غربی حصے وچ نوں ست پُڑا تے سطح مرتفع دکن دے درمیان ٹاپٹی تے اس دے معاون پورنہ دی وادیاں واقع نيں۔خاندیس تے برار دے عمدہ میدان جو رُوئی دی پیداوار دے باعث مشہور نيں۔ ایہی وادیاں نيں ۔ دریائے پورنہ دی وادی دے سرے اُتے برار دے میدان آہستہ آہستہ دریائے گوداوری دے معاوناں دے میداناں توں جا ملدے نيں۔ ایہ میدان دریائے گوداوری توں اتنہائے جنوب تک پھیلے چلے گئے نيں تے مل مِلیا کے اک وڈی ڈھلان بن جاندی اے جو سطح مرتفع دکن وچ سب توں پست علاقہ اے۔ مشرق دی طرف خلیج بنگال دے کنارے کنارے اڑیسہ تک اک بہت وڈا کوہستانی علاقہ چلا گیا اے۔ جس نوں مہاندی تے اُس دے معاون سیراب کردے نيں۔ اُس وچ ملکاں متوسط دا وڈا حصہ۔ چھوٹا ناگ پور دا جنوبی حصہ تے اُڑیسہ شامل نيں۔ دریائے مہاندی دی بری شاخ انہاں پہاڑیاں دے کٹک دے نزدیک اک تنگ گھاٹی وچوں اپنے دہانے دے نیڑے ہی نکلدی اے۔ اس دا دہانہ اُس برآمد میدان دا اک حصہ اے۔ جو پھیلدے پھیلدے دریائے گنگا دے ڈلٹے توں جا ملدا اے۔
مغربی گھاٹ اس سطح مرتفع دی مغربی حد اے تے مشرقی گھاٹ (جو مغربی گھاٹ توں پست اے تے اُ س جداں لگیا تار چلا وی نئيں گیا) اس دی مشرقی حد اے۔ اس جزیرہ نما دے وڈے وڈے دریا مغربی گھاٹ دے نیڑے توں نکل کے مشرق دی طرف بہندے ہوئے مشرقی گھاٹ وچوں گزردے نيں۔ اس توں نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ اس ملک دی عام ڈھلان مغربی گھاٹ توں خلیج بنگال دی طرف مشرق نوں اے تے مشرقی گھاٹ اُتے جا کے ایہ ڈھلان کم تے بیش دفعتہ سیدھی تھلے نوں چلی جاندی اے۔ اس لئی جے دکن نوں مغرب توں مشرق دی طرف یعنی بحر ہند توں خلیج بنگال دی طرف عموداً کٹیا جائے تاں اُس دی شکل مندرجہ ذیل ہوئے گی:
دریائے گوداوری تے اُس دے معاوناں دے طاس وچ جنہاں وچ زیادہ مشہور واردھا تے دینگنگا نيں۔ سطح مرتفع دکن دا اوہ وسیع پست علاقہ شامل اے۔ جو ناگ پور وچ اک ہزار فٹ دی بلندی توں اُتردے اُتردے سطح سمندر تک پہنچ گیا اے۔ اک چوڑا تے پست علاقہ دریائے کرشنا تے اُس دے معاون بھیما تے تنگ بھدرا دے طاسوس توں پیدا ہُندا اے۔ ایہ پست علاقہ میسور دی جنوبی سطح مرتفع نوں جس وچ بنگلور تن ہزار فٹ دی بلندی اُتے واقع اے۔ دکن خاص دی شمالی سطح مرتفع توں جدا کردا اے ۔اس سطح مرتفع دے وسطی حصے اُتے سوائے اُنہاں قطعات دے جتھے باقاعدہ کاشت ہوت اے۔ صرف گھاہ ہی اُگتی اے۔ زمین وی نا ہموار اے او ر کدرے کدرے ننگی پہاڑیاں تے اکیلی کھری ہوئی چوٹیاں نيں۔ کرشنا دی نا ہموار وادی دا وی ایہی حال اے۔ مدراس دے ذرا جنوب توں مشرقی گھاٹ مغرب نوں مُرط گیا اے تے میسور دی سطح مرتفع دی سر حد بنیا ہویا اے تے جس مقام اُتے ایہ مغربی گھاٹ توں جا ملدا اے۔ اوتھے بنلگری پربت دی بلند تکونی سطح مرتفع واقع اے۔ جس دی سب توں اُچی چوٹی ڈوڈا بٹ سطح سمندر توں ۸۶۴۰ فت دے نیڑے بلند اے۔
نیلگری دے جنوب وچ اوہ فراخ تے پست علاقہ اے۔ جسنوں درۂ پال گھاٹ کہندے نيں۔ ایہ علاقہ جس دی زیادہ توں زیادہ بلندی ۱۵۰۰ فٹ اے۔ جزیرہ نمائے ہند دے ساحل دے پست مشرقی کنارے نوں پست مغربی کنارے توں وصل کردا اے۔ تے نیلگری پربت دی سطح مرتفع نوں ٹراونکور تے ہند دے جنوبی گوشے دی سطوح مرتفع توں جدا کردا اے۔
میسور دی سطح مرتفع نوں مشرق دی طرف تن چھوٹے چھوٹے دریا یعنی پنار۔ پلار تے جنبی پنار سیراب کردے نيں تے جنوب دی طرف دریائے کاویری اُس نوں تے نیلگری پربت نوں شاداب کر توں اے۔ خلیج بنگال وچ گردے وقت کاویری دی دو شاخاں ہوئے جاندیاں نيں۔ جنہاں وچوں شمالی شاخ نوں کالرون کہندے نيں۔
مغربی ساحل بحر دا کنارہ
سودھوجزیرہ نما ئے ہند دے مغرب وچ مغربی گھاٹ توں اگے پست زمین دا جو تنگ قطعہ اے۔ اُس دے جنوبی حصے نوں مالابار تے شمالی حصے نوں کانکن کہندے نيں۔ اس دا عرض مختلف اے۔ کدرے ویہہ میل تے کدرے پنجاہ میل ۔ مغربی گھاٹ توں نکل کئی ندیاں اسنوں سیراب کردیاں نيں۔ زمین اس دی ناہموار اے۔ کیونجے مغربی گھاٹ دی کئی چھوٹی چھوٹی شاخاں اس دے اندر پھیلی ہوئیاں نيں۔ چونکہ بارش بکثرت ہُندی اے تے گرمی بہت پئی اے۔ اس لئی ایتھے دے جنگل گنجان نيں تے منطقۂ حارہ دی پیداوار ایتھے بہت ہُندی اے۔
مشرقی ساحل بحر دا کنارہ
سودھوجزیرہ نمائے ہند دے مشرق دی طرف ساحل دے برابر برابر جو میدان چلا گیا اے۔ اوہ مغربی ساحل دے میدان دی نسبت بہت چوڑا اے۔ اگرچہ مدراس دے نیڑے تھوڑی دور تک اس دا کُل عرض صرف تیس میل اے تے وزیگاپٹم دے نزدیک تے وی تنگ اے۔ اس دے جنوبی حصے نوں کر ناٹک کہندے نيں۔ مدراس دے جنوب دی طرف ایہ میدان جزیرہ نمائے ہند دی چوڑائی نوں اک تہائی توں لے کے نصف تک گھیرے ہوئے اے تے دریائے کاویری دی وادی توں شروع ہوئے کے نیکگری پربت دے دامن تک چلا گیا اے تے اوتھے سطح سمندر توں دو ہزار فٹ توں زیادہ بلند اے۔ اس وچ دریائے کاویری ، کرشنا، گوداوری تے مہاندی دے برآمد ڈلٹے شامل نيں تے انہاں دے علاوہ کئی چھوٹی چھوٹی ندیاں مثلاً پنار تے پالار دے گُل طاس وی اس وچ شامل نيں۔ اس وچ ہند دے بعض نہایت گرم ضلعے داخل نيں تے زمین عموماً نہایت ہی زرخیز اے۔ دریائے کاویری دے ڈلٹے اُتے تبخور دے ضلع دی وڈی زرخیزی دی وجہ ایہ اے کہ اوتھے آبپاشی دا بہت عمدہ بندوبست اے۔
لنکا
سودھولنکا دا جزیرہ راس کماری دی جنوب مشرق وچ واقع اے۔ اس دا مغربی ساحل اُسی طول بلد وچ اے۔ جس وچ جزیرہ نمائے ہند دا اوہ مشرقی شاحل اے جو نگاپٹم تے پانڈیچری دے درمیا ن واقع اے۔ جو سمندر لنکا نوں ہند توں جداکردا اے۔ اُس دے جنوبی حصے نوں خلیج مینار تے شمالی نوں آبنائے پاک کہندے نيں۔ اس وچ تھاں تھاں مونگے دی پہاڑیاں تے جزیراں دے پُل بندھے ہوئے نيں۔ جس نوں رام چندر یا آدم دا پُل کہندے نيں تے انہاں دی وجہ توں سارا دودبار جہاز رانی دے قابل نئيں رہیا۔ لنکا نوں محل وقوع دے لحاظ توں ہند دا جزیرہ معلوم ہُندا اے ۔مگر ملکی انتظام دی رُو توں اس دا سلطنت ہند توں کچھ تعلق نئيں ۔ بلکہ ایہ سلطنت انگلستان دے ماتحت اک علیحدہ بستی اے تے اک گورنر دے زیر حکومت اے جس دی تقرری بستیاں دے محکمے (کلونِئل اَوفس) دے ہتھ وچ اے تے اس محکمے دا صدر دفترلندن وچ اے ۔اہل ہند اس جزیرے نوں سنگالہ یا لنکا تے مسلمان سیلان یا سرندیپ کہندے نيں تے انگریزی ناں سیلون وی سیلان توں بنا اے۔
برما دا وڈا صابہ جزیرہ نمائے ہند چین ی دا اک وڈا قابلِ وقعت حصہ اے تے جغرافیے دے لحاظ توں ایہ ہندوستان خاص توں جدا اے۔ مگر ملکی انتظام دی رُو توں سلطنتِ ہند دا اک حصہ اے تے اک لفٹنٹ گورنر ماتحت اے۔
ملکی انتظام دی اغراض دے لحاظ توں کل صوبۂ برما دو حصےآں اُتے منقسم اے۔ اول لوئر برما جو ۱۸۲۴ء تے ۱۸۵۲ ء دی لڑائیاں توں فتح ہويا۔دوم اپر برما جو ۱۸۸۶ء وچ قلمرو انگریزی وچ شامل ہوئے گیا۔ مگر جغرافیے دے لحاظ توں دونے حصے اک ہی نيں۔ کیونجے ایرادتی تے سالوین دریائاں دی بنالائی وادیاں توں اپر برما بندا اے تے انہاں دریائاں دی جنوبی وادیاں توں لوئر برما ۔ شان دی بعض ریاستاں تے سرحد دے بوہت سارے وسیع تے پہاڑی علاقے نوں چھڈ کے جس دا پورا پورا حال حالے دریافت نئيں ہويا۔ باقی کُل صوبے دا رقبہ اک لکھ انہتر ہزار مربع میل دے نیڑے اے۔ اس وچوں اٹھاسی ہزار مربع میل دے نیڑے اپر برما وچ شامل نيں تے اکیاسی ہزار مربع میل دے نیڑے لوئر برما وچ ۔ جو علاقہ تبت، چین تے سیام دی سرحد اُتے اک غیر منتظم حالت وچ ہے تے جس دا حال حالے بخوبی معلوم وی نئيں ہويا۔ اس دے رقبے دا ۶۸ ہزار مربع میل دے نیڑے تخمینہ لگایا گیا اے۔
اس صوبے دی وڈی وڈی طبعی گلاں وچ کوئی چیز خاص ذکر کے قابل نئيں اے۔ آسام دی وادی دے بالائی سرے توں پہاڑاں دا اک سلسلہ جنوب نوں چلا گیا اے۔ اسن پہاڑاں وچوں جو نہایت مغرب وچ نيں۔ پٹکوئی دی پہاڑیاں کہندے نيں۔ایہ پہاڑیاں آسام نوں اپر برما توں جدا کردیاں نيں تے اُنہاں دیاں شاخاں پھیلدے پھیلدے لوشائی دی پہاڑیاں توں جا ملدی نيں۔ منی پور دی باجگزار ریاست جو ملکی تقسیم دے لحاظ سدے آسام توں متعلق اے۔ اس سلسلۂ کوہ دی اک وادی وچ واقع اے تے اس علاقے دا پانی دریائے ایراوندی دے یاک معاون وچ جا گردا اے۔ اگے ودھ کے جنوب وچ سلسلۂ پٹکوئی دی اک شاخ اے۔ اُس دا ناں ارکان یوما اے۔ ایہ شاخ ایراودی دی وادی نوں اراکان دے علاقے توں جدا کردی اے۔ جوساحل سمندر دے نیڑے واقع اے۔ برما دا ایہ سمندرری علاقہ بنگالے دی کمشنری چٹا گانگ دے متصل واقع اے ۔ اراکان یوما نوں ساحل دا سلسلۂ کوہ وی کہندے نيں۔ ایہ راس نگریس دے پاس سمندر دے اندر چلا گیا اے۔ جنوب وچ تے اگے چل کے سمندر دے اندر ايسے دے حصے وڈے تے چھوٹے نوں کو دے جزیراں تے جزیرے انڈمن تے نکوبار تک پھیلدے چلے گئے نيں۔
پیگو دے زرخیز علاقے وچ دریائے ایراودی دا ڈلٹا تے اس دا سر سبز زیریںطاس شامل اے۔ ایہ علاقہ لوئر برما دے وسط وچ واقع اے تے ساگون دی لکڑی تے چاول دے سبب مشہور اے۔ ایراودی دی وادی وچ اوہ میدانی علاقہ شامل اے۔ جس وچ بست پہاڑیاں تھاں تھاں واقع نيں۔ انہاں پہاڑیاں دا رخ عموماً شمالاً جنوباً اے اس وادی دے مشرق دی طرف پیگو یوما دی پہاڑیاں نيں جو اسنوں دریائے سالوین دی وادی توں جداکردیاں نيں۔ لوئر برما دا تیسرا تے نہایت جنوبی حصہ تناسرم دا علاقہ اے۔ جس وچ دریائے سالواں دا ڈلٹا تے اوہ لمبا تنگ ساحل شامل اے۔ جو جنوب دی طرف پھیلدا چلا گیا اے تے جس دے مشرق وچ سیام دے پہاڑہاں۔
جس طرح نہایت مشرق وچ برما دا صوبہ ہندوستان خاص توں جدااے۔ اُسی طرح نہایت مغرب وچ برطانوی بلوچستان وی خاص ہندوستان توں پرے اے۔ اس وچ پشین تے افغانستان دی تے کوہستانی وادیاں دا کچھ علاقہ شامل اے۔ جو ۱۸۷۹ء وچ امیر کابل نے انگریزاں دے سپرد کيتا سی تے کسی قدر کوئٹہ تے بلوچستان دے دوسرے ضلعاں دا وی علاقہ شامل اے۔ جو خان قلات دے باجگزار عملداری وچ اے تے جس اُتے خان دی طرف توں انگریزی افسر حکومت کردے نيں۔ ایہ تمام ضلعے کوہ سلیمان دے مغرب وچ سطح مرتفع اُتے واقع نيں تے بولان تے سندھ پشین ریلوے درۂ بولان دے دشوار گزار راستے توں گزر کر انہاں نوں ہند توں ملاندی اے۔ ریل دی ایہ لائن محکمہ انجنئیری دی لیاقت دا اک اعلیٰ ثبوت اے۔
ساحل تے بندر گاہ
سودھوعام طور اُتے ہند دا ساحل بہت شکستہ نئيں اے تے اس اُتے اچھے بندر گاہ بوہت گھٹ نيں۔ کلکتہ دنیا بھر وچ اک نہایت خطر ناک بندرگاہ اے تے سمندر توں ۸۰ وچ دے فاصلے اُتے اک پیچ در پیچ دریا اُتے واقع اے تے جوار دے وقت کئی تھاںواں اُتے پانی دی گہرائی بیش فٹ وی مشکل نال ہُندی اے۔ گزر گاہ دریا وی تنگ تے پیچ دار اے۔
مدراس جہازاں دے کھڑے ہونے دے لئی اک کھُلی جگہ اے۔ ایتھے بہت سا روپیہ خرچ کر کے اک مصنوعی بندرگاہ بنایا گیا اے۔ اس دا ساحل ، بحری موجاں دے باعث مشہور اے۔ بلکہ ساحل نوں رو منڈل اُتے جِنّے بندرگاہ ہُگلی توں لے کے راس کماری تک واقع نيں۔ سب ايسے قسم دے نيں۔ لندا ميں ٹرنکو مالی دا بندر گاہ اول درجے دا اے۔ ایشیا وچ شاہی بحری فوجاں دے لئی جہازاں دے بننے دا صدر مقام ایہی اے۔ مگر ایہ اک دشوار گزار جگہ وچ واقع اے۔ جو صحت دے لحاظ توں وی اچھی نئيں۔ لنکا دے نہایت جنوبی سرے اُتے بندرگاہ گیلی اے۔ ایہ وی اچھ بندر گاہ اے۔ مگر ذرا خطر ناک اے۔ لنکا دے مغربی ساحل اُتے بندر گاہ کولمبو اے، ایہ جگہ صحت دے لحاظ توں اچھی اے تے لنکا دی جو تجارتی اشیا غیر ملکاں نوں جاندیاں نيں اوہ قدرتاً ايسے بندرگاہ دے راستے جاندیاں نيں۔ جو جہاز ولایت توں مدراس، کلکتے ، سنگاپور، مجمع الجزائر ہند، چین ، جاپان تے آسٹرلیشیا نوں جاندے نيں اوہ سب کوئلے تے مسافراں دے لئی ایتھے ٹھیردے نيں۔ کولمبو وی مدراس دی طرح جہازاں دے ٹھیرنے دے لئی کھُلی جگہ اے۔ ایتھے اک بند وی اے۔ جس دی وجہ توں اس بندرگاہ دی خوبی تے وی ودھ گئی اے۔ ساحل ملیبارپر بوہت سارے عمدہ عمدہ بندرگاہ نيں۔ مثلاً نوں چین ، کلی کٹ تے منگلور۔ بمبئی دا بندرگاہ نہایت عمدہ اے تے کہندے نيںکہ ايسے سبب توں پرتگیزاں نے اس دا ناں مامبے یا مومبیسے بدل کے بوان باہیا کر دیاتھا۔ اس لفظ دے معنی ’’عمدہ بندرگاہ‘‘ نيں۔ چونکہ اُس بندرگاہ دا ریل دے ذریعے ہند دے تمام حصےآں دے نال تعلق اے۔ اس لئی ایہ بندر گاہ تجارت دے لحاظ توں نہایت مفید اے تے بھڑوچ دریائے نربدا کا۔ مگر انہاں دونے بندرگاہاں وچ موسم گرما دی موسمی ہوائاں دے وقت وڈے وڈے جہاز ٹھیر نئيں سکدے۔ کلکتے تے بمبئی توں اُتر کر ہندوستان دا سب توں وڈا تجارتی بندرگاہ اج کل کراچی اے۔ ایہ دریائے سندھ دے ڈلٹے دے شمال مغربی گوشے پرواقع اے تے چونکہ تے بندرگاہاں دی نسبت یورپ دے بہت نزدیک اے تے علاوہ اس دے پنجاب تے شمالی ہند دے نال ریل دی سڑکاں دے ذریعے ملیا ہويا اے۔ اس واسطے اس دی وقعت روز بروز ودھدی جاندی اے۔
مشرقی بنگال وچ کلکتے توں مشرق نوں چٹا گانگ دا بندر گاہ اے۔ مگر ایہ صرف چھوٹے چھوٹے جہازاں دے لئی اے تے اس علاقے دے چاولاں دی پیداوار ايسے دے راستے دساور نوں جاندی اے۔ برما دے بندرگاہ ایہ نيں۔ اول اکیاب۔ دوم رنگون جو ایراودی دی اک شاخ دے دہانے اُتے واقع اے۔ سوم مولمین جو دریائے سالوین دے دہانے اُتے اے۔ مالا بار تے تراونکور دے ساحل دے برابر برابر ریتلے راس واقع نيں۔ جنہاں دے درمیان پان دی کھاڑیاں سی بن گئیاں نيں۔ جو اک دوسرے توں اس طرح پیوستہ نيں کہ ساحل دے پاس پاس جہاز رانی دا اک عمدہ سلسلہ بن گیا اے۔
ہند دی قدیم تریخ دے ماخذ
سودھوقدیم زمانے وچ کِسے نوں اس ملک وچ ایہ خیال نئيں آیاکہ جو واقعات اس نے اپنی اکھاں دیکھے یا کاناں سنے۔ اُنہاں نوں قلمبند کردا۔ اس غفلت توں ایہ خرابی پیدا ہوئی کہ مسلماناں دی عملداری توں پہلے جس نوں نیڑے نو سو برس دے ہوئے نيں۔ ہند وچ کوئی معتبر تریخ نئيں لکھی گئی۔پسہند دے قدیم حالات جس قدر معلوم ہوئے نيں۔ تاریخاں توں نئيں ہوئے۔ بلکہ اُنہاں دا ماخذ تے ہی چیزاں نيں۔ مثلاً داستاناں۔ یا قدیم روایتاں جو زباں زد خلائق نيں۔ قدیم مذہبی یا شاعرانہ کتاباں۔ جنہاں توں اشارۃً بعض واقعات معلوم ہُندے نيں۔ حوالے جو ہند دے معا ملات دی نسبت تے ملکاں دے مؤرخاں نے اپنی کتاباں وچ دتے نيں۔ پتھر یا دھات دریافت ہُندے نيںَ انہاں سب دے سوا بعض تے ماخذ وی نيں۔ جنہاں دے بیان کيتی اس مقام اُتے کچھ ضرورت نئيں معلوم ہُندی۔
ہندوآں دے نزدیک وید اں دیاں کتاباں نہایت متبرک نيں۔ انہاں دی بولی سنسکرت اے۔ زمانہ قدیم وچ ایہی بولی سارے شمالی ہند دے اندر بولی جاندی سی۔ وید اں دے بعض حصے تن ہزار دو سو برس توں وی پہلے دی تصنیف خیال کیتے جاندے نيں تے انہاں وچ جو دعاواں نيں۔ اوہ سب توں پُرانی تصنیفات نيں۔ انہاں توں تے ہور تے وسیلےآں توں اُس زمانے دے ہندوآں دا کچھ حال دریافت ہُندا اے۔
زمانہ سلف دے ہندو
سودھوغرض معلوم ہُندا اے کہ ملک ہند وچ ایہ جو لکھاں ہندو آباد نيں۔ ہمیشہ توں ایتھے دے رہنے والے نئيں نيں۔ بلکہ نہایت قدیم زمانے وچ انہاں دے بزرگ وسط ایشیا دے قطعات مرتفع وچ رہندے تے آریا کہلاندے سن ۔ ایہ لوک صرف اک ايسے جرگے دے بزرگ نہ گھے ۔ جو اوتھے توں ہند وچ چلا آیا تے ہندو اکھوایا ۔ بلکہ اہل فرنگ جو اوتھے توں جا کے یورپ وچ آباد ہوئے تے پارسی جو فارس وچ جاکے بسے انہاں سب دے بزرگ وی اوہی سن ۔
آخر کار آریا نسل دے ہندو سط ایشیا توں روانہ ہوئے کے جنوب دی طرف چلے تے جو اُچا پہاڑ نقشیاں وچ ہندوکش دے ناں توں درج اے اس توں گزر کر اول پنجاب وچ وارد ہوئے۔ معلوم ہُندا اے کہ دریائے سندھ تے اس دے پنج معاون جو بالفعل ملک پنجاب نوں شاداب کردے نيں۔ اس وقت انہاں دے علاوہ اک ہور دریا وی ایتھے وگدا تے دریائے سندھ وچ مل جاندا سی۔ اس دا ناں دریائے سرسُتی سی تے ہن ایہ دریائے سندھ تک مطلق نئيں پہنچيا۔ بلکہ رستے ہی وچ ریت دے اندر جذب ہوئے جاندا اے۔ غرض آریا ہندو دریائے سرستی تے ہور پنجاب دے تے دریائاں دے کنارےآں اُتے کئی سو برس تاک آباد رہے تے وید دی دعائاں وچ جس زمانے دا ذکر اے اس وقت غالباً اوہ ایتھے بود تے باش رکھدے سن تے اس دا ناں انہاں نے برہمار ورت رکھیا سی۔ اُس زمانے وچ اُنہاں دی حکومت کسی راجہ یا حاکم توں متعلق نہ سی۔ بلکہ ہر اک گھرانے دا بزرگ ہی اپنے اپنے خاندان دا سردار ہويا کردا سی تے اوہی اس گھرانے دا پروہت یعنی پیشوائے دین وی ہُندا تھا۔
ان آریا ہندوآں نوں جدوں کدی ضرورت پڑدی سی تاں اوہ ہندکے اصلی باشندےآں توں جو انہاں دی نسبت سیاہ فام سن ۔ لڑا، بھڑا وی کردے سن تے چونکہ آریا اُنہاں دی نسبت بہادرتھے تے ہتھیار وی عمدہ رکھدے تے زرہ بکتر لگاندے سن ۔ اس لئی اپنے مخالفاں اُتے اکثر فتح پا تے سن ۔ غرض اس طرح اُنہاں نے اصلی باشندےآں نوں میداناں توں ہٹا کر پہاڑاں تے جنگلاں دی طرف بھگا دتا۔ جتھے انہاں دی اولاد ہن تک موجود اے۔ مگر اُس زمانے وچ ایہ لڑائیاں بہت ہی کم ہويا کردیاں سن۔کیونجے اس وقت آریا ہندو عموماً پنجاب ہی دے زرخیز میداناں اُتے قناعت کییت پڑدے سن تے کسی توں بگاڑ نہ کردے سن ۔ اس وقت انہاں دی عادتاں بہت سیدھی سادتیاں سن۔ سب اپنے مواشی چراندے تے کدی کدی کچھ بُری بھلی کھیتی باڑی وی کر ليا کردے سن ۔
زمانہ شجاعت دے قدیم ہندو
سودھوجو حال اساں اُتے بیان کيتا اے۔ غالباً اوہ کئی سو برس تک رہیا تے اس عرصے وچ آرای ہندو روز بروز زیادہ تے آسودہ ہُندے گئے۔ آخر ایہ ہويا کہ جو میدان پنجاب توں وی زیادہ زرخیز تےگنگا اوراس دے معاوناں توں سیراب ہُندے سن اُنہاں نوں فتح کرنے اُتے انہاں نے کمر بنھی ۔ انہاں عمدہ قطعاں دے فتح کرنے دے لئی آریا ہندوبرساں بلکہ شاید کئی سو برس تک لڑدے بھڑدے رہے۔ تریخ ہند دے اُس زمانے نوں زمانۂ شجاعت کہندے نيں۔ کیونجے اُس زمانے وچ ہندو وڈے مشہور تے بہادر سرداراں دے نال ہند دے اصلی باشندےآں توں متواتر لڑدے رہے تے رفتہ رفتہ انہاں نوں یا تاں اپنا غلام کر ليا یا مار دے پہاڑاں تے جنگلاں وچ ہٹا دتا۔ جداں کہ انہاں اصلی باشندےآں دی اولاد سنتھال تے بھیل وغیرہ قوماں دی بودوباش توں ظاہر اے۔
برہمناں دا آغاز
سودھوان لڑائیاں وچ جو لوک سردار مقرر ہوئے سن ۔ اوہ وڈے وڈے ضلعے فتح کرنے تے بہت ساریاں جمعیت فراہم ہوئے جانے توں وڈے زبردست ہوئے گئے تے ایويں ہی بڑھدے بڑھدے راجہ مہاراجہ بن گئے۔ چونکہ ایہ سردار ہمیشہ لڑائیاں وچ مصروف رہندے سن ۔ اس لئی ہن انہاں نوں پروہت دا کم انجام دینا دشوار ہوئے گیا۔ پس کچھ مدت بعد پروہتاں دی اک علیحدہ قوم بن گئی۔ جنہاں کانام برہمن ہويا۔ فیر برہمناں نے آخر وچ اس قدر زور پھڑیا اورایسااقتدار پیدا کيتا۔ کہ اُنہاں دے سامنے راجائاں دی وی کچھ حقیقت نہ رہی۔ اس طرح آریا ہندوآں وچ آخر کار دو وڈی قوماں ہوئے گئياں۔ اک تاں برہمن جنہاں دا مرتبہ عوام دے نزدیک خدا توں کچھ ہی کم سی۔ اس لئی انہاں دی تعظیم پرلے درجے دی ہُندی سی۔ دوسرے کھشتری یعنی سپاہی لوک جنہاں وچوں فوج دے سردار تے راجہ ہويا کردے سن ۔ اس زمانے دی نسبت بہت ساریاں داستاناں تے مشہور قصے ہن تک موجود نيں۔ چنانچہ رامائن تے مہابھارت جو سنسکرت وچ دو وڈی عمدہ نظم دیاں کتاباں نيں۔ انہاں دے قصے خاص کر مشہور نيں۔ انہاں توں دریافت ہُندا اے کہ آریا ہندوآں دی عادتاں اس ابتسجے زمانے وچ سِدھے سادے انگھڑ سپاہیاں دی سی سن۔ کیونجے رانا تے راجہ تک خود مواشی چراندے تے بناں کوجلا جلیا کے زراعت دے واسطے زمیناں صاف کردے تے وقت معین اُتے اپنی گایاں دے بچھڑاں اُتے نشان کردے تے دہقاناں تے کساناں دے اکثر معمولی کم برابر کيتا کردے سن ۔ اک قبیلے دے سب لوک خواہ امیر خواہ غریب اک ہی جگہ تعلیم تے تربیت پاندے تے اپنی کھیتی تے مویشی دے بچانے نوں دشمناں تے قزاقاں توں لڑنا سیکھدے سن ۔ اس وجہ توں اُنہاں سب نوں مُکہ بازی ، کُشتی، تیر اندازی ، گوپیا پھرانا، پھندا ڈالنا تے ہتھیاراں دا استعمال کرنا اچھی طرح آجاندا سی۔ ہند دے آریا لوکاں وچ ایہ وی دستور سی کہ اپنے انہاں آریا بھائیاں دی طرح جو مغرب وچ جا کے یورپ وچ آباد ہوئے۔ دعوتاں دی تقریباں وچ شراب تے کباب کھایا پیتا کردے سن ۔ مگر اُنہاں دے کھاناں وچ تے کسی طرح دا تکلف نئيں ہُندا سی۔ بلکہ وڈے سِدھے سادے ہُندے سن ۔ انہاں لوکاں نوں ہند دے سیاہ فام اصلی باشندےآں توں ہمیشہ جنگ رہیا رکدی سی۔ جنہاں نوں اوہ بعض وقت دیت تے بعض وقت اسر کہیا کردے سن تے اکثر راکشس یعنی دیو تے ناگ یعنی سپ خیال کيتا کردے سن ۔
لیکن آریا ہندو اپنی فتوحات دی بدولت جس قدر زیادہ متمول ہُندے گئے، اُسی قدر اُنہاں وچ رفتہ رفتہ شائستگی بلکہ عیش تے آرام وی زیادہ ہُندا گیا۔ چنانچہ زمانۂ شجاعت دے آخر وچ جدوں آریا ہندو کل شمالی ہند یعنی آریا ورت نوں بنگالے تک فتح کر چکے تے جو اصلی باشندے مر کھپ کر بچ رہے سن ۔ اُنہاں نوں اپنا غلام بنا چکے تاں مہا راجا ئاں دے محلےآں وچ وڈی دولت تے عیش تے طرب دا سامان دکھادی دینے لگا۔ امراء وی وڈے دولتمند تے زبردست ہوگئے تے اہل تجارت تے حرفت وی وڈے آسودہ حال بن گئے۔ ایہ لوک ویش کہلاندے سن تے ہندوآں دی تن اُچی ذاتاں جو دوج یعنی دوجنمی یا زنارہند سمجھی جاندیاں نيں۔ اُنہاں وچوں اک ایہ وی سن اس امر دا مفصل بیان آئندہ کيتا جائے گا۔
زمانۂ شجاعت دی داستاناں
سودھوپہلے بیان ہوئے چکيا اے کہ زمانۂ شجاعت دی اکثر داستاناں ہند دی دو وڈی رزمیہ نظماں یعنی رامائن تے مہا بھارت وچ موجود نيں۔ چنانچہ رام چند جی جو اجودھیا یعنی اودھ دے سورج بنسی خاندان شاہی دے اک وڈے بہادر راجہ ہوئے نيں۔ اُنہاں دی مہمات کاحال رامائن وچ مفصل لکھیا اے ۔ اول تاں اُنہاں دی طفولیت تے شباب دا حال اس وچ مذکور اے۔ فیر ایہ لکھیا اے کہ راجہ رامچندر جی دی شادی راجہ جنک دی حسین بیٹی سیندا دے نال ہوئی تے اس دے بعد رامچندر جی نے بن باس ہوئے کے ڈنڈک دے لق ودق جنگل وچ وسط ہند دے اندر سکونت اختیارکی ۔ ایہ سب ماجرے نہایت عمدہ تے ولولہ انگیز بولی وچ تحریر ہوئے نيں۔ مگر تریخ دے اعتبار توں جو نہایت عظیم ماجرا رامائن وچ درج اے اوہ ایہ اے کہ آریا ہندوآں دے بہادر راجہ رامچندر جی نے جنوبی ہند اورجزیرۂ لنکا اُتے حملہ کر کے اسنوں فتح کيتا۔ اس دے بعد ایتھے دے لوک راجہ رام چندر جی نوں وشِناں دا اوتار سمجھ کر اُنہاں دی پرستش کرنے لگے۔
یہ تاں رامائن دی کیفیت ہوئی۔ ہن رہی مہا بھارت دی وڈی مشہور نظم۔ اس وچ ایويں تاں بہت ساریاں داستاناں مذکور نيں۔ مگر سب توں وڈا واقعہ پانڈاں تے کوراں دی مشہور لڑائی اے۔ ایہ دونو گروہ اک ہی خاندان شاہی دی اولاد سن ۔ جس دی نسبت ایہ روایت اے کہ اوہ چاند دی اولاد توں تھااور اس لئی اسنوں چندر بنسی خاندان کہندے نيںَ اس لڑائی دی بنا ایہ سی کہ جتھے ہن شہر دہلی بستا اے۔ اس دے نیڑے ہستنا پور ناں دا اک شہر سی جواُس زمانے وچ اک وڈی سلطنت دا پایۂ تخت سی۔ اس سلطنت دی بابت پانڈاں تے گوراں وچ نزاع ہوئے کے وڈی لڑائی ہوئی۔جس وچ بوہت سارے مشہور سردار شریک سن ۔ منجملہ انہاں دے کرشن جی وی سن ۔ جو پانڈوںکے طرفدار سن ۔ ایہ اوہ مشہور شخص نيں۔ جنہاں نوں ہندو رامچندر جی دی طرح وشنو دا اوتار سمجھ کر پوجتے نيں۔ غرض کرو چھیتر دے میدان وچ اٹھارہ روز تک اس جنگ عظیم دا ہنگامہ گرم رہیا تے مہا بھارت وچ لکھیا اے کہ اس دے بعد جس قدر راجا ہند وچ ہوئے اُنہاں وچوں اکثراں دے بزرگ دونو فریقاں وچوں اک نہ اک دے طرفدار ہوئے کے اس لڑائی وچ شریک سن ۔ آخر کار پانڈو نے جو پنج بھائی سن، فتح پائی، مگر اوہ چند روز بعد دروپدی نوں جو انہاں سب دی زوجہ سی۔ نال لے کے کوہ ہمالیہ دی طرف چلے گئے تے اندر دیوتا نے اُنہاں نوں سورگ خوگ یعنی بہشت وچ پہنچیا دتا۔
منو دا دھرم شاشتر
سودھوزمانۂ برہمنی
سودھوجب آریا ہندو دریائے سندھ توں بنگالے تک سارا شمالی ہند قرار واقعی فتح کر چکے تے مختلف مقاماں وچ اُنہاں دی وڈی سلطنتاں قائم ہوئے گئیںاور فتح منداں دی اولاد راجہ تے مہا راجہ بن گئی ۔ اُس وقت ایہ سمجھنا چاہیے کہ شجاعت دے زمانے دا خاتمہ تے امن تے بہبودی دے زمانے دا آغاز ہويا۔ اس زمانے می وڈی خاص گل ایہ سی کہ اُس وقت برہمناں دا اقتدار وڈے زور شور اُتے سی۔ چنانچہ ایہ قوم اس وقت ہندوآں وچ ایسی زبردست ہوئے گئی کہ کوئی تے قوم اس توں لگیا نئيں کھاندی سی۔ ایہی وجہ اے کہ اُس زمانے نوں بعض وقت زمانہ برہمنی کہیا کردے نيںاور اوہ شجاعت دے زمانے دے بعد ہويا تے قدیم زمانے توں جس دا ٹھیک وقت معلوم نہیںاے۔ شروع ہوئے کے سنہ عیسوی توں تن سو برس پہلے تک رہیا۔
منو دا دھرم شاستر
سودھوزمانہ برہمنی وچ ہندوآں دی جو رسماں تے عادتاں سی۔ اوہ سب اک سِمرتی یعنی دھرم شاستر وچ جس نوں منو دا دھرم شاستر کہندے نيں۔ بہت واضح طور اُتے مذکور نيں۔ خود اس وڈے نامور واضع قوانین یعنی منو دا حال توکچھ وی تحقیق معلوم نئيں، مگر اس دے قوانین توں برہمنی زمانے دے ہندوآں دا مجمل حال اچھی طرح دریافت ہُندا اے۔
اس شاستر دی خاص خاص گلاں وچوں اک وڈی مشہور گل ایہ اے کہ اس توں ذاتاں دا انتظام صاف تے قطعی طور توں ہوئے گیا ۔ چنانچہ اس وچ ہندوآں دی چار ذاتاں قرارپاواں۔ اول برہمن یعنی پروہت۔ دوم کھشتری یعنی سپاہی۔ سوم ویش یعنی اہل حرفہ۔ چہارم شودر ۔ یعنی خدمتی لوک۔ انہاں وچوں پہلی تن ذاتاں دے لوکاں نوں دوج یعنی دو جنما کہندے نيں تے انہاں سارے قوانین دا میلان ايسے طرف اے کہ انہاں تِناں ذاتاں دے لوک عروج پکڑی تے شودر کمزور تے مغلوب رہیاں۔
ان قوانین دے زمانے وچ جو ذاتاں دا انتظام سی اس وچ ایہ گلاں وڈی عجیب سن۔ اول برہمناں نوں بہت ہی وڈا مرتبہ رکھیا سی۔ تے انہاں نوں بہت ہی مقدس ٹھیرایا سی۔ ایتھے تک سمجھدے سن کہ تے سب آدمی تے ہور دُنیا دی ساری چیزاں انہاں دے فائدے تے آسائش دے واسطے بنی نيں۔ برہمناں دے بعض حقوق چھتریاں تے ویشاں نوں وی حاصل سن ۔ مگر ایہ بہت ہی خفیف سن ۔ دوم شودراں نوں نظرِ حقارت توں دیکھدے سن ۔ بلکہ انہاں نال نفرت وی کردے سن ۔ چنانچہ انہاں بیچاراں دا صرف ایہ کم سی کہ تے ذاتاں دے آدمیاں تے خاص کر برہمناں دی خدمت کرن تے جے کوئی خدمت نہ ملے تاں کچھ دستکاری کر کے بُری بھلی طرح اپنا پیٹ بھر اں۔ مگر کدی دولتمند نہ ہونے پاواں۔ شودراں نوں ایسی ذلیل حالت وچ رکھنے توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ایتھے دے اُنہاں لوکاں وچوں بچے کھچے سن ۔ جنہاں نوں آریا ہندوآں نے مغلوب کر ليا سی۔ سوم اس امر دا قرار واقعی انتظام نئيں سی کہ جس حالت وچ شودراں نوں نوکری مل جائے۔ جداں کہ اُنہاں دے واسطے منو دے دھرم شاستر وچ مقرر سی۔ تاں فیر صنعت تے حرفت دے کم کون لوک کرن۔ شاید اس صورت وچ ایہ کم جداں کہ ہن ہُندا اے ۔اُس وقت وی مخلوط النسل لوک جو چاراں اصلی ذاتاں دے باہم ازدواج توں پیدا ہوئے سن ۔ کيتا کردے ہون گے۔
یہ گل وی بیان کرنے دے قابل اے کہ بعض آدمیاں دے نزدیک کھشتری تے ویش دونے قوماں دا ہن کدرے پتا نشان وی نئيں رہیا تے ہوئے لوک سب مر کھپ گئے۔ مگر ایہ سب نوں معلوم اے کہ راجپوت تے کھتری تے چند قوماں دے لوک ہن تک اپنے تئاں کھشتریاں دی اولاد دسدے نيں تے بعض اقوام اہل حرفہ اپنے آپ نوں ویش کہندی نيں۔ پس حاصل کلام ایہ اے کہ ہن اکثر ہندو مخلوط ذاتاں دے رہ گئے نيں مگر ذات دا امتیاز جس قدر پہلے سی ۔ ہن اُس توں وی کدرے زیادہ اے۔
اُس زمانے وچ ہر اک ریاست دی حکومت اک راجہ توں متعلق ہُندی سی۔ جو منو دے انتظام دے موافق خود مختار ہويا کردا سی۔ مگر اِنّی پابندی ضرور سی کہ برہمناں دی صلاح اُتے اسنوں چلنا پڑدا سی۔ طرفہ ایہ اے کہ جس قدر برہمنوںکا اختیار بڑھدا گیا۔ اُسی قدر راجہ زیادہ تر مطلق العنان ہُندے گئے۔ راجائاں دے ماتحت ہزار ہزار گائاں دے سردار۔ اُنہاں دے ماتحت سو سو گائاں دے سردار ہويا کردے سن تے ایہ سو سوس گائاں دا حلقہ اُس وقت ایسا ہُندا سی۔ جداں اج کل پرگنہ ہُندا اے۔ فیر اُنہاں سرداراں دے ماتحت گائاں دے مقدم ہويا کردے سن جو منڈل یا پٹیل کہلاندے سن ۔ ایہ سارے کارکن راجہ دے اہلکار ہُندے سن ۔
ایسا معلوم ہُندا اے کہ ہند وچ گائاں دے انتظام دا طریق مدتاں توں اک سا چلا آندا اے۔ گائاں دا مقدم یا نمبر دار راجہ دے نال معاہدہ کر ليا کر توں سی کہ وچ مالگزاری دی بابت اس قدر روپیہ سرکار وچ داخل کيتا کراں گا تے فیر اس روپے نوں حصہ رسد گائاں دے سب لوکاں اُتے تقسیم کر دتا کردا سی۔ مگر اس ساری مالگزاری دے ادا کرنے تے گائاں دے لوکاں دے نیک چلن رہنے دا اوہ خود ہی ذمہ دار ہويا کردا سی۔ اسنوں کچھ زمین معاف ہويا کردی سی تے اس دے علاوہ زمیداراں دی طرف توں کچھ رسوم مقرر ہويا کردی سی تے بعض اوقات راج توں وی تنخواہ ملیا کردی سی۔جدوں کدی اس دے گائاں دے لوکاں وچ کچھ جھگڑا قضیہ ہُندا سی تاں اُس دے تصفیے دے لئی اوہ تاں سر پنچ ہويا کرتاتھااور متخاصمین تے لوکاں نوں اپنی طرف توں پنچ مقرر کيتا کردے سن ۔ نمبر دار دے تلے تے وی کئی اہل کار ہُندے سن جو اس دی مدد کيتا کردے سن ۔ انہاں وچوں وڈے عہدہ دار ایہ دو ہُندے سن ۔ اول گائاں دا محاسب یعنی پٹواری تے دوسرا چوکیدار۔ انہاں سب اہلکاراں دی اُجرت یا تاں رسوم توں ادا ہُندی سی۔ یا اُنہاں نوں زمین معاف ہويا کردی سی۔ یا بعض اوقات تنخواہ ملیا کردی سی۔
منو نے فوجداری دے جو قوانین لکھے نيں اوہ سخت تاں نئيں مگر بہت ناشائستہ نيں۔ ہاں جائداد دی بابت جو قانون نيں اوہ معقول تے اچھے نيں۔ دونے طرح دے قوانین وچ روز مرہ دی ذرا ذرا سی گلاں دی نسبت وی ہدایتاں لکھایاں نيں۔ انہاں وچ سب توں وڈا نقص ایہ اے کہ اُچی ذاتاں دی وڈی رعایت تے شودراں اُتے وڈا ظلم تے سختی روا رکھی گئی اے۔
منو دے دھر شاسترکی اک خاص گل ایہ وی اے کہ قدیم رسماں دا بہت وڈا لحاظ رکھیا گیا اے۔ شادی دے قاعدے معقول تے واجبی نيں۔ چنانچہ زوجہ نوں تاکید آ حکم اے کہ اپنے شوہر دے کہنے وچ رہے تے ايسے طرح تے عورتاں دی نسبت وی ایہی حکم اے کہ جس رشتہ دار دے ماتحت ہاں اس دے حکم اُتے چلياں تے عورتاں دی آسائش تے عافیت دے لئی جو انتظام ضرور سی اوہ وی انہاں وچ موجود اے۔ برہمناں نوں حکم اے کہ اپنی عمر دے چار حصے کرن طفولدی وچ علم تحصیل کرن۔ تے مجرد رہیاں۔ دوسرے حصے وچ گھر بار کرن ۔ اپنی زوجہ دے ہمراہ رہیںاور برہمناں دے معمولی فرائض بجا لاواں۔ تیسرے حصے وچ تارکِ دنیا ہوئے کے جنگلاں وچ رہیاں تے بہت سخت ریاضت کرن۔ چوتھے حصے وچ اُنہاں نوں مذہب دے ظاہری فرائض دی پابندی دی ضرورت نئيں ۔ صرف گیان دھیان وچ مصروف رہنا کافی اے۔ اس زمانے وچ ایتھے دے حرفے جے بہت عمدہ نہ سن ۔ تاں کچھ خراب وی نہ سن تے سنار، سنگ تراش، مصوروغیرہ بوہت سارے پیشےآں دے ناں موجود ہونے توں ثابت ہُندا اے کہ جو چیزاں شائستگی دے لئی ضروری سن۔ انہاں وچوں اکثر اُس زمانے دے ہندوآں نوں حاصل سن۔
ہندوآں نوں حکمت یا فلسفے دا شوق ہمیشہ توں رہیا اے تے یقین اے کہ برہمنی زمانے وچ اس علم توں ایتھے دی قوم دی عادات اُتے بڑااثر ہوااور ہند وچ بودھ مذہب دے پھیلنے دا وی ایہ امر کسی قدر باعث ہويا اے۔
حکمائے ہند دے فرقے
سودھومختلف زمانوںماں جنہاں دا صحیح حال معلوم نئيں اے۔ ہندوآں وچ حکما دے چھ وڈے وڈے فرقے قائم ہوئے۔ انہاں نوں چھ درشن کہندے نيں تے اوہ ایہ نيں۔ اول کپل دا سانکھ شاستر۔ دوم پتنجلی دا بوگ شاستر۔ سوم گسُوتم دا نیائے شاستر۔ چہارم کناد دا وے شے شک شاستر۔ پنجم جیمنی دا پورو میمانسا۔ ششم بیاس دا اُتر میمانسا جس نوں وید انت وی کہندے نيں۔
بودھ مذہب تے اُس دے بانی بُدھ دا بیان
سودھوبُدھ
سودھواودھ دے شمال تے کوہ ہمالیہ دے دامن وچ اک سلطنت سی۔جس دا ناں کپل وست سی۔ ایہ سلطنت غالباً گورکھ پور یا نیپال وچ واقع سی۔ سنہ عیسوی توں نیڑے پانسو پنجاہ برس پہلے ایتھے دے راجہ دے ہاں اک کنور پیدا ہويا۔ جس دا ناں ساکی منی یا گئوتم رکھیا گیا۔ ایہ شخص پِچھے بُدھ (یعنی عارف) دے ناں توں مشہور ہويا۔ ساکی منی اگرچہ راجہ دا کنور تے قوم دا کھشتری یعنی سپاہی سی۔ مگر اسنوں آغاز شباب ہی توں مطالعہ تے غور تے فکر دا بہت شوق سی تے حالے کچھ بہت عمر نہ ہونے پائی سی کہ اپنے باپ دا راج پاٹ چھڈ چھا ڑ کر فقیر ہوئے گیا۔ اول تاں اوہ برہمناں دا چیلا بنیا۔ فیر جنگل وچ جا کے تپسیا کرنے لگا۔ انجام کار اُس نے اک نواں مت کڈیا جو بودھ مذہب دے ناں توں مشہور اے۔ ایہ مذہب ہند وچ بہت جلد پھیل گیا تے نیڑے اک ہزار برس تک ایتھے اس دا غلبہ رہیا۔ ہن تک وی اس مذہب دا ایہ زور تے شور اے کہ دنیا دے تما آدمیو ں وچوں اک تہائی اس دے پیرو نيں۔ غرض اس وقت توں ساکی منی نے اپنا لقب بُدھ رکھیا تے فیر عمر بھر لوکاں نوں اپنے اس نويں مذہب دی ایہ تعلیم دیندا رہیا کہ درحقیقت تمام انسان یکساں نيں۔ اُنہاں دی ذات کچھ ہی ہوئے۔ اس توں کچھ فرق نئيں آندا۔ مُکتی یعنی نجات دا طریق ایہ اے کہ اسيں دُنیا دی لذتاں تے خواہشاں توں کنارہ کرن تے اُنہاں دا کچھ فکر نہ کرن تے جو خوبیاں وڈی نيں۔ یعنی رات گفتاری تے پاکیزگی تے ایمانداری، انہاں اُتے عمل کرن تے انہاں سب توں ودھ کے ساری مخلوق دے نال خیر خواہی تے مہربانی کرن۔ بودھ مذہب دے مقلداں دا وڈا مقصد ایہ ہُندا اے کہ نروان حاصل کرن ، یعنی فنا ہوئے جاواں۔ کیونجے بُدھ دی تعلیم دے بموجب انسان نفسانی شہوتاں تے زحمتاں تے آتما دی دائمی اواگون یعنی تناسخ توں ايسے طرح نجات پا سکدا اے۔ چونکہ بودھ مذہب دی اخلاقی تعلیم پاک تے سیدھی سادی سی اس لئی لوکاں دے دلاں وچ کھُب گئی تے غالباً بُدھ دے جتے جی ملک بہادراور اس دے گرد ونواح دے ضلعے دے اکثر لوک اُس دے پیرو ہوئے گئے۔ ایتھے تک کہ مگدھ دیس دے راجہ نے خود بودھ مذہب اختیار کر ليا۔
بودھ مذہب دی ترقی
سودھوبہادر تے اس دے آلے دوالے ہی اُتے کيتا منحصر سی ایہ نواں مذہب ہند دے تے ضلعاں وچ وی آناً فاناً پھیلنے لگیا تے ہُندے ہُندے ملک تبت، برما ۔ سیام جزیرۂ سنگلدیپ تے چین وچ وی پھیل گیا۔ بُدھ دی وفات دے چند روز بعد اس مذہب دے وڈے برے مقلداں دی اک سنگت یعنی مجلس منعقد ہوئی۔ فیر اک ہور جلسہ ہويا۔ اس دے بعد مگدھ دے راجہ اشوک دے عہد وچ بودھ مذہب ہند دا راج دھرم ہوئے گیا تے اس دے جلوس دے ستارھواں سال اس مذہب دے لوکاں دا اک تیسرا جلسہ فیر منعقد ہويا۔ انہاں تِناں جلساں وچوں اک نہ اک وچ بودھ مذہب دی کتاباں مقدسہ جنہاں نوں تری پٹک یعنی تن پٹاریاں کہندے نيں ، تحریر ہوئیاں۔
ایرانیاں تے یونانیاں دا ہند وچ آنا
سودھوساکی منی حالے زندہ ہی سی کہ فارس دے مشہور بادشاہ داراگشتاسپ نے پنجاب اُتے حملہ کيتا تے جدوں اس دی فوج دریائے سندھ اُتے پہنچی تاں اُس دے یونانی امیر البحر سائی لیکس نے کشتیاں دا اک پُل تیار کر دتا۔ جس اُتے توں ساری فوج اُتر آئی تے پنجاب دا اک حصہ فتح کر ليا۔ ایہ حصہ دارا دی وڈی سلطنت دا اک صوبہ بنیا۔
ہند اُتے ایرانیاں دے حملے نوں دو سو برس دے نیڑے گزرے ہون گے کہ سکندر اعظم شاہ مقدونیہ نے اپنی یونانی سپاہ توں سلطنت فارس نوں فتح کيتا تے مسیح توں ۳۲۷ برس پیشتر اوتھے توں ہند اُتے فوج کشی کيتی۔
سکندر اپنی سپاہ لئی پنجاب وچ بڑھدے بڑھدے دریائے جہلم نوں عبور کرکے گجرات اُتے پہنچیا ۔ ایہ اوہی مقام اے۔ جتھے ۱۸۴۹ء وچ انگریزی سپاہ نے سکھاں نوں اک وڈی بھاری شکست دے کے پنجاب دی لڑائی دا خاتمہ کيتا۔ غرض اس مقام اُتے ایتھے دے راجےآں دی فوج نے متفق ہوئے کے سکندر دا مقابلہ کيتا۔ اس فوج دا سردار شاہی خاندان پورو دا اک راجہ سی۔ جس نوں یونانیاں نے پورس لکھیا۔ ہندوآں تے یونانیاں وچ جو اس مقام اُتے وڈی لڑائی ہوئی۔ اس وچ ہندوآں دی سپاہ یونانیاں دی نسبت شمار وچ بہت زیادہ سی تے اس دے علاوہ اوہ سو ہاتھی تے تن سو لڑائی دے رتھ وی انہاں دے نال سن ۔ یونانیاں نے لکھیا اے کہ پورس دی فوج نے میدان جنگ وچ مردانگی دی خوب داد دی۔ مگر فیر وی سکند ر دی قواعد داں فوج دے سامنے اُنہاں دے پیر نہ جمے۔ چنانچہ راجہ پورس دے دونو بیٹے لڑائی وچ کم آئیاور اس دی فوج نوں شکست فاش ہوئی۔ مگر سکندر راجہ دی بہادری دیکھ کے بہت خوش ہويا تے اس دے نال بہت اچھی طرح پیش آیا ۔ ایتھے تک کہ اُس دی سلطنت فیر اُسی نوں بخش دی۔ بلکہ کچھ تے وی ملک عطا کيتا ۔ اس وقت توں پورس سکندر دی وفاداری تے خیر خواہی وچ ثابت قدم رہیا۔
اس دے بعد سکندر مگدھ دیس دی وڈی سلطنت اُتے قبضہ کرنے دی نیت توں اگے ودھنے اُتے مستعد ہويا۔ مگر پنجاب فتح کرنے وچ یونانیاں نوں اس قدر دقت پیش آئی سی کہ سکندر دی فوج نے دریائے ستلج توں پار اُترنے توں کاناں اُتے ہتھ دھرا۔ اس لئی سکندر نوں مجبوراً فارس دی طرف اُلٹا پھرنا پيا ۔ چنانچہ اوہ خود تاں فوج دا اک دستہ نال لے بلوچستان دے جنگلاں دی راہ واپس گیا تے اس دا مشہور امری البحر ینارکس باقی فوج نوں نال لے کے دریا دے رستے سندھ دے دہانے توں گزر خلیج فارس دی راہ توں دریائے فرات وچ پہنچیا۔
شاہ سلوکس دا ہند اُتے حملہ
سودھوجب سکندر نے وفات پائی تاں اس دا اک عمدہ سردار سلوکس ناں اُس دی ایشیائی سلطنت دے اک حصے اُتے قبضہ کر بیٹھااور فیر ایہ ارادہ کيتا کہ ہند دی فتح دا عزم جو سکندر نے کيتا سی اُسنوں پورا کرے۔ اس وقت سلطنت مگدھ دا راجہ چندر گپت موریا سی۔ جو ہند وچ نہایت دولتمند تے زبردست گنیاجاندا سی۔ (اسنوں یونانیاں نے سنڈراکوٹس لکھیا اے )۔ غرض سلوکس راجہ چندر گپت موریا اُتے حملہ کرنے دے لئی۔ دریائے گنگ تک آیا۔ مگر ایتھے دونے وچ عہدو پیمان ہوئے گئے۔ چندر گپت موریا نے تاں پنجاہ ہاتھی خراج وچ دینے منظور کیتے تے سلوکس نے چندر گپت موریا دے نال اپنی بیٹی دی شادی کر دتی تے دریائے سندھ دے اُس طرف جس قدر صوبے اُس دے پاس سن اوہ وی اُسی نوں دے دیے۔
سلطنت باختر
سودھویونانیاں دی ایشیائی سلطنت دا اک صوبہ افغانستان دے شمال وچ واقع سی۔ جس دا ناں اُس وقت باختر تھااور ہن اسنوں بلخ کہندے نيں اس صوبے دا یونانی حاکم شاہ سلوکس دے بعد اوتھے دا بادشاہ بن گیا۔ اس خاندان دی سلطنت کئی سو برس تک وڈی زبردست رہی تے مغربی تے شمال مغربی ہند دا وی اک وڈا حصہ اکثر اس سلطنت وچ داخل رہیا۔ انجام کار انہاں بادشاہاں دا اک خاندان جو سویٹر دے ناں توں مشہور اے۔ اپنی سلطنت دے شمالی حصے توں بے دخل ہوئے کے اپنے مقبوضاتِ ہند وچ آکے پناہ گزيں ہويا تے ایتھے برساں تک سلطنت کردا رہیا۔ ملک سندھ تے ملکاں صوبجات متحدہ اودھ تے آگرہ دا اک حصہ تے پنجاب تے افغانستان ایہ سب ملک اس خاندان دے زیر حکومت سن ۔
ہند دے جو حالات یونانیاں نے لکھے نيں ۔ اُنہاں وچ ایہ امور نہایت عجیب نيں ۔ اول منو دے دھرم شاستر توں اُنہاں حالات دی مجمل مطابقت۔ دوم اس وقت توں ہن تک جو دوہزار برس گزرے نيں۔ انہاں وچ بوہت گھٹ تغیر تے تبدل ہونا۔ سوم ہندوآں دی عادات تے حالات دا یونانیاں نوں پسند آنا۔ یونانیاں نے لکھیا اے کہ ایشیا وچ جس قدر قوماں توں سانوں کم پيا۔ اُنہاں وچوں ہند دے لوک زیادہ بہادر سن تے اوہ بولی دے وی وڈے سچے سن ۔ انہوںنے انہاں دی نسبت ایہ وی لکھیا اے کہ اوہ شراب نئيں پیندے سن تے ہر اک امر وچ میانہ رو۔ صلح اندیش ، سادگی تے دیانت وچ مشہور تے عدالت وچ رجوع کرنے توں نفور سن ۔ چوری ہندوستان مین ناں تک نوں نہ سی۔ قفل دا استعمال بالکل نہ ہُندا سی۔ لوک محنتی ، کاریگر تے اچھے کاشتکار سن ۔ اپنے سرداراں دے ماتحت امن توں زندگی بسر کردے سن ۔ غلامی دا رواج انہاں وچ مطلق نہ سی۔ ہندوستان مین ۱۱۸ سلطندیاں سن۔ ہر اک دا راجہ وکھ وکھ سی۔ چندر گپت موریا سب راجائاں اُتے حکومت کر توں سی۔ مگر یونانیاں دے خیال وچ ہر اک سلطنت خود مختار سی۔ زمیناں صرف بارانی سن۔ برہمناں دا وڈا فرض ایہ سی کہ قحط سالی دی پیشین گوئی کردے رہیاں۔ تاکہ غلہ جمع ہُندا رہے۔ جے کسی دی پیشین گوئی غلط ثابت ہُندی سی تاں آئندہ اُس اُتے یقین نہ کيتا جاندا سی۔ معلوم ہُندا اے کہ ستی ہونے دا دستور انہاں وچ جاری تاں ہوئے گیا سی مگر بوہت گھٹ سی۔ کیونجے یونانی مؤرخ ارسٹو بیوس نے لکھیا اے کہ ميں نے ٹیکسلا وچ اوتھے دے جو جو عجیب تے غریب حالات سنے ۔ انہاں وچوں اک گل ستی ہونا وی اے۔
