بحرین دی آزادی
بحرین دی ایران توں علیحدگی آل خلیفہ تے برطانیہ دے برساں قبضے دے بعد ، 13 اگست 1971 نوں محمد رضا شاہ پہلوی دے دور وچ تے اس نے بحرین دے علاقے اُتے ایرانی حکمرانی توں دستبردار ہونے دے دوران ہوئی۔ ايسے سال 16 دسمبر نوں اقوام متحدہ وچ بحرین دی رکنیت قبول کرنے توں ، بحرین نوں اقوام متحدہ دا 299 واں ممبر تسلیم کيتا گیا۔ [۱]
بحرین دے جزیرے اُتے ، جو طویل عرصے توں ایران دا حصہ رہیا اے ، آل خلیفہ نے 1160 ش ھ (1780)کے آس پاس قبضہ کيتا سی تے ایہ قاجار دے دور وچ 1270ش ھ (1890) وچ برطانوی حکمرانی وچ آگیا سی۔
پر ، اپریل 1970 وچ ، ایرانی تے برطانوی حکومتاں دے معاہدے دے نال ، بحرین وچ اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل دے نمائندے دی نگرانی وچ رائے شماری دے بجائے بحرین دی آزادی اُتے رائے شماری دا انعقاد کيتا گیا۔ اس نمائندے دی رپورٹ ، جس وچ ایہ دعوی کيتا گیا سی کہ بحرین دی اکثریت آزادی دی خواہاں اے ، نوں سلامتی کونسل نے منظور کيتا سی ، تے 14 اگست 1971 نوں بحرین نے سرکاری بیانات وچ اپنی آزادی دا اعلان کيتا سی۔ ایران تے برطانیہ توں اقتدار سنبھالنے والے سیکرٹری جنرل دے مندوب نے بحرین دے کچھ حصےآں توں پُچھیا سی کہ اوہ کیہ چاہندے نيں: ایران وچ شامل ہونا ، برطانوی تحفظ ، آزادی دے تحت۔
1299 ش ھ دی بغاوت توں پہلے ، ایران نے گیارہ بار بحرین اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دی کوشش کيتی سی ، لیکن برطانوی حکومت کیتی مخالفت کيتی وجہ توں اوہ ناکام رہیا۔ اس وقت توں لے کے 1346ش ھ تک کدی وی بحرین اُتے خود مختاری دے دعوے نوں ترک نہ کرن۔ اک ایداں دے وقت وچ جدوں برطانیہ جزیرے اُتے اپنا اثر و رسوخ ودھانے دے لئی مختلف اقدامات کررہیا سی ، ایران باضابطہ تے غیر رسمی احتجاج تے بعض اوقات عملی اقدامات تے خط و کتابت دے نال جواب دے رہیا سی۔ ایتھے تک کہ ایران نے بین الاقوامی تنظیماں توں وی شکایت کیتی کہ اوہ دوسری عالمی جنگ وچ ایران دے قبضے دی وجہ توں ناکام ہوچکيا اے۔ اک ہی وقت وچ ، آل خلیفہ - حکومت بحرین وچ سنی عرباں لیا کے آبادیاتی ساخت نوں تبدیل کرنے دی کوشش کر رہیا تھا.
محمد رضا شاہ دے دور وچ ، دو بار بحرین وچ صورتحال دو بار سنگین ہوگئی: اک بار تیل دی صنعت نوں قومیانے وچ ، تے اک بار 1