بودھ مذہب دا عروج تے زوال
سودھوچندرگپت راجۂ مگدھ
سودھوجتھے ہن ملک بہار واقع اے اوتھے قدیم زمانے وچ ہندوآں دی اک بری زبردست سلطنت سی جو مگدھ دی سلطنت کہلاندی سی تے اُس دا پایہ تخت پاٹلی پتر دریائے گنگ دے کنارے اُتے اس جگہ واقع سی۔ جتھے ہن پٹنہ اے۔ اس سلطنت دے دو راجائاں دا ذکر تاں پہلے آچکيا اے۔ یعنی اول راجہ اشوک جو بُدھ دا معتقد ہوئے گیا سی تے دوسراوہ جس دی قوت تے دولتمندی دا حال سن کر سکندر ا عظم نوں رشک پیدا ہويا تھا۔اُس دا ناں راجہ نند دولتمند سی۔ اس دے بعد چندر گپت موریا جو اک وڈا نامور راجہ گزریا اے۔ گدی اُتے بیٹھیا تے شاہی خاندان موریا دا بانی ہويا۔ اس راجہ دی نسبت ایہ لکھیا اے کہ اوہ اک رذیل قوم دا سی تے جدوں سکندر پنجاب توں چلا گیا۔ تاں چندر گپت موریا نے اس ملک اُتے قبضہ کر ليا تے فیر ہُندے ہُندے راجہ نند اُتے غالب آکے مگدھ دی سلطنت اُتے تسلط کر ليا ۔ اس دے بعد سلوکس یونانی بادشاہ ملک شام دی بیٹی توں اس دی شادی ہوئی تے چوبیس برس یعنی ۳۱۵ توں ۲۹۱ ق م تک اسنے وڈی شان تے شوکت توں سلطنت دی تے ایہ پہلا راجہ سی جس نے سارے شمالی ہند نوں تسخیر کر ليا تھا۔
چندر گپت موریا دے بعد اُس دا بیٹا تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے وی کچھ ملک فتح کيتا۔ فیر اُس دے بعد اس دا بیٹا راجہ اشوک تخت نشین ہويا تے ایہ ایسا زبردست گزراہے کہ موریا خاندان وچ کیہ بلکہ ہند دے سارے قدیم راجائاں وچ کوئی اس دے برابر نہ سی۔ ایہ راجہ مسیح توں ۲۶۳ برس پیشتر سلطنت مگدھ دے تخت اُتے بیٹھیا تے تقریباً ۴۰ برس تک راج کردا رہیا۔ اس دے راج وچ بدھ مت راج دھرم ہوئے گیا تے اس دے جلوس دے ستارھواں برس جو بودھ لوکاں دی تیسری وڈی مجلس اس دی سرپرستی توں منعقد ہوئی سی۔ اس وچ ایہ گل سر عام مشہور کيتی گئی سی۔ اس راجہ نے کئی تھاںواں اُتے کتبے نصب کرائے۔ جو بالفعل کئی شہراں وچ دریافت ہوئے نيںاور انہاں اُتے اُس دے بعض قانون تے اشتہار کندہ نيں۔ انہاں کتبےآں توں ثابت ہُندا اے کہ اُس دی سلطنت ہند وچ اک طرف دکن دے مشرقی حصے تے اوڑیسہ تک تے دوسری طرف گجرات دے مغرب تے پنجاب دے انتہائے شمال تک تاں ضرور پھیل رہی سی تے جے اس توں وی زیادہ ہوئے تاں کچھ عجب نئيں۔
بودھ مذہب دا زوال
سودھوموریا خاندان دے راجا ملک بہار وچ سو برس توں زیادہ راج کردے رہے۔ فیر اُنہاں دے بعد بودھ مذہب دے تے زبردست شاہی خانداناں دا دور دورہ رہیا تے ایہ مذہب مگدھ دیس وچ ستويں صدی تک اچھی طرح جاری رہیا۔ اُس وقت اک چین ی ہیوئن سانگ نامی جو اس مذہب دا معتقد سی ۔ یاترا دے لئی ہند وچ آیا سی۔ بودھ مذہب ہند وچ ایويں تاں بارھواں صدی تک یعنی تیرہ سو برس توں زیادہ رہیا۔ تے اس اثنا وچ اکثر اوقات وڈے وڈے زبردست راجہ تے ریاستاں اس دی پیرو رہیاں۔ لیکن حقیقت ایہ اے کہ مسیح توں دو سو برس پیشتر ہی توں اس وچ زوال شروع ہوئے گیا تے موریا خاندان اُتے زوال آندے ہی سارے ہند دے اندر برہمناں دے مذہب وچ دوبارہ جان پڑنے لگی۔قنوج دے وڈے مشہور شہر نے تاں برہمناں دی عقیدت توں قدم باہر دھریا ہی نہ سی۔ مگر ہن تے دیار تے امصار وی اک اک کر کے اپنے پہلے دھرم دی طرف جس دی شکل ہن کسی قدر بدل گئی سی۔ فیر رجوع کرنے لگے تے برہمنی مذہب نے جو ہئیت اس وقت اختیار کيتی اوہی ہند وچ اج تک قائم اے۔
جین مت
سودھویہ مذہب بحیثیت عامہ بدھ مت توں ملدا جلدا اے مگر بعض اصولاں دے لحاظ توں انہاں وچ کچھ فرق اے ایہ پہلے الذکر توں قدیمی اے تے ہن تک ہندوستان دے کئی حصےآں وچ اس دے پیرو پائے جاندے نيں۔ اس مذہب دے آخری پیشوا مہابیر سوامی ساکی منی دے ہمعصر سن ۔ ایہ صوبۂ بہار وچ پیدا ہوئے تے کشتری خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔ قربانی تے یگ وغیرہ دے مخالف سن ۔ دیوی دیوتائاں دی پرستش نوں ذریعۂ نجات نئيں سمجھدے سن ۔ بلکہ نیک اعمال تے تر لذاتِ دُنیوی کوافضل تصور رکدے سن ۔ ایہ ۷۲ سال دی عمر پا کر انتقال کر گئے۔ بدھ مت دے زوال دے نیڑے اس مذہب نوں دکن وچ بہت عزت حاصل رہی تے ہن تک اس دی عظمت دے نشان باقی نيں۔ذاتاں دی تمیز اس وچ وی اے ۔ اج کل تقریباً ۱۸ لکھ جینی موجود نيں۔
ہند دے باشندے
سودھوہندوستان وچ تن قسم دے لوک آباد سن ۔ اول اصلی باشندے جو جنگلی کہلاندے سن ۔ دوم آریا جو تریخ دے زمانے توں پیشتر ہندوستان وچ آکے آباد ہوئے۔ سوم تاتاری جو شروع تریخ توں کچھ عرصہ پہلے ایتھے آکے آباد ہونے شروع ہوئے۔ اُنہاں دی آمد ہندوستان وچ پہلی تے پنجويں صدی دے درمیان بکثرت ہوئی۔ ہر سہ قسماں مندرجۂ بالا دے رسم تے رواج علیحدہ علیحدہ سن ۔ آریا ئاں دے سوا کل آادمی شکار ہر گزاریا کردے سن ۔ ایہ لوک دیوتائاں دے غصے نوں قربانیاں دے کے ٹالا کردے سن ۔ قربانیاں صرف جانوراں ہی دی نئيں دیندے سن ۔ بلکہ انسان دی قربانی دا وی رواج سی۔ پہلے پہل آریا ئاں نے شکار نوں چھڈ کے کاشت اُتے گزاریا کرنا شروع کيتا تے انہاں دے ہاں اک عورت دا صرف اک ہی خاوند ہُندا سی۔ انہاں دی جائداد دی تقسیم دے اصول تقریباً اج کل دے توں ہی سن ۔تاتاری جو ۱۲۶ ء توں ۴۰۰ ء دے درمیان ہندوستان وچ آئے۔ نہ تاں شکار اُتے گزاریا کردے سن تے نہ آریا ئاں دی طرح کاشت اُنہاں دی پسند سی۔ اوہ گڈریاں دی طرح زندگی بسر کردے سن ۔ ایہ کسی زمانے وچ وسط ایشیا دے جنگلاں وچ آوارہ پھرا کردے سن تے لڑائی وچ مشغول رہنا انہاں دے لئی باعث فخر تھا۔
ہندوستان وچ شائستگی آریا ئاں توں شروع ہوئی۔ویشاں نے زمین دی کاشت نوں اپنا شگل سمجھیا۔ کھشتریاں نے جنگلی آدمیاں نوں مغلوب کرنا شروع کيتا۔ برہمناں نے مذہب تے علم سنبھالیا۔برہمناں دے مذہب وچ (جو اُس وقت ہندوستان وچ رائج سی) نیچ قوماں دی کچھ حقیقت نہ سی۔ بودھ مذہب اس اصول اُتے بنا سی کہ کُل انسان یکساں نيں اس مذہب نے لوکاں نوں یکجا کرنے وچ بہت مدد دی۔ مگر اس توں پہلے کہ ایہ آرزو پوری ہوئے ایہ مذہب ہندسے جاندا رہیا۔ بودھ مذہب دے زوال اُتے برہمناں دا زور ودھنے لگیا تے بودھ مذہب دے معتقداں نوں ہند وچ رہنا مشکل ہوئے گیا۔ دو صدیاں دے اندر ہی برہمن زبردست ہوئے گئے ۔ اول اک بہار دے برہمن کمارل نے وعظ شروع کيتا تے وید دے پُرانے طریقے اُتے مذہبی تعلیم دینے لگا۔ بودھ مذہب والے خداکی وحدانیت نوں پورا پورا تسلیم نہ کردے سن ۔ کمارل نے اک جنوبی ہندوستان دے راجہ نوں تبدیل مذہب دے لئی اُکسایا تے اُس نے اپنی سلطنت وچ کل بودھ مذہب والےآں نوں قتل کروا ڈالیا۔ ایہ گل درست ہوئے یا نہ و۔ مگر اس وچ شک نئيں کہ برہمناں دا زور ودھنا شروع ہويا۔ بودھ مذہب والے کچھ تاں اس خیال توں کہ خود مذہب ہی وچ ذوال پیداہو رہے سن تے کچھ اس لئی کہ بودھ مذہب والے کل قوماں نوں اک بنانا چاہندے سن پست ہوئے گئے۔
بلحاظ قوم ہندوآں دی دو قسماں سن۔ اک دوج یعنی دو جنمے۔ اس وچ برہمن ، کھشتری تے ویش شامل سن ۔ دوسرے اک جنمے ۔ جس وچ شودر تے مخلوط النسل آدمی شامل سن ۔ انہاں دونے وچ ہن تک تمیز ہُندی اے۔ دو جنمے زنار پہندے نيں ۔ اک جنمے نوں اجازت نئيں تے اوہ مقدس کتاب نوں نئيں پڑھ سکدا۔ ایہ اجازت صرف اس وقت حاصل ہوئی جدوں کہ سرکار انگریزی نے عوام دے فائداں دے لئی مدارس جار ی کر دتے۔ گو ذاتاں دا امتیاز قوماں اُتے اے۔ مگر اس میمی۹ں لوکاں دے پیشےآں تے انہاں کيتی جائے سکونت دا وی خیال رکھیا اے۔ پُرانے زمانے وچ ہر اک ذات دے لئی اک پیشہ مقرر سی۔ اُس دی تقسیم یا تاں برہمن کھشتری ، ویش تے شودرماں ہوئے سکدی سی یا پروہتاں ، جنگجو آدمیاں ، کساناں تے غلاماں وغیرہ مین ۔ برہمناں دی وی دس قوماں سن۔ انہاں وچوں پنج وندھیاچل دے شمال وچ رہدیاں سن تے پنج جنوب وچ ۔ انہاں وچوں ہر اک اپنے آپ نوں دوسرے توں علیحدہ خیال کردی سی۔ تے اُنہاں دے چھوٹے چھوٹے فرقے تعدا د وچ ۱۸۸۶ سن ۔ ايسے طرح کھشتریاں تے راجپوتاں دے وی علیحدہ علیحدہ فرقے تعداد وچ ۵۹۰ سن ۔
ظاہر وچ تاں ذاتاں دی تفریق سیدھی سادی معلوم ہُندی اے۔ مگر درحقیقت وڈی پیچیدہ اے۔ کیونجے تن گلاں اُتے منحصر اے۔ اول قوم۔ دوم پیشہ تے سوم جائے سکونت۔ اس طرح توں تقریباً تن ہزار ذاتاں نيںاور سب علیحدہ علیحدہ نيں۔ مختلف ذاتاں دے آدمی آپس وچ شادی نئيں کر سکدے تے نہ اک دوسرے دے نال مل کے کھا ہی سکدے نيں۔ معمولی قاعدہ تاں ایہ اے کہ اعلیٰ ذات دے ہندو دی پکائی ہوئی خوراک نوں کوئی نیچ ذات دا آدمی چھو وی نئيں سکدا۔ ہر ذات دے آدمی دا فرض اے کہ اپنے ہی وڈھیاں دے پیشےآں نوں اختیار کرے۔بلکہ عام لوکاں دا میلان تاں اس طرف رہیا اے کہ ہر صوبے وچ ہر ذات دے لئی وکھ وکھ صنعت ہوئے۔ لیکن ایہ ہونا مشکل سی ۔ بعض حالتاں وچ نیچ ذات دے آدمی دستکاری وغیرہ وچ سبقت لے جاندے سن ۔ مثلاً ویشاں دا ایہ کم ہُندا سی کہ اوہ کھیتی باڑی کر کے گزارہ کرن۔ اوہ وڈے وڈے ساہو کار تے سوداگر وی ہوئے جاندے سن ۔ مگر اس قسم دے تغیر وتبدل ہونے کسی قدر ضروری وی نيں۔ـذاتاں دی تقسیم وچ صنعت تے حرفت دا دخل وی کسی قدرضروری اے۔ اس وچ بچے دی تعلیم خاص پیشے دے لئی اچھی طرح توں ہوئے سکدی اے۔ تجارت دے لئی خاص خاص قانون مقرر نيں۔ اکثر لوک مل جل کے رہندے نيں۔ ململ، زری دے کپڑے تے اوزاراں دی ساخت وچ ہندوستان نوں ہمیشہ توں کمال حاصل رہیا اے۔
ہندوآں دے مذہب وچ نہ صرف ذاتاں دا ہی دخل اے۔ بلکہ مذہب نوں وی ۔ وید اں اُتے کُل ہندوآں دا یقین اے۔ بودھ مذہب والےآں دے سِدھے سادے اصولاں تے آریا ئاں دے سوا سب باشندےآں دی جنگلی عادتاں توں ایہ اثر پہنچیا کہ سب دے سب دیوتائاں دی پرستش کرنے لگ گئے۔بودھ مذہب نے نہ صرف پرہیز گاری تے پاکیزگی پھیلائی۔ بلکہ دھرم سالہ وغیرہ دی تعمیر ايسے مذہب توں نکلی۔ اصلی باشندےآں دے رسم تے رواج نے ایہ اثر دکھلایا کہ لکڑی دے ٹکڑےآں پتھراں تے درختاں دی پرستش ہونے لگی۔ اک مٹی دا ڈھیلا درخت دے تھلے رکھ دے دیوتا منیا جاندا سی۔ سپ وی دیوتا سی۔ ایسی ایسی رسوم تاتاری باشندے وسط ایشیا توں لیائے سن ۔ شِو تے وِشنو دی پرستش کُل ہندوآں نوں آپس وچ ملائے رکھدی سی۔ ایہ گل عموماً تسلیم کيتی جاندی اے کہ ہندو مذہب وید اں ہی توں شروع ہويا اے۔ تے وید الہامی کتاباں تصور ہُندیاں نيں۔ مگر درحقیقت ہندو مذہب دے کئی ماخذ نيں۔ جنہاں دا مختصر ذکر اُتے آچکيا اے۔ چنگا لائق برہمن صرف خدا ہی نوں مندا اے۔ کم پڑھیا ہوئے اخدا دی کسی پاک شکل وچ پرستش کردا اے۔ معمولی برہمن خدا نوں اک اعلیٰ دیوتا سمجھدا اے۔ شِو نوں دوسری دفعہ پیدا کرنے والا ماناندا اے۔ ایہ اُس موت دا اک نمونہ اے ۔جس توں سب خطرے دور کر دتے جاواں۔ اس خیال توں کہ شِو انسان نوں دوسرے جنم وچ لاندا اے۔ اس دی پرستش کيتی جاندی اے۔ عام لوک وِشنو نوں اک اوتار سمجھ کر اُس دی پرستش وی کردے نيں۔ نیچ ذات دے آدمی شِو نوں ہلاک کر دینے والا مندے نيں۔مگر ہر اک تعلیم یافتہ ہندو سمجھدا اے کہ اُس نوں کسی نہ کسی شکل وچ خدا ہی دی پرستش کرنے چاہیے۔
برہمناں دے مذہب دا دوبارہ سر سبز ہونا
سودھوبرہمناں دے مذہب دی اخیر کتاباں مقدسہ نوں پُران کہندے نيں تے اس دی ناں وجہ ایہ اے کہ اُنہاں دے مصنفاں نے اُنہاں دے مسائل نوں ہندوآں دے پرانے عقیدے دے مطابق تصور کيتا اے ۔ محققاں دی عموماً ایہ رائے اے کہ ایہ کتاباں اٹھويں صدی توں پہلے دی تصنیف نئيں نيں۔ انہاں توں معلوم ہُندا اے کہ جدوں برہمناں دے مذہب نے دوبارہ رونق پائی اے۔ اُس وقت دتی کیہ شکل سی۔ اُنہاں وچوں اکثر وچ تاں وشنو تے شِو وغیرہ دے معتقد فرقےآں دے عقائد دی تشریح اے۔ اس دے علاوہ دیوتائاں دے سارے قصے تے مشہور افسانے بھرے پئے نيں تے انہاں وچ صرف دیوتائاں ہی دے نسب نامے تے تذکرے نئيں نيں ۔ بلکہ بادشاہاں تے وڈے بہادراں دے وی کُرسی نامے درج نيں۔ جنہاں وچوں بعض ایداں دے نيں کہ اُنہاں توں کچھ کچھ تاریخی حالات دریافت ہُندے نيں۔
پُران تعداد وچ اٹھارہ نيں تے اگرچہ اُنہاں وچ وید اں دی وڈی تعظیم تے تکریم درج اے۔ مگر اُنہاں دا مت وید اں تے درشناں دے متاں توں بالکل مختلف اے تے اج کل عام ہندوآں دا جو مذہب اے۔ اُس نوں پُراناں ہی دے مطابق سمجھنا چاہیے۔ اس وچ تن دیوتائاں نوں مسلم رکھیا اے۔ یعنی برھما خلقت دا پیدا کرنے والا۔ شِو ہلاک کرنے وال تے دِشن پرورش کرنے وال۔ انہاں وچوں دِشن تے شِو دی پرستش تاں بہت ہُندی اے تے برھما دی بوہت گھٹ۔ انہاں دے علاوہ وڈے وڈے بہادراں مثلاً راجہ رامچندرجی تے کرشن جی نوں وی اوتار سمجھ کر انہاں دی پوجا وی کردے نيں تے انہاں توں کم درجے دے دیوتائاں دی تاں کچھ گنتی ہی نئيں۔
راجپوتاں دا آغاز
سودھوبودھ مذہب نوں ہند توں خارج کرنے وچ برہمناں نوں کئی سو برس لگے۔مگر چونکہ اس زمانے دی تریخ معتبر تے واضح نئيں اے۔ اس لئی اُس دے مفصل لکھنے توں کچھ فائدہ نہ ہوئے گا۔ اس وقت راجپوتانہ تے ہور ہند دے سارے شمالی ملک وچ راجپوتاں دی بہت ساریاں ریاستاں قائم ہوئیاں تے اُنہاں نوں رونق تے ترقی ہوئی۔ اُنہاں وچوں بعض اج تک موجود نيں۔ مثلاً میواڑیا اُودے پور تے ماڑواڑ یا جودھ پور تے اُنہاں ریاستاں وچ اُنہاں دے خانداناں دی جو تاریخاں موجود نيں۔ اُنہاں توں اُنہاں دا قدیم حال کسی قدر معلوم ہُندا اے۔
راجپوتاں دی اُنہاں ریاستاں وچوں اکثر برہمنی مذہب دی پیرو سن تے یقین اے کہ برہمناں نے خاص کر اُنہاں راجپوت راجائاں ہی دی مدد توں ہند وچ فیر اقتدار حاصل کيتا ۔ غرض پُراناں وچ جو ایہ قصہ لکھیا اے کہ راجپوتاں دے بزرگ وید دے دشمناں نوں ہند توں رفع کرنے دے لئی معجزے دے طور اُتے پیدا کیتے گئے سن ۔ اس دے معنی غالباً ایہی معلوم ہُندے نيں کہ اگنی کل راجہوتاں دا قصہ جو مشہور اے اوہ ایہ اے کہ کوہ آبو اُتے جو رشی لوک رہندے سن انہاں نے برھما توں فریاد دی کہ راکشس یعنی بدھ مت دے لوک وید اں نوں پائاں وچ روندتے نيں تے انہاں نے سارے ہند اُتے قبضہ کر رکھیا اے۔ اس اُتے برھما نے حکم دتا کہ کھشتریاں دی نسل جس نوں پرس رام نے غارت کر دتا سی۔ فیر پیدا کيتی جائے۔ چنانچہ اگنی کُنڈگنگا جل توں پاک صاف کيتا گیا۔ تے فیر اس وچوں چار سورما جنہاں نوں اگنی کل یعنی آتشی نسل دے شخص کہندے نيں پیدا ہوئے۔ انہاں نے وڈے عجیب تے غریب سپاہیانہ کرتب دکھا کر ملک نوں راکشساں توں پاک کر دتا۔ اج کل دے جو راجپوت نيں اُنہاں وچوں اکثر اپنے تئاں انہاں اگنی کل سورمائاں دی نسل توں دسدے نيںجنہاں نے اس طرح برہمنی مذہب نوں ترقی دتی۔
جس زمانے دا ایہ ذکر اے۔ اُس وچ چند صدیاں تک راجپوتاں دا اندھر خاندان ہند وچ نہایت زبردست رہیا۔ اُس دی کئی شاخاں سن۔ جنہاں وچوں اک تاں مگدھ دیس توں بودھ لوکاں نوں کڈ کے اوتھے راج کر رہی سی۔ دوسری ورنگل وچ فرمانروا سی۔ تیسری دکن وچ اوڑیسہ دے جنوب دی طرف تلنگانہ وچ حکمراں سی۔ چوتھی اُجین وچ جو مالوے دے اندر اُس وقت نہایت مشہور سی۔ حکومت کردی سی۔ ایتھے دا وڈا بہادر راجہ بکرما جیت اندھر خاندان دا نہایت نامور راجہ گزریا اے۔ اسنوں اگنی کل راجپوتاں دے اعلیٰ خاندان اُتے مرا یعنی پوار توں دسدے نيں۔ اس دی فتوحات تے شجاعت تے اس دے تخت دی خوبصورتی تے دربار دے تجمل تے اُس دی ذاتی خوبیاں دے بوہت سارے افسانے مشہور چلے آندے نيں۔ اُنہاں وچوں بعض گلاں تاں بے شک خاص بکرما جیت اُتے صادق آندیاں نيں۔ مگر بعض غالباً قدیم زمانے دے تے وڈے وڈے راجائاں دے حال توں متعلق نيں۔ جنہاں دے ناں یا تاں مؤرخ بُھول گئے سن یا اُنہاں نوں کدی معلوم ہی نئيں ہوئے۔ اس لئی انہاں نے اُنہاں دی حشمت تے فتوحات نوں بکرما جیت توں منسوب کر دتا۔ انہاں مؤرخوںکا ایہ قول اے کہ دانشمندی تے انصاف تے شجاعت وچ کوئی شخص بکرما جیت دے برابر نئيں ہويا تے اُس نے غیر ملکاں دے لوکاں دی عقل تے حکمت دیکھنے دے لئی فقیرانہ بھیس بدل کے بہت ساریاں عمر ملکاں دی سیر تے سیاحت وچ صرف کيتی۔ ایہ وی لکھیا اے کہ جدوں اُس نے ملک گیری دا قصد کيتا اے اُس وقت اُس دی عمر پنجاہ برس دی سی۔ فیر چند ہی مہینےآں وچ اُس نے ملک مالوہ تے گجرات نوں فتح کر ليا تے تھوڑے ہی دناں وچ ہند دا مہاراجہ ادھراج ہوئے گیا۔ اگرچہ بکرما جیت دی سبھا وڈے تجمل تے شان دی سی۔ مگر اوہ خود وڈی پرہیز گاری توں عمر بسر کردا سی۔ چنانچہ بوریے اُتے سویا کردا سی تے اُس دے مکان وچ پانی دی اک ٹھلیا دے سوا کچھ نہ رہندا سی۔ اس دی سبھا وچ بوہت سارے عالم تے فاضل داخل سن تے کالیداس جو سکنتلا دے مشہور ناٹک تے میگھ دُوت دے عمدہ قصیدے دا مصنف اے اوہ وی اُنہاں مشہور فاضلاں وچ سے سی۔ جو بکرما جیت دی سبھا دی رونق تے اس دے دربار دے رتن سمجھے جاندے سن ۔ بکرماجیت دا سمت جس دا آغاز سنہ مسیحی دے ۵۷ سال پیشتر توں اے ہندوستان وچ ہن تک بہت دور دور تک مروج اے تے سالباہن دا سمت جو ۷۷ ء توں شروع ہويا اے دکن وچ بعض جگہ رائج اے ۔راجہ سالباہن برہمناں دا وڈا حامی سی۔ تے اس دا پایۂ تخت شہر پتن دکن وچ دریائے گوداوری اُتے واقع تھا۔
میواڑ تے راجپوتاں دی تے ریاستاں
سودھومیواڑ اصل وچ مدھ واڑ دا مخفف اے تے اس دے معنی قلعۂ وسطی نيں۔ ایتھے راجا گھپرت قوم دے راجپوت سن ۔ تے اُس زمانے دے بعد یعنی مسلماناں دے حملے توں پہلے راجپوتانہ تے مالوے دے اک وڈے حصے وچ اُنہاں دی سلطنت سی۔ اس خاندان دے راجا اول قنوج وچ راج کردے سن ۔ فیر گجرات دے اندر مقام ولبھی وچ حکمران رہے۔ آخر مسیح توں نیڑے پانسو برس پہلے فارس دی فوج نے دلبھی اُتے حملہ دے کے گھپرت راجپوتاں نوں اوتھے توں کڈ دتا۔مگر بعد وچ اس خاندان دے راہ گوہ دی شادسی شاہ فارس دی بیٹی نال ہوئی تے اُس نے گھپرت خاندان دی سلطنت فیر میواڑ وچ قائم کيتی۔ ایتھے دا راجہ جو مہارانائے اودے پور کہلاندا تے ہند دی سلطنت انگلشیہ دے وڈے باجگزار رئیساں وچ شمار کيتا جاندا اے۔ اوہ راہ گوہ ہی دی اولاد وچوں اے۔
میواڑ دے علاوہ ہندوستان تے دکن وچ تے وی راجپوتاں دی کئی وڈی ریاسدیاں سن تے جدوں مسلماناں نے ہند اُتے حملہ کيتا اُس وقت شمالی ہند دی ساری ریاستاں اُنہاں راجپوت راجائاں تے بنگالے دے راجہ دے ماتحت سن۔ جدوں اُنہاں وچوں کوئی سب توں زیادہ زبردست ہوئے جاندا سی۔ تاں اسنوں مہاراجہ ادھیراج یعنی سب راجائاں دا سردار کہیا کردے سن ۔ کدی اُنہاں وچوں میواڑ دا راجہ مہاراجہ ادھراج ہُندا سی کدی توار خاندان دا راجہ اجمیر۔ کدی چوہان نسل دا راجہ دیلی ۔ کدی راٹھور قوم دا راجہ قنوج تے کدی سولنگی خاندان دا راجہ پٹن واقع گجرات اس خطاب توں ممتاز ہُندا تھا۔
بنگالے دے راجہ
سودھومعلوم ہُندا اے کہ مہا بھارت دے زمانے توں لے کے ۱۲۰۳ء تک جدوں بختیار خلجی نے بنگالے نوں فتح کر کے اُس نوں اول اول سلطنت اسلام وچ شامل کيتا۔ بنگالے وچ چار خانداناں دے راجا اک دوسرے دے بعد تخت نشین ہوئے۔ اُنہاں وچوں تیسرے خاندان دے راجائاں دے ناں برابر پال ہی اُتے نيں۔ ایہ خاندان اٹھويں صدی توں دسويں صدی دے اخیر تک فرماں روا رہیا۔ مؤرخاں دا قیاس اے کہ ایہ راجا بودھ مذہب دے سن تے اُنہاں وچ سے اک راجہ یعنی دیوپال دیو دی نسبت بیان کردے نيں کہ اوہ تمام ہند اُتے راج کردا تھا۔بلکہ اُس نے ملک تبت نوں وی فتح کر ليا سی۔ اس بیان توں غالباً صرف ایہ مراد معلوم ہُندی اے کہ اوہ مہاراجہ ادھراج منیا گیا سی۔ اس خاندان دا پایۂ تخت اول گور سی۔ اس دے بعد ندتا قرار پایا۔
پال خاندان دے بعد سین خاندان حکمراں ہويا۔ اس خاندان دا اک راجہ ادے سور ناں ۹۶۴ء دے نیڑے بنگالے وچ فرماںروا سی تے غالباً ایہی راجہ اس خاندان دا بانی سی۔ اس نے قنوج توں پنج برہمناں نوں بلیا کے بنگالے وچ آباد کيتا۔ اُنہاں وچ سے ہر اک برہمن دے نال اک اک دا ٹستھ وی سی۔ ہن بنگالے وچ جو برہمناں تے کٹستھاں دی پنج اُچی ذاتیںہاں۔ اوہ انہاں برہمناں تے کٹستھاں دی اولاد نيں۔ فیر ايسے خاندان دے اک راجہ نے جس دا ناں بلال سین سی۔ انہاں پنجاں قنوجی برہمناں دی اولاد دے مدارج قائم کیتے۔ اس خاندان دا اخیر راجہ لکھنیا سی جس نوں بختیار خلجی نے ندتا توں کڈ دتا تھا۔
ہند دے نہایت جنوب وچ اُس وقت کئی زبردست سلطندیاں سن۔ مگر ایتھے اُنہاں وچ سے صرف تن دا ذکر کيتا جاندا اے۔ اول پانڈی خاندان دی سلطنت جس دا پایۂ تخت مُدرا سی۔ دوم چولا خاندان دی سلطنت جو پیشتر کانچی پرم (کانچی ورام) وچ سی تے فیر تنجور وچ بدل گئی۔ سوم چیرا خاندان دی سلطنت جو منتہائے جنوب وچ تے ساحل ملیبار اُتے سی۔
اوریسہ وچ کیسری خاندان دے راجا کئی سوبرس تک حکمراں رہے ۔ انہاں دا پایۂ تخت اول تاں جاج پور سی۔ مگر فیر کٹک ہوئے گیا سی۔ اس خاندان دے بعدگنگا بنسی خاندان فرماں روا ہويا ۔ اوڑیسہ دے راجائاں دا لقب گج پتی سی تے اس دے معنی صاحبِ فیل دے نيں۔
سلطنتِ اسلام دا ابتدائی زمانہ
سودھواب اسيں تریخ ہند دے اُس زمانے وچ پہنچے نيں ۔ جس وچ مسلماناں نے ہند اُتے حملے کے دے اُس نوں فتح کرنا شروع کيتا۔ اس زمانے توں تریخ برابر مفصل تے واضح پائی جاندی اے۔ کیونجے مسلماناں نوں علم سیر تے علم تریخ دا ہمیشہ توں شوق رہیا اے تے ہر عہد دے اندر اُنہاں وچ کوئی نہ کوئی ایسا نکل آندا سی۔ جو اپنے زمانے دے واقعات نوں قلم بند کر کے تریخ دا سلسلہ قائم رکھدا تھا۔
ہندومذہب اُتے اسلام دا اثر
سودھومسلماناں دے متواتر حملےآں توں ہندو مذہب نوں کسی قدر زوال تاں ضرور ہويا۔ مگر ایہ مذہب بالکل نابود نئيں ہوئے گیا۔ اس وقت تک وی جنوبی ہند وچ عموماً صرف ہندو آباد نيں۔ کئی راجا ہن تک برہمناں دے تابع نيں۔ لیکن شمال مغرب وچ جتھے حملے لگاتار ہمیشہ ہُندے رہے۔ تقریباً اک تہائی باشندے رفتہ رفتہ مسلمان ہوئے گئے۔گنگا دی وادی وچ مسلمان بادشاہاں دے ہی دارالخلافے پائے جاندے نيں تے جنوبی بنگال دی وادیاں وچ وی زیادہ تر لوک مسلمان ہوئے گئے نيں تے ہن کل آبادی دا پنجواں حصہ مسلمان نيں۔
جب بودھ مذہب دے زوال دے باعث ہندو مذہب ترقی کر رہیا سی۔ اُس وقت عرب وچ اک نواں مذہب پیدا ہويا۔ اس مذہب دے بانی حضرت محمدؐ صاحب ۵۷۰ ء وچ پیدا ہوئے تے ۴۰ برس دی عمر وچ اک نويں تے فاتح مذہب یعنی اسلام دی اشاعت کيتی۔ انہاں دی زندگی وچ اس مذہب نے بہت کچھ ترقی کر لئی۔ خاص کر عرب دا سارا حصہ اس مذہب دے سادے اصولاں اُتے مفتون ہوئے کے اُنہاں اُتے ایمان لیایا۔ ۶۳۲ء وچ حضرت محمدؐ صاحب راہی ملک بقا ہوئے۔ اُنہاں دے انتقال دے اک سو سال دے اندر اندر مسلماناں نے کئی ملکوںپر ہندوکش تک حملے کیتے۔ مسلماناں نوں اپنی جمیعت ودھانے وچ تن سو سال لگے تے فیر اوہ ہندوستان دے سر سبز میداناں تے خوشگوار جگہاں اُتے قابض ہوئے گئے۔ شروع ہی توں انہاں دا خیال اس دولتمند ملک دی طرف سی تے ایہ ہمیشہ ڈر لگیا رہندا سی کہ اوہ کسی نہ کسی دن ضرور حملہ آور ہون گے۔
ہند اُتے مسلماناں دے حملے
سودھواہل اسلام وچوں اول ہی اول جس نے ہند اُتے حملہ کيتا۔ ابوالعاس عامل یمن سی۔ اس نے حضرت عمر دے عہد وچ ۱۵ ہجری مطابق ۶۳۶ء دے اندر بمبئی دے نیڑے مقام تھانہ اُتے فوج کشی دی تے لُوٹ دا کچھ مال لے کے اُلٹا چلا گیا۔ فیر ۶۶۴ء وچ جدوں مسلمانوںنے کابل فتح کيتا تاں عرب کااک امری مہلب ناں اُس راستے ہند وچ ملتان تک آیا تے بوہت سارے لوکاں نوں قید کر کے لے گیا۔ اس دے بعد فیر کئی بار مسلماناں نے ہند اُتے حملے کیتے تے ایتھے دی لُوٹ توں مالا مال ہوئے کے الٹے فیر گئے۔ آخر ۷۱۲ء وچ خلیفہ بغداد دے عہد وچ عراق دے عامل حجاز دا بھتیجا محمد بن قاسم بہت ساریاں فوج لے کے ہند اُتے چڑھ آیا تے سندھ نوں فتح کرلیا۔ اس حملے کاباعث ایہ ہويا کہ راجہ داہر والیٔ سندھ نے اہل عرب دے کچھ جہاز پرت لئی سن ۔ اس واسطے مسلماناں نے سندھ اُتے حملہ کر کے راجہ داہر نوں شکست دتی تے ملک اُتے قبضہ کر ليا۔ ہندو اگرچہ مایوس ہوئے گئے سن ۔ مگر انہاں دی دلیری دیکھ کے حملہ آور دنگ رہ گئے۔ راجپوت سپاہیاں نے اطاعت قبول کرنے توں تباہ ہونا بہتر سمجھیا۔ انہاں نے لکڑیاں اکٹھی کر کے اک وڈی چکيا تیار کيتی۔ جس وچ عورتاں تے بچےآں نے ڈگ کے جان دی۔ راجپوت سوار نہا دھو کر اک دوسرے توں جدا ہوئے تے دونے دروازےآں نوں کھول کر حملہ آوراں اُتے جا پئے تے جدوں تک اک آدمی وی زندہ رہیا۔ میدان توں مُنہ نہ موڑا۔ کہندے نيں کہ ۷۵۰ء وچ راجپوتاں نے مسلماناں نوں سندھ توں کڈ دتا۔ مگر ۸۲۸ء تک سندھ ہندوآں دے قبضے وچ نئيں آیا۔
خلیفہ ولید دی وفات دے بعد ماماں ابن ہاراں رشید نے ہند اُتے فوج کشی دی لیکن راجپوتاں نے اُس نوں شکست دتی۔ اس دے بعد ڈیڑھ سو برس تک مسلماناں نے ہند اُتے کوئی حملہ نئيں کيتا۔ کیونجے اُس وقت توں خلفا دی حکومت وچ ضعف آندا گیا تے ہُندے ہُندے ایہ نوبت پہنچی کہ ہر اک صوبہ منحرف ہوئے کے خودمختار بن بیٹھیا تے اخیر خلیفہ دے پاس صرف صوبہ بغداد ہی رہ گیا۔
اس توں پہلے کہ اسلام دا زور ہندوستان وچ ہوئے۔ مسلمان ہندوکش دے مغرب تک کل ایشیا، افریقہ تے جنوبی یورپ وچ فرانس تے سپین تک جا چکے سن ۔ ہندوآں دی دلیرانہ طبیعت بار بار جوش وچ آندی سی۔ سلطنتاں دا فوجی انتظام بہت چنگا سی۔ وندھیاچل دے شمال دی طرف تِناں دریائاں دی وادیاں وچ ہندو راجا حکمران سن ۔ شمال مغرب وچ سندھ دے میداناں وچ تے دریائے جمنا دے اُس پار ہندو راجائاں دا ہی زور سی۔ بہار توں اُس پار دی جنابی وادی تک پال خاندان دی حکومت سی۔ وندھیاچل ہندوستان نوں دو حصےآں وچ تقسیم کردا سی تے مشرقی اوروسطی طبقے وچ پہاڑی جنگجو قوماں آباد سن۔ ساحل بمبئی دی مغربی حد اُتے مالوے دی ریاست واقع سی۔ ہند دے جنوب وچ کئی بہادر ہندو راجا حکمراں سن ۔ ایہ راجا غالباً آریا جسل دے نئيں سن ۔
اسلام دی حکومت کدی سارے ہندوستان اُتے نئيں ہوئی۔ اس وچ حملے تے فتح دونو شامل نيں۔ ہندو خاندان دے راجا زیادہ رقبے اُتے حکمران سن ۔ مسلماناں دے عروج دے وقت ہندو راجا خراج ادا کردے سن تے شاہی دربار وچ بطور ایلچی دے روانہ ہُندے سن مگر مغلیہ دربار دی ایہ رونق ڈیڑھ سو سال توں زیادہ نئيں رہی۔ اس عرصے دے اندر اندر ہی ہندوآں نے ملک نوں فتح کر نا شروع کيتا۔ راجپوتانے دے بہادر ہندو جنوب مشرق توں دہلی اُتے متواتر حملے کردے رہے۔ شمال مغرب دی طرف سکھ اپنی فوجی طاقت دکھا رہے سن ۔ مرہٹاں دی نیچ ذاتوںکی جنگجو عادتوںاور برہمناں دی مدبرانہ تدبیراں نے مل کے جنوبی ہندوستان وچ مسلماناں توں خراج لینا شروع کيتا۔
اسمٰعیل سامانی
سودھواسی زمانے وچ اسمٰعیل سامانی صوبہ دار ماوراء لانہر تے خراسان وی خلیفہ توں باغی ہوئے کے بخارا دا بادشاہ بن گیا سی۔ اس خاندان دے اک بادشاہ دے ہاں الپتگین ناں اک ترکی غلام سی۔ جس نے اپنی عقل تے دانائی دی بدولت رفتہ رفتہ ایتھے تک عروج پھڑیا کہ خراسان دا حاکم بن گیا۔ جدوں بادشاہ نے وفات پائی تاں اُس دی جانشینی دی نسبت ارکانِ سلطنت وچ اختلاف ہويا۔ بعض تاں ایہ چاہندے سن کہ شاہ متوفی دے کم سن بیٹے منصور نوں بادشاہ بناواں تے بعض ایہ کہندے سن کہ بادشاہ دا چچا تخت اُتے بیٹھے۔ الپتگین منصور دے خلاف سی۔ مگر تے ارکان سلطنت اُسی نوں تخت اُتے بٹھایا۔ اس وجہ توں بادشاہ تے الپتگین دی باہم رنجش ہوئی۔ اس اُتے الپتگین خود سر ہوئے گیا تے کابل تے قندھار اُتے قبضہ کر کے اس نے غزنی دی اپنا دارالسلطنت مقرر کر دتا۔
الپتگیںکی وفات دے بعد اس دا بیٹا اسحاق دو برس سلطنت کر کے مر گیا تے سبکتگین تخت اُتے بیٹھیا۔ سبکتگین اصل وچ یزد جرد شاہ فارس دی نسل توں سی۔ مگر زمانے دی گردش توں تباہ تے خستہ ہوئے کے اک سوداگر دے ہتھ پيا تے اوہ اسنوں بخارا لے آیا۔ ایتھے الپتگین نے اسنوں ہونہار دیکھ کے خرید لیا تے اُس دی عقل تے دانائی دے سبب ترقی کردے کردے سپہ سالار ی دے رُتبے تک پہنچیا دتا۔
بعض پُرانے مؤرخاں نے سبکتگین دی خوش خلقی تے رحمدلی دے باب وچ جس توں اُس دی سپاہ اس اُتے جان نثار کردی سی۔ ایہ دلکش داستان لکھی اے کہ جدوں اوہ ادنیٰ درجے دے سواراں دے زمرے وچ ملازم سی اک دن جنگل وچ شکار کھیلنے گیا۔ اوتھے کدرے اک ہرنی اپنے بچے دے نال چرتی ہوئی اُس نوں نظر آئی۔ اُس دے جی وچ آیا کہ کسی طرح اس بچے نوں پھڑ لیجیے۔ اس خیال توں گھوڑے نوں ایڑ لگیا کر اس دی طرف جھپٹا تے آخر اُس نوں پھڑ کر فتراک توں بنھ لیا تے گھر دی راہ لئی۔ جدوں تھوڑی دور نکل آیا تاں دیکھدا کيتا اے کہ اُس بچے دی ماںدرد انگیز آواز توں روندی ہوئی پِچھے پِچھے چلی آندی اے۔ ہرنی دا ایہ حال دیکھ کے سبکتگین دا دل بھر آیا تے اوتھے اس نے بچے نوں چھڈ دتا۔ ایہ دیکھ کے اُس دی ماں دی جان وچ جان آگئی تے خوشی خوشی بچے نوں نال لے چوکریاں بھرتی جنگل دی طرف چلی گئی۔ مگر دور تک الٹی فیر فیر کر دیکھدی جاندی سی۔ گویا بولی حال توں سبکتگین دی رحمدلی دا شکریہ ادا کردی سی۔ ايسے رات سبکتگین نوں خواب وچ اک فرشتہ نظر آیا تے اُس نے بشارت دتی کہ تونے جو اج اُس جانور نوں مصیبت تے درد وچ مبتلا دیکھ کے اُس اُتے رحم کھایا۔ ایہ خدا ئے جل شانہٗ نوں بہت پسند آیا۔ اس دے صلے وچ تینوں غزنی دی سلطنت ملے گی۔ مگر دیکھ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ اس منصب عالی اُتے پہنچ کے ایہ خوبیاں جاندی رہیاں تے جس قدر ہن بے بولی جانوراں اُتے ترس کھاندا اے اُس وقت آدماں اُتے اس توں وی کم رحم کرے۔غرض سبکتگین نے الپتگین دی بیٹی نال شادی کر کے غزنی دے تخت اُتے جلوس فرمایا۔
اُس وقت لاہور وچ راجہ جے پال جو ذات دا برہمن سی۔ راج کردا سی۔ اُس نے دریائے سندھ توں اُتر کر پشاور دی گھاٹی وچ جو افغانستان توں پنجاب نوں آندی اے۔ سبکتگین اُتے حملہ کيتا۔ اس وجہ توں سبکتگین نے پنجاب اُتے دو دفعہ یورش دی تے جسپال تے اس دے سارے راجپوت رئیساں تے دہلی تے اجمیر تے قنوج وغیرہ دے راجا جو اُس دی مدد دے لئی جمع ہوئے سن ۔ اُنہاں سب نوں شکست فاش دے کے تے بہت سا مال لےکے غزنی نوں مراجعت کيتی۔
امیر سبکتگین تے راجہ جسپال وچ جو لڑائیاں ہوئیاں ۔ اُنہاں وچ محمود وی شریک سی اس لئی اُس نوں خوب یقین ہوئے گیا سی کہ ہند اک وڈا دولتمند تے زرخیز ملک اے۔ اورایتھے دے راجپوت سپاہی کِداں ہی بہادر کیوں نہ ہاں مگر کوہستان دے زبردست تے زحمت کش حملہ آوراں دے سامنے ہر گز نئيں ٹھیر سکدے۔ اس لئی اُس نے ۹۹۶ء وچ غزنی دے تخت اُتے جلوس فرما کر پہلے تاں ماوراء النہر دا ملک جو بحیرۂ خزرسے لے کے دریائے اٹک تک پھیلا ہويا سی اُس وچ اپنا سکہ بٹھایااورفیر عنان توجہ ہند دی طرف پھیری۔ محمود دا ہند دی دولت اُتے تاں دانت سی ہی۔ مگر نال ہی ایہ وی آرزو سی کہ وڈے وڈے بانہاں دے راجپوتاں نوں تلوار دے زور توں دین اسلام وچ داخل کرے تے اُس دا سبب زیادہ تر ایہ ہويا کہ خلیفۂ بغداد نے اُس دے مذہبی جوش نوں دیکھ کے اک گراں بہا خلعت اس دے پاس بھیجیا سی تے امین الملۃیمین الدولہ خطاب دتا سی۔ پس محمود نے ایہ عہد کر ليا سی کہ وچ دین اسلام دے پھیلانے دے لئی ہر سال ہند اُتے حملہ کراں گا۔ سلطان محمود نے چونتیس برس سلطنت دی اوراس عرصے وچ ستاراں دفعہ ہند اُتے حملہ کر کے بیقیاس دولت تے مال غزنی نوں لے گیا۔ جس توں اوتھے دے لوک وی خوب مالا مال ہوگئے تے شہر وی عمدہ تے عالیشان عمارتاں بن جانے توں نہایت خوبصورت ہوگیا۔ نگر کوٹ تے تھانیسراور سومنات دے وڈے وڈے تیرتھاں تے متھرا دے مقدس شہر اُتے حملہ کرنے توں خاص کر بیشمار زرو جواہر محمود دے ہتھ آیا۔ چونکہ محمود مندراں تے بتاں دے توڑنے وچ ہمیشہ وڈا سر گرم رہیا۔ اس لئی اس دا لقب بُت شکن پڑگیا اے۔ ایہ امر قابل ذکر اے کہ اگرچہ محمود نے ہند نوں مشرق وچ قنوج تے جنوب وچ سومنات تک تاخت تے تاراج کيتا۔ مگر اُس مے مستقل سلطنت صرف پنجاب وچ ہی قائم کيتی تے لاہور وچ اک نائب السلطنت مقرر کيتا۔ ہند وچ سلطنت اسلامیہ دا آغاز ایہی اے اس دے ستاراں حملےآں وچوں ایہ بارہ بہت مشہور نيں۔
پہلا حملہ ۱۰۰۱ئ۔ ایہ حملہ راجہ جے پال اول والیٔ لاہور اُتے ہويا۔جس وچ راجہ نوں شکست ہوئی تے محمود قلعۂ ویہند فتح کر کے غزنی نوں اُلٹا فیر گیا۔ راجہ جے پال غریت دے مارے زیست توں بیزار ہوئے کے چندا وچ بیٹھ کر مر گیا تے اُس دے بعد اُس کابیٹا راجہ انند پال سلطنتِ غزنی دا باجگزار راجہ بنیا۔
دوسرا حملہ ۱۰۰۴ء وچ ایہ حمل راجۂ بھیرہ اُتے ہوااور وجہ ایہ سی کہ راجہ نے خراج ادا نئيں کيتا تھا۔
تیسرا حملہ ۱۰۰۵ء ۔ ایہ حملہ اس واسطے ہويا سی کہ ابو الفتح لودھی صوبہ دار ملتان نے انند پال دے نال سازش کر کے سلطان محمود دی اطاعت توں انحراف کيتا سی۔ محمود نے اول انند پال نوں پشاور دے نیڑے شکست دتی۔ فیر ملتان دا محاصرہ کے دے ابو الفتح نوں مطیع کيتا۔
چوتھا حملہ ۱۰۰۸ء ۔ ایہ حملہ راجہ انند پال اُتے ہويا تے پہلے حملےآں دی نسبت زیادہ تر مشہور اے کیونجے راجہ نے اس وقت اُجین، گوالیار، کالنجر ،دہلی تے اجمیر دے راجائاں دے پاس قاصد بھیج کر سب نوں محمود توں لڑنے دے لئی بلايا تے پنجاب وچ اس قدر فوج جمع ہوئی کہ پہلے کدی نہ ہوئی سی۔ لکھیا اے کہ اُس وقت ہندوآں دے دلاں وچ عموماً اک ولولہ پیدا ہوئے گیا سی تے کیہ مرد ، کيتا عورت سب دے سب جان ومال توں مدد دینے نوں تیار سن ۔ چنانچہ اُنہاں دی عورتاں نے جواہرات تے زیور بیچ بیچ کر اس جنگ وچ مدد دتی تے گکھڑ تے پہاڑی جنگجو قوماں مے متفق ہوئے کے محمود نوں چاراں طرف توں گھیر لیا۔ مگر محمود دی دلیری تے استقلال وچ ذرا فرق نہ آیااور اٹک دے نیڑے راجہ نوں شکست فاش دی۔ مگر اس لڑائی وچ محمود دا وی بہت سا نقصان ہويا۔ فیر محمود نگر کوٹ یعنی کوٹ کانگڑہ دی طرف روانہ ہويا۔ ایہ مقام ہندوآں دا وڈا تیرتھ اے تے کوہ ہمالیہ دے دامن وچ واقع اے۔ ایتھے پہنچ کے محمود نے مندر نوں خوب لُوٹا تے بے شمار دولت لے کے غزنی دی طرف مراجعت کيتی۔
پنجواں حملہ ۱۰۱۰ء ۔ اس حملے وچ محمود نے ملتان فتح کيتااور ابو الفتح لودھی نوں قید کر کے غزنی لے گیا۔
چھٹا حملہ ۱۰۱۴ء ۔ اس حملے وچ محمود نے تھانیسر دے مشہور تیرتھ نوں جو سرسُتی تے جمنا دے وچکار واقع اے۔ لُوٹا تے شہر نوں جلا دتا تے بے شمار ہندوآں نوں قید کر کے غزنی لے گیا۔
ساتواں حملہ ۱۰۱۵ء ۔ایہ حملہ کشمیر اُتے ہويا ۔مگر فوج رستہ بھُل گئی تے جاڑے دا موسم آگیا۔ اس لئی نہایت زحمت اٹھائی تے بوہت سارے آدمی ہلاک ہوئے۔
اٹھواں حملہ ۱۸ئ۱۰۱۹ء ۔ ایہ حملہ قنوج تے متھرا اُتے ہويا تے سومنات دے حملے دے سوا سب توں زیادہ مشہور اے۔ اس دفعہ محمود دے نال اک لکھ ویہہ ہزار فوج سی۔ جو اُس نے بخارا تے سمرقند دے جدید علاقےآں توں بھرتی دی سی۔ محمود ایہ فوج ہمراہ لے کے پشاور توں روانہ ہويا تے پہاڑاں دے تھلے تھلے پنجاب دے دریائاں دے منبعاں دے نیڑے ہُندا ہويا قنوج پہنچیا۔ اُس زمانے وچ قنوج کمال رونق اُتے سی ۔ اس وچ اس قدر دولت سی کہ جس دا کچھ حد وحساب نئيں تے ایتھے دا راجہ جو اکثر مہاراجہ ادھیراج دے لقب توں ممتاز ہويا کردا تھا۔اُس دا دربار نہایت تجمل دا سی۔ جدوں محمود قنوج اُتے آیا تاں راجہ نے اپنے تئاں اس دے حوالے کے دتا۔ اس اُتے محمود اس دے نال بہت اچھی طرح پیش آیا۔ بلکہ اس دا دوست بن گیا تے تن دن قیام کر کے اوتھے توں رخصت ہويا۔
قنوج توں ہوئے کے محمود متھرا ٓیا۔ جو کرشن چندر دی ولادت گاہ ہونے دے باعث ہندوآں دا وڈا تیرتھ اے۔ اس شہر دی خوبی تے مندراں دی خوبصورتی دیکھ کے محمود پرت گیااور اُس دا ایہ جی چاہیا کہ غزنی دے اجاڑ پہاڑاں اُتے وی ایسی ہی عمارتاں بنوائے ۔ ایتھے محمود نے اپنی فوج نوں ویہہ روز تک شہر لُوٹنے دی اجازت دی۔ اس دے بعد غزنی نوں واپس چلا گیا۔ متھرا توں اس دی فوج اس قدر ہندوآں نوں پھڑ کر لے گئی کہ غزنی وچ دو دو روپے ہندو غلام بکا۔
نواں حملہ ۱۰۲۲ء ۔ ایہ حملہ راجۂ کالنجر اُتے اس وجہ توں ہويا کہ اُس نے راجہ قنوج اُتے محمود دی اطاعت قبول کر لینے دے باعث فوج کشی کر کے اُس نوں قتل کر ڈالیا سی۔ اس لڑائی وچ جیپال دوم والیٔ لاہور راجہ کالنجر دی مدد اُتے سی۔ اس لئی محمود نے اُس نوں شکست فاش دے کے لاہور اُتے دخل کر ليا تے اوتھے اپنا اک نائب مقرر کر دتا۔ جس توں ہند وچ سلطنت اسلامیہ دی بنیاد پڑ گئی۔
دسواں حملہ ۱۰۲۳ئ۔ محمود نے دوبارہ کشمیر دا عزم کيتا۔ مگر ہن دے وی کچھ کامیاب نہ ہويا۔ گیارھواں حملہ ۱۰۲۴ء ۔ اس حملے وچ گوالیار تے کالنجر دے راجائاں نے محمود دی اطاعت قبول کيتی تے انہاں دونو مقاماں توں بہت سا زرو جواہر تے ہاتھی اُس دے ہتھ آئے۔
بارھواں حملہ ۲۶ئ۱۰۲۷ء ۔ محمود دا ایہ اخیر حملہ سومنات اُتے ہويا ۔ ایہ جزیرہ نمائے گجرات وچ اک مشہور تے معروف مندر اے۔ اس مہم وچ محمود نوں اک وڈا دور تے دراز تے دشوار گزار سفر پیش آیا۔ اول اوہ ملتان وچ داخل ہويا۔ فیر تمام ریگستان نوں کھوندتا ہويا گجرات دے قدیم پایۂ تخت اٹھلواڑہ وچ پہنچیا۔ ایتھے دا راجہ بھیم ڈر دے مارے شہر چھڈ کے بھج گیا۔ فیر ایتھے توں محمود سومنات دے مندر اُتے آیا۔ چونکہ ایہ وڈا مشہور تیرتھ سی۔ اس لئی اس دی حفاظت نوں راجپوت راجا ہر طرف توں آکے جمع ہوئے گئے سن ۔ مگر محمود دے سپاہیاں دے اگے اُنہاں دی کچھ پیش نہ چلی۔ تن روز تک لڑائی دا بازار خوب گرم رہیا۔ آخر محمود نے فتح پائی تے بے شمار دولت اُس دے ہتھ آئی۔ ہندوآں دا اس لڑائی وچ وڈا نقصان ہويا۔ اُنہاں دے پنج ہزار بہادر سوار لڑائی وچ کم آئے۔ باقی کشتیاں وچ بیٹھ کر چلدے بنے۔ بعض مؤرخاں نے لکھیا اے کہ اوتھے دے پوجاریاں نے کروڑاں اشرفیاں محمود دے روبرو پیش کر کے التجا دی کہ اوہ سومنات دی مورت نوں نہ توڑے مگر اُس نے منظور نہ کيتا تے کہیا کہ وچ قیامت دے دن اپنا ناں بت فروش رکھوانا نہیںچاہندا۔ فیر جدوں اُس نے اپنے ہتھ توں مورت نوں توڑیا تاں اُس وچوں اس قدر جواہرات نکلے کہ پجاریاں دی رقم توں کدرے زیادہ قیمت دے سن ۔ محمود مندر دے دروازے تے مورت دے ٹکڑے غزنی لے کيتا ۔ راستے وچ اُس دے لشکر کے بوہت سارے آدمی تباہ ہوئے۔
محمود دے حال وچ مؤرخاں نے اک وڈا دلچسپ قصہ لکھیا اے۔ جس توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ وڈا صاحبِ دل تے منصف مزاج سی تے جدوں کوئی اُس نوں نیک صلاح دیندا سی تاں ہر چند اوہ اس دی طبیعت دے خلاف وی ہُندی۔ فوراً مان لیندا سی۔ لکھیا اے کہ غزنیسے ایران نوں جوسڑک جاندی اے۔ اُس اُتے بلوچی قزاقاں نے اک مضبوط قلعہ لے لیا سی تے جو سوداگر اوتھے توں گزردے سن ۔ اُنہاں نوں اوہ لُوٹ لیا کردے سن ۔ اک دفعہ انہاں نے تاجراں دے اک قافلے نوں لُوٹا تے خراسان دے اک نوجوان نوں مار ڈالیا۔ اُس جوان دی بُڑھیا ماں روندی سی ۔ محمود دے پاس آکے داد خواہ ہوئی۔ بادشاہ نے جواب دتا کہ اوہ مقام میرے پایۂ تخت توں بہت دور اے۔ اس لئی وہاںا یسی واردات دا انسداد نئيں ہوئے سکدا۔ ایہ سن کر اُس مظلومہ نے جواب دیاکہ فیر جس ملک دا تاں اچھی طرح انتظام نئيں کر سکدا اُسنوں تُونے اپنے قبضے وچ کیوں رکھ چھڈیا اے ؟ بڑھیا دی اس بے لاگ گل توں بادشاہ دے دل اُتے وڈی چوٹ لگی۔ چنانچہ اوہ اُنہاں قزاقاں دے غارت کرنے اُتے مستعد ہويا تے اُسی وقت حکم دتا کہ آئندہ جو قافلہ اُس سڑک اُتے جایا کرے۔ اُس دے نال اک جزار گارد ہويا کرے۔
اس بادشاہ دے تذکرے وچ اک ہور مشہور قصہ وی قابلِ ذکر اے۔ جس توں معلوم ہُندا اے کہ اُس وچ اک عیب وی سی۔ یعنی بعض اوقات انصاف اُتے طمع غالب ہوئے جاندی سی۔ محمود نوں شعر تے سخن دا بہت شوق سی تے شاعراں دی وڈی قدر کردا سی۔ فردوسی جو دنیا وچ فارسی بولی دا اک وڈا زبردست شاعر گزریا اے۔ اس اُتے بادشاہ دی وڈی نظر عنایت سی۔ بادشاہ نے فردوسی نوں شاہنامہ لکھنے دا حکم دتا تے فی شعر اک اشرفی عطا کرنے دا وعدہ کيتا۔ فردوسی نے وڈا خون جگر کھا کر نال ہزار شعر لکھے تے کتاب شاہنامہ مرتب کر کے بادشاہ دی خدمت وچ پیش کيتی۔ اس کتاب دی نظم ایسی عمدہ اے کہ جدوں تک فارسی بولی دنیا وچ باقی اے ۔اُس دی شہرت کدی کم نہ ہوئے گی۔ شاٹھیا ہزار شعر دیکھ کے محمود اپنے وعدے توں پچتایا تے دون ہمتی توں فردوسی نوں صرف سٹھ ہزار روپے یعنی انعام موعودہ دا سولھواں حصہ دینے لگا۔ اسنوں فردوسی نے منظور نہ کيتا تے ناراض ہوئے کے غزنی توں چلا گیا۔ کہندے نيں کہ پِچھے محمود نے نادم ہوئے کے فردوسی دے پاس پورا انعام بھیجیا۔ مگر جدوں اُس دے قاصد اشرفیاں دے توڑے لے کے فردوسی دے گھر پہنچے نيں۔ اُس وقت فردوسی دا انتقال ہوئے چکيا سی تے لوک اُس دا جنازہ لئی جاندے سن ۔
سلطنت غزنی دا تنزل
سودھوسلطان محمود دے بعد ملک پنجاب اک سو چالیس برس توں کچھ زیادہ اُس دی اولاد دے قبضے وچ رہیا۔ لیکن وسط ایشیا وچ جو سلطنت غزنی دا علاقہ سی اوہ اس توں پہلے ہی اُنہاں دے ہتھ توں نکل گیا سی۔ انجام کار غور جو افغانستان وچ غزنی تے ایران دے وچکار اک کوہستانی علاقہ اے۔ اُس دے بادشاہاں نے خاندان غزنی نوں مغلوب کر لیااور جدوں محمد غوری نے ہندوستان نوں فتح کيتا۔اس توں کچھ پیشتر خاندان غزنی دا اخیر بادشاہ قید خانے وچ قتل ہوئے چکيا سی۔ اُس زمانے وچ اجمیر، دلّی، قنوج ، پیواڑ تے انھلواڑہ یعنی گجرات دے راجا شمالی ہند وچ حکمراں سن تے چونکہ انہاں مٰں توں ہر اک ایہ چاہندا سی کہ وچ سب اُتے غالب ہوئے جائاں اس وجہ توں انہاں دے باہم لڑائی جھگڑے رہندے سن ۔
افغان پادشاہان دہلی خاندان غلاماں=
سودھوپرتھوی راج
سودھوبارھواں صدی دے اخیر وچ جس قدر راجا شمالی ہند وچ حکمرانی کر رہے سن ۔ اُنہاں سب وچ پرتھی راج جس نوں رائے پتھورا وی کہندے نيں۔ نہایت زبردست تے نامور راجہ تے راجپوتاں دی بہادر قوم دی ناک سی۔ ہندوآں وچ جنہاں نامی گرامی سورمائاں دے افسانے بولی زد خلائق نيں۔ اُنہاں وچ پرتھی راج وی داخل اے۔ چندر بردے جا یاک نامی ہندی شاعر گزریا اے۔ اس راجہ دا نہایت مداح تے دوست سی۔ چنانچہ اس نے اپنے اشعار وچ اس دی وڈی تعریف لکھی اے۔
پرتھوی راج دے وڈے زبردست راجہ ہونے دی وجہ ایہ وی سی کہ اوہ اجمیر تے دلّی دونے سلطنتاں دا راجہ سی۔ اجمیر دی سلطنت تاں اُس نوں اُس نوں اپنے باپ سومیشور توں جو راجپوتاں دی قوم چوہان دا راجۂ اجمیر سی۔ میراث وچ پہنچی سی۔ تے دلّی دی سلطنت ہتھ لگنے دی ایہ کیفیت اے کہ اُس دا نانا اننگ پال جو راجپوتاں دی قوم تواڑ دا راجہ دہلی سی۔ اس دے ہاں کوئی بیٹاتو سی نئيں ۔ صرف بیٹیاں ہی سن۔ جنہاں وچوں اک دی اولاد تاں جے چند راجۂ قنوج سی تے دوسری دی پرتھی راج۔ اسنوں اننگ پال نے متبنٰے کر ليا سی ۔ ایہ گل جے چند نوں نہایت ناگوار گزری تے اُس نے پرتھی راج دے راجۂ دہلی ہونے وچ بہت کچھ مزاحمت کيتی۔ مگر اک پیش نہ گئی۔ آخر دہلی دا راج وی پرتھی راج ہی دے ورثے وچ آیااور اس طرح اوہ دونے سلطنتاں دا راجہ ہوئے گیا۔
اس بہادر راجہ نوں گدی اُتے بیٹھے ا وی بہت عرصہ نہ گزریا سی کہ اس اُتے اک ایسا زبردست غنیم چڑھ آیا کہ کدی پیشتر ہند اُتے حملہ آور نہ ہويا سی۔ ایہ غنیم شہاب الدین عرف محمد غوری سی۔ جو اک وڈا بہادر تے مستقل مزاج سردار سی۔ غور کابادشاہ تاں درحقیقت شہاب الدین کاوڈا بھائی غیاث الدین سی مگر اوہ اس دی نسبت صلح جو تے امن دوست سی۔ اس لئی جدوں اس نے غور دے تند خو تے دیو ہیکل افغاناں دی مدد توں غزنی نوں فتح کر ليا تاں شہاب الدین نوں اوتھے دا بادشاہ مقرر کر کے آپ غور نوں واپس چلا گیا۔ شہاب الدین جدوں غزنی دی سلطنت سنبھال چکيا تاں اُس نے ہند دا قصد کيتا۔ اول تاں ملتان نوں فتح کيتا۔ فیر دوسرے سال راجۂ انھلواڑہ اُتے فوج کشی کيتی۔ مگر زک پائی۔ اس دے بعد خاندان غزنی دا بادشاہ خسرو ملک جو لاہور وچ حکمراں تھا۔اُس نوں گرفتار کر کے ۱۱۹ء وچ لاہور توں وسط ہندوستان دی طرف ودھیا تے ستلج اُتر کر قلعۂ سر ہند نوں جو انبالے دے شمال وچ اے۔ فتح کر ليا۔ ہن پرتھی راج وی اپنے چوہان راجپوتاں تے مددگاراں دی زبردست فوج نال لے کے شہاب الدین محمد غوری دے مقابلے اُتے نکلیا تے تھانیسر دے نیڑے موضع تراوڑی دے پاس اک وڈی سخت لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی دی کیفیت اک مسلمان مؤرخ نے اس طرح لکھی اے کہ جدوں طرفین دی فوج میدان جنگ وچ صف آرا ہوئی تاں سلطان شہاب الدین نے بھالا لے کے پرتھی راج دے اک وڈے سورما سردار گوبند رائے دے ہاتھی اُتے حملہ کيتا۔ یہ سردار وی سلطان توں دو دو ہتھ کرنے نوں اگے ودھیا۔ مگر سلطان نے جس نوں رستم ثانی تے شیرِ زماں کہنا بجا اے ، گوبند رائے دے منہ اُتے اک ایسا بھالا ماریا کہ اس دے دو دانت ٹُٹ کے حلق وچ جا پئے۔ فیر دشمن نے وی وار کيتا تے سلطان دے بازو اُتے زخم شدید پہنچیا۔ زخم کھا کر بادشاہ نے اپنے گھوڑے دی باگ موڑی تے اک طرف چلا گیا۔ کیونجے اس زخم توں اس شدت دا درد ہويا کہ اوہ اپنے تئاں گھوڑے اُتے نہ سنبھال سکا۔ ایہ دیکھ کے فوج شاہی دے پیر اکھڑ گئے تے بالکل جی چھُٹ گیا۔ شدت درد توں بے تاب ہوئے کے گھوڑے اُتے توں گرنے ہی نوں سی کہ اک طرار تے بہادر جوان جو قوم دا خلجی پٹھانت سی۔ اُس نوں پہچان کر جھٹ اُس دے پِچھے گھوڑے اُتے چڑھ بیٹھیا تے اُس نوں سنبھال کر میدان جنگ توں باہر لے آیا۔ جدوں محمد غوری اپنی سپاہ دی نظر سیس غائب ہوئے گیا تاں فیر فوج دے پیر کتھے سن ۔ ایسی بے اوسان ہوئے کے بھاگی کہ جدوں تک دور پہنچ کے اپنے دشمناں دے تعاقب توں محفوظ نہ ہوئے گئی۔ اُس دی جان وچ جان نہ آئی۔
جب پرتھی راج نوں ایہ وڈی دھوم دھام دی فتح نصیب ہوئی تاں اس نے تمام راجپوت راجائاں دا متفق کر کے اک وڈا زبردست جتھا بنانا شروع کيتا۔ تاکہ جے اُس دے ہیبت ناک مخالف افغان فیر اس اُتے چڑھ آئیاں تاں اُنہاں نوں مغلوب کر سکے۔ اس وچ اوہ ایتھے تک کامیاب ہويا کہ ب دوسری دفعہ محمد غوری دے مقابلے اُتے میدان وچ آیا تاں ڈیڑھ سو توں زیادہ راجپوت راجہ اس دے ہمرکاب سن ۔ مگر اُس دے خالہ زاد بھائی راجہ جے چند والیٔ قنوج دی قدیمی عداوت تے حسد نے ہندوآں دا کم بگاڑ دتا۔
محمد غوری جدوں توں زک اُٹھا کر اپنے ملک نوں واپس گیا۔ اپنی فوج نوں آراستہ تے تیار کرنے وچ ہمہ تن مصروف رہیا۔ لکھیا اے کہ جنہاں سرداراں نے تراوڑی دے میدان اُتے پیٹھ دکھادی سی اُنہاں نوں اس نے ایہ سزا دتی کہ جَو دے توبرے اُنہاں دے مُنہ توں بندھوا کر شہر غور دے چاراں طرف پھرایا۔ جس توں ایہ مراد سی کہ اوہ آدمی نہ سن بلکہ گدھے سن تے انہاں وچوں جنہاں نے جَو کھانے توں انکار کيتا۔ اُنہاں دے سر قلم کر دتے۔ اس لئی اکثر امرا نے توبے دے جَو کھانے منظور کیتے۔
تھانیسر دا معرکۂ عظیم
سودھومحمد غوری ہند دے ملک نوں محمود غزنوی دی فتوحات دے باعث اپنا حق سمجھدا تے راجپوتاں نوں جو وڈے مغرورسن ۔ بزور شمشیر طریق اسلام اُتے لیانا چاہندا سی۔ اس دے علاوہ اوہ میدان جنگ وچ پرتھی راج توں جو اک زک کھا چکيا سی ۔ اُس دے انتقام دے لئی وی دانت پیستا سی۔ غرض محمد غوری دوسرے سال خوب طرح تیار ہويا تے اک لکھ ویہہ ہزار وڈے جزار سوار تے چالیس ہزار سپہ تے گھڑ چڑھے جو اس قدر جری نہ سن ۔ اپنے ہمراہ لے فیر دلّی دی طرف ودھیا۔ دوسری طرف وی لاکھو سورما راجپوت پرتھی راج دے جھنڈے تکے لڑنے مرنے نوں تیار کھڑے سن ۔ کیونجے اوہ خوب طرح جاندے سن کہ ساڈے گھر بار۔ ملک تے مذہب تے کل چیزاں دی بازی اس لڑائی اُتے لگ رہی اے۔ غرض ۱۱۹۳ء وچ ہندو اورمسلماناں دے باہم تھانیسر دے میدان اُتے فیر اک وڈا معرکہ ہويا۔ اس وقت ہندوآں دے دلاں وچ حب وطن نے اک ایسا جوش پیدا کيتا سی کہ اوہ مسلمانوںسے خوب ہی جی توڑ توڑ کر لڑے مگر محمد غوری دے مضبوط تے قواعد داں جواناں دے اگے کچھ پیش نہ گئی۔ گوبند رائے جس نے محمد غوری نوں پہلی لڑائی وچ زخمی کيتا سی۔ عین معرکہ جنگ وچ ماریا گیا تے اُس دے اگے دے دو دانت جو پہلی لڑائی وچ محمد غوری دے بھالے دی ضرب توں ٹُٹ گئے سن ۔ اُنہاں توں اُس دا سر میدان وچ پيا ہويا پہچانا گیا۔ جدوں پرتھی راج نے دیکھیا کہ ہن میدان ہتھ توں گیا تے اُس دی فوج وچ کچھ دم باقی نئيں رہیا تاں اپنے ہاتھی توں اُتر گھوڑے اُتے سوار ہوئے میدان جنگ توں اُلٹا پھرا تاکہ اپنی وکھو وکھ فوج نوں جمع کر کے اک بار فیر مقابلہ کرے۔ مگر تھوڑی دیر بعد اوہ قید ہوئے کے ماریا گیا۔اوراُس اک ہی لڑائی توں سلطنت اسلامیہ ہند وچ قائم تے مستحکم ہوئے گئی۔
اس مقام اُتے ایہ یاد رکھنا چاہیے کہ مملکت ہند اُتے غیر سلطنت دے بادشاہاں دا اس طرح تسلط ہوئے جانا ہند دے راجائاں دے باہمی نفاق دا نتیجہ سی۔ اس دی کیفیت ایہ اے کہ جے چند راجۂ قنوج پرتھی راج توں وڈی عداوت رکھدا سی تے جدوں اوہ خود اس اُتے غالب نہ آسکا تاں محمد غوری نوں شہ دے کے اُس اُتے حملہ کرنے نوں برانگیختہ کيتا تے جس وقت تھانیسر اُتے محمد غوری دلّی تے اجمیر دے چوہان تے توار راجپوتاں دا ستھرائو کر رہیا سی۔ اُس وقت جے چند قنوج وچ بیٹھیا سیر دیکھدا رہیا۔ حق ایہ اے کہ اُس نے ایہ نالائق حرکت کر کے صرف اپنے بھائی پرتھی راج ہی توں بے وفائی نئيں کيتی۔ بلکہ اپنے سارے ملک توں دغا کيتی۔ مگر نال ہی اُس دی سزا وی اسنوں قرار واقعی ملی ۔ کیونجے دوسرے سال ۱۱۹۴ء وچ محمد غوری نے اُس کجی وی خوب خبر لی ۔ یعنی دوآبۂ گنگ تے جمن وچ مقام چندواڑ اُتے جنگ کر کے اسنوں وی شکست فاش دی۔ ايسے اثنا وچ قطب الدین ایبک جو اصل وچ محمد غوری دا اک غلام تے اس وقت فوج شاہی دا سردار اعظم سی۔ اس نے دہلی تے اور مقاماں نوں جو راجپوتاں دے دارالریاست سن ۔ فتح کر کے آخر کار کل ہندوستان اُتے تسلط کر ليا۔ اُس دی لیاقت تے وفاداری اُتے محمد غوری نوں اس قدر تکیہ سی کہ اوہ خود تاں افغانستان نوں واپس چلا گیا تے اسنوں ہند وچ اپنا نائب السلطنت مقرر کر گیا۔ تیرہ برس بعد محمد غوری فیر ہند وچ آیا۔ مگر اُس وقت گکھڑاں نے جو ہند دے اصلی باشندےآں وچوں سن ۔ اسکو دائو پا کر پنجاب وچ قتل کر ڈالیا۔ لیکن اُس وقت سارے شمالی ہند اُتے اسلام دا بخوبی تسلط ہوئے گیا سی۔ کیونجے ادھر تاں قطب الدین نے بہت سا ملک تسخیر کر ليا سی تے اُدھر بختیار خلجی نے بہار تے بنگالہ فتح کر ليا سی۔ غرض ۱۲۰۶ء وچ محمد غوری دی وفات دے بعد قطب الدین ہندوستان دا سلطان قرار پایا تے شہر دہلی اُس دا پایۂ تخت ہويا۔ قطب الدین فنِ سپاہ کری توں خوب واقف تے سخاوت فیاضی وچ ایسا حاتم سی کہ اُس دا لقب لک بخش یا لک داتا پے گیا سی۔ اکبر دے زمانے تک ایہ کیفیت رہی کہ جدوں کدی فیاضی تے سخاوت وچ کِسے دی تعریف کرنی منظور ہُندی سی تاں کہیا کردے سن کہ اوہ قطب الدین ثانی اے۔
چونکہ قطب الدین خود وی سلطان محمد غوری دا اک غلام سی تے اس دے جانشین وی یا خود غلام سن یا غلاماں دی اولاد سن ۔ اس لئی اس خاندان دا ناں خاندان غلاماں مشہور ہوئے گیا اے۔ اس خاندان دی سلطنت کوئی سو برس تک رہ کے ۱۲۹۰ء وچ ختم ہوگئی۔ اس زمانے وچ شمالی ہند دے اندر میواڑ دے سوا ہندوئوںکی حکومت دا ناں تے نشان وی باقی نہ رہیا تے جنہاں مسلمان سرداراں نے سندھ تے بنگالہ تے دور دور دے ضلعے فتح کیتے سن اوہ اگرچہ اکثر سرکش وی ہوجایا کردے سن ۔ مگر فیر وی سلاطین دہلی اُنہاں نوں عموماً مطیع تے فرمانبردار رکھدے سن ۔ اس خاندان وچ ایہ بادشاہ نہایت مشہور گزرے نيں ۔ اول شمس الدین التمش۔ دوم اس دی بیٹی سلطانہ رضیہ جس دے سوا کوئی تے عورت کدی تخت دہلی اُتے نئيں بیٹھی۔ سوم بلبن۔
شمس الدین التمش اصل وچ تاں اک عالی خاندان دا شخص سی۔ مگر انقلاب روزگار توں بچپن وچ قطب الدین ایبک دے ہتھ فروخت ہويا تھا۔قطب الدین نے اسنوں بہت لائق فائق دیکھ کے اپنی بیٹی دی شادی اُس دے نال کر دتی سی۔ قطب الدین دے بعد شمس الدین التمش اُس دے کے بیٹے آرام نوں تخت توں اُتار کر آپ بادشاہ ہوئے گیا۔ ایہ بادشاہ غلام بادشاہاں وچ سب توں وڈا ہويا اے۔ اس نے سندھ دے بادشاہ نوں وی اپنا مطیع کيتا تے خلجی سردارجو محمد بختیار خلجی دے بعد بنگالہ دے فرمانروا ہوئے۔ انہاں نوں وی حلقہ بگوش کر ليا تے ہندوستان وچ ہندوآں دی جس قدر ریاستاں نہایت زبردست سن۔ اُنہاں سب نوں فرمانبردار کر کے اس استحکام دے نال اپنی حکومت قائم کيتی کہ اس دے پِچھے اُس دی بیٹی تے تن بیٹے تے فیر اک پوتا نوبت نبوبت دہلی دے تخت اُتے متمکن ہوئے۔ التمش دی سلطنت ۱۲۱۰ء توں ۱۲۳۵ء تک رہی۔
مغلاں دی آمد تے راجپوتاں دی سرکشیاں
سودھومغلاں دی آمد آمد تے راجپوتاں دی سرکشیاں نے خاندان غلاماں دی جڑ کھوکھلی کر دتی۔ کہندے نيں کہ مغل اول اول شمال مشرق بنگال وچ آئے تے آئندہ ۴۳ سال دے عرصے وچ افغانستان دے دراں وچوں ہوئے کے بار بار پنجاب اُتے حملہ آور ہوئے۔ ہندوستان دے جنگلی باشندےآں مثلاً گکھڑاں تے میوات دے پہاڑی علاقےآں کیھ رہنے والےآں نے پنجاب دے اسلامی مقبوضات نوں دہلی تک تہہ تے بالیا کے دتا۔
راجپوتاں دی بار بار دی سرکشیاں توں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ ہندوآں دی طاقت ہن تک کمزور نئيں ہوئی سی۔ غلام بادشاہاں دے عہد وچ صرف ہندوستان دا شمالی ادھا حصہ ہی اسلام دے قبضے وچ آیا۔ ہندوستان نے مالوہ ۔ راجپوتانہ توں بندھیل کھنڈ تے دہلی تک (گنگا تے جمنا دے کنارےآں دے برابر برابر )کئی دفعہ فساد برپا کيتا۔
سلطانہ رضیہ بیگم
سودھوسلطانہ رضیہ التمش دی بیٹی وڈی لئیق اورصاحب ہمت سی۔ اوہ سلطانہ نئيں بلکہ سلطان دے لقب توں مشہور سی۔ معلوم ہُندا اے کہ اس وچ اوائل سلطنت وچ تاں اُس دے باپ دے سب اوصاف جہانداری موجود سن ۔ مگر پِچھے اوہ اپنے دربار دے اک حبشی غلام اُتے حد توں زیادہ مہربانی کرنے لگی۔ اس توں سارے امرا ناراض ہوگئے تے انجام کار اُس نوں معزول کر کے قتل کر ڈالیا اوراس دے اک بھائی نوں تخت اُتے بٹھا دتا۔
غیاث الدین بلبن پہلے تاں سلطان ناصر الدین محمود ابن التمش دا وزیر سی۔ مگر جدوں ایہ نیک نہاد بادشاہ لا ولد مر گیا تاں بلبن جو التمش دا داماد وی سی۔ تخت اُتے بیٹھیا۔ اُس بادشاہ دے مزاج وچ وڈی سخت گیری سی تے اوہ اپنی فوج نوں بہت شائستہ رکھدا سی۔ اس دے سردار طغرل خاں حاکم بنگالہ دی سرکشی اس دے عہد دا سب توں مشہور واقعہ اے۔ طغرل خاں نے ۱۲۸۲ء وچ خود سر ہوئے کے اپنا لقب سلطان مغیث الدین طغرل رکھیا سی۔ تے بلبن دے دولشکراں نوں متواتر شکست دے چکيا سی۔ آخر بادشاہ نے خود چڑھائی دی تے اک افسر شاہی دشمن دی فوج اُتے یکا یک وڈی بہادری توں جا پيا۔ اگرچہ اس دے ہمراہ اس وقت صرف چالیس سوار سن ۔مگر دشمن اُتے اُس دی ہیبت چھائی کہ گویا سارا بادشاہی لشکر اس اُتے ٹُٹ پيا ۔ پس طغرل خان بھج نکلیا۔ مگر گرفتار ہوئے گیا تے اس دا سر کٹ کر سلطان بلبن دے روبرو لایاگیا۔ جدوں ایہ فساد اس طرح رفع ہوئے گیا تاں بادشاہ نے اپنے دوسرے بیٹے بغراخاں نوں بنگالے دا حاکم مقرر کيتا۔ اس دے بعد جدوں بادشاہ دا وڈا بیٹا محمد جو حکم ملتان سی۔ مغلاں دے نال وڈی بہادری توں لڑدا ہويا کم آیا۔ تاں بادشاہ نے بغرا خاںکو بنگالے توں دہلی بلايا کہ اوہ اُس نوں وارث تخت مقرر کرے۔ مگر اس نے منظور نہ کيتا تے بنگالے دی بے کھٹکے حکومت اُتے ہی قناعت کيتی۔ کدوں بلبن دا انتقال ہوئے ا تاں بغراخاں دا وڈا بیٹا کیقباد تخت نشین ہويا تے بغرا خاں حکومت بنگالہ اُتے قناعت کیتے اوتھے دے دارالریاست لکھنوندی وچ پيا رہیا۔
کیقباد
سودھوسلطان کیقباد دا وزیر نظام الدین نامی وڈا بیوفا تے حریص شخص سی تے چونکہ بغرا خاں نے کیقباد نوں اس بد طینت وزیر دی فطرتاں توں متنبہ کيتا سی تے کیقباد نوں وی حرکات نا شائستہ توں روکیا سی۔ اس لئی اوہ نالائق وزیر باپ تے بیٹے وچ نفاق ڈالنے دے درپے ہويا تے بادشاہ نوں بنگالے اُتے فوج کشی کرنے دے لئی آمادہ کيتا۔ جدوں دونے لشکر صوبہ بہار وچ اک دوسرے دے مقابل آئے تاں دو روز تاں یونہی آمنے سامنے پئے رہے۔ تیسرے دن بنگالے دے ضعیف العمر بادشاہ بغراخاں نے اپنے نا خلف بیٹے کیقباد نوں اپنے ہتھ توں خط لکھ کے ملاقات کيتی درخواست کيتی۔ اول تاں وزیر بے تدبیر نے ایہ چاہیا کہ ملاقات ہونے ہی نہ پائے۔ مگر جدوں دیکھیا کہ بادشاہ ملے بغیر نئيں رہے گا تاں اُس نادان بادشاہ یعنی کیقباد نوں ایہ پتی پڑھائی کہ آپ جداں شاہنشاہ ہندوستان دا منصب اعلیٰ اس امرکا متقضی اے کہ بادشاہ بنگالہ جدوں بازیاب ملازمت ہوئے تاں تن بار مجرا بجا لائے۔ مگر بغرا خان نے اسنوں وی منظور کيتا تے جدوں ملاقات دا وقت آیا تاں اول کیقباد خیمۂ دربار وچ وڈی شان وشوکت توں وارد ہويا فیر اس دا ضعیف باپ وی آہستہ آہستہ آیا۔اور تخت دے سامنے پہنچدے ہی اول گورنش بجا لیایا۔ چوبدار نے وی حسب قاعدہ آواز لگائی۔ بھر بغرا خان نے ذرا تے اگے ودھ کے دوسری گورنش دی تے جدوں تخت دے پاس پہنچیا تاں تیسری کورنش دے لئی جھکنے ہی نوں سی کہ کیقباد دی طبیعت اپنے باپ دے اس عجز وانکسار نوں دیکھ کے بھر آئی اوہ اپنی اس نالائق حرکت توں نہایت نادم ہوئے کے فوراً تخت توں اُترپيا تے اپنے ضعیف باپ توں بغل گیر ہويا۔ فیر قصور معاف کراکر اسنوں تخت اُتے بٹھایا تے آپ وڈے ادب توں تھلے بیٹھیا۔ اس طرح توں شریر وزیر دے سب منصوبے خاک وچ مل گئے تے بادشاہ دے بعض مقرباں نے اسنوں تھوڑے ہی عرصے بعد زہر دے کے مار ڈالیا۔ فیر اس دی جگہ جلال الدین فیروز خلجی حاکم سمانہ وزیر ہويا۔
اس دے بعد بغرا خان بنگالے وچ ۱۲۹۲ء تک امن توں حکومت کر تارہیا۔ مگر کیقباد نوں جلال الدین خلجی نے ۱۲۹۰ء وچ قتل کر ڈالیا۔ اس وقت خاندان خلجی دی سلطنت دی بنیاد پئی تے غلاماں دی بادشاہی دا خاتمہ ہويا۔
خاندان خلجی
سودھوخلجی حقیقت وچ اک ترکی قوم سی۔ مگر اک مدت توں افغانستان وچ رہنے سہنے دے سبب پٹھان یا افغان کہلانے لگی سی تے ہند دے فتح کرنے وچ ہمیشہ بادشاہان اسلام دی معین تے مددگار رہی سی۔ اس قوم دے جو لوک ہند وچ سن ۔ اُنہاں دا سردار جلال الدین سلطان کیقباد دا وزیر بن گیا سی۔ فیر اوہ بادشاہ نوں قتل کر کے آپ تخت اُتے بیٹھیا تے خاندان خلجی دا بنی ہويا۔ اس خاندان دی سلطنت کل تیس برس رہی۔ مگر ایہ تھوڑا ہی سا زمانہ اک وڈے تاریخی واقعہ دے سبب بہت کچھ مشہور اے تے اوہ ایہ اے کہ جلال الدین خلجی تے اُس دے تُند مزاج تے خونخوار بھتیجے علائوالدین دے عہد وچ مسلماناں نے دکن اُتے تسلط کر کے اُس نوں سلطنت دہلی دے تابع کر ليا۔
سلاطین خلجیہ نے جو دکن نوں فتح کيتا اُس دی کیفیت ایہ اے کہ جلال الدین فیروز دے عہد وچ اُس دا بھتیجا علائو الدین جو اودھ دا حاکم سی۔ دکن دے شمال تے مغرب دی طرف کوچ کردا ہويا رام دیو راجہ مہاراشٹر دے علاقے اُتے حملہ آور ہويا تے راجہ توں اُس دے ملک دا اک حصہ کھو لیا تے بہت سا روپیہ وی خراج دے طور اُتے لیا۔ اس دے بعد جدوں گجرات فتح ہويا تاں اوتھے توں ملک کافور خواجہ سار جس توں بعد وچ وڈے وڈے کارہائے نمایاں ظہور وچ آئے تے گجرات دے راجہ کرن دی نہایت خوبصورت تے حسین بیوی کنولا دیوی علائو الدین دے ہتھ آئی تے جدوں اوہ اپنے چچا نوں فریب توں قتل کر کے دہلی دے تخت اُتے بیٹھ گیا تاں انے نے پانے عہد سلطنت وچ ملک کافور نوں جو اُس دے ہاں اک عمدہ ارکان سلطنت وچوں ہوئے گیا سی، چار دفعہ تسخیر دکن دے لئی بھیجیا۔ ملک کافور نے رام دیو نوں جو اطاعت توں فیر گیا سی۔ قید کر کے دہلی بھیج دتا۔ ایتھے بادشاہ نے اس دے نال ایسا سلوک کيتا۔ کہ جدوں اوہ ایتھے توں واپس گیا تاں فیر ہمیشہ سلطنت دہلی دا خیر خواہ تے وفادار باجگزار رہیا۔ ملک کافور نے دوار سمدر دے راجگان بلال نوں وی مغلوب کيتا تے ورنگل دے راجہ نوں وی باجگزار بنایا تے سارے دکن نوں رامیشور یا راس کماری تک تہہ تے بالیا کے دے اوتھے اک مسجد تعمیر دی تاکہ مسلماناں دی حکومت کیتی یاد گار رہے۔
دیول دیوی
سودھودکن دی اُنہاں فتوحات توں پہلے علائوالدین نے ۱۲۹۷ء وچ گجرات نوں خود فتح کيتا تے فیر ۱۳۰۳ء وچ چتوڑ گڑھ دے مشہور تے معروف قلعے نوں جو مہارانائے میواڑ دا پایۂ تخت سی، تسخیر کر کے خوب لُوٹا۔ ایتھے دے محارباں وچ اک ایسا دلچسپ قصہ لکھیا اے جس دا بیان کرنا اس موقع اُتے مناسب معلوم ہُندا اے اوہ ایہ اے کہ راجہ گجرات دے ہاں اُس دی رانی کنولا دیوی دے بطن توں اک لڑکی سی جس دا ناں دیول دیوی سی ۔ ایہ لڑکی ایسی حسین سی کہ ہند وچ اس کاکوئی ثانی نہ سی۔ اس دی خوبصورتی دی دھاک سن کر بوہت سارے راجا اس اُتے جان دیندے سن تے اس دے نال شادی کرنے دی آرزو وچ اک دوسرے توں لڑنے مرنے نوں تیارسن ۔ قضا کار ایہ حسین عورت اپنے ہمراہیاں سمیت بادشاہ دی فوج دے ہتھ پڑگئی تے گرفتار ہوئے کے دہلی آئی۔ ایتھے آکے جدوں اوہ محل شاہی وچ داخل ہوئی تاں اُس نے دیکھیا کہ اُس دی ماں کنولا دیوی بادشاہ دی وڈی چاہندی بیوی بنی ہوئی اے ۔ تھوڑے دن بعد خضر خان ولی عہد سلطنت دیول دیوی دے جمال اُتے فریفتہ ہوئے گای تے دیول دیوی وی اسنوں چاہنے لگی۔ ایہ گل اول اول تاں بادشاہ نوں ناگوار گزری۔ مگر آخر کار اوہ خاموش ہوئے رہیا تے دیول دیوی دی شادی خضر خان توں ہوئے گئی۔ امیر خسرودہلوی نے اس عشق دا حال اپنی اک وڈی دلچسپ تے مشہور مثنوی وچ لکھیا اے۔ دیول دیوی دی آخری عمر غم وچ کٹی تے اسنوں اپنے پرلے درجے دی حسن دی سزا بھگتنی پئی۔ کیونجے خضر خان دی وفات دے بعد اگلے دو بادشاہاں نے اس توں زبردستی نکاح کر ليا۔ پہلے خضر خان دے بھائی نے جو بادشاہ نوں قتل کرکے خود تخت اُتے قابض ہوئے بیٹھیا سی تے اس دے بعد رذیل تے غاصب خسرو خان نے۔
خسرو خان
سودھوخاندان خلجی دا اخیر بادشاہ خسرو خان سی جو صل وچ نیچ ذات دا ہندو تے بادشاہ دا غلام سی۔ مگر علائو الدین دے بیٹے قطب الدین مبارک خلجی نے اُس نوں اپنا وزیر مقرر کر ليا سی۔ وزیر ہُندے ہی ایہ کمبخت اپنے آقا اُتے تے اس خاندان دے سارے ہويا خواہاں اُتے ہتھ صاف کر کے تخت اُتے بیٹھ گیا تے دیول دیوی نال نکاح کر ليا۔ خسرو ناں نوں تاں مسلمان سی۔ مگر مسلماناں نوں وڈا ہی تنگ کردا سی تے ہندو وی اس دی صورت تک دیکھنے دے روا دار نہ سن ۔ کیونجے اول تاں اوہ اک رذیل حالت توں عروج اُتے پہنچیا سی۔ دوسرے ہندو توں مسلمان ہوئے گیا سی۔ غرض کچھ بہت عرصہ نہ گذرا سی کہ اک سردار نے جس دا ناں غازی بیگ تغلق سی ۔اُس نوں میدان جنگ وچ شکست دے کے مار ڈالیا تے غیاث الدین تغلق شاہ اپنا لقب مقرر کر کے ۱۳۲۰ء وچ تخت اُتے بیٹھ گیا۔
اُس وقت ہندوستان دے اسلامیہ بادشاہ صرف شاہان دہلی ہی نہ سن ۔ وسط ایشیا دے زبردست حملےآں نے شمالی ہند وچ بوہت سارے باشندےآں نوں مسلمان بنا دتا سی۔ اول اول ترک جو غزنوی کہلاندے سن ۔ آئے فیر غوری خاندان دا دور دورہ رہیا۔ مغل حملہ کرنے توں تاں کامیاب نہ ہوئے سکے۔ مگر باشاہان دہلی دے ہاں ملازم ہوئے گئے۔ خاندان غلاماں دے عہد وچ مغل اس قدر طاقتور ہوئے گئے کہ اُنہاں نوں قتل ہی کرنامناسب خیال کيتا گیا۔ ۱۲۹۲ء وچ تن ہزار مغل اپنی رسم ورواج چھڈ بیٹھے تے انہاں نوں دہلی دے گردو نواح وچ رہنے دے لئی جگہ ملی۔ انہاں نے کئی بار فساد برپا کیتے تے علماء الدین نے پندرہ ہزار نو آباداں نوں قتل کر دتا۔ چند سال بعد ہندو گجرات وچ سرکش ہوئے تے فیر چتوڑ نوں فتح کر لای۔ بہت ساریاں اسلامیہ فوجاں دکن توں کڈ دتیاں گئیاں۔ ۱۳۰۳ء وچ گجرات دے فتح ہونے اُتے راجپوتاں نے اطاعت قبول کرنے دی نسبت مرنے نوں ترجیح دتی۔ کساناں وچ ہن تک اک گیت گایا جاندا اے ۔ جس دا مضمون ایہ اے کہ کس طرح رانی تیرہ ہزار عورتاں دے نال جلدی ہوئی اگ وچ جا گری تے بہادر لڑلڑ کر ہلاک ہوئیم بعض اردلی پربت دی طرف چلے گئے تے اگرچہ راجپوتگ علائو الدین دے عہد وچ مطیع تاں ہوئے گئے ۔ مگر اُنہاں دی آزادی وچ فرق نہ آیا۔ علائوالدین نے اپنے لڑکےآں نوں قید کر ليا تے خود بے اعتدالیاں وچ پے گیا۔ کہندے نيں کہ آخر کار اس دے جرنیل کافور نے اسنوں زہر دے کے مار ڈالیا۔
==خاندان تغلق==
سلطنت افغانیہ وچ کن گلاں توں زوال آیا
سودھوخاندان تغلق دے اٹھ بادشاہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھے تے اُنہاں دی حکومت تقریباً سو برس رہی۔ اس عہد وچ رفتہ رفتہ پٹھاناں دی وڈی سلطنت دے اجزا متفرق ہوئے گئے۔ تے اس وچوں بہت ساریاں خود سر سلطنتاں بن گئياں ۔ جنہاں وچوں بعض وڈی زبردست وی سن۔اس ابتری دے اسباب ایہ سن ۔ اول اس خاندان دے بعض بادشاہ وڈے بیوقوف تے بُزدل سن ۔ دوسرے وڈے وڈے مسلمان سردار ار حاکم اپنے تئاں بادشاہ دہلی توں کچھ کم نہ سمجھدے سن ۔ اس لئی اوہ بادشاہ دے نال نمک حلالی تے وفاداری نہ کردے سن ۔ تیسرے امیر تیمور نے ۱۳۹۸ے وچ ہند اُتے اک سخت حملہ کر کے دلّی نوں خوب لُوٹا تے قتل عام کيتا تے گو اوہ ہند وچ چند ہی روز رہیا۔ مگر سلطنت وچ اس صدمے توں تے وی جلد زوال آگیا۔
سلاطین خاندان تغلق
سودھوخاندان تغلق وچ ایہ بادشاہ نہایت مشہور ہوئے نيں۔ اول سلطان محمد تغلق ابن غیاث الدین تغلق۔۱۳۲۵ء توں ۱۳۵۱ء تک۔ اس دے عہد وچ دکن دا بہت سا ملک اس دی سلطنت توں علیحدہ ہوئے گیا تے اوتھے برہمنی خاندان دے بادشاہاں نے اک خود سر حکومت قائم کر لئی۔ اس دا حال آئندہ آئیگا۔ دوم فیروز شاہ برادر زادۂ سلطان محمد تغلق ۱۳۵۱ء توں ۱۳۸۸ء تک۔ اس دے عہد وچ حاجی الیاس نے بنگالے وچ خاندان افغانیہ دی اک خود سر حکومت قائم کر لئی۔ اس دا ذکر وی اگے آئیگا۔ سوم فیروز شاہ دا پوتا سلطان محمود۔ ۱۳۹۲ء توں ۱۴۱۲ء تک ۔ا س دے عہدماں جون پور تے گجرات تے مالوے وچ مسلماناں دی خود مختار ریاستاں قائم ہوئیاں۔ مگر امیر تیمور دے حملے دے اگے انہاں سب واقعات دی کچھ حقیقت نئيں۔ ایہ حصہ ہند وچ سو برس بعد سلطنت مغلیہ دے قائم ہونے دا گویا اک پیش خیمہ تھا۔
امیر تیمور
سودھوتیمور چغتائی نسل دا اک تاتاری امری تے ترکاں تے مغلاں دے اُس ٹڈی دل دا سردار سی۔ جو سارے وسطی تے مغربی ایشیا اُتے چھایا ہويا تھا۔اور بخارا تے سمر قند اس دے صدر مقام سن ۔ امری تیمور اگرچہ تاتاریاں دی وحشی قوم وچوں سی۔ مگر علم تے ہنر توں بالکل بے بہرہ نہ سی۔ چنانچہ اس نے اپنے سوانح عمری آپ ہی لکھے نيں تے علم توں بہرہ ور ہونے ہی دا باعث سی کہ تے تاتاریاں دی نسبت عالماں دی قدر تے منزلت اس دی نظر وچ زیادہ سی۔ چنانچہ جدوں اوہ کسی ملک اُتے حملہ کرنے جاندا سی تاں بوہت سارے علماء تے فضلا نوں وی نال لے جایا کر توں سی۔ مگر ایہ اک وڈے لطف دی گل اے کہ خوف تے خطے دے وقت اُس دے لشکر وچ عورتاں تاں جداں کہ قرین عقل اے فوج دے پِچھے رہیا ہی کردیاں سن۔ مگر علما دا جرگہ عورتاں دے وی پِچھے ہويا کردا تھا۔
تیمور نے اپنی توزک وچ لکھیا اے کہ محمود تغلق دے ضعف سلطنت دے باعث اُس وچ تے اُس دے امرا وچ جو لڑائی جھگڑے ہوئے رہے سن ۔ انہاں دی وجہ توں مینوں ہند اُتے یورش کرنے دا حوصلہ ہويا ۔ تیمور نے پہلے قلعۂ بھٹنیر اُتے حملہ کيتا۔ ایتھے دے حاکم نے اس توں صلح کر لئی تے دونے دے باہم عہدو پیمان ہوئے گئے۔ مگر تیمور نے بد عہدی کر کے اوتھے دے باشندےآں نوں قتل کرایااور فیر اوتھے توں دہلی دی طرف روانہ ہويا۔فصیل شہر دے نیڑے محمود تغلق نے اُس دا مقابلہ کيتا مگر شکست فاش کھادی تے گجرات دی طرف بھج گیا۔ تیمور مظفر تے منصور ہوئے کے دلّی وچ داخل ہويا تے رعای۹ا نوں امان دی۔ مگر دلّی وچ کدرے اک ، خفیف سا فساد برپا ہوئے گیا۔ اس اُتے تیمور نے غصے وچ آکے قتل عام دا حکم دے دتا تے ااپ تاں پنج روز خوب جشن کردا رہیا تے اُس دی فوج رعایا نوں قتل کردی تے لُوٹتی رہی۔ فیر جو لوک بچ رہے سن ۔ اُنہاں وچوں ہزاراں نوں غلام بنا کے اپنے نال لے گئی۔ اُنہاں وچ بوہت سارے نہایت شریف افغان امرا تے ہندوآں دیاں عورتاں تے بچے وی سن ۔ فیر تیمور ہند توں واپس چلا گیا۔ کیونجے اُس نوں اپنے ملک وچ فساد برپا ہونے دا اندیشہ سی ۔ لکھاہے کہ اُس دا اک اک سپاہی ہند توں ڈیڑھ ڈیڑھ سو غلام لے گیا۔ تے سپاہیاں دے لڑکے ویہہ بیس غلام اپنے واسطے وکھ لے گئے۔ تے پرت دے مال تے اسباب دا تاں کچھ حد تے حساب ہی نہ تھا۔
خاندان سادات تے خاندان لودھی
سودھودولتخاں
سودھوجب تیمور دہلی توں چلا گیا تاں کچھ دن بعد محمود تغلق گجرات توں واپس آیا۔ مگر سلطنت وچ مدت تک بے انتظامی تے فتور جاری رہیا۔ کیونجے بادشاہ دی کوئی نہ سندا سی۔ آخر جدوں محمود نے رحلت دی تاں امرائے افغانیہ وچوں اک شخص دولت خاں لودھی جو نہایت زبردست امری سی۔ سلطنت اُتے قابض ہوئے بیٹھیا۔ مگر تھوڑے ہی عرصے بعد سیدخضر خاں نے جس نوں امیر تیمور ملتان دا حاکم مقرر کر گیا سی۔ اُس نوں مغلوب کر ليا۔
خاندان سادات
سودھوخضر خاں نے اول اول تاں ایہ کہیا کہ وچ امیر تیمور دی طرف توں حکومت کر توں ہاں مگر چند روز بعد بالکل خود مختار بن بیٹھیا تے بادشاہان ہند دے خاندان سادات دا بانی ہويا۔اس دے بعد اس دے بیٹے تے پوتے تے پڑوندے نے حکومت کیتی تے ایہ خاندان ۱۴۱۴ء توں ۱۴۵۰ء تک فرمانروا رہیا۔ مگر ایہ بادشاہان ہند کہلانے دے مستحق نئيں نيں کیونجے انہاں دی حکومت دہلی توں کچھ بہت دور تک کدی نئيں پھیلی۔ آخر کار بہلول لودھی ناں اک زبردست افغان نے جو حاکم لاہور سی سادات توں سلطنت کھو لینے دا قصد کيتااور اگرچہ اول اول اوہ چند بار ناکام رہامگر آخر اُس نے خاندان سادات دے بے حقیقت بادشاہ نوں تخت توں اتار دتا تے آپ سلطنت دہلی اُتے قابض ہوئے کے خاندان لودھی دا بانی ہويا۔ ایہ خاندان سلاطین ہند دے افغانیہ خانداناں وچ اخیر تھا۔
خاندان لودھی
سودھوخاندان لودھی وچ بہلول لودھی تے اُس دا بیٹا سکندر دونے وڈے زبردست تے اقبال مند بادشاہ گزرے نيں۔ بہلول لودھی نے بہت عرصے تک سلطنت کيتی۔ یعنی ۱۴۵۰ء توں ۱۴۸۸ء تک حکمراں رہیا۔ اس دے عہد دا وڈا واقعہ ایہ اے کہ اوہ ۲۶ سال تک بادشاہانِ جونپور توں لڑدا رہیا تے انجام کار اُس سلطنت نوں فتح کر ليا ایہ بادشاہ متقی تے پرہیزگار تے تدابیر ملدی ميں وڈا ہوشیار سی تے اہلِ علم توں وڈی محبت رکھدا تھا۔بہلول دے بعد سکندر نے صوبۂ بہار تے کل شمالی ہند اُتے اپنا تسلط بٹھا لیا۔ صرف اک بنگالہ باقی رہ گیا سی۔ اس بادشاہ نے دلّی دی جگہ آگرے نوں اپنا دارالسلطنت بنایا تے اس وقت توں لے کے شاہجہان دے زمانے تک آگرہ ہی ہند دا پایۂ تخت رہیا۔ سکندر دے بعد اُس دا بیٹا ابراہیم لودھی وڈا بے ہمت نکلیا تے ظلم تے ستم وی بہت کرنے لگا۔ اس لئی فیر سلطنت وچ ابتری ہوئے گئی تے انجام ایہ ہويا کہ ہند توں افغاناں دی سلطنت جاندی رہی ۔ اس دی کیفیت ایہ اے کہ ابراہیم لودھی دے بعض امرا نے جو اس توں بیزارسن ۔ بابر نوں جو امیر تیمور دی پنجويں پشت وچ وسط ایشیا دے مغلاں تے ترکاں دا اک وڈا مشہور چغتائی سردار سی تے کابل وچ حکمرانی کردا سی، لکھ بھیجیا کہ آپ ہند اُتے فوج کشی کر کے اس ملک نوں تسخیر کر لیجیے۔ چنانچہ بابر نے ۱۵۲۴ء وچ کابل توں آکے لاہور اُتے تسلط کيتا تے فیر دو سال بعد ۱۵۲۶ء وچ پانی پت دے میدان اُتے اک مشہور معردے ميں ابراہیم لودھی نوں شکست دتی۔ ایہ پانی پت دی اول لڑائی کہلاندی اے۔ اس دا ایہ نتیجہ ہويا کہ ہندوستان سلاطین افغانیہ دے ہتھ توں نکل کے سلاطین مغلیہ دے قبضے وچ چلی گئی۔
سلطنت دہلی دی ہمسر حکومتاں دا حال
سودھوہم پہلے اشارۃ ذکر کر چکے نيں کہ دہلی دے خاندان افغانیہ وچ بعض بادشاہ ایداں دے بے حقیقت ہوئے نيں کہ اُنہاں دے عہد وچ کئی جگہ مسلماناں دی تے خود مختار سلطنتاں قائم ہوئے گئياں ۔ انہاں وچوں دکن دی سلطنت برہمنی وڈی مشہور سی۔ اس دا بانی اک افغان سردار ظفر خان نامی گزریا اے۔ جو محمد تغلق دے عہد وچ سی۔ دہلی توں جو حاکم فوج لے کے ظفر خان توں لڑنے گئے سن ۔ اُنہاں سب نوں اس نے مغلوب کيتا تے گلبرگہ دا اپنا تخت گاہ بنا کے سلطنت دکن دا خودسر بادشاہ بن گیا۔ ظفر خان اصل وچ گنگو ناں اک برہمن دا غلام سی ۔ گنگو اُس اُتے وڈی مہربانی کردا سی تے اُس نے پہلے ہی توں کہہ دتا سی کہ تاں وڈا صاحبِ نصیب ہوئے گا۔ غرض جدوں ظفر خان نے عروج پھڑیا تاں اپنے پُرانے مہربان آقا دی یادگار وچ اپنا لقب سلطنا علائوالدین حسن گنگو برہمنی رکھیا تے ايسے وجہ توں اُس دا خاندان تاریخاں وچ خاندان برہمنی دے ناں توں مشہور اے۔ اس خاندان دے اٹھارہ بادشاہ دکن دے تخت اُتے بیٹھے تے ۱۳۴۷ء توں لے کے ڈیڑھ سو برس توں زیادہ عرصے تک یعنی ۱۵۲۶ء تک حکمراں رہے۔ جس سال پانی پت دی اول لڑائی دے باعث ہندوستان وچ سلطنت دہلی دے خاندان افغانیہ دا خاتمہ ہويا اُسی سال دکن وچ برہمنی خاندان دا وی چراغ گُل ہوئے گیا۔ مگر اس سلطنت دا زوال اس توں پیشتر ہی شروع ہوئے گیا سی تے اس دی تباہی توں نويں نويں خود سر ریاستاں رفتہ رفتہ قائم ہُندی جاندیاں سن۔ آخر ایتھے تک نوبت پہنچی کہ اُس دی جگہ دکن وچ پنج وڈی وڈی خود مختار ریاستاں قائم ہوئے گئياں تے جدوں تک کہ دلّی دے بادشاہانِ مغلیہ نے انہاں سب نوں فتح نہ کر ليا برابر حکمرانی کردیاں رہیاں۔ انہاں پنجاں سلطنتاں دی کیفیت ایہ اے۔
اول سلطنت عادل شاہیہ جس دی بنیاد ۱۴۸۹ء وچ عادل شاہ نے پائی سی۔ اس دا پایۂ تخت بیجا پور سی۔ ایتھے دے بادشاہاں دی مرہٹاں تے مغلاں توں کئی بار لڑائی ہوئی تے آخر ۱۶۸۶ء وچ اورنگزیب نے اس سلطنت دا نقش مٹا دتا۔
دوم سلطنت نظام شاہیہ جس دا بانی اک شخص ملک احمد نامی سی۔ جو ۱۴۸۷ء وچ خود مختار بن بیٹھیا سی ۔اُس دا دارا لسلطنت احمد نگر سی۔ چاند بی بی نے جو ایتھے دے شاہی خاندان وچ اک وڈی دلاور عورت گزری اے۔ اس سلطنت نوں اکبر بادشاہ دی فوج توں مدت تک بچایا تے جدوں تک اس دے دم وچ دم رہیا ، اکبر دی فوج اُس نوں فتح نہ کر سکی۔ ملک عنبر وی ايسے سلطنت دا اک وڈا منتظیم تے بہادر سردار سی۔ ۱۶۳۷ء وچ شاہجہان نے اسنوں فتح کر کے اپنی سلطنت وچ ملیا لیا۔
سوم سلطنت قطب شاہیہ۔ جا دا بانی اک شخص قطب الملک نامی گزریا اے۔ اس دا آغاز ۱۵۱۲ء وچ ہويا تے گولکنڈہ اُس دا تخت گاہ قرار پایا۔ ایہ سلطنت دکن دے مشرقی حصے وچ سی۔ تے ۱۶۸۷ء وچ اورنگزیب دے ہتھ توں تباہ ہوئی۔
چہارم سلطنت عماد شاہیہ واقع ملک برار جس دا راجگڑھ ایلچ پور سی۔ اسنوں بادشاہ احمد نگر نے ۱۵۷۴ء وچ فتح کر کے اپنی سلطنت وچ شامل کے لیا۔
پنجم سلطنت برید شاہیہ جو بیدر وچ سی۔
ریاست بجے نگر
سودھومحمد تغلق دے عہد وچ جس طرح ظفر خان نے دکن وچ سلطنت برہمنی دی بنیاد پائی۔ اُسی طرح اک راجہ نے ۱۳۳۶ء وچ ریاست بجے نگر قائم کيتی۔ اسنوں بعض اوقات سلطنت برسنگھ وی کہندے سن تے اُس دا علاقہ اوہ سی جو ہن مدراس احاطہ کہلاندا اے۔ انجام کار ایتھے دے راجہ نوں جس دا ناں رام راجہ سی۔ بیجاپور تے احمد نگر تے گولکنڈہ تے بیدر دے مسلمان بادشاہاں نے باہم ایکا کر کے تلی کوٹ اُتے جو دریائے کرشنا اُتے واقع اے۔ ۱۵۶۵ء وچ شکست دتی تے اُس دے راج نوں غارت کر دتا تے لڑائی دے بعد بیچارے بُڈھے راجہ نوں پھڑ کر بیدردی توں مار ڈالیا تے ہور تے وی بہت ساریاں بے رحمیاں کيتياں۔ اس دے بعد رام راجہ دے بھائی نے چندر گری وچ جو مدراس توں شمال مغرب دی طرف ستر میل دے فاصلے اُتے اے۔ اپنے قدم جمائے۔ ایہ اوہی راجہ اے۔ جس نے ۱۶۴۰ء وچ انگریزاں نوں اوہ زمین عطا کيتی جتھے ہن شہر مدراس واقع اے۔
بادشاہان بنگالہ
سودھوخاندان تغلق دے زمانے وچ جس طرح دکن دے اندر ایہ خود مختار ریاستاں قائم ہوئے گئی سن۔ اُسی طرح بنگالے وچ وی شمس الدین الیاس نے جو حاجی الیاس دے ناں توں مشہور اے۔ خود سری اختیار کر لئی سی۔ اس اُتے فیروز تغلق بادشاہ دہلی نے ۱۳۵۳ء وچ اس دے مقابلے نوں فوج بھیجی ۔ جس نے پنڈوہ دے نیڑے مقام ایکدالہ وچ حاجی الیاسنوں گھیر لیا۔ مگر کچھ کامیابی نہ ہوئی۔ آخر بادشاہی فوج نوں اُلٹا ہٹنا پيا تے حاجی الیاس بنگالے دا خود مختار بادشاہ بن گیا۔ اس دا خاندان اوتھے کوئی سو برس توں زیادہ برابر حکمراں رہیا۔ اس وچ اک دفعہ کچھ عرصے تک ہندوآں دا وی دور دورہ ہوئے گیا سی۔ ہندوآں دی حکومت دا بانی راجہ گنیش سی۔ جس نوں مسلمان مؤرخاں نے کنس لکھیا اے۔ اس خاندان دا پایۂ تخت دیناج پور سی۔ بنگالے وچ اس دے بعد حبشی غلاماں دا یاک خاندان فرماں روا رہیا فیر اس دے بعد ۱۴۸۹ء وچ سید سلطان علائوالدین نے اپنا سکہ بٹھایا۔ اس نے حسین شاہ والیٔ جونپور نوں جو بہلول لودھی بادشاہ دہلی توں شکست کھا کر بھجیا سی۔ اپنے ہاں پناہ دی۔ اس اُتے بادشاہ دہلی توں بگاڑ ہويا تے آخر علائوالدین نوں سکندر لودھی توں صلح کرنی پئی۔علائوالدین دے بعد اس دے دو بیٹےآں نے سلطنت کيتی۔ انہاں وچوں اخیر بادشاہ یعنی محمود شاہ نوں شیر شاہ نے ۱۵۳۸ء وچ ایتھے توں کڈ دتا۔ مگر اس دے بعد ہمایوں نے فیر اُس نوں تخت اُتے بٹھا دتا۔ لیکن اوہ اس دے چند ہی روزبعد مر گیا۔ تے فیر شیر شاہ نے اوتھے دی حکومت سنبھال لئی۔ چنانچہ اُس دا خاندان ۱۵۶۴ء تک حکمراں رہیا۔ اس دے بعد سلیمان شاہ جو افغاناں دے قبیلۂ کرارانی وچوں سی۔ تخت اُتے بیٹھیا تے جدوں اکبر دا سردار منعم خان ادھر آیا تاں سلیمان شاہ نے اس توں صلح کر لئی۔ مگر اُس دے بیٹے دائود نے فوج شاہی دا مقابلہ کيتا تے آخر کار مغلوب ہويا۔
خواجہ جتھے جو محمود تغلق بادشاہ دہلی دا وزیر سی۔ ملک الشرق دے خطاب توں ممتاز ہوئے کے حاکم جونپور مقرر ہويا سی۔ مگر ہوئے ۱۳۹۳ء وچ خود مختار بادشاہ بن گیا تے جونپور دی زبردست سلطنت دا بانی ہويا۔ ایتھے دے بادشاہاں دا دربار تزک تے شان تے علماء تے فضلا دی قدر دانی دے باب وچ بہت مشہور سی۔ آخر کار اس سلطنت نوں بہلول لودھی نے ۱۴۷۴ء وچ فتح کر ليا۔ مالوہ تے گجرات دے شاہی خاندان وی خاندان تغلق دے اخیر سلاطین دے ضعف تے کم ہمتی دے باعث پیدا ہوئے گئے سن ۔ فیر مالوے دے علاقے نوں گجرات دے مشہور بادشاہ بہادر شاہ نے ۱۵۳۱ء وچ فتح کر ليا۔ مگر اوہ پرتگیزاں دے ہتھ توں ماریا گیا تے گجرات نوں ۱۵۷۱ وچ اکبر نے فتح کر کے اپنی سلطنت وچ شامل کے لیا۔
سلطنتِ اسلام کادوسرا زمانہ۔ سلطنت مغلیہ دا حال
سودھوظہیر الدین بابر بادشاہ
سودھو۱۵۲۶ء توں ۱۵۳۰ء تک ۱- بابر بادشاہ
اُتے بیان ہوئے چکيا اے کہ بابر امیر تیمور دی اولاد تے مغلاں دی قوم چغتائی وچوں سی۔ اس نے وی تیمور دی طرح اپنے سوانح عمری آپ لکھے نيں۔ اس کتاب دا ناں تزک بابری اے تے اس وچ بابر نے اپنا حال صاف صاف اورصحیح صحیح بیان کيتا اے۔
بابر ۱۴۸۳ء وچ پیدا ہويا تے تقریباً چالیس سال دی عمر تک وسط ایشیا ہی دے لڑائی جھگڑےآں وچ مصروف رہیا۔ اس عرصے وچ اُس نے زمانے دے بوہت سارے انقلاب دیکھے تے بہت کچھ کھکیڑ اُٹھائی۔ اس دی سر گزشت وڈی عجیب اے۔ کدی تاں اوہ ایسا مظفر تے منصور ہُندا سی کہ اُس دی حکومت دور دراز تک پھیل جاندی سی۔ تے کدی ایسا پست تے مغلوب ہوئے جاندا سی کہ بھاگنے تک نوں وی رستہ نہ ملدا سی۔ مگر ہوئے اولواعزم تے بہادر اس بلا دا سی کہ خوف تے ہراش کدی اس دے پاس نہ پھٹکتا سی۔ مصیبت دے زمانے وچ ایوب دی طرح صابر رہندا سی۔ اپنے ارادےآں وچ وڈا مستقل سی۔ تے ناکامی دی حالت وچ ہمت نہ ہاردا سی۔ اُس دے واقعات وچ لکھیا اے کہ جدوں اوہ فتحمند ہُندا سی تاں ایہ کہیا کردا سی کہ اے خدا! ایہ فتح کچھ میری بہادری یا لیاقت توں نئيں ہوئی بلکہ صرف تیری مہربانی توں حاصل ہوئی اے۔ چنانچہ ایہی کلمات اس خدا پرست تے جوانمرد بادشاہ نے پانی پت دی مشہور لڑائی فتح کر کے اپنی بولی توں کہے۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ايسے لائق سی کہ اُس نوں ایسی فتح حاصل ہوئے۔
اس وڈی فتح توں بابر دا صرف دہلی تے آگرے اُتے تسلط ہوئے گیا ۔ کیونجے ابراہیم لودھی دی عملداری اس وقت اِنّی ہی سی۔ مگر شاہزادہ ہمایوں فوراً مشرق دی طرف ودھیا تے اُس نے جونپور تک سارا ملک تسخیر کر ليا۔ اس دے اک برس بعد ۱۵۲۷ء وچ راجپوتاں نے وڈے بہادر رانا سانگا مہارانائے میواڑ دے ماتحت جمع ہوئے کے مغلاں نوں ہند توں نکالنے تے فیر سلطنت ہنود قائم کرنے دا مصمم ارادہ کيتا۔ میدنی رائے والیٔ چندیری تے راجگان مارواڑ وجے پور اس معردے ميں مہا رانائے میواڑ دے نال سن ۔ مگر بابر نے فتح پور سیکری دے نیڑے انہاں سب نوں شکست فاش دتی تے فیر چندیری دے سنگین قلعے پرہلیا کے دے اُس نوں فتح کر ليا۔ چندیری وچ راجپوت وڈی بہادری توں لڑے تے اک اک نے میدان وچ لڑ کر جان دی۔ اس معرکے توں سلطنت مغلیہ ہند وچ مستحکم ہوئے گئی تے ايسے سال بنگالہ تے بہار اُتے وی بابر دا تسلط ہوئے گیا۔
بابر دی وفات
سودھوبابر دی وفات دا حال وڈا عجیب تے غریب اے ۔ لکھیا اے کہ اُس دا وڈا بیٹا ہمایوں سخت بیمار تھا۔اور بابر نے اک مشہور ایشیائی رسم دے موافق اُس دے لئی اپنی جان تصدق کرنی چاہی۔ چنانچہ اوہ تن بار اپنے بیمار فرزند دے پلنگ دے گرد پھرا تے صدق دل توں دعا منگی۔ کہ اس دی بیماری مینوں لگ جائے۔ اس دے بعد اُس نوں کامل یقین ہوئے گیا کہ میری دعا قبول ہوئے گئی تے اس نے بآواز بلند کہیا کہ ہمایوں دی بیماری مجھ وچ آگئی ۔ تعجب دی گل ایہ اے کہ درحقیقت ہمایوں اُس وقت توں چنگا ہُندا گیا تے بابر دا حال آناً فاناً بگڑدا گیا۔ مگر اس دی صحت وچ پہلے توں وی کچھ فتور سی۔ آخریہ ہويا کہ اپنے بچےآں تے وزیراں نوں ایہ نصیحت کردے کردے کہ تسيں ہمیشہ اتفاق تے محبت توں رہنا ۲۶ دسمبر ۱۵۳۰ء نوں رحلت کر گیا۔ اس دا جنازہ کابل وچ لے جا کے دفن کيتا گیا تے اس اُتے اک خوشنما مقبرہ بنایا گیا۔
بابر دی خصلت
سودھوبابر دے ناں اُتے اک ایہ دھبا اے کہ اوہ اپنے دشمناں دے نال وڈی بے رحمی توں پیش آندا سی۔ مگر اوہ وڈا بہادر، صابر تے عالی حوصلہ سی۔ تے فن محاربہ وچ اُس نوں خوب مہارت سی۔ تاریخاں وچ اس دے کئی قصے ایداں دے لکھے نيں۔ جنہاں توں اس دی کمال ایمانداری تے معدلت گستری ثابت ہُندی اے۔ منجملہ اکے اک ایہ اے کہ اک دفعہ چین دے ملک توں اک وڈا مالدار قافلہ آندے آندے اس دے علاقے وچ پہاڑاں دی برف دے اندر غارت ہوئے گیا۔ اس اُتے بابر نے حکم دتا کہ اُ س دا سارا مال تے اسباب جمع کيتا جائے تے چین وچ آدمی بھیج کر اشتہار دلوایا کہ جو کوئی اس مال دا والی وارث ہوئے ۔ آکے لے جائے۔ دو برس بعد مال تے اسباب دے وارث بابر دے دربار وچ حاضر ہوئے۔ بابر نے وڈے تکلف دے نال اُنہاں دی خاطر تواضع کيتی تے اُنہاں دا سارا مال تے اسباب اُنہاں دے حوالے کے دتا۔
خاندان تیموریہ دا شجرۂ نسب
سودھواس وچ جو عدد خطوط وحدانی وچ لکھے نيں اوہ بادشاہان مغلیہ دے سلسلۂ تخت نشینی دے نمبر نيں۔
- امیر تیمور
- سلطان محمد مرزا
- سلطان ابو سعید مرزا
- عمر شیخ مرزا
- ظہیرا لدین بابر جو خاندان مغلیہ دا پہلا بادشاہ ہويا (۱)
- ہمایوں (۲)
- اکبر (۳)
- شاہزادہ سلیم جو پِچھے جہانگیر کہلایا (۴)
- شاہزادہ خُرم جو پِچھے شاہجہان دے ناں توں ملقب ہويا (۵)
- اورنگزیب یعنی عالمگیر اول (۶)
- شاہزادہ معظم جو پِچھے بہادر شاہ یا شاہ عالم اول دے ناں توں ملقب ہويا (۷)
- جہاندار شاہ (۸) عظیم الشان رفیع الشان محمد اختر
- عالمگیر ثانی (۱۴) فرخ سیر (۹) رفیع الدولہ رفیع الدرجات روشن اختر محمد شاہ
- عالی گوہر یعنی (۱۱) (۱۰) (۱۲)
- شاہ عالم ثانی (۱۵) احمد شاہ (۱۳)
نصیر الدین ہمایوں بادشاہ
سودھو۱۵۳۰ء توں ۱۵۵۶ء تک
۱- ہمایوں
ہمایوں بادشاہ اثنائے فرماں روائی وچ تخمیناً سولہ برس سلطنت توں خارج رہیا تے اس عرصے وچ سور خاندان دے پٹھان ہند وچ حکومت کردے رہے۔ بابر دی وفات دے بعد جدوں ہمایوں تخت اُتے بیٹھیا تاں اُس نے اپنی نادانی یا مروت تے عالی حوصلگی توں عمدہ عمدہ علاقے جو جری سپاہیاں دی کان سن ۔ اپنے بھائیاں نوں دے دتے تے اپنے باپ دا نواں فتح کیہ ہویا ملک اپنے پاس رکھیا۔
فتح گجرات
سودھوہمایوں نوں اول لڑائی بہادر شاہ والیٔ گجرات توں پیش آئی۔ اس جنگ وچ اس نے خوب ہی شجاعت تے جوانمردی دی داد دی۔ کیونجے چمپانیر جداں مضبوط قلعے اُتے جتھے بہادر شاہ دا خزانہ جمع سی کل تن سو سپاہیاں دے نال سیڑھیاں لگیا کر چڑھ گیا تے اُس نوں فتح کر ليا۔
ہمایوں دی شیر شاہ توں لڑائی
سودھواس لڑائی دے بعد ہمایوں نے ارادہ کيتا کہ شیر شاہ سوری نوں جو چند روز توں بنگالے دا ملک دبا بیٹھیا سی۔ اوتھے توں کڈ دے۔ مگر ایہ لڑائی ہمایوں دے حق وچ وڈی زبون ہوئی۔ بادشاہ نے اول تاں شہر گور دارالخلافۂ بنگالہ اُتے تسلط کر ليا۔ لیکن پِچھے شیر شاہ نے عہد تے پیمان دے باب وچ کچھ خط تے کتابت کر کے جھٹ دھوکے توں اُس نوں آدبایا۔ اس وقت جے ہمایوں اپنے گھوڑے اُتے سوار ہوئے دریائے گنگ وچ نہ اتر جاندا تاں دشمن دے قبضے وچ آہی چکيا سی۔ فیر دریا وچ ڈوبتے ڈوبتے ایويں بچا کہ اک بہشتی نے جھٹ پٹ آن کر اسنوں سنبھال لیا تے صحیح سلامت دریا پار اُتار دتا۔ اوتھے توں بھج کر اوہ آگرے آیا۔ تے اُس دے بھائی جو پہلے اُس دے دشمن سن ۔ ہن مددگار تے خیر خواہ بن گئے تے سب نے متفق ہوئے کے اک وڈی فوج تیار کيتی ۔ مگر ہمایوں نوں فیر قنوج دے پاس شکست فاش ہوئی تے ہن ناچار اُس نوں ہند توں بھاگنا پيا۔ چنانچہ بہت ساریاں صعوبتاں اُٹھا کر اوہ سندھ توں ہُندا ہواایران پہنچیا۔ طہما سپ شاہ صفوی والیٔ ایران اول تاں اس دے نال کچھ اچھی طرح پیش نہ آیا ۔ کیونجے ہمایوں تے اُس دی اکثر مسلمان رعایا سُنی سی تے شاہ ایران تے اس دی رعایا شیعہ۔ اس لے شاہِ ایران ایہ چاہندا سی کہ ہمایوں وی شیعہ مذہب اختیار کر لے ۔ مگر انجام کار شاہ طہماسپ نے دس ہزار سوار ہمایوں دے نال کر دتے تے اس فوج توں اس نے اپنا ملک فیر فتح کر کے دہلی تے آگرے اُتے تسلط کر ليا۔
شیر شاہ بانیٔ خاندان سور
سودھوشیر شاہ قوم افغان دا اک وڈا بہادر سپاہی سی تے اپنی دانائی تے شجاعت دی بدولت رفتہ رفتہ عروج پھڑ کر بنگالے دا بادشاہ ہوئے گیا سی ۔ مگر افسوس اے کہ اُس نے اُسی زمانے وچ کئی بار دغا بازی کر کے اپنے ناں نوں بٹا لگایا۔ جدوں شیر شاہ نے۱۵۴۰ء وچ قنوج دے نیڑے ہمایوں اُتے فتح پائی تاں سارے ہندوستان دا بادشاہ ہوئے گیا تے پنج برس وچ وڈی دانشمندی تے خیر اندیشیسے سلطنت کردا رہیا۔ اس نے بنگالے توں لے کے دریائے سندھ تک اک سڑک بنوائی تے اس دی ہر اک منزل اُتے مسافراں دے آرام دے لئی سراواں بنواواں۔ تے ڈیڑھ ڈیڑھ میل دے فاصلے اُتے کوئاں کھدوائے۔ حقیقت ایہ اے کہ جے اُس دی اولاد وی شجاعت تے دانائی وچ اُس دی مانند ہُندی تاں ہمایوں نوں دلّی دا تخت فیر شاید ہی نصیب ہُندا۔ مگر سلیم شاہ ابن شیر شاہ دے بعد جو شیر شاہ دا بھتیجا محمد عادل شاہ سلیم شاہ دے صغیر سن بیٹے نوں قتل دے کے تخت نشین ہويا اوہ نالائق تے ظالم سی ۔ اس لئی اُسی دے خاندان دے لوک اس توں منحرف ہوئے گئے۔ چنانچہ ابراہیم سوری نے اُس توں دہلی تے آگرہ کھو لیا تے آپ بادشاہ بن بیٹھیا۔ فیر چند روز بعد شیر شاہ دے دوسرے بھتیجے سکندر نے تخت پرقبضہ کر ليا۔ غرض ایہی باعث سی کہ جدوں ۱۵۵۶ء وچ ہمایوں فارس دی فوج دے کر ہند وچ فیر آیا تاں اُس نے اپنے وفادار سردار بیرم خان دی مدد توں سکندر نوں بھگا دتا تے دہلی تے آگرہ دونو اُتے تسلط کر ليا۔ اس طرح سلطنت تاں ہمایوں دے ہتھ لگ گئی۔ مگر حالے خرخشہ نئيں مٹا۔ کیونجے ادھر تاں سکندر فوج لئی شمالی پہاڑاں دی تلیٹی وچ منڈلاندا پھردا سی تے اُدھر عادل شاہ دا بہادر تے ہوشیار وزیر ہیموںبنگالے دی سرحد اُتے لڑنے نوں مستعد کھڑا سی۔ غرض سلطنت دی ایہی کیفیت سی کہ ہمایوں نے چھ مہینے بعد اک مکان توں ڈگ کے وفات پائی۔
جلال الدین اکبر بادشاہ
سودھو۱۵۵۶ء توں ۱۶۰۵ء تک
اکبر دی اوائل عمر
سودھواکبر بادشاہان مغلیہ وچوں تیسرا بادشاہ سی۔ اس دے عہد وچ سارے شمالی ہند تے ہور دکن دے اک حصے وچ سلطنت مغلیہ دا تسلط ہوئے گیا سی۔ اکبر ۱۵۴۲ء وچ سندھ دے ریگستان وچ امر کوٹ دے مقام اُتے اُس وقت پیدا ہواتھا جدوں اُس دا باپ ہمایوں شیر شاہ دے ہتھ توں بھاگتا پھردا سی تے حالے بچہ ہی سا سی کہ ۱۵۴۳ء وچ اپنے چچا مرزا کامران والیٔ قندھار دے ہتھ آگیا تے ۱۵۵۵ء تک اُس دی حفاظت وچ رہیا۔ اس وقت اکبر اپنی انّا جی جی انگہ تے اُس دے خاوند انگہ خاں دے سپرد سی۔ وڈا ہوئے کے اوہ انہاں دونے دے نال ہمیشہ وڈی محبت کرتارہیا۔ اکبر دی تخت نشینی توں چند سال بعد اک امیر مسمیٰ ادہم خاں نے انگہ خاں نوں محل شاہی وچ خنجر توں مار ڈالیا۔ اکبر اُس وقت محل وچ پيا سوندا تھا۔مگر شورو غل توں اُس دی اکھ کھل گئی تے اوہ فوراً باہر نکل آیا۔ ادہم خاں اُس دے نال وی گستاخی توں پیش آنا چاہندا سی مگر اُس نے ودھ کے ادہم خاں دے چہرے اُتے اک ایسا مُکا لگایا کہ اوہ چکر کھا کر گر پڑااوراُسی وقت لوکاں نے اُس دی مشکاں کس لاں۔ فیر حکم ہويا کہ اُس نوں قلعے دے کنگرے اُتے توں سرنگاں گرا دتیاں اکبر نے اپنے کوکہ مرزا عزیز نوں کلتاش نوں اعلیٰ درجے اُتے سرفراز فرمایا تے خان اعظم اُس نوں خطاب دتا۔ ایہ شخص اکبر تے جہانگیر دے عہد وچ فوج دا اک وڈا سپہ سالار رہیا۔ مگر چونکہ بیباک بہت سی۔ اس لئی اکبر اس توں اکثر ناراض ہوئے جایا کردا سی۔ لیکن کدی سزا نہ دیندا سی۔ بلکہ ایہ کہہ کے در گزر کردا سی کہ کیہ کراں میرے تے عزیز دے درمیان اک دود دا دریا واقع اے جس توں گزرنا مینوں محال اے۔
ہمایوں دی وفات دے وقت اکبر تیرہ برس تے چار مہینے دا سی۔ اُس وقت اُس نوں تے اُس دے اتالیق بیرم خان نوں عادل شاہ تے سکندر سوری دی افواج افغانی توں مقابلہ پیش آیا۔
بیرم خاں
سودھوبیرم خان قوم دا ترک تے مذہب دا شیعہ سی تے تریخ ہند وچ وڈا مشہور تے معروف ہويا اے۔ جدوں ہمایوں اپنی سلطنت توں خارج ہوئے کے آوارہ دشت اوبار سی۔ اُس وقت بیرم خاں نے وڈی وفاداری توں اُس دا نال دتا تے جدوں اوہ ہمایوں دے نال ایران پہنچیا تاں شاہ ایران نے اُس نوں خطاب خانی عطا کيتا۔ اُس دے رفیقاں وچوں اک شخص ابوالقاسم نامی حاکم گوالیار دی وفاداری تے جاں نثاری دا اک قصہ مشہور اے۔ کہندے نيں کہ جدوں بیرم خان شیر شاہ توں بچنے نوں گجرات دی طرف بھجیا جاندا سی اُس وقت اوہ رستے وچ دشمناں دے ہتھ پڑگیا۔ ابوالقاسم نال تھاا ور اوہ وڈا شکیل تے وجیہ جوان سی۔ دشمن سمجھے کہ بیرم خاں ایہی اے۔ مگر بیرم خان نے جھٹ اگے ودھ کے کہیا کہ نئيں بیرم وچ ہاں ۔اس اُتے ابوالقاسم بولا کہ ایہ غلط کہندا اے ۔ بیرم میرا ہی ناں اے تے ایہ میرا اک خدمتگار اے، مگر چونکہ وڈا دل چلا تے وفا دار اے ۔ اس لئی میرے واسطے جان دینے نوں تیار اے۔ غرض اس حیلے توں اُس نے اپنے مربی نوں بچا لیا۔اور آپ اس دے عوض جان دے دی۔ اس طرح بیرم چھُٹ کر بادشاہ گجرات دے پاس پہنچااور فیر اوتھے توں ایران چلا گیا۔
بیرم خان فن سپاہگری وچ خوب ماہر تے وڈا صاحب لیاقت سی تے ایہ کہنا بیجا نئيں اے کہ ہمایوںکو ہندوستان دی سلطنت ايسے جوانمرد دی بدولت فیر نصیب ہوئی۔ بیرم خان نے افغانی حاکماں دی سپاہکو اول مرتبہ ماچھی واڑہ اُتے وڈی زک دی۔ فیر ہمایوں نے اپنے مرنے توں کچھ پہلے اسنوں اکبر دا اتالیق مقرر کر کے دوناں نوں سکندر سوری دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ جدوں ہمایوں مر گیا تے اکبر تخت نشین ہويا تاں بیرم نوں خان بابا خطاب مال تے بادشاہ نابالغ دی طرف توں نائب السلطنت ہويا ۔ فیر جس وقت اول ہیماں توں تے بعدماں سکندر سوری توں مقابلہ آکے پيا ۔ اُس وقت وی بیرم خان فوج شاہی دا سپہ سالار تھا۔
ہیماں
سودھوہیماں بے دھڑک دلّی دی طرف ودھیا تے اکبر دی فوج دا جو دستہ تردی بیگ دے ماتحت سی۔ اُس نوں شکست دتی۔ اس اُتے بیرم خان نے تردی بیگ نوں اس قصور اُتے مروا ڈالیا کہ اُس نے بے سوچے سمجھے کیوں ہیماں اُتے حملہ کيتا۔ اس سیاست توں سارے عمائد چغتائی جو تردی بیگ دے اسيں قوم تے ہم مذہب سن ۔ بیرم خان دے دشمن ہوئے گئے۔ کیونجے اوہ قوم دا تر تے مذہب دا شیعہ تھااور تردی بیگ چغتائی تے سنی سی۔ اس دے بعد بیرم فوراً کمر بنھ کر ہیماں توں لڑنے نوں تیار ہوئے گیا۔
چنانچہ ۵ نومبر ۱۵۵۶ء نوں پانی پت اُتے بیرم دی فوج دے ہر اول نے خان زماں دے ماتحت عادل شاہ دی فوج توں جس دا حاکم ہیماں سی۔ بری بہادری دے نال لڑ کر ہیماں نوں شکست دتی۔ اس لڑائی وچ ہیماں اسیر ہوئے گیا تے بیرم نے اسنوں اپنے ہتھ توں قتل کيتا۔ ایہ پانی پت دی دوسری لڑائی کہلاندی اے تے اس توں سلطنت مغلیہ استقلال دے نال ہند وچ قائم ہوئے گئی۔ کیونجے چند روز بعد سکندر سوری نے خود اکبر دی اطاعت قبول کر لئی تے اُس دی جاں بخشی ہوئی۔
بیرم خان دی معزولی
سودھوبیرم خاں دے دلیرانہ انتظام تے لیاقت نبرد آزمائی دے باعث سلطنت دا کم بہت اچھی طرح انجام پاندا رہیا۔ مگر اُس نے منصب اتالیقی دی حیثیت توں سختی تے نخوت نوں کم فرمایا۔ اس لئی سارے اُمرا اس توں برگشتہ ہوئے گئے تے انہاں نے اکبر نوں جس دی عمر اُس وقت اٹھارہ برس دی سی۔ ایہ سمجھایا کہ آپ خود عنان السلطنت اپنے ہتھ وچ لاں۔ غرض جدوں بیرم نے دیکھیا کہ ہن حکومت ہتھ توں چلی تاں اُس نے بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا۔ مگر زک پائی تے بادشاہ دے پائاں اُتے آکے گر پيا۔ اس اُتے بادشاہ وڈی مروت تے مہربانی توں اس دے نال پیش آیا۔اُس نے بعد بیرم دنیا توں کنارہ کے دے حج دے لئی مکے نوں روانہ ہويا۔ مگر گجرات وچ اک شخص نے اُس نوں مار ڈالیا۔
بیرم خاں دے بعد بادشاہ نوں سلطنت دا انتظام اپنے آپ کرنا پيا۔ تے ہن اوہ نہایت دلیری ، دانشمندی تے لیاقت دے نال اپنی سلطنت دے استحکام دی طرف متوجہ ہويا تے اپنی زندگی وچ سارے ہندوستان تے کشمیر تے قندھار اوردکن دے اک حصے اُتے وی قرار واقعی تسلط بٹھا لیا تے نہایت دبدبے تے جلال دے نال سلطنت دی ۔
اکبر دی فتوحات
سودھواول تاں اکبر نوں اپنے ہی امیراں دی بغاوت دفع کرنی پئی۔ جنہاں دا سرغنہ اوہی خان زمان سی۔ جس نے پانی پت دی لڑائی فتح دی سی۔ جدوں ایہ بغاوت رفع ہوئے گئی تواُس نے چتوڑ، گجرات، بہار، بنگالہ ، اڑیسہ، کشمیر ، سندھ ، قندھار، احمد نگر،خاندیس تے برار دے اک حصے نوں اک اک کر کے فتح کيتا۔ اکبر ہمیشہ اس مصلحت اُتے کار بند رہیا کہ جدوں کوئی دشمن مغلوب ہُندا تاں اُس دے نال عنایت تے مروت توں پیش آندا۔ بلکہ چنگا سلوک کردا ۔ چنانچہ جو راجہ تے بادشاہ لڑائی وچ مغلوب ہوئے جاندے سن ۔ اُنہاں نوں اوہ عموماً اپنے دربار دے امیراں تے فوج دے افسراں وچ داخل کر ليا کردا سی۔ اس طرح ہند دے بوہت سارے راجا تے بادشاہ تے خاص کر جے پور تے جودھ پور دے راجپوت اس دے وڈے احسان مند تے جاں نثار بن گئے۔ انہاں سب وڈی وڈی فتوحات دا مفصل بیان حد توں زیادہ طویل اے۔ اس لئی صرف تن واقعات خلاصے دے طورپر لکھے جاندے نيں۔
- اول: راجپوتاں دے نال اکبر دا سلوک
- دوم: اکبر دا بنگالے نوں فتح کرنا۔
- سوم: ریاست احمد نگر دی مشہور تے معروف بیگم چاندبی بی توں اکبر دی لڑائیاں
راجپوتاں دے نال اکبر دا سلوک
سودھواس وقت امبیریعنی جے پور دا فرماں روا راجہ بہاری مل سی۔ جس نوں اکبر نے انجام کار مغلوب کيتا تے فیر اُس دی بیٹی نال شادی کيتی۔ اس دے بعد اکبر دے وڈے بیٹے شاہزادہ سلیم (جہانگیر )کی شادی ايسے خاندان دی اک ہور لڑکی نال ہوئی۔ غرض راجپوتاں وچ اول ايسے راجہ نے مغلاں توں ایسی رشتہ داری دا سلسلہ قائم کيتا۔ راجہ بہاری مل دا بیٹا راجہ بھگوانداس اس عہد دے اہل دربار وچ اک نہایت ممتاز امیر سی۔ کیونجے اکبر نے اسنوں امیرا لامراء دا خطاب عطا کيتا تے پنجاب دا حاکم مقرر کر دتا سی تے اُس دا بیٹا راجہ مان سنگھ جو بادشاہ دے ہاں نہایت عمدہ سپہ سالاراں وچوں سی۔ منصب ہفت ہزاری اُتے سرفراز سی۔ ایہ منصب اکبر دی سلطنت وچ امرا دے لئی سب توں اعلیٰ سی۔ اس لئی فوج دے جس قدر مسلمان سردار سن اوہ سب راجہ مان سنگھ دے ماتحت سن ۔ اس راجہ توں پنجاب اورکابل وچ اچھی اچھی خدمتاں ظہور وچ آئیاں تے جدوں اوہ بنگالے دی خدمت اُتے مامور ہويا۔ تاں اُس نے اوتھے دا قرار واقعی انتظام تے اوتھے دے افغان سرداراں دی بغاوت دا بخوبی انسداد کيتا۔
رانائے چتوڑ جو ہن رانا ئے اودے پور کہلاندا اے ۔ اودے سنگھ پسر رانا سانگا سی۔ اس ے چتوڑ اُتے اکبر دی وڈی سخت تے خونریز لڑائی ہوئی۔ جس وچ اکبر فتحیاب ہويا۔ اس دے بعد اودے سنگھ دے بیٹے رانا پرتاب سنگھ نے اپنی سلطنت دے اک حصے اُتے ۱۵۸۰ء وچ فیر قبضہ کر ليا تے شہر اودے پور دی بنا پائی۔
جودھ پور یا مارواڑ دا رانا مالدیو سی۔ اُس دی پوتی توں اکبر دے اپنے بیٹے جہانگیر ولیعہد سلطنت دی شادی کيتی تے ایہ ملکہ جودھ بائی دے ناں توں مشہور ہوئی۔ شاہزادہ خرم جو پِچھے شاہجہان دے ناں توں بادشاہ دہلی ہويا اوہ ايسے دے بطن توں سی۔ جہانگیر دی ماں وی راجپوت سی۔ راجہ جے پور تے رانائے جودھ پور نے تاں بادشاہ دے نال رشتہ ناطہ کيتا۔ مگر رانائے اودے پور نے ایسی قرابت توں انکار کيتا۔ بلکہ جنہاں راجپوتاں نے ایسی رشتہ داری منظور دی سی۔ اُنہاں نوں مطعون کيتا۔
تسخیر بنگالہ
سودھوجب اکبر گجرات نوں فتح کر چکيا تاں بہار، بنگالہ تے اوڑینال کيتی تسخیر دی طرف متوجہ ہويا۔ منعم خان جو بیرم خان دی جگہ خانخاناں مقرر ہويا سی تے اکبر دی طرف توں جونپور دا حاکم سی۔ اُس نے بنگالے دے افغان حاکم سلیمان کرارانی توں جبراً اطاعت دا اقرار کرا لیا سی۔ مگر سلیمان دا بیٹا دائود خان منحرف ہوئے گیا۔ اس اُتے اکبر بذات خود فوج لے کے ۱۵۷۴ء وچ اوتھے پہنچیا تے حاجی پور تے پٹنہ فتح کر ليا ۔ فیر اُس نے منعم خان نوں بہار دی حکومت اُتے مامور کرکے حکم دتا کہ جدوں تک بنگالہ فتح نہ ہوئے جائے ، دائود خان دا پِچھا نہ چھڈے ۔راجہ ٹوڈر مل جو صیغۂ مال دا وڈا نامی گرامی حاکم سی۔ اُس اُتے اس مہم دا وڈا دارو مدار سی۔ آخر ایہ ہويا کہ دائود خان نے اوڑیتوں ميں مقام جلیسر دے نیڑے مغل ماڑی اُتے شکست کھا کر اکبر دی اطاعت قبول کيتی تے اس اُتے کٹک دا علاقہ اُسی نوں عطا ہوئے گیا۔
تھوڑے دن بعد دائود خان نے فیر بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا تے بنگالے نوں تاخت تے تاراج کر نا شروع کر دتا۔ منعم خان گور دی آب وہوا دے ناموافق ہونے توں بیمار ہوئے کے مر گیا سی۔ تے اس دی جگہ خان جتھے مقررہويا سی اُس نے تے ٹوڈر مل نے جو اس کم وچ خان جتھے دا نائب سی۔ دائود نوں آک محل اُتے ۱۵۷۶ء وچ شکست دتی تے ایتھے دائود ماریا گیا۔ اس دے بعد خان جتھے نے دائود دی رہی سہی جمیعت نوں ہگلی دے نیڑے ست گائاں اُتے اک ہور شکست دتی تے اپنے مرنے توں پہلے رفتہ رفتہ سالے بنگالے نوں تسخیر کرلیا۔ بنگالے تے بہار دے وڈے وڈے جاگیردارانِ قوم مغل جنہاں نوں صوبجات مفتوحہ وچ سرکار توں زمیناں عطاہوئیاں سن انہاں نے خان جتھے دی وفات دے تھوڑے عرصے بعد اک وڈا بے ڈھب فساد برپا کيتا۔
جاگیرداراں دے اس فساد دی اگ حالے بجھنے نہ پائی سی کہ پٹھاناں نے اوڑیتوں ميں فیر سر اٹھایا تے بنگالے دا اک حصہ تاخت تے تاراج کر ڈالیا۔ آخر جدوں راجہ مان سنگھ انہاں صوبےآں دا حاکم مقرر ہويا تاں اُس نے اس حصے نوں فتح کر کے اک عرصے بعد اوتھے قرار واقعی عمل بٹھایا۔
چاند بی بی سلطانۂ احمد نگر
سودھوریاست احمد نگر وچ ہندو تے حبشی امرا دے باہم جھگڑے قضئے پڑ رہے سن ۔ اس لئی اکبر نے ۱۵۹۵ء وچ اپنے دوسرے بیٹے مراد تے مرزا خان بسر بیرم خان نوں روانہ کيتا کہ ایداں دے وقت وچ احمد نگر اُتے تسلط کر لین۔ اُس وقت ایتھے دا بادشاہ بہاد رنظام شاہ تاں نا بالغ سی تے ریاست دا انتظام اُس دی پھُپھی چاند بی بی دے ہتھ وچ سی۔ اس نے اول تاں اپنے خسر شاہِ بیجا پور توں صلح کيتی تے حبشی امیراں نوں گانٹھا۔ فیر شاہزادہ مراد جو محاصرے اُتے ذور ڈالدا جاندا سی۔ اُس دے ہتھ توں احمد نگر نوں ایسی دانائی تے بہادری توں بچایا کہ سب دنگ رہ گئے۔ اک دفعہ محاصرین نے فصیل شہر وچ شگاف کر ليا تے نیڑے سی کہ محصورین حواس باختہ ہوئے کے شہر نوں حوالے کے دیؤ ۔مگر اِنّے ہی وچ سلطانہ سر توں پائاں تک زرہ بکتر توں آراستہ ہوئے چہرے اُتے نقاب ڈال تلوار ہتھ وچ لے اُس شگاف اُتے آموجود ہوئی تے اس بہادری توں لڑی کہ رات ہُندے ہُندے فوج مغلیہ نوں ہٹا دتا فیر راتوں رات شگاف فصیل نوں بھر کر بالکل تیار کر دتا۔سلطانہ رات بھر اوتھے توں نہ ہلی سی تے صبح نوں فیر دشمن دے مقابلے اُتے مستعدکھڑی سی۔ مگر مرادنے محاصرے توں ہتھ اٹھایا تے باہم صلح ہوئے گئی۔ اس دے بعد ۱۵۹۹ء وچ اکبر بذات خود برہانپور آیا۔ دولت آباد تاں اس توں پہلے ہی فتح ہوئے چکيا سی۔ ہن اکبر نے اپنے تیسرے بیٹھے شاہزادہ دانیال نوں مع میرزا خان دے احمد نگر دا فیر محاصرہ کرنے نوں بھیجیا۔ چاند بی بی اس توں پہلے اپنے نابالغ بھتیجے دے مخالفاں دے ہتھ توں قتل ہوئے چکی سی۔ اس لئی ہن دی دفعہ بادشاہی فوج فتحیاب ہوئی۔ شہر فتح ہوئے گیا۔ اوتھے دے نمکحرام لوک بوہت سارے قتل ہوئے تے بادشاہ نابالغ قید ہوئے گیا۔
اکبر دی وفات
سودھوجب اکبر اُتے ضعف طاری ہونے لگیا تے اک مہلک بیماری اسنوں عارض ہوئے گئی تاں تخت نشینی دے لئی سلطنت وچ وڈی نزاع پیدا ہوئی ۔ بعض دی تاں ایہ رائے سی کہ شاہزادہ سلیم یعنی جہانگیرمالک تخت تے تاج ہوئے تے بعض کہندے سن کہ نئيں بادشاہ دا پوتا خسرو تخت نشاں ہوئے۔ جدوں لوکاں وچ ایہ حیص بیص تے قیل تے قال ہوئے رہی سی تاں بادشاہ نے خود امراء تے اراکین سلطنت دے روبرو اپنی بولی توں فرمایا کہ میرے بعد تخت دا وارث شاہزادہ سلیم دے سوا تے کوئی نئيں۔ تے اس دے تھوڑے عرصے بعد جاںبحق ہويا۔ اکبر مردے مردے اپنی اولاد تے وزرا ء تے اراکین سلطنت نوں ایہ نصیحت کردا رہیا کہ سب باہم اتفاق رکھن تے بادشاہ آئندہ دے وفادار تے نمک حلال رہیاں۔
اکبر دی خصلتاں
سودھواکبر قوی ہیکل تے وجیہ شخص سی۔ لذائذ نفسانی دی طرف توں اپنی طبیعت نوں بہت رکدا سی۔ ریاضت جسمانی تے شکار دا بہت شوق رکھدا سی تے اکثر اک دین وچ تیس چالیس میل تک پیادہ پا چلا جاندا سی۔ معاملات تے مقدمانت دے انفصال دے لئی اوقات تے قاعدے بنھ رکھے سن تے انہاں دے بموجب عمل کردا سی۔ بولی سنسکرت سمجھ سکدا سی تے ہر قسم دے علم دا قدر دان سی۔ چنانچہ بہت ساریاں عمدہ عمدہ علمی تصنیفات دا اُس نے خود اہتمام کيتا۔ اپنے خاندان تے دوستاں توں اسنوں وڈی محبت سی تے اوہ وڈا رحم دل تے کریم النفس بادشاہ تھا۔
اکبر دا عقیدہ
سودھواس نے مذہب اسلام دا اک نواں فرقہ کھڑا کيتا۔ یعنی اک نواں عقیدہ کڈ کے اُس دا ناں دینِ الٰہی رکھیا تے اپنے تئاں اُس دا ہادی ٹھیرایا۔ چونکہ اس نويں مذہب دے معتقد تخلئے وچ اس دے روبرو سجدہ کردے سن ۔ اس لئی بوہت سارے پکے مسلمان اس توں ناراض سن تے کہندے سن کہ اس نے اوہ دعویٰ کيتا اے جو ذات باری دے سوا کسی نوں شایاں نئيں۔اُس دی نسبت لوکاں دا ایہ وی گمان سی کہ اوہ آفتاب دی پرستش کردا اے۔ ایہ گل صحیح ہوئے یا نہ ہوئے مگر اس وچ کلام نئيں کہ پارسیاں دے عقیدے دی طرف اُس دی طبیعت دا وڈا میلان سی تے ایہ لوک آفتاب نوں خدا دا مظہر مندے نيں۔ اکبر دے مذہب وچ اک ایہ وڈی خصوصیت سی کہ اُس نوں کسی دی مذہبی رائے یا عقیدے توں کچھ اُتے خاش نہ سی۔ ہر شخص نوں اختیار سی کہ جس مذہب دا چااے۔ معتقد تے پیرو ہوئے۔
اکبر دا انتظام سلطنت
سودھواکبرنے نہ صرف کل ہندوستان نوں وندھیاچل دے شمال تک فتح ہی کيتا بلکہ ملک دے تمام حصےآں نوں اک سلطنت وچ جمع کر دتا تے اس دے کئی صوبے بنا دتے ۔ ہر صوبے اُتے اک نائب السلطنت مقرر سی۔ جسنوں پورے پورے اختیارات حاصل سن تے ایہ اختیارات تن قسم دے ہُندے سن ۔ فوجی ، دیوانی تے مالی ۔ بغاوتاں نوں رفع کرنے دے لئی لشکر وی نواں انتظام کيتا۔ سپاہیاں نوں جاگیر دی بجائے ماہوار تنخواہ ملنی شروع ہوئی۔ جتھے ایہ ترکیب کار گر نہ ہوئے سکدی اوتھے جاگیرداراں نوں دربار دہلی دے ماتحت رکھیا ۔ صوبے دے حاکماں دی آزادی دے کم کرنے دے لئی اُنہاں نوں وی دربار دے ماتحت رکھیا۔ مسلمان صوبہ داراں کاحق ایسا ہی خیال ہُندا سی ۔ جداں ہندوآں کا۔ دیوانی انتظام دے لئی عدالتاں دے حاکم مقرر ہوئے تے اوہ وڈے وڈے شہراں دے قاضیاں توں مدد لیندے سن ۔ شہراں دا پولیس تاں کوتوال دے ماتحت سی۔ مگر کل ہندوستان وچ کوئی باقاعدہ پولیس انگریزاں دی سلطنت دے قائم ہونے تک مقرر نئيں ہويا۔ہر اک گائاں وچ اک چوکیدار ہُندا سی۔ زمینداراں تے مالی افسراں دی اپنی اپنی پولیس ہُندی سی۔ مگر ایہ کدی کدی دغا بازی کر کے لوکاں نوں پرت وی لیا کردے سن ۔
اکبر دا مالی انتظام
سودھواکبر دا مالی انتظام ہندوآں دے طریق انتظام اُتے مبنی سی۔ تے اوہی اج تک جاری اے۔ پہلے کھیتاں دی پیمائش کيتی جاندی۔ ہر ایکڑ زمین دی پیداوار دا تخمینہ ہُندا تے کل پیدا وار دا اک تہائی حصہ سرکار وچ بطور معاملہ لیا جاندا۔ معاملہ نقدی وچ وصول ہُندا سی۔ اول اول ایہ بندوبست ہر سال ہُندا رہیا۔ بعدازاں کساناں نوں پیمائش وغیرہ دی تکلیفاں توں بچانے دے لئی معاملہ دس سال دے لئی مقرر کيتا گیا۔ اکبر دے افسر پیداوار دا تیسرا حصہ وصول کيتا کردے سن تے کُل معاملہ اج کل دی مقدار توں کدرے زیادہ ہُندا سی۔ تقریباً انگریزی معاملے توں تن گنیاوصول ہُندا تھا۔ہر صوبے نوں اپنی آمدنی وچوں اک سرکاری فوج دا خرچ وی ادا کرنا ہُندا سی۔ اس دے علاوہ کئی تے ٹیکس وغیرہ وی دینے پڑدے سن ۔
اکبر دے انتظام دی کیفیت
سودھواکبر اپنی ساری رعایا نوں اک نظر دیکھدا سی۔ خواہ ہندو ہوئے ۔ خواہ مسلمان ۔ اُس دے نزدیک کچھ فرق نہ سی۔ اس طرح اُس نے اپنی سلطنت دے دو متضاد اجزا نوں باہم ترکیب دے کے اک معجون معتدل بنا لیا سی۔ جو راجہ یا بادشاہ یا سپہ سالار کيتا ہندو کيتا مسلمان شکست کھا کر بادشاہ دی اطاعت تے وفاداری منظور کردا سی۔ اوہ مورد عنایات تے مراہم سلطانی ہوکے یا تاں دربار شاہی وچ جگہ پاندا یا کسی صوبے دا حاکم مقرر کر دتا جاندا سی۔ اکبر نے اپنے جلوس دے ستويں برس جزیہ موقوف کر دتا۔ ایہ محصول جو غیر مذہب دے لوکاں توں فی کس لیا جاندا سی۔ بعض بادشاہان افغانیہ دے عہد وچ بہت سختی توں وصول کيتا جاندا تھا۔اکبر نے اس محصول دے سوا تیرتھ یاترا کرنے والوںسے جو محصول لئی جاندے سن اوہ وی سب معاف کر دتے۔ اس زمانے توں لے کے اورنگزیب دے عہد تک جزیہ فیر نئيں لیا گیا۔ مگر ہاں اورنگزیب نے اسنوں دوبارہ جاری کر دتا۔
اکبر نے مالی انتظام وچ وڈی وڈی اصلاحاں کيتياں۔چنانچہ زر مالگزاری تحصیل کرنے دا خرچ گھٹا دتا ۔سرکاری حاکم ، اہلکار جو رعیت توں ناجائز طور اُتے جبراً روپیہ لیا کردے سن ۔ اُس دا انسداد کيتا تے محصول سب اُتے برابر برابر اندازے دے نال لگایا۔ ایہ تمام اصلاحاں بادشاہ نے راجہ ٹوڈر مل دی حسن لیاقت دے ذریعے توں کيتياں۔مگر کہندے نيں کہ راجہ ٹوڈر مل نے انتظام سررشتۂ مال وچ جو وڈی دانائی ظاہر کیتی اوہ اکثر شیر شاہ دے آئین اُتے عمل کرنے دا ثمرہ سی۔ اکبر نے اپنی سلطنت نوں اٹھارہ صوبےآں اُتے تقسیم کر کے ہر صوبے دا اک صوبہ دار یا نائب السلطنت مقرر کيتا سی تے انہاں صوبےآں دی کیفیت تے سلطنت دے ہر صیغے دا حال تے یر اک سررشتے دی حقیقت ابوالفضل دی آئین اکبر ی وچ مشرح تے مفصل درج اے۔ ایہ عالی دماغ شخص تے اس دا بھائی فیضی جو وڈا عالم تے شاعر سی۔ اکبر دے وڈے رفیقاں تے مشیراں وچ سن ۔ مسلماناں وچ فیضی سب توں اول شخص سی۔ جس نے بولی سنسکرت سیکھ کر ہندوآں دیاں کتاباں دا مطالعہ کيتا۔ ابوالفضل بادشاہ دا وزیر اعظم وی سی تے سپہ سالار وی ۔ ۱۶۰۳ء وچ ایہ نامور شخص شہزادہ سلیم دے اشارے توں قتل ہويا۔
اکبر نے سررشتۂ فوجی وچ وی وڈی وڈی اصلاحاں کيتياں۔ جنہاں وچوں ایہ اک نہایت عمدہ سی کہ سپاہ دی تنخواہ وچ نقد روپیہ دتا جاندا سی۔ جاگیر یا زمین نئيں ملدی سی۔
نور الدین جہانگیر ۱۶۰۵ء توں ۱۶۲۷ء تک۔ شہاب الدین شاہجہان ۱۶۵۸ء تک ۔ محی الدین اورنگزیب عالمگیر ۱۷۰۷ء تک
سودھواکبر دا بیٹا تے پوتا تے پڑوندا جو اُس دے پِچھے اک دوسرے دے بعد ہندوستان دے شہنشاہ ہوئے۔ ایداں دے دولتمند تے زبردست بادشاہ گزرے نيں کہ اک دن ایہ اقبال مند اک مشہور تے معروف ملکہ ہند بنے گی تے اوہ اس دی بدولت عمر بھر عیش کرن گے۔ جدوں نورجتھے دے ماں باپ اُس نوں اس طرح جنگل وچ چھڈ کے اگے چلے تاں پِچھے اک قافلہ اُس جگہ پہنچیا تے اس معصوم ننھی سی جان نوں ایويں جنگل وچ پيا دیکھ کے اک سوداگر نوں اُس اُتے ترس آیا ۔ اُس نے اُس نوں اپنی بیٹی دی طرح پالنا چاہیا۔ تے اُس دی ماں ہی دا کچھ مہینا کر کے اُس دی پرورش دے لئی مقرر کر دتا۔ غرض اس طرح نورجتھے تے اُس دے ماں باپ ہند وچ پہنچے تے اس سوداگر دے ذریعے توں مرزا غیاث دی رسائی اکبر دے دربار تک ہوئے گئی۔اس دے بعد تھوڑے ہی عرصے وچ نورجتھے دے باپ تے بھائی نے دربار شاہی وچ بہت کچھ رسوخ حاصل کر ليا تے اس دی ماں بے تکلف محل شاہی وچ آنے جانے لگی۔ اوتھے شاہزادہ سلیم جو پِچھے جہانگیر دے لقب توں بادشاہ ہويا۔ نورجہاں دے حسن تے جمال نوں دیکھ کے اس اُتے فریفتہ ہوئے گیا ۔ اکبر نوں ایہ گل نا گوار گزری تے اس نے مرزا غیاث نوں سمجھیا کر نورجتھے دی شادی اک ایرانی نوجوان شیرافگن ناں دے نال کرا دتی تے اسنوں شاہزادے دی نظر توں دور کرکھنے دے لئی شیر افگن نوں بردوان دا حاکم مقرر کر دتا۔
جب جہانگیر بادشاہ ہوئے ا تاں اس نے قطب الدین صوبۂ بنگالہ نوں لکھیا کہ اوہ شیر افگن نوں سمجھیا کر نورجتھے نوں طلاق دلوا دے۔ مگر شیر افگن نے ایہ گل منظور نہ دی تے آخر قطب الدین تے شیر افگن خاں وچ لڑائی دی نوبت پہنچی تے اس وچ دونے مقتول ہوئے۔ اس دے بعد نورجہاں دلّی بلائی گئی تے ایتھے پہنچ کے محلِ شاہی وچ داخل ہوئی۔ لیکن بادشاہ نوں اپنے خاوند دا قاتل جان کے عرصے تک اُس دی صورت توں بیزار رہی۔ مگر کچھ مُدت بعد جہانگیر نے اُس نوں پرچا لیا تے ہن اوہ بادشاہ دے نکاح وچ آکے ملکۂ ہند بنی۔ اس کانام بادشاہ دے ناں دے نال سدے ميں داخل ہويا۔اس دے اختیار تے اقتدار دی کچھ حد نہ رہی۔ اُس دا باپ وزیر اعظم مقرر ہويا۔ تے اُس دا بھائی آصف خان وی اک منصب اعلیٰ اُتے سرفراز ہويا۔ مگر انہاں دونے نے اپنے اختیارات توں کچھ نقصان نہ پہنچایا۔ بلکہ اُنہاں نوں بہت اچھی طرح بردا تے جہانگیر اگرچہ مے خوری تے عیش تے عشرت وچ غرق رہندا سی۔ مگر انہاں دونے دی خیر اندیشی اوردانشمندی نے امور سلطنت وچ کچھ خلل نہ پڑنے دتا۔
سر طامس رو
سودھو۱۶۱۵ء وچ سر طامس رو جیمس اول شاہِ انگلستان دی طر ف توں سفیر ہوئے کے وڈی شان تے شوکت دے نال جہانگیر دے دربار وچ آیا۔ بادشاہ نے اُس دی وڈی خاطر تواضع کيتی تے درباریاں وچ اُس نوں سب توں ممتاز جگہ عنایت کيتی۔ اس سفیر دی سعی توں انگریزاں دی تجارت ہند وچ چمک گئی تے اُس وقت توں اہل یورپ دی بستیاں ہند وچ آناً فاناً رونق پکڑدتیاں گئیاں۔ آئندہ ذکر کيتا جائے گا کہ اہل پرتگال ایتھے پہلے ہی توں جم گئے سن ۔
شاہزادہ خُرم تے مہابت خان دی سرکشیاں
سودھوجہانگیر دا سب توں چھوٹا بیٹا شہریارتھا۔ اُس توں نورجتھے دی بیٹی جو شیر افگن توں سی۔ بیاہی گئی سی۔ اس لئی نورجتھے ایہ چاہندی سی کہ جہانگیر دے بعد شہریار تخت نشین ہوئے۔ چنانچہ اس مطلب دے حاصل کرنے دے لئی اس نے چپکے چپکے جوڑ توڑ کرنے شروع کیتے ۔ا س اُتے شاہزادہ خُرم یعنی شاہجہاںجو شہر یار توں وڈا سی تے کئی موقعاں اُتے لڑائیاں وچ بڑانام پا چکيا سی۔ اُس نے برہم ہوئے کے سرکشی اختیار کيتی تے اپنی قوت تے جوانمردی توں بنگالے اُتے قبضہ کر کے اُس اُتے دو برس تک حکمراں رہیا ۔ مگر اس دے بعد اُس نے بادشاہ دی اطاعت قبول کر لئی۔ مہابت خاں جو اک وڈا مشہور تے معروف سردار سی ۔ کابل دی حکومت اُتے متعین سی ۔مگر نورجتھے نے اُس نوں اوتھے توں اس اُمید اُتے دلّی بلا لیا سی کہ شاہجہان دے خلاف جو منصوبے اوہ بنھ رہی سی۔ اُنہاں وچ اُس دی مدد کر۔ اول اول تاں مہابت خان نورجتھے دا مدد گار رہیا تے دکن وچ جو معرکے اُس نے کیتے۔ اُنہاں دے باعث اوہ سلطنت وچ اس قدر معزز تے ممتاز ہوئے گیاکہ جے کوئی سردار رتبے وچ اس توں وڈا سی تاں نورجتھے دا بھائی آصف خان سی۔ مگر بعد وچ مہابت خان شاہزادہ پرویز دا خیرخواہ تے طرفدار ہوئے گیا۔ تے چونکہ نورجتھے نوں پرویز توں وی اُسی قدر عداوت سی جس قدر کہ شاہجہان توں سی اس لئی نورجتھے دی مہابت خان توں سخت دشمنی ہوئے گئی۔
اُس وقت جدوں کہ بادشاہ اپنی سپاہ لئی کابل دی طرف جارہاتھا۔ مہابت خان دے ناں حکم جاری ہويا کہ حضور وچ حاضر ہوئے۔ مہابت خان نے اس حکم دی تعمیل تاں دی مگر تنہا نہ آیا۔ پنج ہزار راجپوت سوار جاں نثار اپنے نال لیایا۔ جدوں بادشاہ دے لشکر وچ آیا تاں اُس دے ناں ایہ حکم پہنچیا کہ اوہ بازیاب ملازمت شاہی نئيں ہوئے سکدا۔ پس اُس نوں یقین ہوئے گیا کہ دشمناں نے میری تخریب تے توہین اُتے کمر بنھ لی اے۔ اس لئی اُں دے منصوبےآں نوں رد کرنے دے لئی اس نے اک ایسی بیجا حرکت دی جس دی کوئی نظیر موجود نئيں ۔یعنی بادشاہ دا لشکر جو دریائے جہلم توں اُتر رہیا سی۔ جدوں سب عبور کر چکيا تے بادشاہ تنہا اُترنے نوں ہويا ۔ اُس وقت مہابت خاں نے کچھ جواناں نوں بھیج کر پُلکا ناکا روک لیا تے باقی فوج توں بادشاہ نوں اپنے قبضے وچ کر ليا۔ ہن تاں نورجتھے وڈی تلملائی تے بادشاہ دے چھڑانے دے لئی ہتھ پیر مارے۔ مگر جدوں کوئی تدبیر پیش نہ گئی تاں آپ وی بادشاہ دے پاس چلی آئی ۔ مہابت خان اسنوں قتل کرنا چاہندا سی مگر اُس دی زندگی سی اس لئی اُس نوں کچھ گزند نہ پہنچی۔ غرض ہن مہابت خان دا کوئی مزاحم نہ رہیا تے اک سال تک برابر اس دا غلبہ تے اقتدار قائم رہیا ۔آخر نورجتھے اک ایسی چال چلی کہ بادشاہ نوں مہابت خان دے قبضے توں صاف کڈ لیا تے مہابت خان نوں بھجدے ہی بنی۔ چنانچہ اوہ دکن دی طرف بھج گیا تے اوتھے شاہجہان توں جا ملا۔
اس دے کچھ مدت بعد جدوں شاہجہان اپنے باپ دی جگہ تخت اُتے بیٹھیا تواُس نے نورجتھے نوں امورِ سلطنت توں بالکل علیحدہ کر دتا۔ مگر اپنی عالی حوصلگی توں اُس دے لئی وڈی جاگیر مقرر فرمائی۔ شاہجہان نے نورجتھے دے نال تاں ایسی فراخ حوصلگی نوں کم فرمایا۔ مگر اپنے بھائی شہریار نوں تے بابر دی اولاد وچوں جس قدر مرد سن ۔ اُنہاں سب نوں مروا ڈالیا تے ایہ اس دے ناں اُتے اک وڈا دھبا رہیا۔
شاہجہان دا عہد سلطنت
سودھوشاہجہان دے عہد سلطنت دا پہلا وڈا واقعہ خان جتھے لودھی صوبہ دار دکن دی سرکشی اے۔ ابتدا وچ اوہ ایہ چاہندا تھاکہ خود مختار بن جائے۔ مگر فیر تھوڑے دناں بعد بادشاہ دا مطیع ہوئے گیا تے دکن توں مالوے نوں متقل کيتا گیا۔ اس دے بعد خان جتھے نوں ایہ شبہ ہويا کہ بادشاہ نوں مجھ اُتے اعتماد نئيں اے۔ اس وجہ توں اسن نے خاص آگرے وچ علانیہ بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا ۔اُس وقت چنبل ندی دے کنارے فوج شاہی توں اس دا مقابلہ ہويا تے اس نے شکست کھادی ایتھے اُس دا بیٹا تے بوہت سارے ہمراہی مارے گئے۔ مگر اس نے اپنا گھوڑا ندی وچ ڈال دتا تے اُس توں عبور کر کے صاف نکل گیا۔ فیر ایتھے توں اوہ احمد نگر پہنچیا تے بادشاہ احمد نگر نال رابطہ قائم کر کے دن وچ ہنگامۂ جنگو جدال گرم کيتا۔ مگر آخر کار بندیل کھنڈ وچ کالنجر دے نیڑے شکست کھا کر ماریا گیا۔
اس دے بعد شاہ احمد نگر تے شاہ بیجاپور توں بادشاہ دی لڑائیاںرہیاں۔ تے اوہ اک عرصے تک دکن ہی دی مہماں وچ مصروف رہیا۔ تے تاں خود بادشاہ تے اس دے سردار انہاں لڑائیاں وچ سرگرم رہے۔ فیر بادشاہ دے بیٹے تے خاص کر اورنگزیب جو تیسرا بیٹا سی۔ برسرِ کارزار رہیا۔
شاہجہان دی عمارتاں تے شان تے شوکت
سودھوشاہجہان دا ناں خاص کر اس لئی صفحۂ روزگار اُتے یاد گار رہے گا کہ اُس نے وڈے وڈے عالیشان مکان بنوائے تے فائدہ عام دے لئی بہت ساریاں عمارتاں تعمیر کراواں تے اُس دا دربار اک عجیب شان تے شوکت دا سی۔ اُس نے ساڈھے چھ کروڑ روپے لگیا کر اک تخت طائوس بنوایا سی۔ جس اُتے بہت بیش قیمت جواہرات نصب سن ۔ آگرے دا روضۂ تاج گنج یعنی اُس دی بیگم ممتازمحل کامقبرہ جو سارا سفید سنگ مر مر دا بنیا ہویا رنگ برنگ دے بیش قیمت پتھراں دے بیل بوٹاں توں مزین اے ایہ وی ايسے نے بنوایا سی۔ اس عمارت توں ودھ کے دنیا وچ کوئی عمارت شاندار نئيں اے تخت طائوس دے علاوہ شاہجہان خزانے وچ چوبیس کروڑ روپے تے بہت سا مال تے اسباب چھڈ کے مرا۔
شاہجہان دی سلطنت
سودھوبہر حال شاہجہان نیک تے عادل بادشاہ سی تے انتظام سلطنت وچ کدی غفلت نہ کردا تھااس وجہ توں تے ہور وڈے وڈے عقلمند تے تجربہ کار اہلکار مقرر کرنے توں اُس دی سلطنت وچ ہمیشہ امن تے امان تے ملک وچ بہبودی تے رونق رہی۔
اورنگزیب
سودھوشاہجہان دے چار بیٹے سن ۔ اک تاں اورنگزیب جو اُس دے بعد تخت اُتے بیٹھیا تے تن تے ۔ یعنی دارا شکوہ تے شجاع جو اورنگزیب توں وڈے سن تے مراد جو سب توں چھوٹا سی۔ اک دفعہ دا ذکر اے کہ شاہجہان بیمار ہويا تے دارا شکوہ جو بادشاہ دے پاس آگرے وچ موجود سی ۔اُس نے اس حال دے چھپانے وچ بہت کچھ سعی دی مگر ایہ خبر سب بھائیاں نوں پہنچ گئی تے فوراً ہر اک نے تخت اُتے ہتھ مارنے دے لئی کمر بنھی۔ مگر آخر کار ۱۶۵۸ء وچ اورنگ زیب نے نہایت دھوکے بازی تے بے رحمی توں اپنے تِناں بھائیاں تے انہاں دی اولاد نوں اک اک کر کے شکست دے کے مارڈالیا یا بھگا دتا تے آپ تخت اُتے بیٹھ گیا تے اپنے بُڈھے باپ نوں اُس دے مردے دم یعنی ۱۶۶۶ء تک قید رکھیا۔
میر جملہ
سودھومیر جملہ اک بڑاسپہ سالار سی تے اورنگزیب نوں بھائیاں اُتے فتحیابی اُسی دی حسن سعی توں نصیب ہوئی سی۔ اُس دے صلے وچ اورنگزیب اُس نوں مرزا شجاع دی جگہ جس نوں میر جملہ نے اراکان دی طرف بھگا دتا سی۔ بنگالے دا حاکم مقرر کر دتا۔ آخر شجاع تے اُس دا گھرانا سب تباہ ہوئے کے اراکان وچ ہلاک ہوگئے تے میر جملہ نے وی اک وڈی مہم دے بعد جس وچ اس نے کوچ بہار تے آسام نوں پایمال کيتا سی ۔ ڈھادے ميں وفات پائی۔
اورنگزیب دے محاربات
سودھواورنگزیب یا تاں سیوا جی مرہٹے توں لڑدا رہیا یا بیجا پور تے گولکنڈے دی سلطنتاں دی تسخیر کرنے وچ مصروف رہیا۔ غرض اس طرح اوہ ساری عمر دکن ہی وچ لڑدا بھڑدا پھرا۔ راجپوتاں نے وی بعض اوقات وڈی بے ڈھب سرکشیاں کيتياں۔ کیونجے اورنگزیب اُنہاں اُتے تے ہور اپنی ساری ہندو رعایا اُتے مذہبی تعصب توں وڈی سختی کردا تھا۔
راجپوتاں دی سرکشی دے زمانے وچ اک بار ایسا ہويا کہ اورنگزیب دا چاہیندا بیٹا شاہزادہ اکبر وی اس توں منحرف ہوئے کے دشمناں توں جا ملیا تے اس نے تخت اُتے قبضہ کرنا چاہیا۔ اورنگزیب اگرچہ بہت ضعیف سی ۔ مگر فیر وی غالب آیااور تمام سرکشی فرو ہوئے گئی۔ شاہزادہ اکبر آخر کار ایران نوں چلا گیا تے اوتھے اس نے وفات پائی۔
اُس وقت انگریزاں تے فرانسیسیوںکی بستیاں ہند وچ جلدی جلدی رونق پکڑدی جاندیاں سن۔ اس دا ذکر باب پنجم دی پہلی فصل وچ مفصل کيتا جائے گا۔
اکبر تے اورنگزیب دی خصلتاں دا مقابلہ
سودھواورنگزیب دے زمانے وچ سلطنت مغلیہ دی وسعت تے شان وشوکت غایت درجے اُتے پہنچ گئی سی۔ مگر اورنگزیب دی وفات دے نیڑے اُس وچ زوال آنے لگیا سی۔ چونکہ اورنگزیب انہاں امور وچ جو سلطنت توں واسطہ نئيں رکھدے سن ۔وڈا پاک صاف تے متقی تے پرہیزگار تے وڈا پکا مسلمان سی۔ اس لئی مسلماناں دی تاریخاں وچ اسنوں بادشاہان مغلیہ وچ سب توں عمدہ لکھیا اے۔ ایتھے تک کہ اکبر اُتے وی اسنوں ترجیح دتی اے۔ مگر اصل ایہ اے کہ اورنگزیب عام لیاقت تے ہمت تے چالادی ميں اکبر دے برابر تے داد گستری تے جفا کشی وچ وی اُس دی مانند سی۔ لیکن تے سب خصلتاں وچ بالکل اکبر دے خلاف سی۔ مصلحت ملکی دے اعتبار توں دونے وڈے کامل سن ۔ مگر اورنگزیب حکمت یا فریب توں اپنا مطلب نکالدا تے ہمیشہ ٹیڑھی تدبیراں نوں پسند کردا سی۔ اکبر وڈا عالی حوصلہ تے فراخ دل تے صلح کل سی۔ سب دے نال فیاضی توں برتتا تے مغلوب دشمن اُتے خصوصاً رحم کيتا کردا سی۔ مگر اورنگزیب وڈا متعصب سی۔ غیر مذہب دے لوکاں نوں اذیت پہنچاندا۔ سب دی طرف توں بدظن رہندا۔ مغلوباں اُتے سختی کردا تے بُری طرح وی کچھ ہتھ لگدا تاں کدی نہ چکدا تھا۔چونکہ اسنوں کسی دا اعتبار نہ تھا۔اس لئی نہ اس دے دل نوں کدی چین آرام ملیا تے نہ کسی مہم وچ بالکل کامیابی ہوئی۔ آخر اس دی سلطنت دی جڑ کھوکھلی ہوگئی۔ شاہزادہ معظم جو وارثِ تخت تے تاج سی۔ اوہ وی اس دی بدگمانی توں نہ بچا۔ چنانچہ اورنگزیب نے اک بار ناحق اس توں بدظن ہوئے کے چھ برس تک یعنی ۱۶۸۷ء توں ۱۶۹۴ء تک اسنوں قید رکھیا۔ اکبر تے اورنگزیب دی خصلتاں دا فرق اس امر اُتے غور کرنے توں خوب معلوم ہوئے گا کہ انہاں نے ہندوآں توں تے خصوصاً راجپوتاں توں کس طرح سلوک کيتا۔ اس تریخ دے پڑھنے توں معلوم ہوئے گیا ہوئے گا کہ اکبر دا برتائو راجپوتاں دے نال ایسا سی کہ اوہ توں تاں پہلے سلطنت دہلی دے دشمن سن یا اکبر دے عہد وچ نہایت وفادار تے جان نثار مددگار بن گئے۔ مگر اورنگزیب اُنہاں توں اس طرح پیش آیا کہ اوہ اُس توں بالکل متنفر ہوئے گئے۔ اورنگزیب نے آخر ایہ حکم دے کے کہ کسی ہندو نوں بادشاہی نوکری نہ ملے ۔ انتظام سلطنت وچ سخت مشکل ڈال دی۔ فیر اُس نے اک ہور سخت حکم جاری کيتا کہ نہ صرف ہندوستان دے ہندوآں توں بلکہ سارے دکن دے ہندوآں توں وی جزیہ لیا جائے ۔ انہاں سب گلاں دا ثمرہ ایہ ہويا کہ اکثر ہندو رعایا دل وچ مرہٹاں دا دم بھرنے لگی تے ایہی سلطنت مغلیہ دے آناً فاناً زوال پذیر ہونے دا اک وڈا سبب ہويا۔
اورنگزیب دا مالی انتظام
سودھوسوائے آسام دے تمام شمالی تے جنوبی ہندوستان معاملہ ادا کرتاتھا۔ اس دا ہندوستان ی علاقہ تقریباً ايسے قدر سی ۔ جس قدر کہ انگریزی مقبوضات نيں۔ اگرچہ انہاں دا سرکار توں اج کل دی نسبت کم تعلق سی ۔ انہاں صوبےآں وچوں اُس دے معاملے دی مقدار ۳۰ کروڑ توں ۳۸ کروڑ پونڈ ہُندی سی۔ مگر اس دے دکن وچ ۲۵ سال دے قیام دے بعد وی صرف تیس کروڑ ہی وصول ہوئے سکدا سی تے کوئی نہ کوئی صوبہ ہمیشہ جنگ اُتے آمادہ ہی رہندا سی۔ اورنگزیب دے کُل خزانے وچ پچپن کروڑ روپیہ سالانہ صرف زمین دی آمدنی توں جمع ہُندا سی۔ تقریباً پنجاہ سال تک ایہ معاملہ ايسے طرح وصول ہُندا رہیا۔ جدوں احمدشاہ درانی ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا۔ تاں خزانے دے داروغہ نے وی اسنوں ایہی آمدنی دسی۔
اورنگزیب نے اپنی زندگی وچ مغلیہ بادشاہ دا نمونہ بن دے دکھایا۔ ایہ بادشاہ دربار وچ شاندار۔ خانگی زندگی وچ سیدھا سادہ۔ کم وچ ہوشیار۔ مذہب وچ پکا تے لائق منشی سی۔ مشہور شاعراں دے شعر یاد سن ۔ ایہ بادشاہ وڈا ہی چنگا خیال کيتا جاندا ۔ جے اپنے باپ نوں تخت توں نہ اُتاردا ، بھائیاں نوں قتل نہ کردا تے ہندوآں نوں تکلیف نہ پہنچاندا۔ لیکن اُس نے ہر اک آدمی توں جو اُس دے مذہب دا نہ سی۔ دشمنی پیدا کر لئی تے اپنے رشتہ داراں توں بدظن ہوئے کے اُنہاں نوں عہدےآں توں برطرف کر دیااور تے آدمی مقرر کیتے۔ہندوآں نے وی دل وچ بغض رکھیا۔ سکھاں ۔ راجپوتاں تے مرہٹاں نے اُس دی اکھ بند ہُندے ہی اپنا زور دکھانا شروع کيتا۔ اُس دے مسلمان جرنیلاں نے اُس دی زندگی وچ تاں اُس دی مدد کيتی مگر اُس دے مرنے دے بعد اُس دی اولاد دے علاقےآں نوں دبا بیٹھے۔
سلطنت مغلیہ دا تنزل تے بربادی
سودھواورنگزیب دے جانشین
سودھواورنگزیب دی اکھ بند ہُندے ہی دستور دے موافق اُس دے بیٹےآں وچ تخت دے لئی جھگڑے تے لڑائیاں برپا ہوئیاں۔ انجام ایہ ہويا کہ محمد معظم نے جو اورنگزیب دا دوسرا بیٹا تے اپنے وڈے بھائی دی بغاوت تے اسیری دے بعد ولیعہد مقرر ہواتھا۔ اپنے دونے بھائیاں نوں مار ڈالیا تے بہادرشاہ دے لقب توں تخت نشین ہوکے چھ سال تک سلطنت کيتی۔ اسنوں شاہ عالم اول وی کہندے نيں۔ اسنوں دلّی دا تخت اک وڈے زبردست سردار ذوالفقار خاں دی بدولت ہتھ لگیا سی تے ايسے سردار دے طفیل توں بہادرشاہ دے بعد اُس دا وڈا بیٹا معزالدین جہاندار شاہ تخت اُتے بیٹھیا ۔ ذوالفقار خان اس بادشاہ دا وزیر سی۔ بلکہ حق تاں ایہ اے کہ جہاندار شاہ نوں وی اوہ اختیار نہ سی جو ذوالفقار خان نوں حاصل سی۔ انہاں دونے نے بہادر شاہ دے تے بیٹےآں تے رشتہ داراں نوں جتھے تک ہوئے سکیا لبھ لبھ کر قتل کيتا۔ مگر ہاں بہادر شاہ دا اک پوتا فرخ سیر جو اپنے باپ دی جگہ بنگالے دا حاکم ہوئے گیا تھا۔جہاندار شاہ دے ہتھ نہ آیا ۔ غرض جہاندار شاہ نوں تخت اُتے بیٹھے پورا برس وی نہ ہويا سی کہ فرخ سیر نے جو شاہزادہ عظیم الشان ابن بہادر شاہ دا بیٹا سی۔ دو زبردست امیراں نوں گانٹھ کر بہت ساریاں جمیعت بہم پہنچائی تے جہاندار شاہ نوں آگرے دے نیڑے شکست دے کے اُس نوں تے ذوالفقار خان نوں قتل کيتا ۔ ایہ دونے امیر جنہاں دی مدد توں فرخ سیر تخت اُتے بیٹھیا۔ سید حسین علی حاکم بہار تے اُس دا بھائی سید عبداللہ حاکم الٰہ آباد سن ۔کئی برس تک سلطنت دا سارا دار ومدار انہاں ہی اُتے رہیا۔ کوئی چھ برس تک تاں فرخ سیر برابر اُنہاں دے کہنے اُتے چلدا رہیا۔اس دے بعد اس نے انہاں دے اختیارات نوں گھٹانا چاہیا۔ ایہ دیکھ کے سیداں نے اُسنوں مروا ڈالیا تے فیر انہاں نے تن بادشاہ اک دوسرے دے بعد تخت اُتے بٹھائے۔ مگر اُنہاں دی سلطنت بہت تھوڑے دن رہی۔ انہاں وچ اول رفیع الدرجات سی تے دوسرا رفیع الدولہ ۔ ایہ دونے رفیع الشان ابن بہادر شاہ دے بیٹے سن ۔ تے انہاں نے کل دو دو تن تین مہینے سلطنت کيتی۔ تیسرا بادشاہ جس نوں سیداں نے تخت اُتے بٹھایا ، محمد اختر ابن بہادر شاہ دا بیٹا روشن اختر سی۔ جو محمد شاہ دے لقب توں تخت نشین ہويا۔ اُس دی تخت نشینی دے تھوڑی مدت بعد سیدوںکو تے امیراں نے ایکا کر کے غارت کر دتا۔ اول حسین علی جدوں بادشاہ نوں نال لے کے نظام الملک توں لڑنے دکن نوں روانہ ہويا تاں رستے وچ ماریا گیا۔ فیر عبداللہ نے دہلی تے آگرے دے درمیان شاہ پور دی لڑائی وچ شکست کھادی جس توں اُس دا سار ازور بل ٹُٹ گیا۔ انہاں دونے سیداں نوں جو مذہب دے شیعہ سن ۔ ہندوستان دا بادشاہ گر کہندے نيں۔
سلطنت مغلیہ دے زوال توں نويں ریاستاں دا قائم ہونا
سودھوسلطنت مغلیہ دا جو مختصر حال اُتے بیان ہويا ۔اُس توں واضح اے کہ اورنگ زیب دے بعد جو چھ بادشاہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھے اوہ کسی نہ کسی وڈے امیر دے وسیلے توں بادشاہ ہوئے۔ چنانچہ تے دو بادشاہ تاں ذوالفقار خاں دے وسیلے توں تے باقی چار سیداں دے ذریعے توں تخت نشین ہوئے۔ پس ایہ سردار بادشاہاں دی نسبت بہت زیادہ اختیار رکھدے سن ۔ انہاں دی دیکھیا دیکھی تے سب امرا سلطنت نوں وی خود سر ہوئے جانے دی ہوس ہوئی۔ غرض محمد شاہ جس نے ۱۷۱۹ء توں ۱۷۴۸ء تک سلطنت دی ۔ اس دی وفات توں پہلے جس قدر صوبے تے دور سن ۔ اُنہاں دے حاکم خود مختار بن بیٹھے سن تے بادشاہ دی حکومت صرف ناں ہی دی رہ گئی سی۔ اس طر اُتے جو نويں سلطنتاں اُس وقت ہند وچ قائم ہوئیاں۔ اُنہاں وچ سے مرہٹاں دی سلطنت بہت ہی زیادہ زبردست سی۔ کیونجے اُنہاں دی حکومت ہند وچ سب اُتے غالب ہوئے گئی سی۔ انہاں دا حال آئندہ باب وچ بیان کيتا جائے گا۔۔
سکھاں دا حال
سودھوسکھاں نے وی اس زمانے وچ زور پھڑیا ۔ ابتدا وچ ایہ فرقہ کسی نوں کچھ آزار نہ پہنچاندا سی۔ مگر پِچھے جدوں اورنگزیب تے اس دے بیٹے بہادر شاہ نے اُنہاں نوں بُری طرح ستایا تے اذیت دتی تاں انہاں نے وی ٹھاٹھیا بدلا تے سپاہیاں دا اک زبردست گروہ بن گئے۔ اس فرقے دے بانی گرو نانک صاحب بابر دے عہد وچ گزرے نيں۔ اوہ مسئلہ توحید دی تلقین کردے سن تے انہاں دا طریق مذہب بعض امور وچ اسلام توں تے بعض وچ ہندوآں دے مذہب توں ملدا جلدا سی۔ غرض اس طریق اُتے گرو نانک صاحب دے بوہت سارے مُرید ہوئے گئے۔ ایہ لوک سکھ کہلاندے نيں۔ تے سکھ دے معنی مُریدہاں۔ گرو نانک صاحب دے انتقال دے بعد تے گرو گدی اُتے بیٹھے۔ مگر ستارھواں صدی وچ جو دسويں گرو گوبند سنگھ ہوئے اوہ اک اولعزم تے جنگجو آدمی سن تے انہاں نے سکھاں نوں بالکل اک جنگی فرقہ بنا دتا۔ آخر اُنہاں نوں اک دشمن نے مار ڈالیا تے اُنہاں دے عزیزاں تے سکھاں نے طرح طرح دی اذیتاں اُٹھاواں۔بہادر شاہ، جہاندار شاہ تے فرخ سیرکے زمانے وچ اک شخص بندا نامی سکھاں دا سرگردہ سی۔ جدوں اُنہاں اُتے مسلمان برابر ظلم تے سختیاں کرنے لگے تاں آخر بہادر شاہ دے عہد وچ اُنہاں دے غیظ تے غضب دی اگ وی بھڑک اُٹھی۔ تے انہاں نے وی اپنے مخالفاں اُتے وڈی زیادتیاں کرنی شروع کيتياں۔ اس وجہ توں بادشاہ نے انہاں اُتے یورش دی تے اپنی عمر دے اخیر پنج برس وچ انہاں توں لڑدا رہیا ۔ سکھ فوج شاہی دی تاب نہ لائے۔ اس لئی پہاڑاں وچ بھج گئے۔ مگر جدوں بہادر شاہ دا انتقال ہوگیا تاں فیر اوہ مسلماناں توں انتقام لینے نوں اُٹھ کھڑے ہوئے۔ آخر فرخ سیر دے زمانے وچ بندا تے اُس دے بوہت سارے ہمراہی سکھ گرفتار ہوئے تے کمال اذیت توں مارے گئے۔ اُنہاں لوکاں توں اُس ازیت تے موت دے وقت نہایت درجے دی بہادری ظاہر ہوئی تے اک نے وی اپنے عقیدے توں انکار کر کے اپنی جان نوں بچانا منظور نہ کيتا۔ فرخ سیر نے اُنہاں نوں اس طرح چُن چُن دے قتل کيتا سی کہ گویا سکھاں دا ناں تے نشان تک باقی نہ رکھیا سی۔ مگر اس صدی دے گزرنے توں پہلے فیر اُنہاں دی اک زبردست جمیعت قائم ہوئے گئی۔ چنانچہ ایہ امر ستويں باب دی چوتھی فصل وچ مہا راجہ رنجیت سنگھ دا حال پڑھنے توں بخوبی واضح ہوئے گا۔
صوبےآں دا سلطنت دہلی توں علیحدہ تے خود سر ہوئے جانا
سودھومرہٹاں دی سلطنت تاں خود سر سی ہی۔ اُس وقت اُس دے علاہ کئی صوبے وی سلطنت دہلی توں وکھ ہوئے کے علیحدہ سلطنتاں بن گئياں۔ انہاں وچوں راجپوتانہ ، صوبہ دکن ، اودھ تے بنگالہ وڈی زبردست سلطندیاں سن۔
اجیت سنگھ رانائے جودھپور
سودھوجسونت سنگھ رانائے جودھپور اورنگزیب دے عہد وچ اک وڈا زبردست راجہ تھااور راجپوت جو اورنگزیب توں بگڑ گئے سن ۔ (تیسریباب دی چوتھی فصل دیکھو) اس دا وڈا سبب ایہی سی کہ جسونت سنگھ دے لڑکےآں دے نال جو بدسلوکی ہوئی سی۔ اُس دا اوہ انتقام لینا چاہندے سن ۔چنانچہ آخر جدوں صلح ہوئے گئی تاں عہد نامے دی سب توں وڈی شرط ایہی ٹھیری کہ جسونت سنگھ دا بڑابیٹا اجیت سنگھ سن بلوغ نوں پہنچ کے مارواڑ دی گدی اُتے بٹھایا جائے۔ ایہ کراجہ وڈا دانشمند تے زبردست حاکم ہويا تے فرخ سیر نے اُس دی بیٹی نال شادی کر کے اُس توں صلح کر لینی غنیمت جانی۔ فیر محمد شاہ دے عہد وچ دربار شاہی نے اجیت سنگھ نوں خود مختار راجہ تسلیم کيتا۔ پس اس وقت توں راجپوت سلطنت مغلیہ توں وکھ ہوئے گئے۔
نظام الملک آصف جاہ
سودھونظام الملک آصف جاہ فرخ سیر دے زمانے وچ دکن دا صوبہ دار مقرر ہويا۔ تے جدوں امرائے سلطنت نے سیداں دی مخالفت اُتے اک کر کے ۱۷۲۰ء وچ شاہ پور دے میدان وچ انہاں دی فوج نوں شکست فاش دتی تے اُنہاں دے اقتدار نوں خاک وچ ملیا دتا تاں اُس وقت نظام الملک ہی انہاں سب امرا دا سرگردہ سی۔ فیر اوہ محمد شاہ دا وزیر ہوئے گیا۔ مگر آخر فیر صوبہ دارائے دکن اُتے واپس چلا گیااور اس وقت توں ایہ صوبہ خود سر ہوئے گیا (دیکھو پنجويں باب دی پہلی فصل)۔ نظام حیدرآباد اُسی دی اولاد وچ سے اے۔
سعادت خان
سودھوسیداں دی مخالفت وچ نظام الملک دا وڈا رفیق سعادت خان سی۔ ایہ اصل وچ فارس دا اک سوداگر سی۔ مگر دہلی دے دربار شاہی وچ بڑھدے بڑھدے اودھ دا صوبے دار مقرر ہوئے گیا سی تے فیر اوتھے خودمختار بن بیٹھیا۔ اودھ دی سلطنت جدوں تک ۱۸۵۶ء وچ قلمرو سرکار انگریزیء وچ شامل ہوئی ايسے دی اولاد دے قبضے وچ رہی۔
علی وردی خاں نواب بنگالہ
سودھوصوبہ بنگالہ وی محمد شاہ دے عہد وچ درحقیقت خود سر ہوئے گیا سی ۔ کیونجے شجا الدولہ مرشد قلی خان دے بعد بنگالے دا صوبے دار ہوئے گیا سی۔ جدوں اُس نے نادر شاہ دے حملے دے ایام وچ وفات پائی تے اُس دا بیٹا اس دا جانشین ہويا تاں اُس نوں علی وردی خاں جو امرائے دربار شاہی وچ وڈا تجربہ کار تے صاحب لیاقت آدمی سی، حکومت توں برطرف دے کے آپ صوبے دار بنگالہ بن بیٹھیا۔ پِچھے محمد شاہ نے اس غاصب نوں اپنی طرف توں اوتھے دا صوبے دار مقرر کر دتا۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ اوہ اُس وقت مطلق العنان سی۔ کچھ بادشاہ دہلی دے تابع نہ تھا۔
نادرشاہ دا حملہ
سودھومحمد شاہ دے عہد وچ سلطنت دہلی اُتے غیر ملک دے دشمناں نے دووڈے سخت حملے کیتے جنہاں توں سلطنت مغلیہ تے وی جلد تباہ ہوئے گئی۔ مرہٹاں دی دست برد توں سلطنت وچ حالے تک خرابی پئی ہوئی سی کہ ادھر توں نادر شاہ جداں جلاد شخص ہند اُتے چڑھ آیا۔ ایہ بہادر شخص اصل وچ اک غریب گڈریا سی۔ جو بحیرۂ خزر دے کنارے اُتے رہندا سی۔ مگر اپنی دلیری تے مردانگی توں اک نامور شخص ہوئے گیا تے جدوں افغاناں نے ایران اُتے حملہ کرکے اوتھے ظلم برپا کر رکھیا سی۔ اُس وقت نادر شاہ نے شاہ ایران دی طرف توں افغاناں نوں شکست اُتے دشکست دے کے ملک نوں اُنہاں دے پنجے توں چھُڑایا۔ مگر پِچھے آپ ہی سلطنت فارس نوں دبا بیٹھیا تے افغاناں دے حملے دا انتقام لینے وچ ہرات تے قندھار نوں وی فتح کر ليا۔ فیر اس لچر حیلے توں کہ ساڈے بعض دشمن سلطنت مغلیہ وچ پناہ گزيں نيں۔ اول کابل تک آیا۔ فیر بڑھدے بڑھدے ۱۷۳۸ء وچ دریائے اٹک توں اُتر آیا ۔ اُس وقت دربار شاہی دی ایہ کیفیت سی کہ اک تاں بادشاہ دہلی ، نادرشاہ دی فوج نوں ایسا زبردست نہ جاندا سی۔ دوسرے اُس دے سرداران جلیل القدر یعنی نظام الملک آصف جاہ تے سعادت خاں دی نسبت بیوفائی دا احتمال وی کيتا جاندا اے۔ غرض انجام ایہ ہويا کہ نادر شاہ مُنہ اٹھائے ہندوستان وچ چلا آیا تے کسی نے نہ روکیا۔ جدوں دلّی دے پاس آگیا تاں کرنال اُتے فوج شاہی نے اُس دا مقابلہ کيتا مگر شکست فاش کھادی ہن محمد شاہ نوں اس دے سوا چارہ نہ رہیا کہ اپنے تئاں نادرشاہ دے حوالے کے دے۔ چنانچہ اوہ اپنے تئاں سپرد کر کے نادرشاہ دے نال نال دلّی وچ داخل ہويا۔ اول اول تاں نادر شاہ محمد شاہ دے نال بہت اخلاق توں پیش آیا تے رعایائے دہلی نوں اُس نے کچھ آزار پہچانیا نہ چاہیا ۔ مگر جدوں دلّی دے لوکاں نے کچھ ہنگامہ برپا کيتا تے کئی قزلباش مارے گئے تاں نادرشاہ نے غضبناک ہوئے کے قتل عام دا حکم دے دتا۔ چنانچہ اک دن رات ایہ قیامت برپا رہی۔ اس دے بعد نادر شاہ بے حساب پرت دا مال جس وچ شاہجہان دا تخت طائوس وی سی۔ اپنے نال لے دہلی توں روانہ ہوااور چلنے توں پیشتر محمد شاہ نوں فیر تخت اُتے بٹھا دتا تے ہند دے وڈے وڈے راجائاں تے نواباں نوں جنہاں وچ مرہٹے وی داخل سن ۔ لکھ بھیجیا کہ جے تسيں محمد شاہ دا حکم نہ مانو گے تاں وچ تواڈی خوب خبر لاں گا۔
محمد شاہ دے بعد اول اُس دا بیٹا احمد شاہ فیر جہاندار شاہ دا بیٹا عزیزالدین عالمگیر ثانی۔ اس دے بعداُس دا بیٹا عالی گوہر شاہ عالم ثانی تخت اُتے بیٹھیا۔یاں تاں سلطنت مغلیہ وچ محمد شاہ ہی دے عہد وچ کچھ دم باقی نہ رہیا تھال۔ مگر انہاں بادشاہاں دے زمانے وچ سلطنت دا تے وی رہیا سہا چراغ گُل ہوئے گیا تے پِچھے جو بادشاہ ہوئے ۔ اوہ ناں ہی دے بادشاہ سن ۔ حقیقت وچ سرکارِ انگریزی دے پنشن خوار سن ۔
احمد شاہ ابدالی دے حملے
سودھوجو تباہی تے مصیبت ہند اُتے نادر گردی وچ آئی سی۔اوہی انہاں تِناں بادشاہاں دے وقت وچ چھ بار احمد شاہ ابدالی دے حملےآں توں نازل ہوئی۔ ایہ شخص ابدالی یا درانی قوم دے افغاناں دا سردار تھا۔اور نادر شاہ دے ہاں خزانچی دا عہدہ رکھدا سی۔ جدوں نادر شاہ ۱۷۴۷ء وچ ماریا گیا تاں احمد شاہ نے اس دا سارا خزانہ وی دبالیا تے قندھار دی سلطنت اُتے وی قبضہ کر ليا۔ فیر افغاناں دی جرارفوج نال لے ہند اُتے چڑھ آیا۔ مگر شاہزادہ احمد نے جو پِچھے احمد شاہ بادشاہ ہويا۔ اپنی کاروائی تے جوانمردی تے ہور وزیر سلطنت نواب قمرالدین خاں دی مدد توں اسنوں سر ہند اُتے اک وڈی بھاری شکست دتی۔ اس لئی اوہ اپنا سا مُنہ لے کے اُلٹا چلا گیا۔ سلطنت مغلیہ دی فوج دا ایہ اخیر معرکہ سی۔ جس توں محمد شاہ دے اخیر زمانے وچ کِسے قدر جان پڑ گئی۔ مگر دوسرے سال ہی ابدالی ہند اُتے فیر چڑھ آیا تے ہن دے بار فتحمند ہويا تے اپنے ہمنام شاہ دہلی نوں دبا کے اُس توں ۱۷۴۸ء وچ صوبہ پنجاب لے لیا۔ اس وقت پنجاب سلطنت دہلی توں وکھ ہوئے گیا۔ نظام الملک دا پوتا نواب غازی الدین خاں جو عالمگیر ثانی دا وزیر تے اک وڈا فتنہ پرداز شخص سی۔ اُس نے ۱۷۵۷ء وچ پنجاب نوں فیر سلطنت دہلی وچ شامل کرنے دا قصد کيتا۔ اس وجہ توں احمد شاہ ابدالی نے فیر جھنجھلیا کے ہند ہر تیسری بار یورش دی اوردلّی وچ لُٹ مار کرنے دے بعد نجیب الدولہ رُہیلے افغان نوں وزیر سلطنت مقرر کر کے قندھار نوں واپس چلا گیا۔
اس دے تھوڑے ہی عرصے دے بعد نجیب الدولہ نوں غازی الدین خان نے مرہٹاں دی مدد توں کڈ دتا۔اور فیر رگھو ناتھ رائو۔مرہٹے نے پنجاب اُتے حملہ کيتا۔ مرہٹاں دی اس مداخلت توں احمد شاہ درانی نے ہند اُتے چوتھی بار چڑھائی دی تے ایہ وڈا سخت حملہ سی۔ ابدالی نے فیر دلّی اُتے تسلط کر ليا تے مرہٹاں نوں پانی پت اُتے ایسی شکست دتی کہ انہاں وچ دم باقی نہ رہیا۔ ایہ پانی پت دی تیسری لڑائی سی۔ اس دا ذکر پیشوائاں دے حال وچ آئندہ باب دی دوسری فصل وچ مفصل بیان کيتا جائے گا۔
شاہ عالم ثانی
سودھوجس وقت احمد شاہ ابدالی پانی پت دے میدان اُتے مرہٹاں نوں پامال کر رہیا سی۔ اُس وقت شاہ عالم ملکِ بہار وچ انگریزاں نال جنگ کر رہیا سی۔ مگر اس توں اسنوں کچھ حاصل نہ ہويا تے انجام کار اس نے سرکار انگریزی دا پنشن خوار ہونا منظور کيتا ۔ اس دے بعد اوہ چندسال آرام دے نال الٰہ آباد وچ رہیا۔ مگر فیر مرہٹاں نے اسنوں سکھا پڑھیا کر ۱۷۱۷ء وچ اپنی طرف ملیا لیااور ضابطہ خان نوں جو اپنے باپ نجیب الدولہ دی جگہ وزیر اعظم سی۔ دلّی توں نکالنے اُتے آمادہ ہوئے ۔ چنانچہ اُنہاں دا ایہ منصوبہ پورا ہويا تے اُس وقت توں لے کے ۱۸۰۳ء تک جدوں کہ انگریزاں نے دلّی نوں فتح کيتا۔ اوتھے مرہٹاں دا خوب ڈنکا بجتا رہیا۔
غلام قادر دے جور وستم
سودھواس عرصے وچ ۱۷۸۸ء دے اندر صرف چند روز دے لئی پٹھاناں دا فریق فیر زبردست ہوئے گیا۔ چنانچہ تھوڑے عرصے تک شہر دہلی رُہیلاں دے قبضے وچ رہیا تے شاہ عالم بادشاہ نوں وی انہاں نے اپنے قابوماں کر ليا۔ اُس وقت رُہیلاں دے سردار ضابطہ خان دے بیٹے غلام قادر نے اک وڈی نالائق حرکت دی کہ اول تاں شاہ عالم دے بیٹےآں تے پوتاں نوں بادشاہ دی اکھاں دے سامنے وڈی وڈی اذیتاں پہنچاواں ۔ فیر بیچارے بُڈھے بادشاہ دیاں اکھاں خنجر توں کڈ لاں۔ مگر چند روز وچ مرہٹے آن پہنچے تے انہاں نے بادشاہ نوں اس ظالم ستمگر دے ہتھ توں چھڑایا۔ لیکن بادشاہ فیر وی نہایت تنگدست تے بے اقتدار رہیا۔آخر ۱۸۰۳ء وچ لارڈ لیک نے مرہٹاں دی دوسری جنگ وچ شاہ عالم نوں مرہٹاں دے پنجے توں چھڑا کر سرکار انگریزی دی طرف توں اس دی پنشن مقرر کر دتی۔ اس طرح اُس وات توں ہند دی سلطنت انگریزاں دے ہتھ آگئی۔ غلام قادر نے جو ظلم کیتے سن اوہ اس دے اگے آئے کیونجے سندھیا نے اسنوں پھڑ کر سخت اذیت پہنچائی تے آخر اس دا سر قلم کر کے شاہ عالم دے قدماں وچ رکھنے نوں دہلی وچ بھیجیا۔
خاندان تیمورکے اخیر بادشاہ
سودھوشاہ عالم دے بعد اس دا بیٹا معین الدین اکبر شاہ ثانی دلّی دا بادشاہ ہويا تے اپنے باپ دی طرح سرکار انگریزی دا پیشن خوار رہیا۔ فیر اُس دے بعد اس دا بیٹا سراج الدین ابو ظفر بہادر شاہ اُس دا جانشین ہويا۔ جس اُتے خاندان تیموریہ دا سلسلہ ختم ہوگیا۔ اوہ ۱۸۵۷ء وچ سرکار انگریزی دی باغی فوج دے نال مل گیا۔اور جداں ظلم شدید غلام قادر رُہیلے نے اُس دے دادا شاہ عالم اُتے دلّی دے قلعے وچ کیہ تھا۔ویسا ہی اُس نے اُس وقت ايسے جگہ بے گناہ انگریزاں اُتے جو ہاں قید سن ۔ کرایا یا روا رکھیا۔ اُس دی پاداش وچ اوہ قید ہوئے کے رنگون وچ جلا وطن کيتا گیا تے اوتھے مفلوج ہوئے کے مر گیا۔
صوبےآں دی تکالیف
سودھوصرف اک مثال اُ ن بے رحمیاں دے ظاہر کرنے نوں کافی اے۔ جو شمال مغربی حملہ آوراں دے طفیل ہندوستان اُتے ہُندیاں رہیاں۔ ۲۵۰۰ افغانی سرداراں دا گروہ متھرا دے شہر اُتے اُس وقت حملہ آور ہويا جدوں کہ چین توں زندگی بسر کرنے والے ہندو یاتری اس جگہ پرستش وچ مشغول سن ۔ انہاں نے بوہت سارے گھراں تے اُنہاں دے باشندےآں نوں جلیا کے خاک وچ ملیا دتا تے کِنے ہی آدمی تلواراں تے نیزےآں توں مارے گئے تے بوہت سارے آدمیاں ، عورتاں تے بچےآں نوں قید کر کے لے گئے۔
ہندوستان دے سرحدی ضلعے جنہاں وچ پہلے باشندےآں دی کثرت سی۔ بالکل خالی ہوئے گئے۔ گوجرانوالہ جو بدھ مذہب دے زمانے وچ پنجاب دا دارالخلافہ سی۔ ویران ہوئے گیا۔ موجودہ باشندے بعد وچ آکے آباد ہوئے نيں۔ دوسری قسم دے حملہ آور سمندر توں آئے۔ جنوبی ہندوستان وچ انگریزاں تے فرانسیسیاں دی لڑائی وچ کرناٹک توں دربار دہلی دی حکومت بالکل نیست تے نابود ہوئے گئی۔ ۱۷۶۵ء وچ بنگال ۔ بہار ۔ اوڑیسہ انگریزاں دے حوالے کیتے گئے۔ پانی پت دی تیسری لڑائی توں جو ۱۷۶۱ء وچ ہوئی، سلطنت مغلیہ صرف ناں نوں ہی رہ گئی سی۔ ایہ لڑائی احمد شاہ ابدالی تے مرہٹاں وچ ہویء سی۔ مغلاں نے فتح تاں حاصل کر لئی۔ مگر اُنہاں وچ اس قدر دم باقی نہ رہیا کہ ہند وچ حکومت وی کر سکن۔ انگریز آہستہ آہستہ اپنا قدم جماندے گئے۔ دہلی دے برائے ناں بادشاہ حکومت تاں کردے سن ۔ مگر اُنہاں دی حکومت صرف محلےآں ہی وچ محدود سی۔ اکبر نے ہندوآں توں دوستانہ سلوک کر کے سلطنت مغلیہ دی بنیاد مستحکم کر دتی سی تے اک طاقتور تیسری جماعت بنا دتی سی۔ جس وچ ہندوستان دے ہی باشندے سن تے صرف اُنہاں دی وجہ توں ہی وسط ایشیا دی طرف توں کوئی حملہ آور ادھر دا رُخ نہ کر سکیا تے انہاں دی مدد توں اُس نے مسلمان جرنیلاں نوں اپنے قابو وچ رکھیا اورنگزیب تے اُس دے جانشیناں نے اس مدبرانہ تدبیر اُتے عمل نہ کيتا تے مسلمان حملہ آوراں نوں افغانستان توں اس طرف آنے دی جرات ہوئے گئی ۔ ہندوستان ی صوبےآں دے مسلمان حاکماں نے خود مختار ریاستاں قائم کر لین تے جنگجو ہندو قوماں جنہاں نے اکبر نوں سلطنت مغلیہ دے مستحکم کرنے وچ مدددی سی۔ اُس دی بربادی دا سبب ہوئیاں۔
مرہٹاں دا زمانہ
سودھوسیوا جی دا حال تے مرہٹاں دے اقتدارکا بیان
سودھومہا راشٹر
سودھومرہٹاں دا ملک جسنوں پیشتر مہاراشٹر کہندے سن ۔ اس وچ ایہ علاقے داخل سن ۔ بمبئی احاطے دا کل جنوبی حصہ۔ ممالکِ متوسط ۔علاقۂ اجنٹی وسطِ ہند، علاقہ نظام حیدرآبا دکا اک وڈا حصہ۔ ملک برار، مہاراشٹر دے شمالی حد ست پُڑا پہاڑ سی تے مغربی حد سمندر تے مشرق دی طرف ایہ ملک ناگ پور علاقہ ملکاں متوسط توں پرے تک پھیلا ہويا تھا۔
قوم مرہٹہ
سودھواول اول جدوں مسلماناں نے مرہٹاں اُتے حملے کیتے تاں ایہ وی مدت تک اُ ن دا مقابلہ کردے رہے۔ مگر تابہ کیتے۔ آخر دلّی دے بادشاہان افغانیہ دے عہد حکومت وچ سب مرہٹے مغلوب ہوئے گئے۔ تے اکبر دے زمانے توں اورنگزیب دے عہد تک اس قوم وچوں کچھ تاں سلطنتِ مغلیہ دی رعیت رہے تے کچھ سلطنت احمد نگر تے بیجا پور کيتی۔
سیوا جی دا عروج
سودھومرہٹاں دی سلطنت دا بانی سیوا جی ۱۶۲۷ء وچ جو شاہجہان دے جلوس دا پہلا سال سی۔ قوم راجپوت دے اک معزز گھرانے وچ جس کانام بھونسلا سی۔ بمقام سائونیر پیدا ہويا۔ اُس دا باپ شاہ جی پہلے تاں سلطنت احمد نگر دے مدارالمہام ملک عنبر دے ماتحت اک افسر رہیا۔ فیر شاہ بیجاپور دے ہاں ملازم ہوئے کے شاہجہان تے مہابت خاں توں لڑدا رہیا۔
شاہ جی دی نسبت اک عجیب روایت مشہور اے کہ اک دیوی نے اُسنوں سُپنے وچ آکے ایہ کہیا کہ تیرے خاندان وچ اک ایسا شخص پیدا ہوئے گا جو راجہ بنے گا تے ہندوآں دے رسم تے رواج نوں ازسرِنو تازہ کريں گا۔گئو تے برہمن دی حمایت کريں گا۔ تے اُس دی نسل وچ ۲۷ راجا گدی نشین ہوئے نگے۔
مرہٹاں وچ جو جو ہنر سرداراں دے لئی سیکھنے ضروری سمجھے جاندے سن ۔ اوہ سب سیوا جی نوں چھُٹپنے ہی وچ سکھائے گئے۔ مگر لکھنے پڑھنے توں اوہ اس قدر بے بہرہ سی کہ اسنوں الف دے ناں بے وی نئيں آندی سی۔ مرہٹاں وچ جو دیوتائاں وغیرہ دے قصے کہانیاں مشہور چلی آدیاں سن۔ اوہ سب اُس نوں اچھی طرح یاد سن تے چونکہ اوہ وڈا پکا ہندو تے مسلماناں دا سخت دشمن سی۔ اس لئی ساری عمر اورنگزیب دی مخالفت اُتے جما رہیا۔ معلوم ہُندا اے کہ اس نے بچپنے ہی وچ خوب سوچ بچار کر ليا سی کہ وچ آئندہ ایسا ایسا کراں گا۔ سیوا جی اُنیس ہی برس دا سی کہ اُس نے ٹورنیا دے پہاڑی قلعے اُتے جو پونا توں ویہہ میل جنوب مغرب نوں اے قبضہ کر ليا اس قلعے دے آس پاس کچھ کھنڈر پئے سن ۔ اُنہاں وچوں اُس دے ہتھ اک وڈا خزانہ لگ گیا ۔ اُس توں اُس نے اک ہور قلعہ بنوایا۔ جس دا ناں راج گڑھ رکھیا۔
اس دے بعد سیوا جی دے اقبال دا ستارہ روز بروز عروج پکڑدا گیا۔ چنانچہ اُس نے اول قلعہ گونڈوانہ اُتے قبضہ کيتا تے اُس دا ناں سنگھ گڑھ رکھیا۔ فیر قلعہ سوپا تے اُس دے بعد پورندھر نوں فتح کيتا تے نال ہی اہلکاران بیجا پور نوں ہر طرح توں دم دیت رہیا تے اوہ غالباً اس بھلاوے وچ رہے کہ اسيں جس وقت چاہن گے سیوا جی نوں اُکھیڑ سُٹیاں گے۔ مگر جدوں سیوا جی کھلم کھلا دست درازیاں اُتے اُتر پيا تاں محمد عادل شاہ دے کان کھڑے ہوئے تے اُس نے شاہ جی نوں بلیا کے اک سنگین قید خانے وچ ڈال دتا اوراُس سب طر ف توں چنوا کر صرف اک چھوٹا جہا سوراخ رکھیا تے ایہ حکم دتا کہ جے سیوا جی اس قدر عرصے وچ اپنے تئاں حوالے نہ کر دے تاں ایہ سوراخ بند کر دتا جائے۔ اس اُتے سیوا جی نے اپنی گاں نکالنے نوں شاہجہان توں بے دھڑک خط وکتابت شروع دی تے اپنے مکرو فریب توں اُس نوں ایداں دے ڈھب اُتے لے آیا کہ بادشاہ نے شاہ جی دا اوہ قصور وی معاف کر دتا جو پہلے اس توں بادشاہی فوج دے نال مقابلہ کرنے وچ سرزد ہويا سی۔ تے اُس نوں اپنے ہاں اک خدمت دینے دا اقرار کرکے شاہِ بیجاپور توں اُس دی جاں بخشی دی سفارش کيتی۔ اس دے علاوہ سیوا جی نوں وی منصب پنجہزاری عطا فرمایا۔ اس صورت توں شاہ جی دی جاں بخشی تاں ہوئے گئی۔مگر چار برس نظر بند رہیا۔
افضل خاں دا قتل ہونا
سودھووالئے بیجا ہور سیوا جی دے نیست تے نابود کرنے اُتے فیر اک بار آمادہ ہويا۔ مگر سیواجی نے اس دفعہ اک وڈی دغا بازی کيتی۔ جس توں شاہ بیجا پور دا سارا منصوبہ خاک وچ مل گیا۔ اس دی کیفیت ایہ اے کہ سیوا جی نے بیجا پور دے سردار افضل خان نوں اُتار چڑھائو دے کے گفتگو دے لئی ملاقات اُتے راضی کر ليا تے جدوں اوتھے گیا تاں اک ہتھیار آستین وچ چھپا کر لیندا گیااور بغلگیر ہُندے وقت جھٹ پٹ اُس دا کم تمام کر دتا۔ ایہ دیکھ کے افضل خاں دی سپاہ دی ہمت ٹُٹ گئی۔ اس لئی کچھ تاں تہ تیغ ہوئی تے کچھ قید ہوگئی۔ سیوا جی دی ایہ عیاری مرہٹاں دی تریخ وچ وڈی مشہور اے اس توں سیوا جی نوں وڈا فائدہ ہويا ار اُس دی طاقت ودھ گئی۔ چنانچہ اُس دے بعد اُس نے کئی لڑائیاں فتح کيتياں۔
اورنگزیب دے نال سیوا جی دے معرکے
سودھوفیر چند سال دے بعد جدوں شائستہ خاں بادشاہ دہلی دی طرف توں دکن دا حاکم سی تے سیوا جی دی والئے بیجا پور توں صلح سی۔ اُس وقت سیوا جی نے فوج مغلیہ اُتے حملہ کيتا تے اورنگ آباد تک جو اُس صوبے دا راجگڑھ سی ۔ ملک نوں تاخت تے تاراج کر ڈالیا۔ اس اُتے شائستہ خاں نے جنوب دی طرف ودھ کے اول چاکن فتح کيتا۔ فیر پونا پہنچ کے خاص اُس مکان وچ اُترا جتھے سیوا جی نے پرورش پائی سی۔ سیوا جی نوں اِنّی تاب کتھے سی کہ ایہ دیکھے تے چپکا بیٹھیا رہے۔ چنانچہ اوہ اک روز چراغ جلے کچھ آدمی نال لے اک برات دے ہمراہ ہوئے لیااور اکھ بچا کر شہر وچ جا داخل ہويا ۔ جس مکان وچ شائستہ خاں اُتراہويا سی ۔ اُس دے کونے کونے توں واقف تھا۔اُس دے باہر دے درجےآں وچوں گزر کر یکا یک شائستہ خاں نوں عین خواب گاہ وچ جا لیا ۔ اُس وقت ضان دی تاں دو انگلیاں ہی اُتے خیر گزری تے اوہ جاں تاں کر کے اوتھے توں بھج گیا۔ مگر اُس دا بیٹا تے ہمراہی سب اوتھے قتل ہوئے۔ ہن سیوا جی اوتھے توں اپنا کم کر چلدا ہويا تے بے دھڑک مشعلاں روشن کیتے اپنے پہاڑی قلعہ سنگھ گڑھ اُتے جو اوتھے توں بارہ میل سی، جا چڑھیا۔ اس معرکے توں تے کچھ نئيں تاں اِنّا ضرور ہويا کہ اُس دی سپاہ دا جی ودھ گیا اوراُنہاں دی نظراں وچ بادشاہی سپاہ دی کچھ حقیقت نہ رہی۔ ایہ واقعہ اُنہاں معرکےآں وچوں اے۔ جنہاں دے باعث مرہٹاں وچ سیواجی دی وڈی دھاک اے۔ اس دے بعد سیوا جی نے سورت نوں جا لُوٹا تے ایتھے انگریزاں دی کوٹھی دے سوا کوئی مکان اُس دی لُوٹ توں نہ بچا تے ایہ کوٹھی وی اس سبب توں بچی کہ ایہ لوک وڈی مردانگی تے استقلال دے نال اُس توں لڑے۔ جدوں اورنگزیب نوں سورت دے لُٹنے دی خبر لگی تاں ایہ امر اُس نوں وڈا ناگوار گزریا۔ کیونجے جو لوک حج نوں جایا کردے سن اوہ سورت ہی توں سوار ہويا کردے سن تے ايسے وجہ توں اُس دا ناں باب المکہ پے گیا سی۔ اس دے بعد ۱۶۶۴ء وچ سیوا جی نے لقب راجائی اختیار کيتا تے اپنے ناں دا سکہ وی جاری کيتا۔ فیر جہازاں دا یاک بیڑا تیار کر کے جنوب دی طرف کنارے کنارے جا کے بار سلور نوں تاراج کيتا تے اس دے گردو نواح نوں خوب لُٹیا۔ چند کشتیاں اُتے کچھ مسلمان سوار ہوئے حج دے لئی مکے دی طرف جا رہے سن ۔ اُنہاں نوں وی نہ چھڈیا ۔ اس اُتے اورنگزیب جو دین اسلام دا وڈا حامی سی۔ نہایت افروختہ ہويا۔
اب تاں بادشاہ نے سیوا جی دی گوشمالی دے لئی اک لشکر جرار بھیجیا تے میرزا راجہ نوں جو اک وڈا بہادر شخص سی ۔ اُس دا سردار مقرر کيتا۔ ہن سیوا جی دے ہتھ توں قلعے اُتے قلعہ نکلنے لگااور آخر ایہ ہويا کہ پورندھر دے مستحکم قلعے وچ گھر گیا تے اُس نوں بادشاہ توں صلح کردے ہی بنی۔ چنانچہ پورندھر وچ اک عہد نامہ ہويا۔ جس دی رُو توں اُس نے ویہہ قلعے تاں بادشاہ دے حوالے کیتے تے بارہ اپنے پاس رکھے تے ایہ وی بطور جاگیر اُس دے پاس رہے۔ بادشاہ دی طرف توں ایہ قرار پایا کہ سیوا جی دا بیٹا سنبھا جی پنجہزاری مُقررہو تے بیجا پور دے بعض ضلعاں وچ سیوا جی نوں چوتھ تے سردیش مُکھی تحصلی کرنے دی اجازات دتی جائے۔ مرہٹاں نے جو آئندہ رعایائے سلطنت مغلیہ نوں ہر جگہ لُوٹا کھسوٹااور اُس توں زبردستی خراج لینے دا اناپ شناپ دعویٰ کيتا۔ اُس دی دلیل اوہ اُسی شرط نوں گرداندے رہے۔ اس صلح دے بعد سیوا جی نے بادشاہی لشکر کے نال ہوئے کے بیجا پور دی یورش وچ اوہ ناں پایاکہ بادشاہ نے خوش ہوئے کے اُس نوں تحسین تے آفرین لکھی تے دلّی بلیایا۔ پس سیوا جی اپنے بیٹے سنبھاجی نوں لے کے بادشاہ دے حسب الطلب دلّی وچ حاضر ہويا۔ مگر اورنگزیب اُس دے نال وڈی نخوت توں پیش آیا۔ جدوں سیوا جی نے دیکھیا کہ اک تاں آبرو وچ فرق آیا۔ دوسرے قیدی بنا تاں اک ایسا پیچ کھیلا کہ اپنے بیٹے سمیت صاف نکل کے رائے گڑھ پہنچ گیا۔ بادشاہ توں اُس وقت وڈی چُوک ہوئی کہ اُس نے ایداں دے دشمن نوں اپنا پکا دوست اورہويا خواہ بنانے دا موقع مفت ہتھ توں کھو دتا۔ سیوا جی ہن فیر کچھ عرصے تک علانیہ بادشاہ دا مقابلہ کردا رہیا مگر چند روز بعد جسونت سنگھ نے بیچ بچائو کر کے اورنگزیب توں اُس دی خاطر کواہ صفائی کرا دی۔ اصل وچ تاں بادشاہ دا ایہ منشا سی کہ جدوں موقع ملے اُس نوں نیست تے نابود کر دے۔ مگر اس وقت مصلحتاً اُس نوں بالکل مطلق العنان رہنے دتا۔
سیوا جی دی تخت نشینی دا جشن
سودھوسیوا جی راجہ تاں پہلے ہی بن چکيا سی تے اپنا سکہ وی جاری کر چکيا سی۔ ہن رائے گڑھ وچ اس نے وڈی دھوم دھام توں ۱۶۷۶ء وچ تخت نشینی دا جشن کيتا۔ اُس وقت اس نے سونے دا تُلا دان کر کے سولہ ہزار ہُناں برہمناں نوں پُن کيتياںاورا پنا لقب وڈا لمبا چوڑا مقرر کيتا تے ہر امر وچ بادشاہاں توں وی ودھ کے اظہار جاہ تے جلال کرنے لگا۔
اب سیوا جی دی سلطنت پھیل وی گئی سی تے زبردست وی ہوئے گئی سی تے مرہٹاں نوں جو لُوٹ مار کرنے دی عجیب رکان یاد سی۔ اُس توں سیوا جی دے پاس دولت وی بہت کچھ جمع ہوئے گئی سی۔ فیر اُس وقت اُس نے کرناٹک اُتے وڈی ظفر مندی دے نال اک مہم کر کے اپنی سلطنت تے قوت نوں تے وی ترقی دتی۔ مگر اس دے بیٹے سنبھا جی دی بد چلنی دے سبب بُڑھاپے وچ اُس دے دل اُتے اک وڈا داغ لگا۔ ایہ جوان وڈا تندخو تے اوباش سی تے اک دفعہ اُس دے باپ نے اک سخت قصور دے سبب جو اُس نوں سزا دتی تاں اوہ بھج کر علانیہ لشکر مغلیہ وچ جا ملا۔
سیوا جی دی وفات
سودھوآخر سیوا جی دی عمر دا پیمانہ لبریز ہوئے گیا۔ کچھ عرصے توں اُس دے گھُٹنے اُتے ورم ہوئے گیا سی۔ جس دی وجہ توں اُس نوں بخار آنے لگیا تے آخر ايسے مرض وچ اُس نے ۵ اپریل ۱۶۸۰ء نوں رائے گڑھ وچ انتقال کيتا۔ سیوا جی وڈا دلاور سپاہی تے کارواں سپہ سالار تے لئیق منتظم سی اس وچ شک نئيں کہ اُس دی غارت گری تے لُٹ مار توں خلقت نوں وڈی وڈی تکلیفاں پہنچاں۔ مگر اُس دے حتے الوسع انہاں تکلیفاں دے رفع کرنے دا ہمیشہ خیال رہندا سی۔ کدی اوہ اپنا مطلب نکلانے دے لئی نہایت بے رحمی تے دغا بازی وی کر بیٹھدا سی۔ جداں کہ افضل خان دے قتل دے معاملے وچ ہويا۔ مگر بے مطلب کسی کوآزار نہ پہنچاندا سی تے معلوم ہُندا اے کہ آخر وچ اوہ شاید اپنی حرکتاں توں وڈا پشیمان سی کیونجے جس مذہبی جوش دا اوہ ہمیشہ دم بھردا رہیا اوہ بڑھاپے وچ وہم تے احتیاط تے نفس کشی توں بدل گیا سی۔ ایہ مذہبی جوش خواہ واقعی سی تے خواہ بناوٹی۔ مگر اُس دا ایہ نتیجہ ضرور ہويا کہ مرہٹاں دے دلاں وچ مذہبی تے قومی جوش وڈے زور تے شور توں پیدا ہوئے گیا ۔ جس دے باعث بادشاہ دہلی دی جِنّی ہندو رعایا اپنے مسلمان حاکماں توں ناراض سی اوہ سب مرہٹاں دی طرفدار ہوئے گئی۔
=شجرہ خاندان سیوا جی
سودھو- سیوا جی
- سنبھا جی راجا رام جس دی زوجہ تارا بائی سی
- ساہو سیوا جی راجۂ ستارہ سنبھا جی راجۂ کولھا پور
سلطنت ِ مرہٹہ دی ترقی تے تنزل
سودھوسنبھا جی
سودھوسیوا جی دے بیٹے سنبھا جی نے کچھ بہت عرصے تک حکومت نئيں کيتی تے اُس دی ساری عمر پرتگیزوںاور مسلماناں توں لردے جھگڑدے گزری۔ آخر کار اورنگزیب نے اُس نوں قید کر ليا تے وڈے عذاب دے نال قتل کرایا۔
ساہو
سودھوسیوا جی دا پوتاجو اُس وقت چھ برس دا سی اوہ وی گرفتار ہوکے کئی سال تک بادشاہ دے ہاں قید رہیا اورنگزیب اُس نوں طنزاً ساہو (یعنی چور) کہہ کے پکاریا کردا سی۔ اس لئی اُس دا ایہی ناں مشہور ہوئے گیا اے۔ چونکہ اُس نے محل شاہی وچ پرورش پائی سی۔ اس لئی اوہ بڑاکاہل تے عیش دوست ہوئے گیا سی۔ اورنگزیب دی وفات دے بعد جدوں اُس نے قید توں مخلصی پائی تاں خوشی توں اپنے تئاں سلطنتِ مغلیہ دا تابع تسلیم کيتا تے حکومتِ مرہٹہ دا سارا کاروبار اپنے وزیر کبیر بالاجی وشوا ناتھ نوں سونپ دتا۔
بالا جی وشوا ناتھ پیشوائے اول
سودھوبالاجی وشوا ناتھ جو اک وڈا لئیق تے عقلمند برہمن سی۔ ۱۷۱۲ء دے نیڑے شاہو کے ہاں ملازم ہوئے کے بعہدۂ پیشوائی سرفراز ہويا۔ ایہ عہدہ اُس دی لیاقت ِ ذاتی دے باعث چند ہی روز وچ تے سب عہدےآں اُتے فائق ہوئے گیا۔ ایتھے تک کہ اُس دے سامنے خاص راج گدی دی وی حقیقت نہ رہی تے فیر ایہ منصب بالاجی دے خاندان وچ موروثی ہوئے گیا۔
پیشوائاں دا شجرہ
سودھو- بالاجی وشوا ناتھ پیشوا ئے اول
- باجی رائو (۲)
- بالاجی باجی رائو (۳) رگھو ناتھ
- وسواس رائو مادھو رائو (۴) نرائن رائو (۵) باجی رائو ثانی
- جو پانی پت دی مادھو رائو نرائن (۷)
لڑائی وچ کم آیا۔ (۶)
تیسرے باب دی پنجويں فصل وچ سادات تے نظام الملک دے باہمی نفاق دا ذکر ہوئے چکيا اے۔ ایہ قضیہ تاں آخر کار شاہ پور دی لڑائی توں طے ہويا ۔ مگر اس توں پیشوا نوں دربارِ دہلی دے معاملات وچ دخل ہوئے گیا کیونجے پیشوا مرہٹاں دی فوج لے کے سید حسین علی دی کمک نوں دلّی آیا۔ تے ایتھے ۱۷۲۰ء وچ محمد شاہ توں اک عہد نامے اُتے دستخط کرائے ۔ جس توں مرہٹاں نوں دکن دی آمدنی دی چوتھ یعنی چہارم حصہ تے سردیش مکھی یعنی دسويں حصے دا حق تے پونا تے ستارا دے درمیانی ضلعے اُتے سوراجیہ یعنی اقتدار مطلق حاسل ہوئے گیا۔
باجی رائو پیشوائے دوم
سودھواس عہد نامے دے چند روز بعد بالا جی نے انتقال کيتا تے اُس دی جگہ اُس دا وڈا بیٹا باجی رائو پیشوا ہويا۔ ایہ سب پیشوائاں وچ وڈا لئیق تے مشہور ہويا اے۔ اس نے ۱۷۳۶ء توں پہلے پہلے شاہان دہلی دا صوبہ مالوہ تے نزبدا تے چمبل دا درمیانی علاقہ فتح کر لیااور اُس سال جدوں نظام الملک دکن توں بادشاہ دی مدد نوں فوج لے کے آیا تاں بھوپال دے نیڑے باجی رائو توں اُس دا مقابلہ ہويا۔ نظام الملک اس موقع اُتے گھر گیا تے اُس نے چار تے ناچار اک عہد نامہ لکھ کے اوہ سارا ملک باجی رائو نوں دے دیااور مصارف جنگ کيتی بابت بادشاہ توں پنجاہ لکھ روپے دلانے دا وعدہ کيتا۔
ساحل مغربی اُتے جو پرتگیزاں دی بستیاں سن۔ باجی رائو نے اُ ن اُتے وی یورش کر کے وڈی فتح پائی تے قلعہ بسین نوں مئی ۱۷۳۹ء وچ پرتگیزاں توں ہلیا کے دے کھو لیا۔ اس دے بعد باجی رائو دے دماغ وچ ایہ سمائی کہ ہن سارے دکن نوں فتح کیجیے۔ چنانچہ اُس نے ریاست نظام اُتے حملہ کيتا مگر ناکام رہیا تے چند ہی روز بعد ناصر جنب توں جو اُس وقت اورنگ آباد وچ نظام الملک دا نائب سی۔ صلح کر لینی پئی تے اُس دے بع ۱۷۴۰ء وچ اُس دا انتقال ہوئے گیا۔
سردارانِ مرہٹہ
سودھوپیشوائے سوم دا زمانہ حکومت مرہٹہ دے واسطے اک طرح توں نہایت اقبال تے قوت دا زمانہ ہويا اے۔ مگر فیر وی اُس وقت توں مرہٹاں دے جتھے وچ نفاق دے آثار نمایاں ہونے لگے سن تے اُس دا انجام ایہ ہويا کہ حکومت مرہٹہ خاک وچ مل گئی۔ کیونجے سیوا جی دی اولاد وچ تاں اک عرصے توں صرف ناں ہی دی راجائی رہ گئی سی۔ اختیار جس نوں کہندے نيں۔ اوہ کچھ وی نہ رہیا سی تے پیشوا جو بجائے خود راجہ تے بالکل مالک تے مختار ہُندا سی۔ اُس نوں وی مرہٹے سرداراں دا یاک جتھا پیدا ہوئے گیا سی تے اُنہاں دی ایہ کیفیت سی کہ جدوں پیشوا وچ اِنّی قوت تے قدرت ہُندی سی کہ اُنہاں سب نوں اپنے قابو وچ رکھے تاں اوہ اُس دا حکم مننے لگدے سن ۔ ورنہ مطلق العنان ہوئے جاندے سن ۔ اُس وقت مرہٹاں دے نہایت مشہور سردار ایہ سن ۔ اول ساہو راجہ ستارا جو سیوا جی دی گدی اُتے بالاستحقاق مسند نشین سی۔ دوم سنبھا جی راجۂ کولھاپور جو ساہو دا مخالف سی ایہ وی سیوا جی دی اولاد وچ سی۔ مگر اُنہاں دونو وچوں کسی نوں کدی بہت اختیار نئيں ہويا۔ سوم سیندھیا جتھے نے اپنی ریاست مالوے دے شمال مشرق وچ قائم کيتی۔ اس دی اولاد مرہٹاں وچ اکثر نہایت زبردست رہی اے۔ تے سب دا لقب سیندھیا ہُندا چلا آیا اے۔ اگرچہ اس خاندان دے سردار اوائل وچ سرکار انگریزی توں اکثر لڑدے رہے۔ مگر ہن اک مُدت توں مہاراجہ سیندھیا والئے گوالیار سلطنت انگلشیہ دے نہایت خیر خواہ تے وفادار باجگزار۔ رئیساں وچوں نيں۔ چہارم ملہار رائو ہلکر۔ اُس نے وی اپنی ریاست مالوے وچ قائم کيتی۔ اس دا دار الریاست اندور اے تے اس خاندان دے رئیساں دا لقب ہمیشہ ہلکر رہیا اے۔ ایہ رئیس مرہٹاں دے سر گروہ بننے دے لئی اکثر خاندان سیندھیا دے حریف رہے نيں۔ پنجم راگھو جی بھونسلا راجۂ برار۔ اس خاندان نے گٹک تے تقریباً سارے اوڑیسہ نوں نواب بنگالہ توں کھو کر اپنی حکومت خلیج بنگال تک پھیلا لی سی۔ مگر انگریز اں نے ۱۸۰۳ء دے اندر مرہٹاں دی دوسری لڑائی وچ ایہ مشرقی علاقے خاندان بھونسلا توں کھو لئی تے انجام کار اخیر راجۂ برار دی ریاست لارڈ ڈئل ہوزی گور نر جنرل دے عہد وچ ۱۸۵۳ء دے اندر قلمروانگریزی وچ شامل ہوئے گئی۔ ششم داما جی گائکواڑ راجۂ بڑودہ ۔ اس سر دار دی اولاد جس دا لقب گائکواڑ چلا آندا اے ہن تک صوبۂ گجرات وچ حکومت کردی اے تے سرکار انگلشیہ دی باجگزار اے۔
ان دے علاوہ پیشوا وی اک حاکم سی۔ جو اس سارے جتھے دا سرگردہ سمجھیا جاندا سی۔ اس دا دارالریاست اس وقت توں شہر پونا قرار پایا۔
بالا جی باجی رائو پیشوائے سوم
سودھواب اسيں بالا جی باجی رائو پیشوائے سوم دا کچھ حال بیان کردے نيں ایہ پیشواباجی رائو دا وڈا بیٹا تھااور اُس دے چھوٹے بھائی دا ناں رگھو ناتھ رائوتھا۔بالاجی باجی رائو ۱۷۴۰ء وچ مسند نشین ہويا۔ تے تینس برس تک حکمران رہیا۔ اس دے وقت وچ بوہت سارے وڈے وڈے واقعات ہوئے نيں۔ جنہاں وچوں ایہ واقعات نہایت عظیم نيں۔یعنی سلطنت مغلیہ دے وڈے سردار نظام حیدرآباد توں دوبارہ سخت لڑائی ہوئی تے احمد شاہ ابدالی جو افغانستان توں ہند اُتے حملہ آور ہويا سی۔ اس توں مرہٹاں نے اک وڈی شکست فاش کھادی
راجا پور دی لڑائی
سودھومرہٹاں تے نظام حیدر آباد دے باہم اول لڑائی ۵۲-۱۷۵۱ء وچ راجا پور اُتے ہوئی سی۔ اس وچ فرانسیسی فوج دا وڈا مشہور افسر بوسے صلابت جنگ نظام حیدر آباد دا مدد گار سی۔ چنانچہ اس دی حسن لیاقت توں پیشوا نوں شکست ہوئی۔ مگر فیر وی اُس نے تھوڑے ہی عرصے بعد نظام توں اک وڈا علاقہ لے لیا۔
اوگیر دی لڑائی
سودھوفیر دوسری لڑائیی ۱۷۶۰ء وچ ہوئی۔ اس دا باعث ایہ سی۔ کہ پیشوا نے احمد نگر اُتے قبضہ کر ليا سی۔ اس وجہ توں صلابت جنگ نے اُس اُتے فوج کشی دی ۔ انجام کار پیشوا نوں مقام اوگیر اُتے فتح کامل ہوئی تے نظام نوں اپنی قلمرو دے سارے شمال مغربی حصے مرہٹاں دی نذرکرنے پئے۔
احمد شاہ ابدالی توں مرہٹاں دی لڑائی دا باعث ایہ ہويا کہ ۱۷۵۸ء وچ پیشوا دے بھائی رگھو ناتھ رائو نے حماقت توں پنجاب اُتے حملہ کيتا تے ایہ اوہ ملک سی جس نوں احمد شاہ ابدالی والئے افغانستان نے بادشاہِ دہلی توں کھو کر اپنی قلمرو وچ شامل کے لیا سی۔ اُس وقت رُہیلہ سردار نجیب الدولہ جس کوا بدالی اپنی طرف توں دہلی وچ چھڈ گیا سی تے نواب اودھ مرہٹاں دے مقابلے اُتے اُٹھ کھڑے ہوئے سن ۔ اس دے چند روز بعد ابدالی خود وی کابل توں ہند اُتے چڑھ آیا۔ اس وقت پیشوا خود نظام حیدر آباد دے مغلوب کرنے وچ مصروف سی۔ اس لئی افغاناں دا اول سیندھیا تے فیر ہلکر توں سامنا ہويا۔ مگر انہاں نے دو دفعہ شکست فاش کھادی تے بوہت سارے مرہٹے قتل ہوئے۔
آخر پیشواکا بیٹا وسواس رائو تے عم زاد بھائی شوداس رائو بھائو جو مرہٹاں دے نہایت عمدہ سرداراں وچوں سی۔ شمال دی طرف روانہ ہوئے ۔ تاکہ ہلکر تے سیندھیا دے شکست کھانے توں مرہٹاں دے ناں اُتے جو دھبا لگاتھا۔ اُس نوں دھوئيں تے افغانوںکو زک دے کے اٹک دے پار کڈ دتیاں اُنہاں دے اس زعم دی وجہ ایہ سی کہ اوگیر اُتے نظام دی فوج نوں شکست دے کے اوہ بہت پھُل گئے سن ۔ اس دفعہ مرہٹے اپنے دستور قدیم دے خلاف وڈی کرّو فرّ دے نال لڑائی اُتے چڑھے تے ایہی اُنہاں دے اوبار تے زوال دے لچھن سن ۔ کل مرہٹے سرداراں نوں حکم ہويا سی کہ ہمرکاب چلياں۔ اس لئی اُس لڑائی وچ اُنہاں دے نال ۵۵ہزار سوار ۔ ۱۵ہزار پیدل ۔ دو لکھ پنڈارے تے بہیر تے دو سو ضرب توپاں سن تے مسلماناں دے پاس ۴۶ہزار سوار تے ۳۸ہزار پیدل تے ۷۰ صرب توپاں سن۔ چونکہ ابدالی نے کُل فوج دے نال اک دفعہ ہی جم کر لڑنا منظور نئيں کيتا۔ اس لئی ۲۸ اکتوبر ۶ جنوری ۱۷۶۱ء تک برابر چھوٹی چھوٹی لڑائیاں ہُندیاں رہیاں۔ مرہٹے نا عاقبت اندیش سن ۔ اس لئی نہ اُنہاں دے پاس رسد سی نہ روپیہ تے اس اُتے طرہ ایہ ہويا کہ سب طرف توں نرغے وچ آگئے۔
شجاع الدولہ نواب اودھ ایہ چاہندا سی کہ کسی طرح مرہٹاں تے ابدالی وچ صلح کرا دے۔ مگر ابدالی نے ایہ منظور نہ کيتا۔ کیونجے اوہ اپنی قوت تے مرہٹاں دی شکستہ حالی توں خوب واقف سی۔ آخرکار ۷ جنوری ۱۷۶۱ء نوں بھائو نے شجاع الدولہ نوں ایہ لکھیا کہ ہن کاسہ لبریز اے تے اک قطرے دی وی گنجائش نئيں۔اس دے بعد ساری فوج مرہٹہ ایہ ٹھان کر کہ ماریا یا مرے ابدالی دے لشکر اُتے ٹُٹ پئی ۔ صبح گجر دم توں دن دے دو بجے تک ہنگامۂ کارزار گرم رہیا۔ اک طرف توں ہر ہر مہادیو تے دوسری طرف توں اللہ اکبر دا نعرہ بلند سی۔ افغان مرہٹاں دی نسبت قوی ہیکل سن تے تکلیف تے مشقت جھیل سکدے سن ۔ اس لئی اس سخت معردے ميں مرہٹاں دی تندی تے جوش تے خروش اُتے غالب آگئے۔ آخر دن دے دو بجے وسواس رائو ماریا گیا۔ اس اُتے بھائو مایوس ہوئے کے اپنے ہاتھی توں اُتر پيا تے گھوڑے اُتے سوار ہوئے بیچ لڑائی وچ جا گھسا۔ تے فیر اُس دا پتا نہ ملا۔ ہلکر میدان توں پہلے ہی کھسک گیا سی۔ اس لئی اس اُتے نمک حرامی دا الزام لگا۔ غرض اس لڑائی وچ ہزاراں مرہٹے تاں کم آئے تے جو بچے اوہ گھِر کر قید ہوئے گئے۔
پیشوا ایہ خبر وحشت اثر سُن کر تھوڑے ہی عرصے بعد مر گیا تے واقعی مرہٹاں نے ایہ شکست ایسی سخت کھادی کہ انہاں نوں ہند وچ سب نوں مغلوب کر کے سلطنت کرنے دی جو اُمید سی ۔وہ جے بالکل ٹُٹ نئيں گئی تاں اُس دے ضعیف ہوئے جانے وچ تاں کچھ کلام نہ رہیا۔
مادھو رائو پیشوائے چہارم
سودھوجب بالا جی باجی رائو پیشوا دا انتقال ہوگیا تاں اُس دی جگہ اُس دا بیٹا مادھو رائو جس دی عمر صرف ستاراں برس دی سی۔ پیشوا مقرر ہويا ۔ ایہ سب پیشوائاں وچ وڈا بہادر گزریا اے۔ چونکہ اوہ نو عمر سی اس لئی اُس دا چچا رگھو ناتھ رائو جو اک وڈا ہوس ناک تے فطرتی شخص سی۔ اُس دا سرپرست قرار پایا۔ تے رام شاستری جو اک فاضل اجل مرہٹہ برہمن سی۔ اُس دا گرو تے اتالیق مقرر ہويا۔
رام شاستری
سودھویہ برہمن صرف فاضل ہی نہیںبلکہ راستی تے دانائی دا وی اک عمدہ نمونہ سی۔ جو شخص بدی کردا۔ خواہ اوہ کیواں دا ہی وڈا کیوں نہ ہوئے۔ اُس نوں رام شاستری سرزنش کیتے بغیر نہ چھوڑدا تے وڈے رند اوباش تک اُس دا رعب مندے سن ۔ اس وچ محنت کشی، سرگرمی تے خیر اندیشی وی بدرجہ کمال سی تے مرہٹاں وچ ہن تک اُس دا ناں عزت دے نال لیا جاندا اے۔ مادھو رائو دے عہد وچ اکثر نظام حیدر آباد راجۂ برار تے میسور دے نويں سلطان حیدر علی توں مرہٹاں دے لڑائی جھگڑے رہے تے اُنہاں وچ مرہٹے اکثر فتحمند ہوئے۔
اہلیا بائی
سودھواندور دے رئیس ہلکر کے گھرانے وچ اہلیا بائی ناں اک عورت مرہٹاں وچ وڈی عمدہ تے نیک سیرت حاکمہ گزری اے۔ جدوں ملہار رائو ہلکر مرہٹوماں بیالیس برس نہایت جوانمردی تے دلیری توں سرداری کر کے ۱۷۶۶ء وچ عالم ضعیفی وچ انتقال کر گیا تاں اُس دے بعد اُس دا پوتا جانشین ہويا۔ کیونجے اُس دا اک ہی بیٹا سی تے اوہ پہلے ہی مر چکيا سی۔ مگر اُس لڑکے دی عمر نے وی وفا نہ کيتی۔ ایہ وی چند ہی روز بعد مر گیا ۔ اس دے بعد ملہار رائو دی بہو اہلیا بائی فرمانروا ہوئی۔ اُس نے ۱۷۹۵ء وچ وفات پائی تے مردے دم تک حکومت کردی رہی۔ ایہ عورت اک عجوبۂ روزگارسی۔ پیشوا دی صلاح توں اُس نے اک نہایت آزمودہ کار سپاہی ٹکا جی ہلکر نوں جو اُس دے خاندان توں کچھ قرابت نہ رکھدا سی اپنا متبنّٰے کيتا ۔ ايسے ٹکا جی دی اولاد ہن تک اندور دی فرمانروا اے۔ جدوں اہلیا بائی نے ٹکا جی نوں متبنّٰے کر ليا تاں اُس نے تاں فوج دی سپہ سالاری سنبھالی تے اہلیا بائی ملک دے انتظام وچ مصروف ہوئی۔ ٹکا جی اہلیا بائی دی ہمیشہ ایسی تعظیم تے تکریم کردا رہیا۔ ورگی کہ لائق فرزند کيتا کردے نيں۔ اہلیا بائی وڈی عابد تے رحم دل تے محنت کش عورت سی۔ اندور یا تاں اک قصبہ سی یا اُس دی سعی توں برا دولتمند شہر بن گیا۔ اہلیا بائی نے تعلیم وی اچھی طرح پائی سی تے اُس دی طبیعت وچ ذکاوت وی بہت ساریاں۔ جدوں اوہ بیوہ ہوئی تاں اُس دی عمر ویہہ برس دی سی۔ فیر تھوڑے ہی عرصے بعد اُس دا بیٹا وی مجناں ہوئے کے مرگیا۔ اُنہاں حادثاں دا اُس اُتے ساری عمر اثر رہیا ۔ اک گل اُس وچ ایسی سی کہ انگلستان دی مشہور ملکہ الزبت وچ وی نہ سی۔ یعنی اُس دے ہاں خوشامدیاں دی دال ہر گز نہ گلدی سی۔ اوہ جدوں تک جی۔ نہایت پاک طیندی تے خوبی دے نال حکومت کر تی رہی تے ہن مالوے وچ لوک اُس نوں اک اوتار سمجھ کر پوجتے نيں۔
نرائن رائو پیشوائے پنجم
سودھومادھو رائو پیشوا نے ۲۸ بر س دی عمر پا کر ۱۷۷۲ء وچ انتقال کيتا تے اُس دے بعد اُس دا چھوٹا بھائی نرائن رائو پیشوا ہويا تے اُس دا چچا رگھوناتھ رائو اُس دا وی سر پرست رہیا۔ مگر تھوڑے عرصے بعد اُس دی بدذات بیوی انند بائی نے بعض لوکاں دے نال سازش کر کے اُس کم عمر پیشوا نوں مروا ڈالیا۔ اُس وقت مرہٹاں دی فوج نے فیر اک بار ہندوستان نوں پامال کيتا تے دلّی اُتے قبضہ کر کے شاہ عالم ثانی نوں بالکل اپنے قابو وچ کر ليا۔
نانا فرنویس
سودھوپیشوا دے دربار وچ اس وقت نانا فرنویس اک اعلیٰ رکن تے وڈا عقلمند تے ہوشیار اہلکار تھا۔
=رگھو ناتھ رائو
سودھوجب نرائن رائو ماریا گیا تاں رگھو ناتھ رائو نے لقب پیشوائی اختیار کيتا مگر اس توں اُس نے کچھ فائدہ نہ اُٹھایا۔ کیونجے اول تاں نرائن رائو پیشوا دے ہاں اُس دی وفات دے بعد اک بیٹا پیدا ہوئے گیا۔ دوسرے نانا فرنویس تے اور سارے وڈے وڈے مرہٹے سردار رگھو ناتھ رائو دی مخالفت اُتے متفق سن ۔
انگریزاں دی مرہٹاں توں اول لڑائی
سودھونرائن رائو پیشوائے پنجم دی وفات دے بعد اُس دے ہاں اک بیٹا پیدا ہويا۔ جس دا ناں مادھو رائو نرائن رکھیا گیا۔ اس اُتے رگھو ناتھ رائو نے اپنے استقلال تے استحکام دے لئی ایہ اُڑا دتا کہ ایہ نرائن رائو دا بیٹا ہی نئيں اے تے انگریزاں نوں کہہ سن کر اپنا طرفدار کر ليا تاکہ اوہ اُس پیشوائی دا حق بحال رہنے دے باب وچ اُس دی اعانت کرن۔ اُس وقت ہند دا گورنر جنرل وارن ہیسٹنگز سی۔ اس نے اول تاں رگھو ناتھ رائو نوں مدد دینے توں انکار کيتا۔ مگر جدوں دیکھیا کہ انگریزاں دا وڈا مخالف نانا فرنویس فرانسیسیاں توں سازش کر توں اے تاں وارن ہیسٹنگز نے رگھو ناتھ رائو دی اعانت کرنی منظور کر لئی۔ اس وجہ توں انگریزاں تے مرہٹاں دی باہم لڑائی ہوئی تے ایہ مرہٹاں دی اول لڑائی کہلاندی اے۔ انگریزاں نے جس وقت اس لڑائی دی تیاری دی ۔اُس وقت موقع چنگا نہ سی۔ کیونجے حیدر علی سلطان میسور تے نظام حیدر آباد تے سیندھیا تے مرہٹے سرداراں نے فوراً اُنہاں اُتے اک نال حملہ کيتا ۔ اس لڑائی دے وڈے وڈے واقعات ایہ نيں:- اول کرنیل گاڈرڈ اک تھوڑی جہی انگریزی فوج اپنے ہمراہ لے کے کلکتے توں چلا تے کوچ بہ کوچ ہندوستان طے کر کے ۱۷۷۹ء وچ سورت پہنچیا تے فیر سیندھیا تے ہلکردونے دی فوجاں نوں میدان توں ہٹا دتا تے بعد وچ قلعہ بسین نوں ہلیا کے دے فتح کر ليا۔
دوم مقام ورگام اُتے ۱۷۷۹ء وچ اک وڈی ہتک دا عہد نامہ تحریر ہويا۔ جس دے ذریعے توں فوج بمبئی احاطہ دی اک چھوٹی سی جمیعت نے مرہٹاں دے نرغے توں مخلصی پائی۔ مرہٹاں دی اس لڑائی دے اختتام اُتے ۱۷۸۲ئماں انگریزاں تے مرہٹاں دے باہم مقام سلبئی اُتے عہد نامہ ہويا۔ جس دی وڈی شرطاں مرہٹاں دی طرف توں تاں ایہ سن کہ پرتگیزاں دے سوا تے سب اہلِ فرنگ یعنی فرانسیس وغیرہ مرہٹاں دے علاقے وچ رہنے نہ پائینگے تے حیدر علی نے جو تھوڑا سا ملک انگریزاں دا فتح کر ليا اے اوہ اُس توں واپس کر ایا جائیگا تے انگریزاں نے ایہ شرط دی کہ جے مرہٹے رگھو ناتھ رائو دی پنشن مقرر کر دینگے تے جتھے اُس دا جی چاہے اُس نوں رہنے دی اجازت دینگے تاں اسيں نا بالغ مادھو رائو نرائن نوں پیشوا تسلیم کر لین گے۔
اس پیشوا دے زمانہ نا بالغی دا اک ایہ واقعہ وڈا مشہور اے کہ مہادا جی سیندھیا دا اختیار بہت ودھ گیا۔اور اُس نے دلّی وچ ایسا غلبہ تے اقتدار پیدا کيتا کہ کسی نوں اُس دے سامنے سر اٹھانے دی مجال نہ رہی۔ تے فیر ہُندے ہُندے سارے مرہٹے سرداراں وچ وی نہایت زبردست تے آخر خودمختار ہوئے گیا۔ تے پیشوا دے تابع نہ رہیا۔ فیر جدوں مہادا جی مر گیا تاں پیشوا دے وزیر نانافرنویس نوں مرہٹاں وچ وڈا اقتدار تے اختیار حاصل ہويا۔ اُس نے تھوڑے ہی عرصے بعد نظام حیدرآباد توں اس بنا اُتے لڑائی چھیڑی کہ ادگیر دی لڑائی دے بعد جو خراج اُس نے دینا منظور کيتا سی۔ اوہ برابر ادا نئيں کيتا۔ اس لڑائی وچ مرہٹاں دے سارے وڈے وڈے سردار پیشوا دے جھنڈے تلے حاضر سن تے اُس دے بعد فیر کدی ایسا اتفاق نئيں ہويا ۔
مقام کردلا دی لڑائی
سودھوغرض کر دلا دے میدان وچ مرہتاں نے ۱۷۹۸ء وچ نظام اُتے فتح پائی۔ مگر ایہ فتح مرہٹاں نوں چنداں جوانمردی دے باعث نصیب نئيں ہوئی بلکہ وڈی وجہ ایہ ہوئی کہ نظام دی فوج وچ کچھ ایسی ہل چل مچ گئی کہ خود بخود میدان توں قدم اکھڑ گئے تے نظام نوں چار تے ناچار مرہٹاں توں صلح کرنی تے اپنے اہل کار معاصر الملک نوں جو مرہٹاں دے دعوے دی مخالفت کر توں سی۔ اُس دے حوالے کے نا پيا۔ اس فتح دے بعد پیشوا کچھ اُداس سا نظر آیا تے جدوں نانا فرنویس نے اُس دا سبب دریافت کيتا تاں حالانکہ کہ پیشوا دی عمر اُس وقت صرف اکیس برس دی سی۔ مگر اُس نے اک وڈا معقول جواب ایہ دتا کہ مینوں طرفین دی بے عزتی اُتے افسوس آندا اے کہ ادھر تاں نظام نے باوجود یکہ ساڈی طرف توں کچھ معرکہ آرائی نئيں ہوئی۔ اس طرح کم ہمتی توں شکست مان لی تے اُدھر ساڈے سردار حالانکہ اُنہاں توں کچھ شجاعت ومردانگی ظہور وچ نئيں آئی۔ خواہ مخواہ ڈینگاں ماردے نيں تے پھولے نئيں سماندے۔
مادھو رائو نرائن دی وفات
سودھواس لڑائی دے تھوڑے دن بعد ۱۷۹۵ء وچ پیشوا نے جھونجل وچ آکے خود کشی دی تے اُس دی وجہ ایہ ہوئی کہ اُس نوجوان پیشوا دی رگھو ناتھا رائو دے بیٹے باجی رائو توں وڈی گہری دوستی سی تے نانافرنویس نوں جو اُس وقت اقتدار مطلق رکھدا سی۔ اُنہاں دونے دا اختلاط سخت نا گوار سی۔ اس لئی اُس نے پیشوا دا باجی رائو توں ملنا جلنا بند کر دتا۔ اس اُتے پیشوا محل دی چھت اُتے توں ڈگ کے مر گیا۔
باجی رائو ثانی پیشوائے اخیر
سودھوجب مادھو رائو نرائن پیشوائے ششم مر گیا تاں وڈے جھگڑے فساد دے بعد رگھو ناتھ رائو دا بیٹا باجی رائو مسند پیشوائی اُتے متمکن ہويا تے اُسی سال ٹکا جی ہلکر دا بیٹا جسونت رائو اندور دی گدی اُتے بیٹھیا۔ اُس دی دولت رائو سیندھیا تے پیشوا توں مُدت تک لڑائی ہُندی رہی ۔ آخر اُس نے پیشوا دا ایسا ناک وچ دم کيتا کہ پیشوانے بھج کر انگریزاں دے پاس پناہ لی ۔
عہد نامۂ بسین
سودھوفیر ۱۸۰۲ء وچ اُس دے تے انگریزاں دے درمیان اک مشہور عہد نامہ ہويا جو عہد نامہ بسین کہلاندا اے۔ اس توں انگریزاں دی سیندھیا تے راجہ برار توں لڑائی ٹھن گئی۔ ایہ مرہٹاں دی دوسری لڑائی سی۔ باجی رائو نے عہد نامہ بسین وچ ایہ شرطاں منظور کيتياں ۔ اول وچ اپنے علاقے وچ اُس دی حفاظت دے لئی اک انگریزی فوج رکھونگا تے اُس دے خرچ دے لئی ۲۶ لکھ روپے سالانہ ادا کراں گا۔ دوم کسی فرنگی نوں جو انگریزاں دی مخالف قوم وچوں ہوئے گا اپنی عملداری وچ قدم نہ رکھنے دواں گا۔ سوم سورت اُتے مینوں جو کچھ دعویٰ اے۔ اُس توں دست بردار ہوںگا۔ تے نظام تے گائکواڑ توں جو میرا تنازع اے اُس وچ انگریز جو فیصلہ کر دتیاں۔ مینوں بسرو چشم منظور اے۔ چہارم وچ سرکار انگلشیہ دی وفاداری تے رفاقت وچ ہمیشہ ثابت قدم رہونگا۔ انہاں سب شرائط دی عوض سرکار انگریزی نے اُس دی ایہ دلجمعی دی کہ تواڈی ریاست تے جان تے مال دی ہر طرح حمایت تے حفاظت کيتی جائے گی۔
انگریزاں دی مرہٹاں توں دوسری لڑائی
سودھوجس وقت مرہٹاں دی دوسری لڑائی شروع ہوئی۔ اُس وقت ہند دا گورنر جنرل اک وڈا لائق فائق انگریز سی۔ جس دا ناں لارڈ ولزلی سی تے دو وڈے لئیق سپہ سالار اُس دی نیابت وچ سن ۔ اُنہاں وچوں اک تاں اُس دا بھائی جرنیل ولزلی سی۔ جس نے پِچھے ڈیوک آف ولنگٹن خطاب پایا تے انگلستان دا نہایت عمدہ سپہ سالار ہويا۔ تے دوسرا لارڈ لیک تے اُنہاں دے مخالف تے حریف دولت رائو سیندھیا تے راگھو جی بھونسلاوالئے برار سن ۔
معرکہ اسئی ۱۸۰۳ء
سودھواس جنگ وچ اول وڈا میدان جو جرنیل ولزلی نے ماریا اوہ اسئی دا میدان سی۔ ایہ مقام برار او ر خاندیس دی حدود اُتے واقع اے۔ سیندھیا تے راگھو جی بھونسلا دونو فوج انگریزی دے سامنے تابِ مقاومت نہ لیا کے بھج گئے۔ انگریزاں دی اک تہائی فوج تاں ضرور اس لڑائی وچ کم آئی مگر انہاں نے کامل فتح پائی۔
اس جنگ وچ انگریزاں نے مرہٹاں توں بوہت سارے شہر تے قلعے بزور شمشیر فتح کر لئی۔ مگر ایتھے اسيں صرف دو وڈی لڑائیاں دا ذکر کردے نيں جو دلّی تے لاسواری اُتے ہوئیاں۔ ایہ دونے مسانوں لارڈ لیک نے فتح کيتياں۔ دلّی دی لڑائی وچ سیندھیا دی طرف توں اُس دا فرانسیسی جرنیل بورکین مقابلے اُتے سی۔ لارڈ لیک نے ۱۸۰۳ء وچ اُس نوں شکست فاش دتی تے دلّی فتح کر کے شاہ عالم بادشاہ دہلی نوں جو مُدت توں مرہٹاں دے پنجے وچ پھنسا ہويا سی۔ اپنی حفاظت وچ لے لیا۔
لاسواری دی لڑائی
سودھواسی سال لارڈ لیک نے لاسواری دے میدان اُتے فوج مرہٹہ نوں اک ہور وڈی شکست دتی۔ اس لئی سال ختم ہونے توں پہلے سیندھیا تے راجہ برار دونے نے انگریزاں دے اگے ہتھیار ڈال دتے تے اپنا بہت سا علاقہ نذر کيتا۔ انگریزاں تے مرہٹاں دے باہم دوسری لڑائی ہوئی سی۔ اُس وچ جسونت رائو ہلکر شریک نہ تھا۔
مرہٹاں دی تیسری لڑائی
سودھومگر دوسرے سال اُس نے وی فساد اُتے کمر بنھی۔ اس لئی ۱۸۰۴ء وچ مر ہٹاں دی تیسری لڑائی شروع ہوئی۔ اس وچ وی انگریزی فوج نے بوہت سارے قلعے فتح کیتے۔ اک بھرت پور دے قلعہ مستحکم دی تسخیر وچ ضرور ناکام رہے۔مگرفیر وی اوتھے دے راجہ اُتے انگریزاں دا ایسا خوف چھایا کہ اُس نے اُنہاں توں عہد تے پیمان کر کے ہلکر دا نال چھڈ دتا تے ۲۰ لکھ روپے نذر کیتے۔ آخر ہلکر خود پنجاب دی طرف بھج گیا اورفیر لڑائی وچ قلعہ ڈیگ اُتے جو معرکہ ہويا۔ اوہ نہایت مشہور اے۔ اس وچ انگریزاں نوں کامل فتح ہوئی تے بہت ساریاں توپاں اُنہاں دے ہتھ آئیاں ۔ مگر اُنہاں دا بہادر جرنیل فریزر کم آیا۔
مرہٹاں دے زوال دے سبب
سودھومرہٹاں دا جو حال اُتے لکھیا گیا اے۔ اُس توں واضح اے کہ انگریزاں نے اُنہاں دے سارے وڈے وڈے سرداراں نوں کسی طرح پست کر کے مطیع کيتا۔ اُنہاں دا تے باقی حال ہند دے گورنر جنرلاں دے حالات دے نال اخیر وچ مختصراً بیان جائیگا۔ ایتھے صرف اِنّا تے ذکر کيتا جاندا اے کہ مرہٹاں دے اقتدار وچ کن باعثاں توں زوال آیا۔ اول باعث ایہ اے کہ مہاداجی سیندھیا نوں اس قدر عظمت اقتدار حاصل ہويا کہ اوہ پیشوا دی اطاعت توں باہر ہوئے کے اُس دا حریف ہوئے گیا ۔ دوم نرائن رائو پیشوا دی وفات اُتے مرہٹاں وچ نفاق پیدا ہوگیا تے رگھو ناتھ رائو، نانا فرنویس، باجی رائو ثانی ، جسونت رائو ہلکر ا ور دولت رائو سیندھیا دے لڑائی جھگڑےآں توں مرہٹاں دا جتھا بالکل ٹُٹ گیا۔ سوم خود اس جتھے ہی وچ ایداں دے اسباب موجود سن ۔ جنہاں توں اُس وچ تفرقہ پڑنا تے فیر اس وجہ توں ضعف آجانا کچھ تعجب دی گل نہ سی کیونجے پیشوا تے اس دے مشیر تاں قوم دے برہمن تے اُچی ذات دے سن تے سیندھیا تے ہلکر تے راگھو جی بھونسلا نیچ قوم دے مرہٹے سن ۔ چہارم شاہ عالم ثانی ہن انگریزاں دی حمایت وچ تھااور اُنہاں دے زمانے وچ ممکن نہ سی کہ اوہ خرابیاں تے بد انتظامیاں جنہاں توں مرہٹاں نوں عروج حاصل ہويا سی، موجود رہیاں۔
اہل فرنگ دی ابتدائی مہمات
سودھویورپ دی اوہ قوماں جنہاں نے ہند وچ تجارت دی بستیاں بناواں
سودھویورپ دی اقوام مفصلہ ذیل نے مختلف زمانےآں وچ ہند دے اندر اپنی بستیاں بنا کے اپنا قدم استحکام توں جمایا۔ اول پرتگیز یعنی اہل پُرتگال۔ دوم ولندیز یعنی اہل ہالینڈ۔ سوم ڈینز یعنی ایل ڈنمارک۔ چہارم انگریز یعنی اہل انگلستان تے پنجم فرانسیس یعنی اہل فرانس۔ انہاں وچوں خدا نے انگریزاں نوں تاں اوہ اقبال تے قدرت عطا کيتی جس توں ہند اُتے اُنہاں دا کامل تسلط ہوئے گیا تے انجام کار ایہی ایتھے دے بادشاہ بنے۔ مگر پرتگیزوںاور فرانسیسیاں نے وی ہند وچ بہت کچھ عروج پایا اے۔ ابتدا وچ تاں ایہ سب قوماں یاں صرف تجارت دے لئی آئیاں تے ايسے غرض توں اُنہاں نے بستیاں بناواں۔ مگر پرتگیزاں نے چند ہی روز بعد ایہ چاہیا کہ ہند وچ اپنی سلطنت قائم کر لین۔ مسلمان ہندوستان اُتے شمال مغرب توں حملہ آور ہوئے ۔ لیکن عیسائی فاتح سمندر وچوں ہوئے کے جنوب دی طرف توں وارد ہوئے۔ سکندر اعظم دے عہد توں لے کے واسکوڈی گاما دے ہند وچ آنے تک یورپ تے ہندوستان وچ بہت ہی کم آمدورفت رہی۔ کدی کدی کوئی مسافر آجاندا سی تے یورپ نوں واپس جا کے ایتھے دیاں ریاستاں تے بے انتہا دولت دا حال سناندا تھا۔
یورپ دی تریخ دے وسطی زمانے وچ جو اٹھويں صدی توں پندرھواں صدی تک سمجھیا جاندا اے ۔ یورپ دی ہند توں اکثر اس طریق اُتے تجارت رہی کہ بحیرہ روم دے کنارے اُتے جو قوماں آباد سن۔ اوہ ملک مصر تے شام دی بندرگاہاں وچ آکے ہند دی اجناس جو فارس یا بحیرۂ قلزم دی راہ توں اوتھے آدیاں سن۔ خرید کر کے جاندیاں سن۔ انہاں قوماں وچوں اخیر وچ اہل ویننس تے جنوا اس تجارت وچ وڈے سر گرم رہے۔
یورپ تے ہند دے وچکار پرتگیزاں دا بحری رستہ دریافت کرنا
سودھوپندرھواں صدی وچ پرتگیزاں نے علم جہاز رانی وچ علم یکتائی بلند کيتا۔ ۱۴۹۲ء وچ کولمبس سلطنت ہسپانیہ دے زیر سایہ مغرب دی طرف سفر کردا ہويا بحر ظلمات وچ اس ارادے توں آیا کہ ہندوستان نوں دریافت کرے۔ کولمبس اپنے نال اک شاہی فرمان وی لیایا سی۔ مگر قسمت دی خوبی ویکھو کہ ہندوستان دی بجائے اوہ امریکا پہنچ گیا۔ جس دا ناں ہندوستان سمجھ کر جزیرےغرب الہند رکھیا تے ۱۴۹۰ء وچ اُنہاں وچوں اک صاحب کمال ناخدا جس کانام واسکوڈی گاما سی۔ ساحل براعظم افریقہ دے گرد ہوکے ہند دا بحری رستہ دریافت کيتا۔ ایہ پرتگیزاں دی وڈی خوش قسمتی سی۔ کیونجے جس قدر تجارت ایشیا تے یورپ مین ہُندی سی۔ اوہ سب اُس وقت توں پرتگیزاں دے ہتھ وچ آگئی تے بہت عرصے تک انہاں نوں دے قبضے وچ رہی۔ واسکوڈی گاما ہند وچ اول کلی کٹ اُتے پہنچیا ۔ ایہ مقام گوآ تے کوچین دے وچکار ساحل ملیبار اُتے واقع اے۔ اُس وقت ایہ اک چھوندے توں رئیس زمورن دی ریاست توں متعلق تھا۔پرتگیزاں نے اول اپنی بستیاں ايسے ساحل اُتے بنانی شروع کيتياں تے ہند دے راجائاں نے ہرچند مزاحمت دی مگر اک پیش نہ گئی۔
ال بوکرک اعظم
سودھوفیر ہُندے ہُندے اُتے تگیزاں دی بستیاں ہند وچ ودھ گئياں۔ اس وجہ توں شاہ پرتگال نے ایہ مصلحت سمجھی کہ اپنا اک نائب ہند وچ مقرر کرے۔ جو اُنہاں سب بستیاں دا فرمانروا رہے تے ہند دے راجائاں تے بادشاہاں توں جو لڑائی بھڑائی ہوئے اُس دا وی اہتمام کرے۔ غرض دوسرا نائب ال بو کرک اعظم ۱۵۰۸ء وچ ایتھے آیا تے اُس نے اول تاں گوآ فتح کيتا ۔ جو اج دے دن تک پرتگیزاں دے پاس اے۔ فیر تے بوہت سارے مقاماں اُتے تسلط کر ليا۔ مگر شاہ پرتگال نے وڈی ناشکری توں اُس نوں عالم ضعیفی وچ عہدے توں موقوف کر دتا۔
مملک مقبوضہ سلطنت پُرتگال
سودھوہند وچ پرتگیزاں دی حکومت لا ال بوکرک دے عہد وچ سب توں زیادہ اقتدار تے رونق حاصل رہی تے اہل پرتگال نے اس نامور سردار دے جتے جی تاں اُس دی کچھ قدر نہ دی مگر مرنے دے بعد اُس دی خوبیاں توں واقف ہوئے کے ال بوکرک اعظم اُس دا خطاب مقرر کيتا۔ ال بو کرک دے بعد ستر برس دے عرصے وچ چند شہر تے تجار ت دی کوٹھیاں تے اُتے تگیزاں دی عملداری وچ ودھ گئياں۔ مگر ایہ کچھ عمدہ نئيں سن۔ یاد رکھنا چاہیے کہ ہند وچ اُتے تگیزاں دی سلطنت خاص کر بحری اعتبار توں سی۔ یعنی اوہ ہند دے بحیراں دے مالک سن تے اُنہاں دے بیڑاں نوں کئی اکھ بھر کر نہ دیکھ سکدا سی تے بہت ساریاں وڈی عمدہ بندر گاہیںاُنہاں دے پاس سن۔ جتھے توں اوہ دور دور دی تجارت بھگتایا کردے سن تے اس ساری تجارت دی حفاظت دے لئی اُنہاں دے جنگی بیڑے موجود رہندے سن ۔ ایہ بندرگاہاں سب اک جگہ نہ سن بلکہ افریقہ دے مشرقی ساحل تے جزیرہ ہرمز توں لے کے جزیرہ نمائے ملایا تے مجمع الجزائر مشرقی تک پھیل رہیاں سن۔ جدوں سولھواں صدی دے انجام وچ اُنہاں دی سلطنت ہند نوں زوال آیا تاں اُس وقت اُنہاں دے ایہ علاقے مشہور سن ۔ گوآ تے بعض چھوٹی چھوٹی بندرگاہاں ہند دے ساحل مغربی اُتے تے جزیرۂ سنگلدیپ تے جزیرہ نمائے ملایا وچ ملکا۔ انہاں دے علاوہ بنگالے وچ وی انہاں دی چند بستیاں وڈے موقع دی سن۔ جنہاں وچوں ہگلی تے چاٹ گائاں عمدہ سن۔ ايسے طرح گجرات وچ بندرگاہ دیو تے بعض چھوٹے چھوٹے مقام تے وی پرتگیزاں دے پاس سن ۔ ایہ سب مقام تاں بیشک اُتے تگیزاں دی عملداری وچ سن ۔ مگرا ُن دے آس پاس دا علاقہ چند کوس توں زیادہ اُنہاں دی حکومت وچ نہ سی۔ غرض اُنہاں دی حکومت اُنہاں دی تجارتی کوٹھیاں تے آبادیاں دی حدود ہی تک رہندی سی۔
پوری اک صدی تک یعنی ۱۵۰۰ء توں ۱۶۰۰ء تک پرتگیزاں نے ہندوستان دی تجارت توں فائدہ اُٹھایا۔ لیکن پرتگیزاں دے پاس نہ تاں ملکی طاقت ہی سی تے نہ اُنہاں دی فوج ہی اس قدر بہادر سی کہ ہندوستان وچ اک زبر دست سلطنت قائم کر سکن ۔ اوہ تاجر نہ سن ۔ بلکہ جنگجو آدمی تے بت پرستاں نوں اپنے مذہب دا دشمن سمجھدے سن ۔ انہاں نے بہت ساریاں بیرحمیاں کيتياں۔ صرف ال بو کرک نے ہی ہندوآں توں دوستی پیدا دی تے ہندوشہزادےآں توں اتحاد ودھایا۔ ايسے لئی ہن تک اُسی نوں عزت توں یاد کردے نيں۔ گوآکے ہندو تے اس دے مزار اُتے جا کے فریاداں کيتا کردے سن تے خدا توں دعا منگدے سن کہ اس دے جانشیناں دی بیرحمیاں توں بچدے رہیاں۔ ۱۵۸۰ء وچ فلپ ثانی دے عہد وچ سپین تے پُرتگال مل کے سلطنت متحدہ ہوئے گئی۔ مگر ۱۶۴۰ء وچ پرتگال فیر علیحدہ ہوئے گیا۔ ايسے اثنا وچ دو زبردست دشمن انگریز تے ولندیز ہندوستان وچ آموجود ہوئے تے پرتگیزاں دی ہندوستان ی سلطنت ہن اُتنی ہی جلدی گھٹنے لگی۔ جِنّی جلدی قائم ہوئی سی۔
ولندیزاں دا ہند وچ آنا
سودھوسولھواں صدی دے اخیر وچ ہالینڈ دے بہادر جہاز راناں نوں وی ایہ امنگ ہوئی کہ اک عرصے توں پرتگیز ہند دی تجارت توں مالا مال ہوئے رہے نيں۔ آئو ۔ ہن اسيں وی اوتھے چلياں تے اُس ملک دی تجارت توں ہتھ رنگاں۔ ایہ دُھن بنھ کر اوہ ہند دی طرف آئے تے پنجاہ برس دے عرصے وچ انہاں نے پرتگیزاں توں کئی بستیاں کھو لیںاور یا تاں پرتگیز ہند دے ساحل بحر اُتے حکمراں سن ۔ یا ہن اہل ہالینڈ دا بحری اقتدار سب اُتے غالب ہوئے گیا۔ بنگالے وچ جو چنسرا ناں اک مقام اے۔ اوہ انہاں لوکاں دی حکومت دا صدر سی۔ مگر اُنہاں دی حکومت نوں بہت عرصہ نئيں گزریا سی کہ اُنہاں نوں اک ایسی ہمسر قوم توں آکے مقابلہ پيا۔ جو اہل پرتگال توں کدرے زیادہ زبردست سی۔ یعنی ہن انہاں دی اہل انگلستان توں مٹ بھیڑ ہوئی۔ کیونجے کچھ عرصے توں انگریز وی ہند وچ اپنے قدم جمانے لگے سن ۔
ولندیز ہی یورپ دی پہلی قوم سی جو پرتگیزاں دی تجارت وچ مخل ہوئی۔ سولھواں صدی وچ برگس اِٹ ورپ تے ایم سٹرڈم وچ ہندوستان دی پیداوار زیادہ تر جایا کردی سی تے جرمن تے انگریز اسنوں خرید لے جاندے سن ۔ ولندیزاں نے وی یورپ تے ایشیا دے شمالی کنارے دے برابر برابر ہند دا بحری راستہ دریافت کيتا۔ ولیم بارنٹس تن دفعہ اس کم دے لئی روانہ ہويا۔ مگر آخری بار راستے ہی وچ مر گیا۔ پہلا ولندیز جو راس امید دے گرد ہوئے کے ہندوستان وچ آیا۔ کارنیلس ہوئیمن سی۔ ہالینڈ دے بوہت سارے شہراں وچ تجارت دی کمپنیاں فوراً ہی بن گئياں تے فیر سب مل کے اک ہوئے گئياں۔ ۱۶۱۹ء وچ ولندیزاں نے جاوا وچ شہر بیٹویا دی بنیاد پائی۔ انہاں دی وڈی تجارت دی کوٹھی امبونا وچ سی۔ ستارھواں صدی وچ ولندیزاں دی بحری طاقت دنیا وچ سب توں بڑھی ہوئی سی۔ ۱۶۲۳ء وچ انہاں نے بوہت سارے انگریزاں نوں قتل کر ڈالیا۔ چند اک ہندوستان توں بھج آئیاور ہند وچ سلطنت انگریزی قائم کرنے دا سبب ہوئے۔ ولیم آف اورمینج دے بادشاہ انگلستان ہوئے جانے توں انگریزاں تے ولندیزاں وچ لڑائیاں کم ہوئیاں۔ ولندیز کچھ عرصے تک بے خوف تے خطر جزیرے ہند وچ حکمران رہے تے انہاں نے پرتگیزاں نوں چن چُن دے اوتھے توں کڈیا۔
ولندیزاں دا عروج کچھ بہت عرصے تک نئيں رہیا۔ اُنہاں دے زوال دا باعث اُنہاں دی تجارت ہی ہوئی۔ تجارت زیادہ تر مصالحاں ہی دی ہويا کردی سی تے اوہ وی بغیر کسی اصول دے اوہ اپنے ہمسراں اُتے وڈی بے رحمیاں کيتا کردے سن تے شائستگی بالکل نہ پھیلاندے سن ۔ رابرٹ کلابو نے اُنہاں نوں وڈا ضعف پہنچایا۔ جدوں اُس نے چنسرا اُتے حملہ کيتا تاں قلعہ دے اندر قید ہونے اُتے مجبور ہوگئے۔ انگریزاں تے فرانسیساں دی لڑائی وچ انگریزاں نے ولندیزاں دی مشرقی کوٹھیاں کھو لاں۔ زمانہ حال وچ ولندیز ہندوستان وچ کِسے جگہ دے حاکم نئيں نيں۔ مگر چنسرا تے ناگ پٹن دے مکانات دی وضع تے ساحل کارومنڈل تے ملیبار دے بندرگاہاں دی چھوٹی چھوٹی نہراں اُنہاں دی یاد نوں تازہ کردی رہندیاں نيں۔
ہند وچ انگریزاں دی ابتدائی مسانوں
سودھوجس طرح ولندیزاں نے اول اول شمال مشرقی راہ توں بحر شمالی وچ ہوکے یا اُس دے مقابل شمال مغربی رستے توں امریکا دے شمالی کنارے کنارے ہندوستان آنے دا قصد کيتا سی۔ اُسی طرح انگریزاں نے وی کيتا۔چنانچہ کئی بار اُنہاں دے جہاز اُس دی طرف روانہ ہوئے مگر بہت ساریاں جاناں تلف ہوئیاں۔ تے روپیہ وی ضائع ہويا تے فیر وی اںن مہماں توں کچھ کامیابی نہ ہوئی۔ اس دے بعد راس امید دے سِدھے رستے توں انگریزاں دا اول بیڑا ہند دی طرف ۱۵۹۱ء وچ روانہ ہويا۔ اس دا سردار لین کاسٹر سی۔ مگر ایہ بیڑا وی منزل مقصود تک نہ پہنچیا۔ بلکہ اُس نے اپنے ارادہ خاص توں منحرف ہوئے کے سمندر وچ لُٹ مار شروع کر دتی تے اس سفر دا انجام چنگا نہ ہويا۔ سارے جہاز یا غارت ہوئے گئے یا اُنہاں نوں لوک چھڈ چھڈ کے بھج گئے۔لیکن اس ناکامی اُتے وی انگریزاں دی ہمت نہ ٹوٹی تے ۱۶۰۰ء وچ انگلستان وچ ملکہ الزبت دے حکم توں انگریزاں دی ایسٹ انڈیا کمپنی قائم ہوئی۔ واضح ہوئے کہ اس دے اٹھانويں برس بعد اک ہور کمپنی کھڑی ہوئے گئی تے دس برس بعد ۱۷۰۸ء وچ پُرانی تے نويں دونے کمپنیاں مل کے اک کمپنی بن گئی۔ انگریزی ایسٹ انڈیا کمپنی نے وی اپنا پہلا وڈا ۱۶۰۱ء وچ ايسے لینکاسٹر دے ماتحت ہند نوں روانہ کيتا۔ ایہ سفروڈا بامراد ہويا تے اس توں ایسی تقویت ہوئی کہ اس دے چند ہی روز بعد کمپنی نے کئی انگریزی بیڑے ہند نوں تے بھیجے۔
= انگریزی بستیاں دی ترقی
سودھو۱۶۱۳ء وچ جہانگیر نے انگریزاں نوں اپنے ملک وچ چار کوٹھیاں بنانے دی اجازت دتی تے سرطامس رو دی سفارت توں انگریزی تجارت دا سلسلہ ہند وچ زیادہ مستحکم ہوئے گیا تے مقام سورت مدت تک اُ ن دی وڈی تجارت گاہ رہیا۔
فیر ۱۶۳۸ء وچ شاہجہان نے اک انگریزی ڈاکٹر نوں جس دا ناں بائن سی۔ اپنی بیٹی دے معالجے دے لئی سورت توں بلايا تے خدا نے اس دے ہتھ توں شہزادی نوں شفا بخشی۔ اُس دے صلے وچ بادشاہ نے بائن نوں کمپنی دے لئی وڈے وڈے تجاری حقوق عطا کیتے۔ فیر اس نے صوبہ دار بنگالہ نوں اپنی حذاقت دکھا کر اُس توں وی ایسا ہی انعام حاصل کيتا۔ تھوڑے دن بعد ۱۶۴۰ء وچ رام راجا والئے بیجانگر دے بھائی نے انگریزاں نوں اوہ زمین عنایت دی جس اُتے شہر مدراس واقع اے۔ فیر شاہ چارلس اول دے حکم توں اوتھے اک قلعہ بنیا۔ جس دا ناں قلعہ سینٹ جارج رکھیا گیا۔ کچھ عرصے بعد ایہ مقام ساحل کارومنڈل دے علاقہ انگریزی دا صدر قرار پایا۔ بمبئی شاہ پرتگال دی طرف توں چارلس ثانی بادشاہ انگلستان دی ملکہ دے جہیز وچ ملیا تے بادشاہ نے اُس نوں ۱۶۶۸ء وچ کمپنی دے حوالے کے دتا تے ہن سورت دی جگہ احاطہ ساحل مغربی دا صدر بمبئی قرار پایا۔
ابتدا وچ انگریزاں دی تجارت مچھلی بندر وچ تاں ہويا ہی کردی سی۔ فیر اُنہاں نوں ۱۶۲۴ء وچ بالاسور دے نیڑے مقام پیپلی اُتے وی تجارت دی کوٹھی بنانے دی اجازت ہوئے گئی تے کچھ مدت بعد ۱۶۵۶ء وچ ہگلی وچ وی انہاں نے کوٹھی تے قلعہ بنا لیا۔ مگر فیر جو انہاں نے کچھ دست تعدی دراز کيتا تاں اورنگزیب نے ۱۶۸۶ء وچ اُدھر ہگلی۔ قاسم بازار تے پٹنے توں تے ادھر بمبئی دے سوا سورت تے اور سب مقاماں توں اُنہاں نوں نکلیا دتا۔ اس دے بعد ۱۶۹۶ء وچ انگریزاں نے اورنگزیب دے پوتے عظیم الشان دی اجازت توں چتاندی، کلکتہ تے گوبند پور اُنہاں دے مالکاں توں خرید لئی تے فیر انہاں نے اجازت لے کے اوتھے اک قلعہ وی بنا لیا تے اس دا ناں اپنے بادشاہ ولیم ثالث دی یادگار وچ ذرٹ ولیم رکھیا۔ ہن توں ۱۷۵۶ء تک کلکتے وچ ایہ کیفیت رہی کہ نواب مرشد آباد تاں ایہ چاہندا سی کہ تاجران انگریزی توں جس طرح بنے ۔ جبراً تے قہراً روپیہ لے تے اوہ ایہ کوشش کردے سن کہ کسی طرح اسيں اُتے اس دا قابو نہ چلے۔ چنانچہ انہاں نے ۱۷۱۶ء وچ بادشاہ فرخ سیر دے پاس اپنے وکیل بھیجے کہ عاملان ہندوستان ی دے پنجہ ظلم تے ستم توں اُنہاں دی مخلصی کرائے تے اُنہاں دا ایہ تیر نشانے اُتے بیٹھیا۔ پس ہن انہاں نے کلکتے نوں اک علیحدہ احاطہ قرار دتا۔ اس وقت ہند وچ انگریزی علاقےآں دے تن احاطے سن ۔ اک تاں احاطہ سورت جو پِچھے احاطہ بمبئی قرار پایا۔ دوسرا احاطہ مدراس ۔ تیسرا احاطہ کلکتہ۔ واضح رہے کہ لفظ پریسیڈنسی جس دا ترجمہ احاطہ کيتا جاندا اے ۔اصل وچ اس توں ایہ مراد سی کہ اوتھے دی کوٹھی دا مہتمم اس حصہ ملک دی سب ماتحت کوٹھیاں دا حاکم اعلیٰ ہُندا سی۔ اک دفعہ ۱۷۶۲ء وچ مرہٹاں نے بنگالے اُتے حملہ کر کے انگریزاں توں چوتھ منگی۔ جدوں ایہ جھگڑا رفع ہوئے گیا تاں انگریزاں نے اس خیال توں کہ مبادا ایہ اوتھے فیر آئے۔ کلکتے دے گرد حفاظت دے لئی اک خندق بنائ۔ جس دا ناں ہن تک مرہٹہ خندق اے۔
ہند وچ فرانسیسیاں دی ابتدائی بستیاں
سودھوفرانسیسیاں نے اول ۱۶۰۴ء وچ ہند دی طرف قصد کيتا تے فیر اک مدت بعد اُنہاں دی ایسٹ انڈیا کمپنی قائم ہوئی۔ ہند وچ فرانسیسی حکومت دا قائم کرنے والا درحقیقت اُنہاں دا اک گورنر مارٹن ناں ہويا اے۔ اس نے پانڈی چری نوں جو جنوب مشرقی ساحل اُتے واقع اے۔ ۱۶۷۴ء وچ راجہ بیجاپور توں خریدتا۔ کچھ مدت بعد ولندیزاں نے اک بار اورنگزیب دے سرداراں نوں رشوت دے کے فرانسیساں کواُس مقام توں کڈ دتا۔ مگر اوہ فرانسیساں دے فیر ہتھ آگیا تے ہن مارٹن نے اُس نوں خوب طرح مضبوط تے وسیع کر کے اک وڈی تجارت گاہ بنا دتا۔ فیر فرانسیساں نے ۱۶۸۸ء وچ اورنگزیب توں مقام چندرنگر جو دریائے ہگلی اُتے کلکتے توں اُتے دی طرف واقع اے۔ تجارتی کوٹھی دے واسطے لیا تے اُس دے بعد تے وی کئی مقام اُنہاں دے ہتھ لگے۔ ہند دے فرانسیسی سرداراں وچ ڈوپلے وڈا مدبر تے منظم گزریا اے۔ دس سال تاں اوہ چندر نگر دا گورنر رہیا۔ فیر ۱۷۴۱ء وچ پانڈی چری دا گورنر تے ہند دے کل فرانسیسی علاقے دا گورنر جنرل ہوئے گیا تے ایہ عہدہ پاندے ہی ہند توں انگریزاں نوں نکالنے تے فرانسیسی سلطنت قائم کرنے دی تدبیر کرنے لگا۔ فیر چند ہی روز وچ اک ایسا موقع اُس دے ہتھ آیا کہ اُس نے اس منصوبے نوں پورا کرنے دی کوشش کيتی۔ اوہ موقع ایہ تھاکہ ۱۷۴۰ء وچ یورپ دے اندر انگریزاں تے فرانسیساں دے باہم لڑائی شروع ہوئی تے اٹھ برس تک رہی۔
ہور ایسٹ انڈیا کمپنیاں
سودھوپرتگیزاں نے کدی ایہ کوشش نئيں کيتی کہ ہندوستان وچ تجارتی کمپنی بناواں۔ مگر تجارت نوں شاہی حق سمجھدے رہے۔ پہلی انگریزی کمپنی ۱۶۰۰ء وچ قائم ہوئی۔ ۱۶۰۰ ء وچ ولندیزاں نے کمپنی بنائی تے اوہ وی تجار ت نوں اپنا قومی حق خیال کردے رہے۔فیر فرانسیس آئے تے انہاں نے ۱۶۰۴ء وچ پہلی کمپنی قائم کيتی۔ دوسری ۱۶۱۱ء وچ ۔ تیسری ۱۶۱۵ء وچ ۔ چوتھی ۱۶۴۲ء وچ تے پنجويں ۱۶۴۴ء وچ ۔ چھیويں فرانسیسی کمپنی مشرقی تے مغربی کمپنی دے مل کے اک ہوئے جانے توں بنی۔ اس کمپنی دے کل حقوق شاہ فرانس دے حکم توں ۱۷۶۹ء وچ بند کیتے گئے تے کمپنی ۱۷۹۰ء وچ ٹُٹ گئی۔ ڈنمارک والےآں دی پہلی کمپنی ۱۶۱۲ء وچ قائم ہوئی۔ دوسری ۱۶۷۰ء وچ ۔ ڈنمارک والےآں دے مقبوضات ترنکوبار تے سریرام پور سن ۔ جو اہل انگلستان نے ۱۸۴۵ء وچ انہاں توں خریدے۔ ڈنمارک دے چند مقبوضات ساحل مالابار اُتے سن ۔ سکاٹ لینڈ والےآں دی کمپنی ۱۶۹۵ء وچ بنی ۔ مگر اُس نے کچھ تریق نہ کيتی۔ آسٹریا دی اوسٹنڈ کمپنی وی قائم ہوئی۔ مگر اُس دا چند سال وچ ہی دیوالہ نکل گیا۔ سویڈن تے پرشیا نے وی ہندوستان وچ تجارت شروع کيتی۔ اوسٹنڈ کمپنی دے دیوالہ نکلنے اُتے اُس دے ملازم بیکار ہوئے گئے ۔ مگر اُنہاں نوں سویڈن والےآں نے نوکر رکھ لیا۔ لیکن ایہ کمپنی کچھ بہت کامیاب نہ ہوئی۔
ہندوستان دی تجارت اک ایسی نعمت سی۔ جس دے لئی یورپ دی اقوام نے بے حد کوشش کيتی۔ وڈے وڈے زبردست بادشاہ ہند دی سلطنت دے خواب دیکھیا کردے سن تے روپیہ اکٹھا کرنے دی حرص وچ مبتلا سن ۔ انگریزاں دی ایسٹ انڈیا کمپنی نے تمام دشمناں نوں شکست دتی۔ پرتگال تے سپین دے باشندےآں نوں ہندوستان دوسرا پیرو معلوم ہُندا سی۔ جتھے دے شہزادےآں توں بے انتہا دولت مل سکدی سی۔ تے اوہ اسنوں اک ایسی دنیا سمجھدے سن ۔ جسنوں اوہ لُوٹ سکدے نيں۔ تے باشندےآں نوں عیسائی بنا سکدے نيں ۔ ولندیزاں دے لئی ہندوستان وڈی تجارت گاہ سی۔ جتھے مل کے ہی تجارت ہوئے سکدی سی۔ کیونجے ہندوستان دی تجارت دا نفع معقول نہ خیال کيتا جاندا سی۔ فرانسیساں دے لئی وی ہندوستان وڈی نفع اٹھانے دی جگہ سی۔ جتھے بہت ساریاں شہرت حاصل ہوئے سکدی اے۔ لیکن ایہ شہرت اُنہاں دے تے دیگراقوام دے حق وچ مضر ثابت ہوئی۔ انگریزاں نے آہستہ آہستہ قدم بڑھائے ۔ اُنہاں نوں اس ملک دا حال اچھی طرح معلوم سی۔ جدوں اُنہاں نوں سلطنت مغلیہ دے اُکھاڑنے تے اپنی حکومت قائم کرنے دا موقع ملیا تاں اوہ اُس توں نہ چوکے تے کسی تکلیف یا مصیبت نے اُنہاں دے ارادے نوں نہ بدلا۔
انگریزاں دی ابتدائی حکومت
سودھوانگریزاں تے فرانسیساں دی ملک کرناٹک وچ لڑائی
سودھوآغاز جنگ
سودھوانگریزاں تے فرانسیساں وچ جو لڑائی ۱۷۴۶ء وچ شروع ہوئی۔ اوہ اکثر ملک کرناٹک ہی وچ ہُندی رہی تے جدوں تک انگریزاں نے ۱۷۶۱ء وچ پانڈی چری نوں خاطر خواہ فتح نہ کر ليا۔ رفع نہ ہوئی۔ اول اول فرانسیسیاں دا پاسا خوب زبر رہیا۔ کیونجے اُنہاں دے نامی جرنیل لا بورڈونے تے مشہور سردار ڈوپلے نے مل کے ۱۷۴۶ء وچ مدراسنوں جو اس علاقے وچ انگریزاں دا صدر مقام سی۔ فتح کر ليا۔
نظام الملک جس دا اُتے کئی بار ذکر آچکيا اے۔ ناں نوں تاں دکن وچ سلطنت مغلیہ دی طرف توں صرف صوبہ دار سی۔ مگر حقیقت وچ اوہ مُدت توں حیدر آباد دا رئیس خود مختار ہوئے گیا سی۔ ايسے طرح کرناٹک دا نواب وی خود مختار بن گیا سی۔ مگر دوست علی نوں جو کرناٹک دا پہلا خود مختار نواب سی۔ مرہٹاں نے شکست دے کے قتل کر ڈالیا تے اُس دے داماد چندا صاحب نوں قید کر ليا۔ اس دے بعد ۱۷۴۳ء وچ نظام حیدرآباد دا اک سردار جس دا ناں انورالدین سی۔ نواب کرناٹک مقرر ہويا۔
جب مدراسنوں فرانسیس فتح کر چکے تاں تھوڑے عرصے بعد انور الدین نے اُنہاں توں کہیا کہ ایہ شہر مینوں دے دو۔ ڈوپلے نے اُس توں انکار کيتا۔ اس اُتے نواب نے اپنے بیٹے نوں دس ہزار فوج دے نال مدراسنوں روانہ کيتا۔ کہ فرانسیساں توں زبردستی مدراس کھو لے۔ ڈوپلے نے پاراڈیس نوں جو اک وڈا لئیق افسر تے بہادر تے کار دان سپہ سالار سی۔ نواب کرناٹک دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ فرانسیساں دی اس لڑائی وچ پورے اک ہزار جوان وی نہ سن ۔ تاں وی انہاں نے نواب دے لشکر عظیم دے دھوئيں بکھیر دیے۔ اس لڑائی توں ضمناً وڈے وڈے نتیجے پیدا ہوئے کیونجے اس توں اہل فرنگ تے سرداران ہند دوناں نوں ایہ گل بخوبی معلوم ہوگئی۔ کہ رئوسائے ہندکی سپاہ ہندوستان ی کِنّی ہی کیوں نہ ہوئے ۔ فرنگیاں دے سامنے کچھ حقیقت نئيں رکھدی۔ اس لڑائی دے بعد پاراڈیس مدراس دا گورنر مقرر ہويا۔ مگر چند ہی روز وچ انگریزاں دی کمک نوں اک زبردست بیڑا آپہنچیا۔ جس دی مدد توں انہاں نے فرانسیساں نوں مدراس توں کڈ دتا۔ بلکہ اُنہاں دے صدر مقام پانڈی چری دا محاصرہ کے لیا۔ اس دے بعد تھوڑی مدت تک انگریزاں تے فرانسیساں وچ صلح رہی تے دونے نے جو جو مقام اک دوسرے توں فتح کیتے سن واپس کر دتے تاکہ جو صورت لڑائی توں پہلے سی فیر اوہی قائم ہوئے جائے۔
ڈوپلے دی فتح یابی
سودھو۱۷۲۸ء وچ نظام الملک نے اک سو چار برس دی عمر وچ وفات پائی تے ہن اُس دے بیٹےآں وچ ریاست حیدر آباد دی نسبت تنازع ہويا ۔ چھوٹے بیٹے ناصر جنگ نے اپنے وڈے بھائی مظفر جنگ نوں ریاست توں کڈ دتا تے اوہ مرہٹاں توں مدد مانگنے ستارے آیا تے ایتھے چندا صاحب توں اُس دی کمال دوستی ہوئے گئی۔ چندا صاحب اگرچہ ستارے وچ مرہٹوںکا قیدی سی۔ مگر اس استحقاق توں کہ دوست علی دا داماد سی۔ کرناٹک دی نوابی دے دعوے اُتے بدستور اڑا ہويا سی۔ فرانسیس مظفر جنگ تے چندا صاحب دونے دے حامی تے مدد گار ہوئے گئے۔ چنانچہ ڈوپلے نے مرہٹاں نوں روپیہ دے کے چندا صاحب نوں اُنہاں دی قید توں چھرالیا تے اپنی فرانسیسی سپاہ مظفر جنگ تے چندا صاحب دی فوجاں دے نال شامل کے دے لڑائی اُتے چڑھیا۔ انورالدین نوں مقام امبور اُتے شکست ہوئی تے اوہ تے اُس دا بیٹا لڑائی وچ کم آئے۔ اس مشہور معردے ميں فرانسیسی فوج دا جرنیل بوسے سی جو اک وڈا مشہور افسر گزریا اے۔ ہن کچھ عرصے تک مظفر جنگ صوبہ دار دکن تے چندا صاحب کرناٹک رہیا۔ مگر اُنہاں دا عروج کچھ بہت عرصے تک نئيں رہیا۔ تھوڑے ہی دن بعد انورالدین دے چھوٹے بیٹے محمد علی نے تباہ تے خستہ ہوئے کے نوابئے کرناٹک دے لئی انگریزاں توں اعانت چاہی تے ناصر جنگ صوبہ دار ئے دکن دا دعوید ار ہويا۔ پس ہن اک طرف تاں محمد علی تے ناصر جنگ سن ۔ جنہاں دے حامی انگریز بنے تے دوسری طرف چندا صاحب تے مظفر جنگ سن ۔ جنہاں دے مددگار فرانسیس ہوئے تے انہاں دونے وچ لڑائی چمکيتی۔
اس لڑائی وچ کدی اک ور ہوئے جاندا تے کدی دوسرا زبر۔ خلاصہ ایہ کہ ناصر جنگ صوبہ دار دکن تاں ہويا۔ مگر دوسری لڑائی وچ ماراگیا تے فیر مظفر جنگ اس منصب اُتے بحال ہوئے گیا۔ لیکن آخر اوہ وی مقتول ہويا۔ تے انجام کار فرانسیساں نے نظام الملک دے اک ہور چھوٹے بیٹے صلابت جنگ نوں مسند اُتے بٹھایا تے بونال کيتی مدد توں صلابت جنگ اورنگ آباد وچ صوبہ دارئے دکن اُتے قائم رہیا تے اس نے چندا صاحب نوں نواب کرناٹک مقرر کر دتا۔ اس جنگ وچ فرانسیسی فوج نے بوسے دے ماتحت وڈے وڈے نمایاں کم کیتے تے بوسے نے قلعہ جنجی نوں جو کرناٹک وچ سب توں زیادہ مضبوط اے ۱۷۵۰ء وچ ۲۴ گھینٹے دے اندر فتح کر ليا۔
اب فرانسیسیاں دا گورنر جنرل ڈوپلے تے اس دا بہادر سپہ سالار بوسے وڈے ظفر مند تے خُورسند سن ۔ چنانچہ جس مقام اُتے ڈوپلے نے ناصر جنگ کيتی فوج نوں شکست دتی سی۔ اوتھے اس نے فتح دی یادگار وچ اک مینار تعمیر کرایا تے اک شہر آباد کرنے دا وی حکم دتا۔ جس دا ناں ڈوپلے فتح آباد رکھیا۔ اُس وقت انگریزاں دا حال بالکل خستہ تے خراب تھا۔
کرنیل رابرٹ کلائیو
سودھوجب انگریز دا حال ایسا تباہ ہوئے رہیا سی ۔ خدا دی قدرت توں اُنہاں وچ اک ایسا جواں مرد تے کارداں نوجوان نمودار ہويا۔ جس دی حسن لیاقت توں لڑائی دا رنگ بالکل پلٹ گیا۔ اس نامور شخص دا ناں رابرٹ کلائیو سی۔ ایہ ۱۷۲۵ء وچ انگلستان دے اک کم بضاعت شریف شخص دے ہاں پیدا ہويا تے اٹھارہ برس دی عمر وچ ملکی خدمت دے لئی بھرتی ہوکے ہند وچ آیا۔ اس وقت تک ایتھے ملکی عہدہ داراں نوں صرف معاملات تجارت ہی نال تعلق سی۔ مگر کلائیو دی طبیعت وچ چالاکی تے تندی بہت ساریاں۔ اس لئی جدوں فرانسیساں توں انگریزاں دی لڑائی چھڑی تاں کلائیو ملکی کم چھڈ کے صیغہ جنگ وچ بھرتی ہوئے گیا تے پانڈی چری دے اول محاصرے تے دیوی کوٹا دی فتح وچ اُس نے وڈے جوہر دکھائے۔ اُس وقت لڑائی دی جو کیفیت سی۔ اُس توں تاں انگریزاں دی تباہی وچ کچھ شک تے شبہ نہ رہیا سی۔ مگر خدا دی کار سازی توں کلائیو دی دلیری تے عقلمندی نے انگریزاں دی نائو نوں ڈوبتے ڈوبتے بچا لیا۔ اس وقت فرانسیساں تے چندا صاحب دونے دی مشترک فوج نے ترچناپلی وچ انگریزاں دا سخت محاصرہ کے رکھیا سی تے اُنہاں توں بچنے دی کوئی صورت نہ دکھادی دیندی سی کلائیو نے جھٹ مدراس دے گورنر دے پاس جا اُس دی منت سماجت دی کہ آپ مہربانی کر کے مینوں ترچناپلی نوں دشمناں دے ہتھ توں بچانے دے لئی مخالفاں دے ملک اُتے حملہ کرنے دی اجازت دیجیے۔ گورنر نے اس گل نوں منظور کيتا ۔
معرکہ ارکاٹ
سودھوکلائیو چندا صاحب دے دارالریاست ارکاٹ نوں فتح کرنے دے لئی مستعد ہوئے گیا۔ اس وقت اگرچہ اس دے پاس ہندوستان ی تے انگریزی سپاہی سب ملیا کے صرف پنج سو جوان تے چند ہلکی توپاں سن۔ تاں وی اوہ وڈی جوانمردی توں بجلی تے گرج دے اک سخت طوفان وچ بیدھڑک ارکاٹ اُتے چڑھ گیا۔ اس دی دلیری دیکھ کے مخالف دنگ رہ گئے تے کہنے لگے کہ ایہ لوک کس بلا دے بنے ہوئے نيں کہ آتش آسمانی وی اُنہاں اُتے کچھ اثر نئيں کردی۔ غرض آخر اُنہاں دے پیر اُکھڑ گئے۔ تے کلائیو نے ارکاٹ نوں فتح کر ليا۔ فیر جدوں چندا صاحب نے اپنے وڈے لشکر وچوں جو ترچناپلی دا محاصرہ کے رہیا سی۔ دس ہزار سپاہ اپنے بیٹے راجہ صاحب دے نال ارکاٹ نوں کلائیو توں کھو لینے دے لئی روانہ کيتی تاں کلائیو اپنی بہت چھوندی سی جمیعت دے نال جس وچ ہن گھٹتے گھٹتے کل ۳۲۰ جوان تے ۴ افسر رہ گئے سن ۔ اپنے مخالفاں دے انبوہ کثیر توں شہر نوں بچانے اُتے مستعد ہوئے گیا تے ست ہفتے تک برابر ڈٹا رہیا۔ اس اثنا وچ راجہ صاحب نے اسنوں روپے دا لالچ وی دتا تے دھمکی وی دتی کہ اوہ کسی طرح شہر اُس دے حوالے کے دے مگر کلائیو نے ذرا وی پروا نہ کيتی۔ اس محاصرے وچ جدوں اک بار محاصرین دے پاس سامان رسد تھُڑ گیا تاں ہندوستان ی سپاہیاں نے حاضر ہوئے کے عرض کيتی کہ اسيں چاوہ پکا کر اُس دی پیچ اُتے تاں خود گزارہ کے لینگے تے خشکہ سب گوراں نوں دیدتا کرینگے کیونجے اُنہاں نوں اسيں توں زیادہ مقوی غذا درکار اے۔ اس توں ایہ گل بخوبی ثابت ہوئی کہ کلائیو اک ایسا نمونہ سی جس نوں دیکھ کے اُس دے سپاہیاں وچ کمال جفا کشی تے شجاعت پیدا ہوگئی سی۔ مراردی رائو مرہٹہ سردار گُٹی جو چھ ہزار سپاہ لئی مقام امبور اُتے کھڑا انتظار کر رہیا سی کہ ویکھو اورنٹ کس کروٹ بیٹھدا تے نصیب کس دی یاوری کردا اے۔ کلائیو دی بہادری دیکھ کے ایہ کہنے لگیا کہ جس صورت وچ انگریز اپنے کم وچ ایداں دے مستعد نيں تاں مناسب اے کہ اسيں وی اُنہاں دی مدد کرن۔ ایہ سوچ بچار کر جھٹ کلائیو توں آملا تے ادھر مدراس دے گورنر سانڈرس نے وی ارکاٹ دی بہادر فوج نوں کمک بھیجنے وچ وڈی کوشش کيتی۔ غرض راجہ صاحب نے ارکاٹ اُتے دانت پیس پیس کر بہتیرا حملہ کيتا۔مگر اک پیش نہ گئی تے چار سو آدمی کم آئے۔ آخر ناچار اُس نے محاصرے توں ہتھ اُٹھایا تے اپنا سا مُنہ لے کے اُلٹا فیر گیا۔ کلائیو دے اس وڈے مشہور تے معروف معرکے توں لوکاں دے دلاں اُتے انگریزاں دی بہادری دا خوب سکہ بیٹھ گیا۔ ہن کلائیو لڑائی اُتے لڑائی مارنے مارنے لگا۔ تے ڈوپلے نے جو مینار تے شہر اپنی فتح دی یاد وچ بنایا سی۔ اُس نوں وی کلائیو نے مارچ ۱۷۵۲ء وچ مسمار کرا دیااور ایہ اس گل کيتی علامت سی کہ گویا اُس نے ہند دی فرانسیسی حکومت خاک وچ ملیا دی۔
کئی معرکےآں دے بعد چندا صاحب ماریا گیا اورفرانسیسی فوج نے ۱۷۵۶ء وچ سریرنگم اُتے ترچناپلی دے نیڑے انگریزاں دے سامنے ہتھیار ڈال دتے تے اکتالیس توپاں وی نذر کيتياں۔ اس دے بعد فرانس دے ناقدر شناس حکام نے ڈوپلے جداں بہادر سردار نوں وقت دے نال معزول کر کے واپس بلا لیا تے اوہ دس برس تباہ وخستہ حال رہ کے آخر فرانس دے راجگڑھ پیرس دے اندر فوت ہوئے گیا۔
وندواش دا معرکہ تے فرانسیسیاں دی حکومت دا بالکل تباہ ہونا
سودھواگرچہ ہن تک فرانسیسی سپہ سالار بوسے اورنگ آباد وچ صلابت جنگ صوبہ دار دکن دے ہاں رکن اعظم سی۔ مگر فیر وی فرانسیساں دے نويں گورنر نے انگریزاں توں دب کر صلح کر لئی تے محمد علی نوں جس دے حامی انگریز سن ۔ نواب کرناٹک تسلیم کر ليا۔ مگر ایہ صلح چند ہی روز رہی۔ چنانچہ ۱۷۵۷ء وچ انگریزاں تے فرانسیساں وچ فیر لڑائی شروع ہوئے گئی تے ایہ اخیر لڑائی سی۔ کلائیو اس اثنا وچ مدراس دا گورنر مقرر ہوئے گیا سی۔ لیکن اس عہدے اُتے مامور ہُندے ہی اسنوں بنگالے دی طرف جانا پيا تاکہ سراج الدولہ نے کلکتے وچ بلیک ہول یعنی کائبہ تنگ تے تاریک دے اندر انگریزاں نوں بند کر کے اُنہاں اُتے جو بے رحمیاں دی سن۔ اُنہاں دی اُس نوں قرار واقعی سزا دے۔ اُس وقت گورنمنٹ فرانس نے اک نويں سردار نوں جس دا ناں کونٹ لالی سی۔ اس لئی ہند وچ بھیجیا کہ اوہ کرناٹک توں انگریزاں نوں نکا ل دے۔ اس نويں حاکم دی سعی توں صرف اِنّا ہويا کہ فرانسیساں نے مدراس کامحاصرہ کے لیا اس توں زیادہ کچھ نہ ہوئے سکیا تے انجام کار ۱۷۵۸ء وچ ناچار اُسنوں پانڈی چری دی طرف ہٹ جانا پيا۔
وندواش دی لڑائی
سودھوچند روز بعد ۱۷۵۹ء وچ انگریزاں دی کمک آ پہنچی۔ اُس دا سپہ سالار کرنیل آئر کوٹ سی۔ جس نے اس جنگ وچ وڈے وڈے معرکے کیتے تے خوب حق شجاعت ادا کيتا۔ لالی تے بوسے فرانسیسی فوج لے کے وندواش اُتے چڑھ آئے سن ۔ ایہ سن کر کوٹ فوراً اُدھر روانہ ہويا تے فرانسیساں نوں شکست فاش دی۔ اس معردے ميں بوسے قید ہوئے گیا۔ تے ہن ہند وچ فرانسیسی سلطنت قائم ہونے دی امید بالکل منقطع ہوئے ئی۔
تھوڑے عرصے وچ کوٹ نے سب شہراں نوں جو فرانسیساں دے قبضے وچ سن ۔ یا جنہاں وچ اُنہاں دا وڈا دخل سی۔ اک اک کر کے فتح کر لئی تے فیر پانڈی چری وی انگریزاں دے ہتھ آگئی۔ لالی قید ہوئے کے مدراس بھیجیا گیا تے انجام کار شہر پیرس وچ اُس دا سر قلم کيتا گیا تے آخر ۱۷۶۹ء وچ فرانسیساں دی ایسٹ انڈیا کمپنی وی ٹُٹ گئی۔
کلائیو دا پلاسی دی لڑائی فتح کرنا
سودھوبنگالے دے خود مختار نواب
سودھوجس زمانے وچ یورپ دی دو نہایت زبردست قوماں یعنی انگریز تے فرانسیس دکن دی حکومت دے لئی کرناٹک وچ باہم جنگ کر رہی سن۔ کلائیو دی کاردانی تے بہادری توں بنگالے وچ انگریزاں دا عمل دخل ہوئے گیا تے فیر ايسے سبب توں تھوڑے عرصے بعد انگریز ہندوستان دے شاہنشاہ بن گئے۔ مگر انگریزاں دا کدی ایہ ارادہ نئيں ہويا تھاکہ اسيں بنگالے نوں فتح کرن۔ لیکن جدوں اوتھے دے اک بے رحم نواب نے اُنہاں اُتے اک سخت ظلم کيتا۔ تاں اُس دی بیرحمی دی خاطر خواہ سزا دینے دے لئی اُس نوں ریاست توں معزول کرنا ضرور ہويا۔
تیسرے باب دی پنجويں فصل وچ ایہ بیان ہوئے چکيا اے کہ محمد شاہ دہلی دے عہد سلطنت وچ اک زبردست امیر نواب علی وردی خاں بنگالہ ، بہار تے اُڑیسے دے وسیع صوبےآں وچ خود مختار ہوئے گیا سی۔ اس نواب دا وقت اکثر مرہٹاں توں لڑنے بھڑنے وچ صرف ہويا۔ کیو نکہ اوہ اس دی عملداری اُتے بار بار چڑھ آندے تے ملک نوں تباہ کردے سن ۔ آخر جدوں علی وردی خاں نے تنگ آکے ملک اُڑیسہ مرہٹاں دے راجہ برار دی نذر کيتا۔ اُس وقت بنگالے وچ امن ہويا۔
علی وردی خاں
سودھوعلی وردی خان نوں مؤرخاں نے غاصب لکھیا اے۔ مگر اُس نے فے الجملہ وڈی دانائی تے خوبی دے نال حکومت کیتی۔ جس توں اُس دی ہندو تے مسلمان رعایا وڈی دولتمند تے خوشحال ہوئے گئی۔ کلکتے وچ جو تاجران انگلستان علی وردی خان دی عملداری وچ رہندے سن ۔ انہاں توں اوہ بہت سا محصول لیا کردا سی تے ایہ نئيں چاہندا سی۔ کہ اُنہاں نوں ملک وچ کچھ وی اختیار حاصل ہوئے۔ مگر نال ہی ایہ وی سی کہ اوہ اُنہاں دی حفاظت کرنے تے اپن دی تجارت نوں ترقی دینے وچ وی حتے الوسع کوشش کردا سی۔ اس وجہ توں انگریز وی اوہ جو کچھ منگدا سی ۔ اُس نوں دینے وچ کچھ عذر نہ کردے سن ۔
سراج الدولہ
سودھوجب ۱۷۵۶ء وچ علی وردی خاں دا انتقال ہوئے گیا تاں اس دا پوتا سراج الدولہ جو وڈا ظالم تے عیاش سی۔ نواب بنگالہ ہويا۔ اُس نے اپنی ہندو رعایا اُتے نہایت سخت ظلم کیتے۔ مثلاً وڈے وڈے شریف خانداناں نوں اپنی اوباشی دے سبب بے حرمت کيتا۔ دولتمنداں نوں پرت پرت کر مفلس بنا دتا تے بے رحمیاں کر کے سب نوں ہیبت زدہ کر دتا۔
حادثہ بلیک ہول (کلبۂ تنگ تے تار)
سودھوسراج الدولہ نے جو ظلم تے ستم کیتے اُنہاں وچوں اک ایہ وی سی کہ اُس نے ڈھاکے دے بڑرے متموّل حاکم راج بلب دی دولت اُتے دندان طمع تیز کیتے تے جدوں اُس دا بیٹا کشن داس اپنے باپ دی کچھ دولت لے کے کلکتے بھج آیا تاں نواب نے انگریزاں دے ناں حکم بھیجیا کہ اُس نوں میرے حوالے کے دو۔ کلکتے وچ جو انگریز حاکم سی اُس نے لکھیا کہ اسيں بے گناہ شخص نوں جس نے ساڈے ہاں آکے پناہ لی اے حوالے نہ کرینگے۔ نواب نے ایہ حکم وی دتا سی کہ انگریز کلکتے دے قلعے تے فصیل نوں ڈھا داں تے اس دی تعمیل توں وی حاکم کلکتہ نے انکار کيتا سی۔ پس ا ب سراج الدولہ نے کمپنی دی کوٹھی جو اُس دے دارالریاست مرشد آباد دے نیڑے قاسم بازار وچ سی۔ اُس اُتے فوراً قبضہ کر کے پرت لیا تے جس قدر انگریزی افسر اوتھے اُس دے ہتھ آئے ۔ اُنہاں سب نوں قید کر ليا۔ فیر ایتھے توں فارغ ہوئے کے کلکتے اُتے چڑھ گیا۔ اوتھے انگریز اُس دے مقابلے دے لئی مطلق تیار نہ سن ۔ اس لئی انہاں نے اُس توں آشتی رکھنی چاہی۔ مگر بھلا اوہ کدوں سندا سی۔ آخر انگریزاں نے مرہٹہ خندق دے پاس اُس دا کچھ یونہی سا مقابلہ کيتا۔ لیکن اُنہاں نوں نواب دی فوج توں کيتا نسبت سی۔ نواب دے توپ خانے نے انگریزاں دے بودے مورچاں اُتے جو گولہ برسانا شروع کيتا تاں انگریز قلعے وچ چلے آئے تے اضطراب تے پریشانی وچ کچھ باہم صلاح تے مشورہ کے دے عورتاں تے بچےآں نوں دو وڈے افسراں دے نال کشتیاں اُتے چڑھا کر روانہ کر دتا۔ جدوں رات ہوئی تاں گورنر کلکتہ دی وی ہمت ٹُٹ گئی۔ اُس وقت صرف اک کشتی باقی سی۔ اُس اُتے اوہ وی سوار جو جہازاں دی طرف چلا گیا تے جہازاں نے لنگر اٹھا سمندر دا رُخ کيتا۔ ہن قلعہ وچ جو بیچارے سپاہی اورافسر سن اوہ رہے تے انہاں دا نصیب۔
انہاں نے اک انگریز نوں جس دا ناں ہانول سی اپنا افسر مقرر کيتا تے اُس شخص نے دوسرے روز بجز اس دے کچھ چارہ نہ دیکھیا کہ نواب توں صلح کر لے۔ سہ پہر نوں نواب دی فوج قلعے دے اندر داخل ہوئی تے نوا ب نے ہانول نوں طلب کر کے ایہ کہیا ۔ تسيں نے میرے توں سرکشی دی تے انگریزی کوٹھی دا روپیہ چھپا دتا۔ لیکن خبر وچ تسيں لوکاں نوں کچھ ضرر نہ پہنچائاں گا۔ اس وعدے دے باوجوداُس نے قلعے دے سارے انگریزاں نوں جو ۱۴۶ شخص سن ۔ اک تنگ تے تار کوٹھڑی وچ بند کردتا۔ ایہ مکان صرف ۱۸ فٹ مربع سی تے روشنی تے ہويا دے لئی اس وچ صرف اک جانب دو چھوٹی چھوٹی کھڑکیاں سن۔ یا تاں اُس وچ صرف اک قیدی بند ہويا کردا تھا۔یا ہن اِنّے آدمی بھرے گئے۔ تے موسم وی اوہ کہ خوب شد ت دی گرمی پڑرہی سی۔ غرض انہاں بدبخت قیدیاں نے رات بھر ایسی تکلیف سہی کہ بیان توں باہر اے۔ اُنہاں مصیبت دے ماراں نے درباناں نوں دھمکایا وی تے لالچ وی دتا کہ یا تاں سانوں مار ہی ڈالو کہ اس عذاب توں چھوٹاں ۔ نئيں تاں نواب توں کہہ سن دے کوئی اچھی جگہ بدلوا دو۔ مگر بے رحمت نواب اپنی خواب گاہ وچ پيا سوندا سی۔ سپاہی یا تاں اُس نوں جگاندے ہوئے ڈرے یا بہانہ ہی کر کے ٹال گئے۔ غرض اوہ نامراد ايسے قفس وچ پئے بلکا کیتے۔ جدوں تک اُنہاں دے بدن وچ کچھ طاقت رہی۔ ہويا دے لئی کھڑکیوں دے پاس آئے تے پانی دی جو دو چار مشکاں اندر پہنچ گئی سن۔ اُنہاں وچوں کھو جھپٹ کر پانی لینے دے لئی انہاں نے دیوانہ وار جدو جہد کيتی۔ مگر جداں جداں اُنہاں دی طاقت سلب ہُندتی گئی۔ اُنہاں دی جدوجہد وی کم ہُندتی گئی تے آخر ضعف تے ناتوانی دے عالم وچ ہائے ہائے کرنے لگے۔ انجام کار صبح نوں ۱۴۶ آدمیاں وچوں صرف ۲۳ سسکدے ہوئی نکلے تے باقی ۱۲۳ دی لاشاں دا ڈھیر لگیا ہويا تھاجن دے سڑ جانے توں وبا تے بدبو پھیل رہی سی۔ ایہ تاں تحقیق نئيں کہ نواب نے دیدہ تے دانستہ اِنّے بے گناہاں دا خون کيتا۔ مگر اس وچ شک نئيں کہ اُس نوں ایہ گمان ہويا کہ انگریزاں نے روپیہ چھپا دتا اے تے اس دی تلاش وچ اوہ ایسا محو ہويا کہ اُس نے کوئی ایسی تدبیر نہ دی جس توں اُنہاں بیچاراں دا خون ناحق نہ ہُندا تے ایہ بظاہر اُس نوں اس حادثے توں کچھ افسوس تے ندامت وی نئيں ہوئی۔ اگرچہ اُس نے نہ کسی نوں اپنے ہتھ توں ماریا تے نہ بولی توں مارنے دا حکم دتا۔ مگر فیر وی ایہ جو کچھ ہويا۔ اُسی دی شرارت توں ہويا۔ پس جو مکافات اُس نوں ملی اوہ اُس دا سزاوار تھا۔
کلائیو دا بنگالے نوں فتح کرنا
سودھوبنگالے وچ جدوں ایہ حادثہ ہويا تاں اس دی خبر فوراً مدراس وچ پہنچی تے اوتھے سب لوک گھبرا اُٹھے۔اتفاق توں کرنیل کلائیو تے امیر البحر واٹسن جو نہایت جری افسر سن ۔ اُس وقت مدراس وچ موجود سن ۔ دونے ایہ خبر سندے ہی انتقام لینے اُتے آمادہ ہوئے گئے تے نو سو گورے تے پندرہ سو تلنگے جو اس واقعہ توں جوش وچ بھر آئے سن تے اپنے سرداراں دے نال لڑنے مرنے نوں مستعد سن ۔ اُنہاں نوں اپنے نال لے بنگالے دی طرف چلے۔ مگر کئی وجوہات توں راستے وچ دیر لگ گئی تے آخر جس وقت دسمبر ۱۷۵۶ء نوں ہگلی اُتے آکے اُترے۔ اُسی وقت انتقام لینے اُتے کمر بنھ لئی۔ پہلے تاں چھوٹتے ہی بج بج فتح کيتا۔ فیر کلکتہ لیا۔ اس دے بعد ہلیا کے دے شہر ہگلی اُتے قبضہ کر ليا۔
نواب ستمگار کرناٹک دے معرکےآں دی کیفیت سُن چکيا سی تے میدان ارکاٹ دے شیر کرنیل کلائیو دا خوف اُس دے دل اُتے چھا رہیا سی۔ اس لئی جدوں کلائیو کلکتہ فتح کر چکيا تاں نواب نے اُس توں صلح دا پیغام ڈالیا تے کہیا کہ انگریزاں دا جو کچھ منصب تے مرتبہ پہلے سی اوہی ہن وی رہے گا۔ واٹسن نے جو اک کھرا آدمی تے پرانا تجربہ کار افسر سی۔ بلیک ہول جداں حادثہ عظیم دے برپا کرنے والے توں صلح کر نی منظور نہ دی تے ایہ کہیا کہ ایداں دے موذی نوں خوب طرح سزا دتے بغیر نہ چھڈنا چاہیے۔ مگر کلائیو نے مصلحت ملکی دے خیال توں صلح کر لینی مناسب سمجھی تے ہن بنگالے توں فرانسیسی حکومت نوں اُکھیڑ پھینکنے دا موقع کلائیو دے ہتھ لگا۔ چنانچہ اوہ اس توں نہ چُوکا۔ لیکن نواب نوں ایہ منظور نہ سی۔ اس لئی اوہ مزاحم ہويا تے ہور فرانسیساں نوں روپے تے سپاہ دونے توں مدد دیندا رہیا۔ مگر کلائیو چندر نگر اُتے جا ہی چڑھا تے امیر البحر واٹسن دے بیڑے دی کمک توں مئی ۱۷۵۷ء وچ اُس نوں فتح کر ليا۔
سراج الدولہ دے برخلاف سازش
سودھوسراج الدولہ دے مجنونانہ ظلم تے تعدی توں اُس دی ہندو رعایا بہت ہی تنگ آگئی سی۔ آخر ایتھے تک نوبت پہنچی کہ انہاں نے نواب دے غارت کرنے دے لئی اک وڈی زبردست سازش دی ۔ جس دے سرغنہ راجہ رائے دُرلب نواب دا خزانچی تے جگت سیٹھ ہند دا نہایت وڈا ساہو کار سن ۔ نواب دا سپہ سالار میر جعفر تے اور بوہت سارے مسلمان جو نواب دی حرکتاں توں بہت ناراض سن اوہ وی اس سازش وچ شامل ہوئے تے انگریز وی بخوشی شریک ہوئے کے اُنہاں دے معاون بنے۔ اس معاملہ وچ واٹسن رزیڈنٹ مرشد آباد انگریزاں دا گویا وکیل سی۔ اصل ایہ اے کہ کرنیل کلائیو کيتا بلکہ کلکتے دی کونس دے سارے ممبراں دا اس گل وچ اتفاق سی کہ جدوں تک سراج الدولہ دا دم وچ دم باقی اے۔ انگریز بنگالے وچ امن تے امان توں نئيں رہ سکدے۔ غرض سراج الدولہ دے برخلاف ایہ بھاری سازش قائم ہوئی تے ایہ قرار پایا کہ میر جعفر نواب بنگالہ مقرر کيتا جائے تے اوہ انگریزاں نوں شکریے وچ اُنہاں دے سارے نقصاناں دا کافی عوض تے اُنہاں دی اعانت دا عمدہ صلہ نذر کرے۔
اوما چند
سودھواوما چند بنگالی جو اک وڈا فطری شخص سی تے نواب تے انگریزاں دے باہم معاملات بھگتایا کردا سی اوہ وی اس سازش وچ وڈی سرگرمی دے نال مصروف سی۔ مگر جدوں سب کچھ پخت تے پز ہوئے چکی تاں عین تنت دے وقت اوما چند ایہ رنگ لیایا کہ یا تاں کم بنے اُتے مینوں تیس لکھ روپیہ دو تے اس دا اطمینان ہن کر دو ورنہ وچ جا کے نواب دے سامنے بھانڈا پھوڑ دیندا ہون۔ ایہ سن کر کلائیو تے سارے سازش کرنے والوںکی امید ٹُٹ گئی تے آخر اوہ اس اُتے اُتر آئے کہ اوما چند توں فرریب کیجیے تے کسی طرح اس مشکل نوں ٹالئی اس لئی انگریزاں دا میر جعفر توں جو عہد وپیمان ہويا۔ اوہ دو کاغذاں اُتے لکھیا گیا۔ اک تاں سفید کاغذ اُتے جو اصلی تے صحیح سی اوراُس وچ اوما چند دا کچھ ذکر نہ سی۔ دوسرا سرخ کاغذ اُتے جو جھوٹھا تے نادرست سی تے اُس وچ اوما چند نوں روپیہ دینے دا اقرار درج ہويا۔ ایہی کاغذ اُس بد عہد نوں دکھایا گیا۔ غرض اس دغا توں کم تاں نکل گیا۔ مگر کلائیو دے ناں اُتے ہمیشہ دے لئی اک وڈا دھبا رہیا۔ واٹسن جس نے پہلے سراج الدولہ دے نال زمانہ سازی کر کے دکھاوے دی صلح کرنے توں انکار کيتا سی تے اس طرح اپنا کھرا پن سب اُتے ظاہر کر دیاتھا ،اب وی اُس نے جعلی کاغذ اُتے دستخط کرنے توں انکار کيتا۔ اس لئی اُس دے دستخط اوراں نے بنا دیے۔
اب کلائیو نے نواب نوں صاف لکھ بھیجیا کہ سانوں جس قدر تکلیفاں نيں۔ اُنہاں نوں رفع کر دو تے وچ وی فوج لئی آندا ہاں تاکہ جے ایويں بندوبست نہ ہوئے تاں تلوار دے زور توں ہوئے جائے تے ایہ لکھدے ہی کچھ فوج لے چندر نگر توں چل کھڑا ہويا۔ اس دے پاس پورے تن ہزار جوان وی نہ ھدے تے نواب دے پاس سٹھ ستر ہزار پیادہ تے سوار تے بہت سا توپ خانہ سی۔ ہن جداں جداں کلائیو نواب دے لشکر دی طرف بڑھدا آندا سی۔ میر جعفر دا دل کچا ہُندا جاندا سی۔ چنانچہ اُدھر تاں اس نے انگریزاں توں خط وکتابت موقوف کر دتی تے اُدھر نواب دے سامنے حلف اُٹھا لیا کہ وچ آپ توں دغانہ کراں گا۔ جدوں کلائیو نے ایہ رنگ دیکھیا تاں اپنے افسراں نوں جمع کر کے مشورہ کيتا کہ دشمن دی جمیعت تے قوت اسيں توں جس قدر زیادہ اے ۔ اُس دا حال تسيں جاندے ہوئے۔ ہن ایہ کہو کہ اس وقت لڑنا مصلحت اے یا کسی عمدہ موقع دا انتظار کرنا چاہیے۔ تیرہ افسراں دی رائے تاں ایہ ہوئی کہ ایہ موقع چنگا نئيں اے تے جدوں تک چنگا موقع ہتھ نہ لگے تے باقی ست افسراں دا اس اُتے اتفاق سی کہ بے تامل حالے لڑنا چاہیے۔ اس فریق دا سردار آئر کوٹ تھا۔
پلاسی دی لڑائی
سودھوکلائیو نے کونسل نوں تاں برخاست کيتا تے آپ اک باغ وچ جو نیڑے سی ۔ اکیلا ٹہلنے لگااور گھنٹہ بھر خوب طرح سوچ بچار کرنے دے بعد اُس دی رائے وی ايسے طرف ڈھلی کہ کوٹ دی تجویز بہت ٹھیک اے۔ ہمت مرداں مدد خدا۔ جو کچھ ہوئے سوہوئے۔ غنیم اُتے حالے دھاوا کرو۔ چنانچہ صبح گجروم اپنے جوانوںکو نال لے دریا پار ہويا تے دن نکلدے مقام پلاسی دے میداناں تے باغاں اُتے جتھے نواب دا لشکر پيا ہويا سی۔ آپہنچیا۔ اول اول انگریزی فون نے خود حملہ نئيں کيتا۔ صرف نواب دی فوج دے وار خالی دیندی رہی۔یعنی اُس طرف توں جو سوار اُس اُتے حملہ کردے سن اُنہاں نوں پِچھے ہٹاندی تے کدی کدی گولے مارتی رہی۔ میر جعفر حالے تک حالت تذبذب وچ سی۔ مگر جدوں نواب دے چند وڈے وڈے افسر میدان وچ کم آچکے۔ اُس وقت میر جعفر دی فوج نواب دی فوج توں کچھ کترا کر وکھ ہُندی ہوئی دکھادی دی۔ ایہ دیکھدے ہی کلائیو نے ترت اپنی ساری فوج دا ہلا بول دیااور ایسا دبایا کہ دشمن دے پائاں اُکھڑ گئے۔ سراج الدولہ اک تیز رفتار اونٹھ اُتے سوار ہوئے کے دو ہزار سوار نال لے مرشد آباد بھج گیا اورمیدان انگریزاں دے ہتھ رہیا۔ پلاسی دی اس وڈی لڑائی توں جو ۲۳ جون ۱۷۵۷ء نوں وقوع وچ آئی۔ انگریز اول تاں بنگالے دے تے انجام کار سارے ہند دے بادشاہ ہوئے گئے۔ اس لڑائی وچ انگریزاں دے ۲۲ آدمی مارے گئے تے پنجاہ زخمی ہوئے۔
جب میر جعفر نے دیکھیا کہ انگریزاں دی فتح ہوئی تاں کھلم کھلا اُنہاں توں آملا۔ انگریزاں نے اُس دی لغزش دا کچھ خیال نہ کيتا۔ بلکہ اُس نوں صوبجات بنگاکہ، بہار اورـاُڑیسے دا نواب تسلیم کر ليا ۔ سراج الدولہ بھیس بد ل کر مرشد آباد توں وی بھج گیا تے انگریزاں نے اوتھے قبضہ کر ليا۔ آخر اک ہندو نے جس دے سراج الدولہ نے کان کٹوا ڈالے سن ۔ اُس نوں پہچان کر پکڑوا دتا ۔ جدوں اوہ نواب میر جعفر دے روبرو آیا تاں اُس نے اُس دے قتل کرانے وچ تامل کيتا۔ مگر اُس دے بیٹے میرن نے اُس نوں مروا ڈالیا۔
عہدنامے وچ جو کچھ قول قرار ہوئے سن ۔ ہن اُنہاں دے پورا کرنے دا وقت آیا۔ چنانچہ کمپنی تے انگریزی تاجراں تے کلکتے دے ہندوستان ی تے ارمنی سوداگراں دا جو نقصان کلکتے دی لُوٹ دے وقت ہويا سی۔ اُس دے عوض اُنہاں نوں بہت سا روپیہ ملا۔ تے برّی تے بحری فوج تے اُس دے افسر جنہاں وچ کلائیو تے واٹسن تے کونسل دے ممبر وی شامل سن ۔ اُنہاں نوں وی لُوٹ دے مال وچ توں حصہ ملا۔ اوما چند وی بیٹھیا بیٹھیا خیالی پلائو پکا رہیا سی کہ ہن مینوں وی تیس لکھ روپیہ ملے گا۔ مگر تھوڑی ہی دیر بعد اُس دے کان کھول دتے گئے کہ تواڈا کچھ حق نئيں اے۔ ایہ سندے ہی اوہ سُن ہوئے گیا تے ہوش تے حواس اُڑ گئے۔ مگر فیر کلائیو نے اس دی سفارش کيتی کہ اس شخص توں بہت کچھ کم نکلاں گے۔ اس لئی اسنوں جواب صاف دینا مناسب نئيں۔
کلائیو دا انتظام تے بادشاہ ِ دہلی دی طرف توں بنگالہ دی خدمتِ دیوانی دا کمپنی دے ناں مقرر ہونا
سودھوکلائیو دو بار بنگالے دی انگریزی آبادیاں دا گورنر مقرر ہويا۔ جنہاں وچوں اول دفعہ تاں اوہ تن برس ۱۷۵۷ء توں ۱۷۶۰ء تک اس عہدے اُتے رہاا ور دوسری دفعہ ۱۷۶۵ء توں ۱۷۶۷ء تک صرف اٹھارہ مہینے۔ اُتے بیان ہوئے چکيا اے کہ جدوں کلائیو ۱۷۵۷ء وچ بنگالے آیا۔ اُس وقت اوتھے انگریزاں دا کم بالکل بگڑ رہیا سی تے انگریزی سوداگر اورعہدہ دار اوتھے توں کڈ دتے گئے سن ۔ مگر فیر جدوں اوہ ۱۷۶۷ء وچ بنگالے توں رخصت ہويا تاں اس وچ کچھ شک نئيں کہ اُس وقت اوہ ہند وچ نہایت زبردست حاکم سی تے انگریز بنگالے بہار ، اوڑیسے دے قطعی مالک سن تے بادشاہ دہلی وی اس امر نوں بخوبی تسلیم کر چکيا تھا۔
۱۷۵۷ء وچ کلائیو نوں کمپنی دے ڈائرکٹراں نے بنگالے دی بستیاں دا پہلا گورنر مقرر کيتا۔ اُس وقت دو طاقتاں وڈی زبردست سن۔ شمال مغرب دی طرف شہزادہ عالی گوہر جو بعد وچ شاہ عالم اکھوایا ۔ افغان تے مرہٹاں دا اک لشکر لے کے بنگال دے صوبہ اُتے حملہ کرنے دے لئی تیار سی تے نواب وزیر والئے اودھ اُس دی کی مدد اُتے سی۔ جنوب دی طرف لالی تے بوسے دے ماتحت فرانسیسی سپاہ وی مدراس وچ انگریزاں اُتے اپنا رعب ڈال رہی سی۔ کلائیو دا ناں دوناں نوں ڈراندا سی۔ بنگالے دا نواب میر جعفر شہزادے نوں روپیہ دے کے ٹالنا چاہندا سی۔ اُس نے پہلے پٹنے اُتے قبضہ کر ليا سی۔ لیکن کلائیو ۴۵۰ انگریزاں تے ۲۵۰۰ دیسی سپاہیاں نوں نال لے کے حملہ آور ہويا تے مغل سپاہی لڑائی دے بغیر ہی تتر بتر ہوئے گئے۔ ايسے سال کلائیو نے کرنیل فورڈ دے ماتحت فوج روانہ کيتی تے اُس نے فرانسیساں توں سیسپٹم (سریرنگ پٹم ) جو ساحل مدراس اُتے واقع اے، کھو لیا تے شمالی علاقےآں تے نظام حیدر آباد اُتے ہمیشہ دے لئی اپنا رعب بٹھا لیا۔ کلائیو نے فیر ولندیزاں اُتے حملہ کيتا۔ کیونجے صرف ایہی قوم انگریزاں دے مقابل ہوئے سکدی سی۔ اسنوں بحری تے برّی شکست دتی تے اُس وقت توں اُنہاں دی بستی چنسرا صرف ناں نوں ہی رہ گئی۔
میر جعفر
سودھوپلاسی دی لڑائی دے بعد میر جعفر بنگالے دا نواب ہويا۔ مگر اوہ تاں صرف ناں دا ہی نواب سی۔ درحقیقت کلائیو نوابی کردا تھا۔یعنی جو کچھ اوہ کہندا سی اوہی میر جعفر بجا لاندا سی۔ جدوں تک کلائیو ہند وچ رہیا۔ اُس دی ایہی کیفیت رہی تے جدوں کدی میر جعفر اُتے کوئی غنیم چرھ کر آندا سی تاں اُس دے مقابلے نوں وی کلائیو ہی جاندا سی۔ چنانچہ جدوں اک بار مرزا عالی گوہر نے جو بعد وچ شاہ عالم ثانی دے لقب توں مشہور ہويا۔ صو بۂ بہار اُتے حملہ کيتا تاں کلائیو نے انگریزی فوج بھیج کر اُس نوں پتنے دے نیڑے شکست دتی تے اُس نوں تے اُس دے مددگار نواب وزیر والئے اودھ نوں اوتھے توں بھگا دتا۔ ایہ پٹنے دی پہلی لڑائی سی۔ حاصل کلام ایہ اے کہ کلائیو تاں بنگالے دی حکومت کر توں سی تے میر جعفر مرشد آباد وچ پيا عیش اُڑاندا تھا۔
کلائیو تن برس بنگالے دی گورنری دے کے پنج سال ۱۷۶۰ء توں ۱۷۶۵ء تک دے لئی ولایت چلا گیا تے اُس دی جگہ وئن سٹارٹ گورنر ہويا۔اُس نے تے اُس دی کونسل نے جدوں ایہ دیکھیا کہ نواب وڈا فضول خرچ اے تے اَنھّا دھند روپیہ اڑاندا اے ۔ مگر انگریزاں دا روپیہ ادا کرنے وچ لیت تے لعل کرتاہے تاں انہاں نے اُس نوں معزول کر کے اُس دی جگہ اُس دے بھتیجے میر قاسم نوں مقرر کر دتا۔جس دی مفصل کیفیت اگے بیان کيتی جائے گی۔ لیکن کچھ عرصے بعد کلکتے دی کونسل نے اُس نوں وی مسند توں اُتار کر فیر میر جعفر ہی نوں نواب بنا یا۔ تے اس عنایت دے عوض وچ اُس توں زر کثیر لیا۔ جنوری ۱۷۶۵ء وچ میر جعفر انتقال کر گیا تے اُس دی موت دا باعث کسی قدر ایہ وی ہويا کہ کلکتے دے انگریز جو اُس توں آئے دن ہزاراں روپے منگدے سن ۔ اُس توں اُس دی جان عذاب وچ آگئی سی۔ میر جعفر دی وفات دے بعد کونسل نے تے روپیہ لے کے اُس دے بیٹے ناظم الدولہ نوں مسند اُتے بٹھا دتا۔ اس شخص اُتے صوبہ دارئے بنگالہ ختم ہوئی۔ کیونجے اُس دے عہد وچ بادشاہ دہلی نے صوبۂ بنگالہ دی دیوانی ایسٹ انڈیا کمپنی نوں دے دی۔ کمپنی دی ایويں تاں اک مدت توں بنگالے وچ حکومت سی۔ مگر ہن بادشاہ دی طرف توں دیوانی دا فرمان عطا ہونے توں اوہ جسب ضابطہ وی حاکم بنگالہ ہوئے گئی۔
میر قاسم
سودھوجب میر قاسم اپنے چچا میر جعفر دی جگہ بنگالے دا نواب مقرر ہويا تاں اُس نے ۱۷۶۰ء وچ ميں تن ضلعے بردوان، میدنی پور تے چاٹ گائاں انگریزاں دی نذر کیتے۔ ایہ نواب وڈا ہوشیار تے مستقل مزاج سی۔ اُس نے ایہ ارادہ کيتا کہ انگریز جناں نے اُس نوں حکومت دلوائی سی۔ اُنہاں دی تابعداری توں اپنے تئاں آزاد کرے چنانچہ اول چال تاں اوہ ایہ چلا کہ مرشد آباد جو کلکتے توں نیڑے سی۔ اوتھے توں اُس نے اپنا راجگڑھ منگیر وچ بدل ڈالیا۔ تاکہ ا نگریزاں توں اوہ دور رہ کے چپکے چپکے تیاریاں کرے ۔ فیر دوسری تدبیر ایہ دی کہ فوج بھرتی کر کے اُس نوں فرنگیاں دی طرح قواعد سکھانے لگا۔
پٹنے دی دوسری لڑائی
سودھواس وقت شاہ عالم ثانی نے صوبۂ بہار اُتے مستقل قبضہ کر لینے دا از سرنو قصد کيتا۔ مگر کرنیل کارنک نے فیر پٹنے دے پاس اُس نوں شکست دتی۔ لڑائی دے بعد بادشاہ کارنک دے نال پٹنے آیا۔ اوتھے میر قاسم نے اُس دے حضور وچ اظہار اطاعت کيتا تے بنگالہ، بہار تے اوڑینال کيتی صوبہ داری دا خلعت پایا۔
بکسر دی لڑائی
سودھوکچھ عرصے بعد میر قاسم تے انگریزاں وچ برملا تکرار ہوئے گئی۔ اول اول تاں نواب حق بجانب سی تے کونسل دے انگریزاں دی طرف توں اُس دے نال بے انصافی تے سختی ہُندی سی۔ میر قاسم نے نواب وزیر والئے اودھ توں مل کے سازش شروع کيتی۔ کمپنی دے نوکراں نے بنگال وچ اپنی تجارت دا حق ظاہر کيتا۔ اس دعوے توں نواب دی چنگی دے افسراں تے دیسی سوداگراں وچ جھگڑے شروع ہوئے گئے تے سوداگراں نے ایہ ظاہر کيتا کہ اوہ کمپنی دے نوکراں دی جگہ کم کردے نيں۔ نواب دا بیان سی کہ اُس دے اختیارات نوں ہر جگہ بر طرف کيتا جاندا اے۔ کونسل دے بوہت سارے ممبراں نے اُس دی شکایت نوں نہ سنیا ۔ مگر گورنر وین سٹارٹ تے وارن ہیسٹنگز نے جوا س وقت اک چھوٹا ممبر سی۔ عہد تے پیمان کرانے چاہے مگر اُس توں نقصان ہويا۔ نواب دے افسراں نے انگریزی کشتی اُتے گولہ باری شروع دی تے انگریزاں دے برخلاف بغاوت کھڑی ہوئے گئی۔ پٹنے وچ ۲۰۰۰ سپاہی مارے گئے تے تقریباً ۲۰۰ انگریز جو بنگالے دی مختلف جگہاں وچ مقیم سن، مسلماناں دے ہتھ آئے تے قتل ہوئے۔ اس دے بعد فوج انگریزی نے دھاوا کر کے پٹنہ فتح کر ليا ۔ مگر میر قاسم وہاںسے اودھ دی طرف بھج گیا تے اُس نے نواب وزیر والئے اودھ تے شاہ عالم بادشاہ دہلی دے پاس جا کے پناہ لئی۔ انہاں دونے نے میر قاسم دی مدد دے لئی کمر بنھی۔ تِناں اکٹھے ہوئے کے پٹنے دی طرف آئے۔ مگر اُدھر توں انگریزی فوج نے اُنہاں نوں ہٹا دتا۔ فیر انہاں نے بکسر اُتے دریائے سون دے نیڑے مورچے باندھے تے اکتوبر ۱۷۶۴ء نوں میجر منرو دی فوج توں اُنہاں دی لڑائی ہوئی جس وچ ا نہاں نے شکست فاش کھادی تے انگریزاں نے مخالفاں دی ۱۶۰ توپاں کھو لاں۔
بادشاہ دی طرف توں بنگالے دی دیوانی کمپنی نوں عطا ہوئی
سودھواس فتح توں برے عمدہ نتیجے پیدا ہوئے یعنی نواب وزیر والئے اودھ جو ناں نوں تاں شاہ عالم ثانی دا تابعدار سی مگر حقیقت وچ اک مدت توں نہ صرف اودھ بلکہ ساری سلطنت مغلیہ دا مالک تے مختار بن رہیا سی، اس لڑائی وچ بالکل بست ہوئے گیا تے اُس دے بعد اُس نے وی ناچار انگریزاں دے لطف تے کرم دا دامن پھڑیا۔ اس طرح انگریز ہن وسط ہندوستان دے وی مالک ہوئے گئے۔ فیر بادشاہ وی خود انگیریزاں دے لشکر وچ چلا آیااور اس گل دا خواہاں ہويا کہ انگریزاں دی مدد توں دہلی وچ اُس دی سلطنت نوں استحکام ہوئے جائے۔ جدوں کلائیو رخصت لے کے ولایت چلا گیا تاں کلکتے دے انگریزی حاکم وڈے بدنیت ہوئے گئے۔ کونسل دے ممبر اپنے ملک دے فائدے دی نسبت ذاتی فائدے تے دولت کھینچنے دی طرف زیادہ متوجہ سن ۔ پس کمپنی نے جدوں ایہ صورت دیکھی۔ تاں ہر چند اوہ کلائیو دی اگلی خدمات توں کچھ خوش نہ سی تاں وی انہاں خرابیاں دے انسداد دے لئی اُس نوں کلائیو توں بہتر تے کوئی آدمی نہ سُوجھا۔ چنانچہ اُس نے کلائیو نوں کہیا کہ آپ اک دفعہ تے ہند جاواں تے اوتھے دے انتظام وچ جو خرابیاں پڑ رہیاں نيں ، اُنہاں دی بخوبی اصلاح کرن۔ کلائیو نے اول تاں ایہ گل منظور نہ کيتی۔ مگر آخر اُس نے کمپنی دا حکم مان لیا۔ چنانچہ ۱۷۶۵ء وچ فیر کلکتے آیا تے آندے ہی حسب منشائے کمپنی ایہ حکم جاری کيتا کہ کمپنی دا کوئی ملازم نذر بھینٹ نہ لے تے زیادہ تر پختگی دے لئی سب توں اقرار نامے لکھوا لئی۔ کہ اسيں اس قاعدے دے پابند رہن گے۔ اس قصے توں نبٹ کر کلائیو الٰہ آ باد روانہ ہويا ۔ اوتھے انگریزی فوج جمع سی تے شاہ عالم تے شجاع الدولہ جرنیل کارنیک دے لشکر وچ موجود سن تے عہد نامے دی التجاکر رہے سن ۔ کلائیو نے آکے اس معاملے دا وی فیصلہ کيتا۔ یعنی اودھ وچ شجاع الدولہ نوں اس شرط اُتے بحال کيتا کہ اوہ سرکار انگریزی دا دوست تے وفادار رہے تے ضلعے کورا تے الٰہ آباد بادشاہ نوں دے دیے۔ فیر شاہ عالم نے ۲۱ لکھ روپے سلا دے عوض صوبۂ بنگالہ ، بہار تے اوڑینال کيتی دیوانی انگریزاں نوں عطا کيتی۔ اس لقب توں ظاہر وچ تاں صرف ایہ مراد سی کہ ا نگریز انہاں صوبےآں دی آمدنی تحصیل کيتا کرن۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ اُنہاں صوبےآں دی ساری حکومت انگریزاں دے قبضے وچ آگئی۔ اس وچ شک نئيں کہ جو اختیار بادشاہ نے اج انگریزاں نوں عطا کیہ اوہ اُ ن نوں واقعہ وچ بہت بیشتر توں حاصل سی۔ مگر فیر وی فرمان شاہی دی رو توں اس دا عطا ہونا اک وڈی گل سی۔ کیونجے پہلے اوہ اک جائز طور توں انہاں صوبےآں دے حاکم نہ سن تے ہن انہاں نوں مسند شاہی حاصل ہوئے گئی۔ ایہ امر اہم ۱۲ اگست ۱۷۶۵ء نوں وقوع وچ آیا تے اس دے چند ہی روز بعد نواب بنگالہ نوں انتظام ملکی توں دست بردار ہوئے کے اک پنشن بیش قرار منظور کرنی پئی۔
مرشد آباد وچ وی اک برائے ناں نواب رہندا سی۔ جس نوں انگریزاں دی طرف توں ۹ لکھ روپیہ سالانہ ملیا کردا سی۔ اس رقم دا نصف اوہ بادشاہ دہلی نوں بنگال، بہار تے اوڑیسہ دا خراج دتا کردا سی۔ ایہ اک طرح دی دو عملی سی۔ انگریز تاں بنگال، بہار تے اُڑیسہ دا محصول وصول کيتا کردے سن تے لشکر نوں درست حالت وچ رکھدے سن تے نواب نوں فوجداری اختیارات حاصل سن ۔ گویا کمپنی دیوان سی اورنوا ب نظام سی۔ محصول دا اکٹھا کر نا ۱۷۶۵ء توں ۱۷۷۲ء تک دیسی افسراں دے ہی ہتھ وچ رہیا۔
کلائیو دی اصلاحاں
سودھواس دے بعد کلائیو کوئی چند ہی مہینے تے ہند وچ رہیا ۔ مگر اس عرصے وچ اُس نے وڈی سرگرمی دے نال حکومت انگریزی دے انتظام وچ اصلاحاں کيتياں تے ایہی اُس دے ہند وچ دوبارہ آنے دی غرض سی۔ چنانچہ اول تاں اُس نے افسرانِ فوج دے وسائل منفعت کم کیتے تے جدوں کوئی دو سو افسران جنگی نے ایکا کر کے اُس دی مخالفت کيتی۔ تاں اُس نے وڈے استقلال دے نال اُس نوں رفع کيتا۔ فیر ملازمان کمپنی نے ( جو اپنی ذاتی تجارت کيتا کردے سن ) اُس دے انسداد دے لئی وڈی سخت تدبیراں کيتياں۔
یہ سب کم کر کے کلائیو ۱۷۶۷ء وچ ہند توں رخصت ہويا تے فیر ادھر دا قصد نئيں کيتا۔ دو برس پہلے جدوں اوہ ولایت توں آیا سی ۔ اُس وقت دی نسبت ہن اوہ زیادہ تنگدست ہوئے کے گھر گیا۔ مگر ولایت وچ اُس دی وڈی تعظیم تے تکریم ہوئی۔ اس نے ہند وچ جو اصلاحاں دی سن۔ اُنہاں دے سبب اُس دے بہت دشمن ہوئے گئے سن ۔ چنانچہ جنہاں نوں اُس نے سزا دتی سی یا جنہاں دے وڈے منصوبے توڑے سن ۔ اوہ سب دے سب اُس دے درپے ہوئے گئے تے اُس وقت کمپنی دے ممبران منتظم نے جداں چاہیے سی۔ ویسا اُس دا نال نہ دتا۔ مگر آخر وچ پارلیمنٹ دی ایہ رائے ہوئی کہ کلائیو نے اپنے ملک دے فائدے دے لئی وڈے وڈے عمدہ کم انجام دتے نيں۔ اس سبب توں اوہ سارے الزاماں توں بری ہوئے گیا تے اپنے حریف ڈوپلے توں دس برس بعد ۱۷۷۴ء وچ مر گیا۔
سلطنت انگلشیہ ہند
سودھووارن ہیسٹِنگز، ہند دا اول گورنر جنرل
سودھودوئلی دی موقوفی
سودھوجب کلائیو ہند توں چلا گیا تاں سرلسٹ بنگالے دا گورنر مقرر ہويا تے اُس دے بعد ۱۷۷۲ء تک کارٹئیر ايسے عہدے اُتے ممتاز رہیا۔ اس عرصے وچ بنگالے وچ دو عملی رہی۔ یعنی نواب دے اہلکاراں دا وی حکم چلدا سی تے کمپنی دے افسراں دا بھی۔ اس دو عملی توں وڈی بے انتظامی تے بے ایمانی پھیل رہی سی۔ رعایا دا جدا نقصان ہُندا سی تے سرکاری آمدنی وچ وکھ غبن کيتا جاندا سی۔ جے فائدہ سی تاں افسران سرکاری دا سی کہ اوہ بے تامل مال جمع کردے سن ۔ ایہ دیکھ کے کمپنی اس دو عملی دے رفع کرنے اُتے مستعد ہوئی۔ چنانچہ اس کم دے لئی اس نے وارن ہیسٹنگز نوں ۱۷۷۲ء وچ بنگالے دا گورنر مقرر کر کے بھیجیا تے کمپنی نوں دیوانويں صوبۂ بنگالہ دی حیثیت توں جو اختیارات حاصل سن اوہ سب اُس نوں تفویض کیتے۔
وارہیسٹنگز ۱۷۳۲ء وچ پیدا ہويا تے ۱۸ برس دی عمر وچ کمپنی دی ملازمت وچ بھرتی ہوئے کے آیا۔ ۴۰ برس دی عمر وچ گورنر بنگال مقرر ہويا تے ۱۷۵۷ء وچ پلاسی دی لڑائی دے بعد مرشدآباد وچ ملکی معاملات اُتے مامور ہويا۔ ۱۷۶۱ء وچ کلکتے دی کونسل دا ممبر ہويا تے ۱۷۶۴ء وچ ولایت واپس چلا گیا۔
وارن ہیسٹنگز پہلے وی بنگالے وچ اک مدت تک وڈے وڈے ملکی عہدےآں اُتے مامور رہ چکيا تھااور فیر مدراس دی کونسل دا ممبر ہوئے گیا سی تے انہاں خدمتاں اُتے اُس توں کارہائے نمایاں ظہور وچ آگئے سن ۔ ہن جو اوہ بنگالے دا گورنر مقرر ہوکے آیا تاں آندے ہی اُس نے مرشد آباد دی جگہ کلکتے نوں حکومت انگریزی دا صدر مقام بنایا۔ دیوانی تے فوجداری دی نويں عدالتاں قائم کر نے دا انتظام کيتا تے اک نواں مجموعۂ قوانین تیار کرنے وچ مشغول ہويا۔
رُہیلاں توں انگریزاں دی لڑائی
سودھووارن ہیسٹنگز دو برس تک تاں بنگالے دا گورنر رہیا تے فیر ۱۷۷۴ء وچ کمپنی دے کل علاقۂ ہند دا گورنر جنرل مقرر ہوئے گیا۔ اس دے عہد گورنری دا نہایت مشہور واقعہ رُہیلاں دی لڑائی اے تے اُس دی کیفیت ایہ اے کہ رُہیلاں نے جو پٹھاناں دی قوم وچوں نيں، محمد شاہ دے عہدِ سلطنت نوں ضعیف دیکھ کے ہند دا اک صوبہ جو اودھ دے شمال مغرب وچ واقع اے تے ہن اُنہاں دے نا م توں رُہیلکھنڈ مشہور ہوئے گیا اے۔ فتح کر کے اُس اُتے قبضہ کر ليا سی۔ کچھ عرصے بعد جدوں ۱۷۷۱ء وچ مرہٹاں نے اس صوبے اُتے حملہ کيتا تاں نواب وزیر والئے اودھ دا قول اے کہ رُہیلاں نے میرے توں مدد منگی تے ایہ کہیا کہ جے تسيں سانوں مرہٹاں دے ہتھ توں بچائو گے تاں اسيں تسيں نوں چالیس لکھ روپیہ دین گے۔ اس دے تیسرے برس مرہٹے رُہیلکھنڈ توں چلے گئے۔ پس نواب وزیر نے رُہیلاں توں چالیس لکھ روپے دا دعویٰ کيتا مگر انہاں نے ایہ جواب دتا کہ اساں کچھ اقرار نئيں کيتا سی۔ اس اُتے نواب اودھ نے وارن ہیسٹنگز دی طرف رجوع دی اورہیسٹنگز نوں نواب دی گل دا یقین آگیا۔ غرض انجام ایہ ہويا کہ تھوڑی جہی انگریزی فوج نے رُہیلکھنڈ وچ جا کے رُہیلاں نوں شکست دتی تے اُنہاں دا ملک کھو کر نواب اودھ دے حوالے کے دتا تے اُس دے صلے وچ نواب نے اوہ چالیس لکھ روپے مع کل مصارف جنگ سرکار انگریزی نوں دے دتا۔
ہیسٹنگز دا راجائاں توں سلوک
سودھولارڈ ہیسٹنگز دا اصلی مدعا ایہ سی کہ کسی نہ کسی طرح روپیہ حاصل کرے تے کمپنی دے علاقےآں نوں دوسرےآں دے حملوںسے بچائے۔ بنگال دی سرحد توں تھوڑے فاصلے اُتے پُرانی مغلیہ سلطنت دے صوبہ داراں نے خودمختار ریاستاں قائم کر لیاں سن۔ جنہاں وچ سے اودھ وڈی زبردست سی۔ مرہٹے شمالی ہند دے مالک بنے ہوئے سن تے بادشاہ دہلی صرف برائے ناں اُنہاں دے ماتحت سی۔ وارن ہیسٹنگز نے نواب اودھ نوں اس خیال توں دوست بنانا چاہیا کہ جے مسلماناں دیاں ریاستاں زبردست ہوئے جاواں تاں مرہٹے بنگال اُتے حملہ آور نہ ہوئے سکن گے۔ مگر ایہ ریاستاں کچھ یونہی سی سن۔ اس لئی ایہ تدبیر کچھ کارگر نہ ہوئی تے گورنر جنرل نوں انگریزی علاقہ دریائے گنگا توں پار بڑھانا تے اُنہاں ریاستاں نوں قابو وچ لیانا پيا ۔ ہیسٹنگز نے بنگال توں بہت سا روپیہ حاصل کيتا ۔ نواب بنگال دی آمدنی اُس دی زندگی وچ ہی کم کر دتی گئی سی تے اُس دے مرنے دے بعد جدوں اُس دا چھوٹا بیٹا نواب ہواتو تے وی تخفیف کيتی گئی۔ ہیسٹنگزنے دربار دہلی دا خراج جس نوں کلائیو نے بنگال عطا ہونے دے عوض وچ دینا منظور کيتا سی۔ اس لئی بند کر دتا کہ بادشاہ مرہٹاں دے قبضے وچ سی تے اسنوں روپیہ دینا گویا مرہٹاں نوں ہی روپیہ دینا سی تے اوہ انگریزاں دے دشمن سن ۔ گورنر جنرل جاندا سی کہ جے اُنہاں نوں مغلوب نہ کيتا گیا تاں اوہ زبردست ہُندے جاواں گے۔گنگا دی وادی دی علیحدگی اُتے کلائیو نے کورا تے الٰہ آباد شاہِ عالم نوں دتے سی۔ بادشاہ نے ہن اوہ مرہٹاں نوں دے دیے۔ گورنر جنرل نے اس وجہ توں کہ ایسا کرنے توں بادشاہ نے اپنا حق زائل کر دتا اے ۔اُنہاں نوں نواب وزیر والئے اودھ دے پاس فروخت کر دتا۔ اس ترکیب توں کمپنی دے خرچ وچ تقریباً ساڈھے ست کروڑ روپیہ دی تخفیف ہوئے گئی۔
رگئولیٹنگ ایکٹ
سودھوجب انگلستان دی پارلیمنٹ نے لندن وچ ہند دی حکومت انگریزی دی بہت ساریاں بے انتظامیاں تے خرابیاں سُناں تاں ایتھے دے انتظام دی اصلاح تے بہتری دے لئی اک نواں قانون مرتب کيتا ، جس کانام رگئولیٹنگ ایکٹ یعنی قانون انتظامی سی۔ ایہ قانون ۱۷۷۳ء وچ منظور ہوئے کے دوسرے برس جاری ہويا۔ اس توں جو جو تغیر تے تبدل ہوئے اُنہاں وچوں اک ایہ وی سی کہ بنگالے دا گورنر ہند دے کُل انگریزی علاقےآں دا گورنر جنرل ہويا کرے تے چار ممبراں دی کونسل دے صلاح مشورے توں اُنہاں سب علاقےآں اُتے حکمرانی کيتا کرے۔ پس جدوں کونسل وچ کوئی مقدمہ پیش ہُندا سی تاں گورنر جنرل نوں اُس دے فیصلہ کرنے وچ کونسل دے ممبراں اُتے کچھ فضیلت نہ ہُندی سی۔ یعنی کونسل دے ممبراں دی رائے جس پائے دی سمجھی جاندی سی ۔ اُسی رتبے دی گورنر جنرل دی رائے وی خیال کيتی جاندی سی۔ غرض کہ کونسل دا اک اک ممبر گورنر جنرل دے برابراختیار رکھدا سی۔ مگر یاد رکھنا چاہیے کہ ایہ ڈھنگ انتظام سلطنت دے حق وچ وڈا مضر ہوئے توں اے۔ غرض ہن وارن ہیسٹنگز ہند دا گورنر جنرل سی تے کونسل دے ممبراں دی ایہ کیفیت سی کہ اک ہارول تاں اکثر گورنر جنرل دی تجویزاں توں اتفاق کيتا کردا سی تے ایہ ہند وچ آیا ہويا وی مدت توں سی۔ تے باقی تن ممبر ایتھے دے حالات توں بالکل نا واقف سن تے اُنہاں وچوں اک تاں جس دا ناں فرین سس سی۔ گورنر جنرل دی سخت مخالفت کردا سی۔ اس وجہ توں کونسل وچ گورنر جنرل دی گل نہ چلنے پاندی سی تے جو کچھ اوہ تِناں ممبر چاہندے سن اوہی ہُندا سی۔ کئی سال تک ایہی حال رہیا تے جدوں ۱۷۷۶ء وچ انہاں تینو ں ممبراں وچوں اک مر گیا۔اُس وقت ایہ دقت رفع ہوئی۔
نند کنوار
سودھوجب تک کونسل وچ ایہ صورت رہی کہ گورنر جنرل دے مخالف ممبراں دی رائے دے سامنے اُس دی رائے نہ چلدی سی۔ لوک اُس نوں بالکل بے اختیار سمجھدے سن ۔ اس لئی کئی شخصاں نے کونسل دے مخالف ممبراں نوں خوش کرنے دے لئی اُس اُتے الزام لگائے۔ اُنہاں وچ سے نند کنوار دا الزام وڈا سخت سی۔ باوجودیکہ نند کنوار وڈا بد عہد تے فریبی شخص سی۔ مگر فیر وی فرین سس تے کونسل دے تے ممبر اُس دے حمایتی بن گئے تے اُس نوں شہ دتی کہ وارن ہیسٹنگز اُتے شوق توں الزام لگائے۔ اتفاق توں اُسی وقت اک وڈے نامی گرامی ہندوستان ی سوداگر نے نند کنوار اُتے جعلسازی دی نالش دائر دی تے اُس جرم وچ اوہ یکا یک گرفتار ہوئے گیا۔ عدالت عالیہ کلکتے دے جج سر ایلیا امپے نے مقدمے دی تحقیقات تے تجویز کر کے جئوری دی رائے توں اُس نوں مجرم قرار دے کے پھانسی دی سزا دتی تے ایہ کوئی عجیب گل نہ سی کیونجے اُس وقت قانون انگلستان دے بموجب عموماً جعل دی سزا پھانسی سی۔ مگر نند کنوار دے اس طرح پھانسی پانے توں وڈا چرچا ہويا تے بعض لوکاں نے وارن ہیسٹنگز اُتے ایہ الزام لگایا کہ اُس نے اپنا پِچھا چھڑانے دے لئی ناحق نند کنوار نوں پھانسی دلوائی۔ مگر ایہ نرمی خام خیالی اے تے کسی طرح ایہ نئيں ثابت ہوتاکہ نند کنوار نوں ناحق پھانسی ملی ہوئے۔ جے اس معاملے وچ وارن ہیسٹنگز دا قدم ہُندا تاں کونسل دے ممبر جو اس دے مخالف سن ۔ مقدمے نوں ولایت پہنچائے بغیر نہ رہندے ۔ مگر انہاں نے اس امر توں انکار کيتا۔ پس اس توں ثابت ہُندا اے کہ وارن ہیسٹنگز نوں نند کنوار دے مقدمے تے سزا توں کچھ تعلق نہ تھا۔
کلکتے وچ جو سُپریم کورٹ یعنی عدالت عالیہ مقرر ہوئی سی۔ اُس دے جج اس امر وچ وڈے ساعی تے سرگرم سن ۔ کہ ایتھے دے لوکاں نوں ظلم توں بچاواں تے ہند نوں قانون انگلستان توں مستفید کرن۔ مگر انہاں نے اس کم مماں کئی وڈی غلطیاں کھاواں۔چنانچہ اُنہاں نے مالکان اراضٰ تے اُنہاں دی اسامیاں دے معاملات وچ مداخلت دی تے عدالت دے وکیلاں نے جتھے تہاں جھگڑے قصے کھڑے کیتے اس اُتے وارن ہیسٹنگز نے زمینداراں نوں اس قبیح مداخلت توں مخلصی دینے دے لئی آپ دخل دتا تے انتظام موجودہ دی ترمیم دے لئی پارلیمنٹ توں درخواست کيتی۔ مگر گورنر جنرل نوں اِنّے ہی وچ اک ہور ترکیب سجھ گئی۔ جس توں اُس دا بہت سہل علاج ہوئے گیا۔ اوہ ایہ سی کہ سُپریم کورٹ نوں علاوہ کلکتے وچ اک ہور عدالت عالیہ وی سی۔ جس دا ناں صدر عدالت دیوانی سی۔ اس عدالت دے حاکم گورنر جنرل تے اُس دی کونسل دے ممبر سن ۔ مگر اُنہاں نوں اِنّی فرصت نہ سی کہ اس کم نوں انجام دتیاں۔ اس لئی وارن ہیسٹنگز نے سُپریم کورٹ دے چیف جسٹس نوں صدر عدالت دیوانی دا وی اعلیٰ جج کر دتا۔ اس انتظام توں سب خوش ہوئے گئے تے ہن چیف جسٹنس دی توجہ اس طرف مائل ہوئی کہ جداں اہل ہند دے اوضاع تے اطوار سِدھے سادے نيں ۔ ویسی ہی اُنہاں دی عدالت وی سِدھے سادے طور اُتے عمل وچ آئے۔ اس بندوبست نوں کمپنی نے اس وقت تاں منظور نہ کيتا۔ مگر اُس دے بعد جدوں ہر احاطے وچ سُپریم کورٹ تے صدر عدالت دیوانی دی عدالتاں مل کے اک عدالت بن گئی۔ اُس وقت توں ایہی قاعدہ جاری اے۔
روپے دی فراہمی دے لئی گورنر جنرل دی تدبیراں
سودھووارن ہیسٹنگز اپنے عہد دے اخیر زمانے وچ کئی وڈی وڈی لڑائیاں وچ مصروف رہیا۔ جنہاں دا حال اگے بنان کيتا جائے گا۔ چونکہ انہاں لڑائیاں دے واسطے بوہت سارے روپے دی ضرورت سی اس لئی گورنر جنرل نوں روپے دے فراہم کرنے وچ وڈی کوشش کرنی پئی۔ مگر اس کم وچ اوہ بعض سخت تدبیراں عمل وچ لیایا تے خاص کر چیت سنگھ راجۂ بنارس تے بیگمات اودھ دے نال وڈی سختی کيتی۔ ايسے سبب توں تے ہور بعض تے وجوہ توں اہل انگلستان نے اس اُتے پِچھے وڈے الزام لگائے۔
وارن ہیسٹنگز تے راجہ چیت سنگھ دی باہم تکرار
سودھوبنارس پہلے نواب وزیر والئے اودھ دے علاقے وچ سی۔ مگر ۱۷۷۵ء توں کونسل کلکتے دے اکثر ممبراں نے جو گورنر جنرل دے مخالف سن ۔ اُس دی مرضی دے خلاف بنارس دا علاقہ نواب اودھ توں کھو کر سرکار انگریزی دی عملداری وچ شامل کے لیا سی۔ اس دے بعد ایہ علاقہ ساڈھے بائیس لکھ روپے سالانہ خراج اُتے اوتھے دے ہندو زمیندار دے سپرد کر کے اُس نوں سرکار انگریزی دے سایۂ حمایت وچ لے لیا تے اک رئیس باجگزار قرار دتا سی۔ ہن ۱۷۸۰ء وچ جو سرکار نوں سلطان میسور تے مرہٹاں توں لڑائیاں پیش آئیاں تے مصارف جنگ دے لئی روپے دی اشد ضرورت ہوئی۔ تاں گورنر جنرل نے راجہ چیت سنگھ نوں لکھیا کہ تسيں نوں ساڈھے بائیس لکھ توں زیادہ خراج دینا ہوئے گا تے سرکار دی کمک دے لئی کچھ سپاہ وی بھیجنی پوے گی۔ راجہ نے اُس دی بجاآوری توں پہلو تہی کرنی چاہی۔ اس لئی گورنر جنرل اس توں زبردستی اپنے حکم دی تعمیل کرانے نوں بنارس چلا آیا تے آکے اپس نوں چیت سنگھ دی نا شکری توں ایسا غصہ آیا کہ اُس نوں گرفتار کر لینے دا حکم دے دتا۔ مگر بنارس دے لوک راجہ چیت سنگھ دی اس قدر عزت تے عظمت کردے سن کہ جونہی انہاں نے گورنر جنرل دا ایہ حکم سُنا۔ فوراً ہتھیار بنھ کر اُٹھ کھڑے ہوئے تے جو سپاہی راجہ نوں گرفتار کرنے آئے سن ۔ اُنہاں نوں مار ڈالیا۔ فیر گورنر جنرل دے مکان نوں آکے گھیر لیا ۔ ہن راجہ تاں شہر توں نکل کے بھج گیا تے گورنر جنرل نرغے وچ پھنسا۔ اُس دے پاس اگرچہ اُس وقت لڑنے دے قابل سپاہی نہ سن ۔ مگر فیر وی اُس دے اوسان بجا رہے تے اوتھے توں نکل کے جاں تاں کر کے چنار گڑھ جا پہنچیا۔ فیر چاراں طرف توں فوج سمیٹ کر راجہ دی جمیعت توں جو ویہہ ہزار آدمی دی بھیڑ بھاڑ سی خوب جنگ کيتی ۔ تے اُس نوں شکست دے کے قلعہ بجے گڑھ جس وچ راجہ چھپ گیا سی۔ فتح کر ليا۔ راجہ ایتھے توں بھج کر گوالیار چلا گیا تے قلعے وچ راجہ دا جس قدر خزانہ سی اوہ سب گورنر جنرل دی فوج نے منگوا لیا۔ غرض گورنر جنرل دے ہتھ نہ راجہ آیا تے نہ خزانہ۔ اس دے بعد گورنر جنرل چیت سنگھ دے بھتیجے نوں راجۂ بنارس مقرر کر کے کلکتے نوں واپس چلا گیا۔
معاملۂِ بیگمات اودھ
سودھواس دے اک برس بعد بیگمات اودھ توں گورنر جنرل نوں زرکثیر وصول ہويا۔ اس دی کیفیت ایہ اے کہ جدوں نواب وزیر اودھ نے ۱۷۷۵ء وچ انتقال کيتا تاں بیگمات یعنی اُس دی بیوی تے والدہ نے ایہ کہیا کہ نواب متوفی وصیت کر مرا اے کہ اودھ دا سارا خزانہ سانوں دتا جائے۔ وارن ہیسٹنگزکو تاں اس امر دا یقین نہ آیا۔ مگر کونسل دے ممبراں نے اس دعوے نوں تسلیم کر کے سارا خزانہ بیگمات نوں دلوا دتا تے نواب جانشین نوں مزاحمت کرنے توں روکیا ۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ خزانہ خالی ہوئے گیا تے نواب دے پاس فوج دی تنخواہ بانٹنے تے کمپنی دا روپیہ ادا کرنے نوں کوڑی نہ رہی۔ اس دے بعد نواب نے گورنر جنرل توں آن کر کہیا کہ کمپنی دا جو روپیہ مینوں دینا اے۔ اُس دے ادا کرنے دی مجھ وچ استطاعت نئيں۔ مگر ہاں بیگمات دے پاس جو خزانہ اے اوہ میرے ہتھ لگ جائے تاں ادا کر سکدا ہاں۔بیگمات اُتے اُس وقت ایہ الزام وی لگایا گیا سی کہ انہاں نے مال تے سپاہ دونے توں چیت سنگھ نوں مدد دتی اے۔ حاصل کلام ایہ اے کہ گورنر جنرل نے نواب اودھ نوں اجازت دے دتی کہ بیگمات توں ۷۶ لکھ روپیہ کھو کر سرکار دا روپیہ ادا کرے۔ اگرچہ ایہ تحقیق نئيں۔ کہ بیگمات نے جو سارا خزانہ اپنے تحت وچ کر ليا سی۔ اُس دا اُنہاں نوں کس قدر حق سی۔ مگر وارن ہیسٹنگز دا ایہ فعل انصاف اُتے مبنی نئيں معلوم ہُندا۔ گورنر جنرل نے ایہ کم خواہ بُرا کيتا خواہ بھلا۔ مگر کمپنی دی طرف توں اُس نوں چیت سنگھ تے بیگمات دونے دے مقدماں وچ سخت سرزنش ہوئی۔ اس وجہ توں وارن ہیسٹنگز نے اس عہدے توں استعفیٰ دے دتا تے ۱۷۸۵ء وچ ہند توں رخصت ہوئے کے ولایت چلا گیا۔ اوتھے اُس دے دشمناں نے ہند دے معاملات دی بابت اُس اُتے مقدمہ کھڑا کيتا۔ دیوان وکلا دے رکن مستغیث بنے تے دیوان امرا وچ اُس دی خوب تحقیقات تے چھان بین ہوئی۔ ایہ مقدمہ ست برس یعنی ۱۳ فروری ۱۷۸۸ء توں ۲۳ اپریل ۱۷۹۵ء تک زیر تجویز رہیا تے اک وڈے نامی مقرر نے جس دا ناں برک سی، وڈے زور تے شور توں ہیسٹنگز اُتے الزام لگائے۔ لیکن آخر وارن ہیسٹنگز جرم توں بری ہوئے کے سرخرود ہويا۔اس مقدمے وچ اُس دا دس لکھ روپیہ صرف ہويا۔ اس سبب توں اوہ کسی قدر تنگدست تاں ہوئے گیا۔ مگر باقی عمر ڈیلس فورڈ وچ ۱۸۱۹ء تک امن چین توں بسر کيتی۔ تے اک دفعہ فیر جو اُس نوں پارلیمنٹ وچ ہند دے معاملات دی نسبت ۱۸۱۳ء وچ اظہار دینے جانا پيا تاں دیوان وکلا دے سارے ممبر اُس دی تعظیم نوں کھڑے ہوگئے۔
ہند دا قانون جو پٹ نے وضع کيتا سی
سودھو۱۷۸۴ء وچ پارلیمنٹ نے گورنمنٹ ہند دے انتظام وچ جو انگلستان تے ہند دونے جگہ جاری سی۔ بعض وڈے وڈے تغیر تے تبدل کیتے۔ انہاں وچ سب توں وڈی گل ایہ سی کہ ہند دی سلطنت انگریزی دے کل وڈے وڈے امور دی نگرانی بادشاہ انگلستان دے اک وزیر دے سپرد ہوئی۔ ایہ حاکم بورڈ آف کنٹرول (کمیٹی اہتمام) دا صدر نشین ہُندا سی تے ہند دا گورنر جنرل مقر ر کرنا اُسی دے اختیار وچ سی۔ پارلیمنٹ دے جس قانون دے بموجب ایہ تبدیلیاں عمل وچ آئیاں ۔ اُس دا ناں پٹس انڈیا بل اے۔ یعنی ہند دا قانون مجوزۂ پٹ جو انگلستان دا اک وڈا نامی گرامی وزیر اعظم گزریا اے۔ پارلیمنٹ وچ اس وزیر کبیر دا اک وڈا مشہور ہمسر سی۔ جس دا ناں فاکس سی۔ اس توں پیشتر اس نے وی انتظام سلطنت ہند دی بابت پارلیمنٹ وچ قانون دا مسودہ پیش کيتا سی۔ مگر اوہ منظور نئيں ہويا۔ جے اوہ منظور ہوئے جاندا تاں اُسی وقت توں ہند دی سلطنت انگریزی دی عنان حکومت خاص بادشاہ انگلستان دے ہتھ وچ آجاندی تے اوہی انتظام جاری ہوئے جاندا جو اج کل اے۔ وارن ہیسٹنگز نے چیت سنگھ راجۂ بنارس تے بیگمات اودھ اُتے جو سختیاں کيتياں۔ اُنہاں دی وجہ ایہ سی کہ اُس وقت کئی وڈی لڑائیاں دے سبب روپے دی اشد ضرورت سی۔ یعنی مرہٹاں تے سلطان میسور تے فرانسیساں تے ولندیزاں توں اک دفعہ ہی لڑائی آ پئی سی۔ مرہٹاں کہ ایہ پہلی لڑائی سی تے اس دا مختصر حال چوتھے باب دی دوسری فصل وچ بیان ہوئے چکيا اے۔ جس توں صاف ظاہر اے کہ انگریزاں نے رگھو ناتھ رائو دی اول بار جو مدد کيتی اُس توں مطلب بر آری نئيں ہوئی تے اُس دی وجہ ایہ سی کہ انگریز اُس وقت کئی لڑائیاں وچ پھنس رہے سن ۔ جنہاں وچ سب توں وڈا معرکہ سلطان میسور توں تھا۔
ریاست میسور وچ جو جنوبی ہند دے اندر واقع اے۔ حیدر علی ناں اک وڈا نامور بہادر سردار سی۔ جس دی لیاقت دے باعث اُس ریاست نوں وڈی قدرت تے وقعت حاصل ہوئے گئی سی۔ حیدر علی ا بتدا وچ راجہ میسور دے ہاں فوج دا اک کپتان سی۔ ۱۷۶۱ء وچ راجہ تے اس دے وزیر نوں ریاست توں خارج کر کے آپ میسور دا سلطان بن بیٹھااور اک فوج کثیر تے خزانہ عمیق فراہم کر کے قلعہ بید نور اُتے جس وچ بیشمار خزانہ جمع سی۔ قبضہ کر ليا۔ ایہ خزانہ آئندہ لڑائیاں وچ اُس دے وڈے کم آیا۔
۱۷۶۵ء وچ مادھو رائو پیشوائے چہارم نے حیدر علی دے علاقے اُتے یورش دی تے اُس نوں شکست فاش دی۔ اس وجہ توں حیدر علی نے اوہ سارا ملک جو شمالی سرحد اُتے فتح کيتا سی۔ مرہٹاں نوں واپس دے دیااور ۳۲ لکھ روپیہ ادا کيتا۔ مگر اگلے سال حیدر علی نے اس نقصان دی کچھ کسر کڈ لئی۔ کیونجے اوہ مالا بار دے زرخیز ملک اُتے جو اُس دی ریاست دے مغرب وچ سی۔ فوج لے کے چڑھ گیا تے اُس دا اکثر حصہ فتح کر ليا۔ اس موقع اُتے حیدر علی نے اک نہایت قبیح دغا بازی دی یعنی جدوں اُس نے زمورن یعنی راجۂ تلی کوت اُتے یورش دی تاں اُس نے قلعے توں نکل کے اُس دی اطاعت منظور کر لئی مگر فیر وی حیدر علی نے اُس دے شہر اُتے یکا یک قبضہ کر کے اُس نوں لُوٹ لیا۔ اس اُتے راجہ نے اس اندیشے توں کہ مبادا حیدر علی اس توں ودھ کے کوئی بد سلوکی کرے ۔ اپنے محل وچ اگ لگیا کر اوتھے اپنے تئاں ہلاک کر ڈالیا۔
کلائیو نوں ہند توں رخصت ہوئے تھوڑا ہی عرصہ گزریا سی کہ گورنمنٹ مدراس تے حیدر علی دے باہم ۱۷۶۶ء وچ پہلی لڑائی شروع ہوئی۔اس جنگ وچ اول تاں مادھو رائو پیشوا تے نظام حیدر آباد انگریزاں دے نال سن ۔ مگر پِچھے حیدر علی نے دوناں نوں روپے دا لالچ دے کے توڑ لیا۔ ایتھے تک کہ نظام تاں آخر وچ حیدر علی دی طرف ہوئے کے انگریزاں توں لڑنے وی لگا۔ اُس وقت انگریزی فوج دا سپہ سالار کرنیل سمث تھا۔اُس دے پاس صرف ست ہزار آدمی دی جمیعت سی تے حیدر علی تے نظام دی فوج ستر ہزار سی۔ اس لئی سمث نوں اک دفعہ وڈی دقت پیش آئی۔ مگر اُس نے انجام کار ساری فوج مخالف نوں مقام چانگم اُتے پسپا کر دتا تے فیر چند روز بعد میدان ترینوملی اُتے اپنے سارے دشمناں نوں شکست دتی۔ ایہ دونے مقام جنوبی ارکاٹ وچ نيں۔ ایہ لڑائی دو برس تک تے ہُندی رہی تے اس عرصے وچ کدی اک دا پاسا زیر ہوئے جاندا سی تے کدی دوسرے کا۔ ايسے اثنا وچ حیدر علی اک بار ایسا تنگ ہويا کہ اُس نوں صلح دے لئی درخواست کرنی پـڑی۔ مگر آخر وچ وہ اک ایسی چال کھیلا کہ سواراں دی اک جمیعت کثیر نال لے کے کرنیل سمث دی فوج توں بالا بالا جھٹ پٹ کوچ کر کے شہر مدراس دے نیڑے آ کھڑا ہويا۔ اس توں مدراس دی کونسل اُتے اس قدر ہیبت چھائی کہ انہاں نے حیدر علی توں فوراً صلح کر لئی تے شرف ایہ قرار پائی کہ لڑائی توں پہلے جو صورت سی۔ اوہی بحال ہوئے جائے۔ اس طرح اس عہد نامے توں میسور دی اول لڑائی دا خاتمہ ہويا۔
اُسی سال یعنی ۱۷۶۹ء وچ مرہٹاں تے مادھو رائو پیشوا نے حیدر علی اُتے فیر چڑھائی دی تے متواتر شکستاں توں نیڑے سی کہ حیدر علی دا کم تمام ہوئے جائے۔ مگر اُس نے اُس وقت مرہٹاں نوں اپنا سارا شمالی ملک تے بہت سا روپیہ دینا منظور کر کے اُنہاں توں اپنا پنڈ چھڑایا۔ لیکن چونکہ اُس دے بعد مادھو رائو دا انتقال ہوئے گیا تے مرہٹاں وچ پھوٹ پڑ گئی۔ اس وجہ توں حیدر علی نے جس قدر ملک تے مال اُس وقت مرہٹاں دی نذر کيتا سی۔ اُس ے وی زیادہ آئندہ چھ سال دے عرصے وچ فیر حاصل کر ليا۔
۱۷۸۰ء وچ فیر حیدر علی تے انگریزاں دے باہم لڑائی ہوئی۔ ایہ میسور دی دوسری لڑائی کہلاندی اے۔ اس دی کیفیت ایہ اے کہ انگریز اُس وقت مرہٹاں دی اول لڑائی دے مخمصاں وچ پھنس رہے سن ۔ حیدر علی نے اس موقع نوں غنیمت جان کے نظام تے مرہٹاں نوں گانٹھا کہ میرے نال ہوئے کے انگریزاں نوں کرناٹک توں کڈ دو۔ اس طرح حیدر علی اک وڈا لائو لشکر لے کے کر ناٹک اُتے چڑھ گیا تے اول اول کئی معرکےآں وچ ظفر مند ہويا۔ چنانچہ اُس نے بوہت سارے انگریزی قلعے فتح کر لئی تے انگریزی فوج جو کرنیل بیل دے نال سی۔ اُس نوں شکست دے کے کرنیل بیلی تے کوئی دو سو جواناں نوں قید کر لیااور انگریزی فوج دے سپہ سالار منرو نوں وی مدراس دی طرف ہٹ آنا پيا۔ ایتھے توں اُس نے وارن ہیسٹنگز نوں کمک دے لئی کلکتہ لکھیا تے اُس نے فوراً آئر کوٹ دے ہمراہ سمندر دی راہ توں فوج روانہ کيتی۔ اس فوج دے پہنچدے ہی لڑائی دا رنگ بدل گیا۔چنانچہ سر آئر کوٹ نے جو اک وڈا بہادر تے کاروان جرنیل سی۔ پورٹو نووو۔ پالی لور تے سولن گڑھ اُتے تن وڈے میدان مارے تے حیدر علی نوں شکست اُتے شکست دتی۔ اگلے سال ایہ جوانمرد جرنیل بیمار ہوئے کے چلا گیا۔ مگر لڑائی برابر جاری رہی۔ اس وچ کدی انگریز فتحمند ہوئے جاندے سن تے کدی سلطان میسور غالب ہوئے جاندا سی۔ آخر ۱۷۸۲ء وچ حیدر علی دا یکا یک انتقال ہوئے گیااور اُس دا بیٹا ٹیپو اُس دی جگہ سلطان میسور مقرر ہويا۔ اُس نوں انگریزاں توں وڈی سخت عداوت سی تے باپ دی طرح وڈا بے رحم تے تند مزاج سی۔ معرکہ آرائی تے نبرد آزمائی وچ تاں اوہ حیدر علی دے برابر سی تے علمیت عامہ وچ اُس توں کدرے ودھ کے۔غرض ایہ میسور دے تخت اُتے بیٹھ کر اک سال توں زیادہ انگریزاں توں لڑدا رہااور آخر جدوں انگریزی فوج کرنیل فلرٹن دے ہمراہ اس دے پایۂ تخت سریرنگ پٹم دی طرف ودھنے لگی۔ تاں اُس نے فوراً گورنر مدراس توں صلح کر لئی۔ اس صلح اُتے گورنر جنرل راضی نہ سی۔ مگر گورنر مدراس نے عہد نامہ منظور کر ليا۔ جس وچ یہ قرار پایا کہ طرفین اپنے اپنے مفتوحات توں ہتھ اٹھاواں۔ اس وچ گورنمنٹ مدراس دا بہت نقصان ہويا۔ کیونجے ٹیپو دی نسبت انگریزاں نے بہت سا ملک فتح کر ليا سی۔ ایہ عہد نامہ جس توں میسور دی دوسری لڑائی ختم ہوئی۔منگلور دا عہد نامہ کہلاندا اے جو ۱۷۸۴ء وچ مرتب ہويا۔ سلطان میسور توں انگریزاں دی دو لڑائیاں تے ہوئیاں۔ جو میسور دی تیسری تے چوتھی لڑائیاں کہلاندی نيں۔ تیسری لڑائی ۱۷۹۰ء وچ لارڈ کازنوالِس گورنر جنرل دے زمانے وچ ہوئی۔ اس لئی اس دا ذکر اوتھے کيتا جائیگا تے چوتھی لڑائی ۱۷۹۹ء وچ لارڈ ولزلی دے عہد وچ ہوئی۔ جس وچ میسور دی ریاست انگریزاں نے بالکل فتح کر لئی۔
انتظام ملکی دی اصلاحاں
سودھوجب ۱۷۸۵ء وچ وارن ہیسٹنگز گورنر جنرل اپنے عہدے توں مستعفی ہويا تاں اس دی جگہ اُس وقت کوئی تے شخص مقرر نئيں ہويا۔ مگر ہاں دوسرے گورنر جنرل دے آنے تک سر جان میکفرسن جو کونسل دا رکن اعلیٰ سی۔ عارضی طور اُتے کم انجام دیندا رہیا۔ آخر لارڈ کارنوالِس ۱۷۸۶ء وچ ہند دا گورنر جنرل مقرر ہوئے کے آیا۔جو عمائد انگریزی وچ سے اک وڈا مستقل مزاج تے چست تے چالاک سردار سی۔ کلائیو تے وارن ہیسٹنگز نے انتظام سلطنت دی اصلاح وچ ہر چند کوشش کيتی۔ مگر فیر وی حاکماں دی طمع تے بد نیندی دے سبب ہن تک اُس وچ فتور پڑ رہیا سی۔ لارڈ کار نوالِس نے عنانِ حکومت سنبھالدے ہی انتظام مملکت وچ وڈے استقلال دے نال اصلاحاں کرنی شروع کيتياں۔ کمپنی دے افسراں تے عہدہ داراں نوں تنخواہاں تاں بہت قلیل ملدیاں سن تے رشوت ستانی تے اور ناجائز طریقےآں توں روپیہ کمانے دے موقعے بوہت سارے حاصل سن ۔ پس اوہ اکثر لالچ وچ آجاندے سن ۔ لارڈ لارنوالِس نے ایہ حکم جاری کيتا کہ ہن توں ہر اک سرکاری ملازم نوں تنخواہ معقول ملیا کرے تاکہ اُس نوں تجارت یا کسی تے طریق ناجائز توں روپیہ کمانے دے لئی کچھ عذر باقی نہ رہے۔ فیر اس خیر اندیشی دے نال ہی ایہ قاعدہ وی جاری کر دتا کہ جتھے کسی افسر نے کوئی خطا دی ۔ اوتھے بے دھڑک اُس نوں قرار واقعی سزاد ی۔ انہاں دونے تدبیراں توں خاطر خواہ انتظام ہوئے گیا۔
میسور دی دوسری لڑائی دے اختتام دے بعد ٹیپو سلطان دی حکومت تے دولت آناً فاناً ودھدتی گئی تے چھ برس دے اندر یعنی ۱۷۸۴ء توں ۱۷۹۰ء تک اُس نے اک تاں ایہ کم کيتاکہ جدوں مرہٹاں تے نظام حیدر آباد نے متفق ہوئے کے وڈی جرار فوج توں اُس دے ملک اُتے یورش دی تاں اُس نے خوب مقابلہ کيتا تے اُنہاں دا دائو چلنے نہ دتا۔ دوسرے کانڑا ، کورگ تے مالا بار دے ضلعے فتح کر لئی۔ مگر اوتھے وڈے وڈے ظلم تے بے رحمیاں کيتياں ۔ چنانچہ ہندوآں دے مندر مسمار دے دتے تے جتھے تک ہوئے سکیا لوکاں نوں زبردستی مسلمان کيتا۔ فیر اخیر وچ اُس نے ٹراونکور اُتے جو ہند دے انتہائے جنوب وچ اے۔ حملہ کيتا ۔ یہا ں اُس نے وڈی زک کھادی جدوں اوہ ٹراونکور دی سرحدی دیوار اُتے جو راجہ نے اپنے ملک دی حفاظت دے لئی کھچ لی سی۔ حملہ آور ہويا تاں راجہ دی فوج نے اُس نوں شکست دے کے ہٹا دتا تے اُس وچ ٹیپو دا وڈا بھاری نقصان ہويا تے اوہ خود وی بمشکل اپنی جان بچا کر اوتھے توں بھجیا۔ اس زک توں ٹیپو نوں ایسا غصہ آیا کہ اُس نے اس دا بدلہ لینے اُتے کمر بنھی تے ٹراونکور دی چھوٹی سی ریاست جس نے وڈا دل کر کے اُس دا سامنا کيتا تے اُس نوں ہرا دتا سی۔ اُس نوں مغلوب کرنے دے لئی وڈی تیاریاں شروع کيتياں۔ چونکہ راجہ ٹراونکور انگریزاں دا دوست سی۔ اس لئی گورنر جنرل نے اُس نوں ٹیپو دے ہتھ توں بچانے دا ارادہ کر ليا۔
نظام حیدر آباد نے ۸۹- ۱۷۸۸ء وچ اک وعدہ سابقہ دے بموجب ضلع گنٹور جو دریائے کرشنا دے جنوب وچ واقع اے۔ انگریزاں دے سپرد کر کے ایہ اقرار کيتا کہ وچ ٹیپو دے مقابلے وچ سرکار انگریزی نوں مدد دواں گا تے انگریزاں دی طرف توں ایہ اقرار ہويا کہ اسيں ٹیپو توں جو ملک فتح کرن گے اُس وچوں تسيں نوں وی حصہ دین گے۔ ايسے طرح جدوں نظام انگریزاں دا نال دینے نوں تیار ہوئے گیا تاں گورنر جنرل نے سرکار پونا نوں وی لکھ کے ايسے اقرار اُتے اپنے نال شریک کر ليا تے جس وقت نانا فرنویس دی معرفت ایہ پخت تے پز ہوئے چکی۔ تاں لارڈ لارنوالِس ۱۷۹۰ء وچ فوج دی سپہ سالاری دے لئی خود کلکتے توں مدراس آ پہنچیا تے بنگلور نوں جو ٹیپو سلطان دی عملداری وچ دوسرے درجے دا مضبوط تے برا شہر سی۔ ۱۷۹۱ء وچ فتح کر ليا۔ فیر دو مہینے بعد ٹیپو تے اُس دی ساری فوج نوں مقام اری کیڑا اُتے کامل شکست دتی۔ اس دے بعد میسور دے پایۂ تخت سری رنگ پٹم دا فتح ہونا وی کچھ دشوار نہ سی۔ مگر مرہٹے اپنے قول دے موافق مدد نوں نہ آئے۔ معلوم ہُندا اے کہ اُنہاں دا سردار ہری پنت لڑنا نئيں چاہندا سی۔ صرف لُوٹنا چاہندا سی۔ اُس نے اس قدر دیر لگائی کہ لڑائی دے وقت اُتے نہ پہنچیا۔آخر جدوں لارڈ لارنوالِس دے پاس سامان رسد ہوئے چکيا تاں اُس نوں مدراس دی جانب اُلٹا ہٹنا پيا۔ ایتھے آکے اُس نے سال دے اخیر تک آئندہ لڑائی دے لئی خوب تیاریاں وی کيتياں تے کئی قلعے وی فتح کر لئی۔ فیر نواں سال شروع ہُندے ہی سریرنگ پٹم اُتے چڑھ گیا تے نیڑے سی کہ اُس نوں فتح کر لے۔ کیونجے اُس دی بیرونی فصیل اُتے قبضہ کر چکيا سی۔ مگر ٹیپو نے اُس دی شرطاں منظور کر کے صلح کر لئی تے اوہ شرطاں ایہ سی کہ ٹیپو اپنا ادھا ملک تے تن کروڑ روپیہ تاں انگریزاں نوں دے تے تیس لکھ روپیہ مرہٹاں دے حوالے کرے۔ تے اپنے دو بیٹے یرغمال وچ دے۔ اگرچہ نظام تے مرہٹاں دی سپاہ نے اس لڑائی وچ کچھ کم نئيں دتا سی۔ بلکہ انہاں نے دغا بازی کر کے ٹیپو توں خط تے کتابت جاری رکھی سی۔ تاں وی لارڈ کارنوالِس نے جو ملک مفتوحہ وچوں حصہ دینے دا اقرار کيتا سی۔ اُس دا بخوبی ایفا کيتا۔ اس لڑائی وچ وندیگل، وڈا محال تے مالابار دے ضلعے انگریزاں دے ہتھ آئے تے کورگ دا علاقہ انہاں نے اُس دے راجہ نوں دے دتا۔ اس طرح میسور دی تیسری لڑائی ۱۷۹۲ء وچ ختم ہوگئی۔
جب انگریز اس جنگ وچ اول توں آخر تک کامیاب رہے ۔تو اُس توں لارڈ کارنوالِس دی وڈی نیک نامی ہوئی۔ تے گو کمپنی نے اس امر نوں نا پسند کيتا کہ اُس نے اک نواں ملک فتح کر کے سلطنت انگریزی وچ شامل کے لیا۔ لیکن بادشاہ انگلستان اُس توں خوش ہويا تے اُس نوں مارکو ئیس خطاب دتا۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ لارڈ لارنوالِس دی نیکنامی فتوحات ملکی دے باعث اس قدر نئيں اے۔ جس قدر اس وجہ توں اے کہ اُس نے ۱۷۹۳ء وچ بنگالے دی مالگزاری دا بندوبست دوامی کر دتا۔
بندوبست دوامی
سودھوہند دے ہر خاندان شاہی دے عہد وچ سرکاری آمدنی دا دارومدار اکثر محاصل زمین ہی اُتے رہااے۔ چنانچہ شاہان مغلیہ دے خزانے زر مال گزاری ہی توں مالامال رہندے سن ۔ مگر جو اہل کار اُنہاں دے عہد وچ اراضیات بنگالہ دی سرکاری جمع تحصیل کردے سن ۔ اوہ رفتہ رفتہ اپنے علاقےآں دی زمیناں دے مالک بن بیٹھے سن تے اوتھے دی عدالت تے انتظام فوج وی اُنئيں دے ہتھ سی تے اکثر اُنہاں وچوں اوتھے دے امرائے قدیم دی اولاد سن ۔ سرکار انگریزی نے اول اول تاں اُنہاں لوکاں دے منصب تے دعوے تسلیم نہ کیتے مگر پِچھے کمپنی نے ایہ حکم بھیجیا کہ مصلحت ملکی اس امر دی متقضی اے کہ مالگزاری دے سارے معاہدے ز مینداراں ہی توں کیتے جاواں۔ پس اُس وقت ایہ تجویز ٹھیری کہ اول دس سال دے لی بندوبست کيتا جائے۔ فیر جے اوہ خاطر خواہ معلوم ہوئے تاں اُسی نوں دوامی کر دتا جائے۔ چنانچہ لارڈ لارنوالِس نے اپنے آئین مصدرہ ۱۷۹۳ء دے بموجب بنگالے دے زمینداراں نوں ملک مطلق تسلیم کيتا تے کاشتکار اُنہاں دی رعیت قرار پائے۔ ایہ انتظام تے تاں سب طرح عمدہ سی۔ مگر صرف اک ایہ نقص سی کہ اس توں زمینداراں نوں کاشتکاراں اُتے حد توں زیادہ اختیار حاصل ہوئے گیا سی۔ مسٹر شور اس بندوبست دے دوامی ہونے دے برخلاف سی۔ مگر لارڈ کارنوالِس تے کمپنی دے اُنہاں افسراں نے جو انگلستان وچ سن ۔ تصفیہ کر دتا کہ اسنوں دوامی کيتا جائے۔
عدالتاں دی اصلاحاں
سودھوجب لارڈ کارنوالِس دوامی بندوبست دے کم توں فارغ ہوئے اتو عدالت ہائے دیوانی تے فوجداری وچ اصلاح کرنے اُتے متوجہ ہوئے گیا۔ چنانچہ دیوانی دی عدالتاں قائم کر کے اُنہاں دے لئی علیحدہ جج مقرر کیتے تے کلکٹراں توں اختیارات دیوانی لے لئی۔ ايسے طرح فوجداری دی عدالتاں دے انتظام وچ وی اصلاح دی تے وڈی وڈی جگہ انگریز جج مقرر کیتے۔ قانون عدالت دی ایہ صورت ہوئی کہ پہلے کلکتے دی عدالت عالیہ دے جج سر ایلیا امپے نے کُچھ سِدھے سادے قاعدے بنھ دتے سن تے کئی برس توں عدالتاں وچ ایہی جاری سن ۔ ہن لارڈ کارنوالِس دے حکم توں سر جارج بارلو نے انہاں قواعد نوں بدل کے تے کچھ وسعت دے کے اک مجموعہ قوانین تیار کر دتا۔ عدالتہائے دیوانی تے اُنہاں دے ضوابط دا انتظام جو ہن جاری اے۔ اگرچہ اُس وچ کچھ تغیر تے تبدل ہُندے رہے نيں۔ مگر بحیثیت مجموعی ہن تک اوہی چلا آندا اے۔ جو اُس وقت قرار پایا سی۔ اس انتظام وچ وڈا عیب ایہ سی کہ پولیس نوں رعایا اُتے ظلم کرنے دا اختیار مل گیا سی تے اہل ہند نوں معدلت گستری وچ کچھ دخل نہ سی۔ ایتھے تک کہ اپن نوں چھوٹے چھوٹے ماتحت علاقےآں دے سوا کوئی سرکاری خدمت نئيں ملدی سی۔ مگر ایہ عیب پِچھے رفع ہوئے گیا۔
سر جان شور گورنر جنرل
سودھوجب لارڈ لارنوالِس اپنے عہدے توں علیحدہ ہوئے کے ولایت چلا گیا تاں سر جان شور جو اک وڈا لئیق ملکی حاکم سی۔ اُس دی جگہ ہند دا گورنر جنرل مقرر ہويا۔ تے پنج سال یعنی ۱۷۹۳ء توں ۱۷۹۸ء تک اس عہدے اُتے ممتاز رہیا۔ مگر اُس دے عہد وچ کچھ بہت مشہور واقعات ظہور وچ نئيں آئے۔ جس طرح لارڈ کارنوالِس کمپنی دی ہدایت دے موافق ہند دے راجائاں تے نواباں دے باہمی تنازعات وچ اپنا قدم ڈالنے توں پرہیز کرتاتھا۔ اُسی طرح سر جان شور نے وی کيتا۔، اس وجہ توں انہاں دونے دے عہد دا حال اک ہی فصل وچ بیان کرنا مناسب اے۔ غرض اس عدم مداخلت دے طریق توں ٹیپو سلطان تے مرہٹاں نوں اپنے اپنے دل دی ہوس نکالنے دا خوب موقع ملا۔ چنانچہ مرہٹاں نے شیر ہوئے کے نظام حیدر آباد اُتے وار کيتا تے کُردلا دے میدان جنگ وچ شکست دے کے اُس نوں خاطر خواہ پست کر دتا۔ اس وقت مرہٹاں وچ پیشوا دے وزیر اعظم نانافرنویس دا خوب طوطی بول رہیا تھا۔
سعادت علی دا نواب اودھ مقرر ہونا
سودھواگرچہ سر جان شور ہندوستان ی رئیساں دے جھگڑےآں وچ دخل دینا نہ چاہتاتھا۔ مگر فیر وی اک بار اُس نوں مداخلت کرنی پئی تے اُس دی کیفیت ایہ اے کہ آصف الدولہ نواب اودھ وڈا بیوقوف تے ناعاقبت اندیش سی۔ ساری عمر عیاشی وچ غرق رہیا تے کدی خواب غفلت توں بیدار نہ ہويا۔ سرکار انگریزی دی طرف توں اُس نوں ہر چند ہدایت ہوئی کہ اپنی ریاست دی بہبود دی طرف متوجہ ہوئے۔ مگر اُس نے اک نہ سُنی ۔ آخر ۱۷۹۷ء وچ اُس نے انتقال کيتااور وزیر علی جو اُس دا بیٹا کہلاندا سی۔ اُس دا جانشین ہويا۔ مگر جدوں سر جان شور نوں ثابت ہويا کہ اوہ آصف الدولہ دی منکوحہ بیوی توں نئيں اے تے اُس دا چال چلن وی بُرا اے تاں اس نے اُس نوں معزول کر کے آصف الدولہ دے بھائی سعادت علی نوں نواب اودھ مقرر کرنے دی تجویز کيتی۔ سعادت علی اُس وقت بنارس وچ رہندا سی۔ اس لے اُس دی مسند نشینی دی بابت جو عہدو پیمان ہويا اوہ بنارس دے رزیڈنٹ دی معرفت عمل وچ آیا۔ فیر چند روز بعد سعادت علی لکھنؤ روانہ ہوئے ا۔ اس وقت گورنر جنرل وی اوتھے مقیم سی۔ اُس توں وزیر علی دی بے لگام سپاآمادۂ پرخاش ہوئے گئی تے اُسنوں اپنی جان بچانی مشکل پئی۔ مگر فیر وی اُس نے نہایت استقلال تے دلجمعی دے نال اوتھے اپنا قدم جمائے رکھیا۔ تے سعادت علی نوں مسند اُتے بٹھا کر وزیر علی نوں بنارس بھیج دتا۔ اُس نے ایتھے کچھ عرصے بعد رزیڈنٹ نوں مار ڈالیا تے چند روز تک فساد برپا رکھیا۔ مگر آخر شکست کھا کر قید ہوئے گیا۔ سر جان شور لارڈ ٹین مث خطاب پا کر ۱۷۹۸ء وچ ولایت چلا گیا۔
سب سڈیئری سسٹم (انتظام امدادی)
سودھوسرکار انگریزی تے ہندوستان ی ریاستاں دے باہم اک رابطہ قائم اے۔ جو سب سڈی ایری سسٹم (امدادی انتظام) دے ناں توں مشہور اے۔ اس موقع اُتے اُس دی کچھ تشریح کرنی مناسب معلوم ہُندی اے۔ اول تاں ایہ ڈھنگ وارن ہیسٹنگز گورنر جنرل نے نواب اودھ دے نال بردا سی فیر لارڈ ولزلی نے کل ہندوستان ی ریاستاں دے نال ايسے قاعدے اُتے رابطہ قائم کيتا۔ اس قاعدے نوں جدوں کوئی ریاست عہدنامے دی رو توں منظور کردی سی۔ تاں اوہ سرکار انگریزی دی حکومت نوں ہند وچ ساری حکومتاں اُتے غالب مندی سی تے سرکار اُس دی حفاظت تے سلامتی دی ذمہ وار ہوئے جاندی سی۔ فیر اُس ریاست دی طرف توں ایہ وی اقرار ہويا کردا سی کہ اسيں سرکار انگریزی دی منظوری بغیر نہ کسی نال جنگ کرن گے تے نہ صلح تے اپنے ہاں کنٹجنٹ فوج رکھن گے تے اس توں ضرورت دے وقت سرکار دی مدد کرن گے۔ اس انتظام دی ایہ وڈی شرطاں سن۔ مگر جداں موقع تے محل ہُندا سی۔ اُس دے موافق تغیر تے تبدل وی ہوئے جاندا سی۔ لارڈ کارنوالِس تے سر جان شور دے عہد وچ سرکار انگریزی دا ہندوستان ی ریاستاں دے نال جس طرح دا رابطہ سی۔ اُس دی علت غائی ایہ سی کہ ہندوستان ی ریاستاں دی قوت آپس وچ ایسی تلی رہے کہ اک دوسرے توں بوہت گھٹ یا زیادہ نہ ہوئے جائے۔ مگر ایہ نواں قاعدہ اس توں عمدہ سی تے ہن تھاں تھاں ايسے دے مطابق عملدرآمد ہويا۔
اُس وقت نپولین بونا پارٹ وڈے زور وچ سی تے لارڈ ولزلی نوں وڈا فکر سی کہ کدرے اوہ ہند اُتے حملہ آور نہ ہوئے۔ فرانس دی اُس وقت اوہ حالت بھی۔ جو چند سال بعد روس دی رہی۔ یعنی ہر وقت اُس دی آمد آمد دی خبر گرم رہندی سی۔ نیزفرانسیسی پلٹناں نظام حیدرآ باد نوں ڈرایا کردیاں سن۔سیندھیا دے سپاہیاں دا سردار فرانسیسی سی۔ ٹیپو سلطان میسور فرانسیسی ایلچی توں خفیہ طور اُتے خطو کتابت کر رہیا سی تے اُس نے اپنے علاقے وچ آزادی دی بُو وی پھیلا دتی سی۔ اُنہاں سیب اُتے طُرہ ایہ کہ نپولین بذات خود اُس وقت مصر وچ سی تے اسنوں سکندر اعظم دی فتوحات دے خواب آرہے سن تے کسی نوں معلوم نہ سی کہ اوہ کس طرف حملہ آور ہوئے گا۔
ہند دی حالت
سودھولارڈ ولزلی نے ہندوستان توں فرانسیسی حکومت ہمیشہ دے لئی دور کرنے دی تدبیر سوچ لی سی۔ بنگالے وچ کلائیو دی تلوار تے وارن ہیسٹنگز دی تدابیر نے انگریزاں نوں سب طاقتاں توں وڈا تسلیم کرا دتا سی۔ اس صدی دے ختم ہونے توں پہلے ہی انگریزاں دی طاقت بحری لحاظ توں وی تسلیم ہوئے چکی سی۔ نواب وزیر والئے اودھ نے انگریزی فوج دے لئی وی خراج ادا کرنا منظور کر ليا سی۔ نواب پوری طرح توں روپیہ ادانہ کر سکتاتھا تے اوہ مقروض ہوئے گیا سی۔ اس لئی اُسنوں اپنا علاقہ انگریزاں دی نذر کرنا پيا۔ ۱۸۰۱ء دے عہد نامۂ لکھنؤ توں انگریزاں نوںگنگا تے جمنا دے سرسبز قطعات تے رہیلکھنڈ وی مل گیا۔ لارڈ ولزلی دے عہد توں پہلے جنوبی ہندوستان وچ انگریزی مقبوضات صرف ساحلک اُتے دے شہر مدراس تے بمبئی ہی سن ۔لارڈ ولزلی نے ایہ ارادہ کيتا کہ انگریزی حکومت دہلی تک پھیلائے تے جنوبی ریاستاں نوں سب سڈی اے ری سسٹم اُتے لے آئے۔ دیسی ریاستاں نوں باہمی سازشاں توں اُس نوں اپنی تدابیر پوری کرنے دا موقع مل گیا تے ہن اوہ وقت آ پہنچیا کہ انگریز ہندوستان دے مالک بن جاواں۔ یا اوہ ہندوستان توں چلے جاواں۔ مغلیہ سلطنت بالکل تباہ ہوئے چکی سی تے حکومت یا تاں مسلمان سرداراں یا ہندو راجائاں (جنہاں توں وڈے مرہٹے سن ) تے یا انگریزاں دے ہتھ وچ چلی گئی سی۔ لارڈ ولزلی نے مصمم ارادہ کيتا کہ کسی نہ کسی طرح انگریز ہی سارے ہند دے مالک بن جاواں۔
جب لارڈ ولزلی ہند دا گورنر جنرل مقرر ہوکے آیا تاں کئی ہندوستان ی ریاستاں نے سرکار دی مخالفت اُتے ایکا کر رکھیا سی تے اُنہاں دے اتفاق دی دو وجہاں سن۔ اک تاں ایہ کہ پچھلے دو گورنر جنرلاں نے ہندوستان ی ریاستون دے معاملات وچ مداخلت کرنے توں ہتھ اُٹھا لیا سی تے اُنہاں دے لڑائی جھگڑےآں وچ شریک نہ ہُندے سن ۔ اس لئی انہاں نوں انگریزاں دے مقابلے دی جرأت ہوئے گئی سی۔ دوسرے ایہ کہ فرانسیس جنہاں توں سرکار انگریزی دی مدت توں لڑائی چھن رہی سی۔ انہاں نے سپاہ تے روپے دونے توں اُنہاں ریاستاں نوں مدد دینے دا وعدہ کيتا سی۔ انہاں وجوہات توں ٹیپو سلطان تے نظام حیدرآباد تے سیندھیا جو تمام مرہٹاں وچ نہایت زبردست سی۔ ایہ سب سرکار انگریزی دی مخالفت اُتے آمادہ سن تے فرانسیسیاں دے کہنے اُتے چلدے تے اپنی اپنی فوج نوں اکثر فرانسیس افسراں دے ماتحت رکھدے سن ۔ انہاں دے علاوہ زمان شاہ درانی جو کابل تے پنجاب دا بادشاہ تے ہندوستان دے دشمن مہیب احمد شاہ ابدالی کاپوتا سی ، اُس نے وی ٹیپو دی حمایت دے لئی شمالی ہند اُتے یورش کرنے دا قصد کيتا۔ مگر لارڈ ولزلی اپنے دشمناں اُتے غالب آیا تے سارے خوف تے خطر مٹ گئے۔ حقیقت ایہ اے کہ اوہ خود وی وڈا صاحب ہمت تے لئیق حاکم سی تے فوج دے سپہ سالار جو اُس دے ماتحت سن ۔ اوہ وی حسن اتفاق توں وڈے کاردان تے بہادر سپاہی سن تے اُنہاں وچ خاص کر اُس دا بھائی کرنیل ولزلی وڈا ہی عمدہ سپہ سالارتھا۔ اُس نے آئندہ اپنی شمشیر دے زور توں کمال ناموری حاصل کيتی تے ڈیوک او ولنگٹن خطاب پایا۔
لارڈ ولزلی نے اول تاں نظام حیدر آبد نوں گانٹھ کر سب سڈی ایری قاعدے اُتے اُس توں عہد نامہ کيتا۔ چنانچہ نظام نے ٹیپو دے مقابلے اُتے انگریزاں دے لئی اک وڈی فوج بھیجی۔ جس دا حاکم کرنیل ولزلی مقرر ہويا۔ اس دے بعد گورنر جنرل جنگ میسور دے اہتمام دے لئی بذاتِ خود مدراس چلا آیا۔ اس لڑائی وچ گورنر جنرل دے اس قدر ہمہ تن مصروف ہنے دا اک سبب ایہ سی سی کہ فرانس دا وڈا نامی گرامی سپہ سالار نپولین بونا پارٹ اُس وقت مصر اُتے جنگ کر رہیا سی تے ٹیپو نے انگریزاں نوں ہند توں کڈ دینے دے لئی برملا اُس دی مدد منگی سی تے ایہ کہیا سی کہ وچ فرانس دی سلطنت جمہور وچ دل وجان توں شریک تے متفق ہون۔ غرض انہاں وجوہات توں لارڈ ولزلی وی اس لڑائی دی تیاری وچ کمال سرگرم سی۔ پس اُس نے حکم دتا کہ دو فوجاں دو طرف توں میسور اُتے حملہ کرن۔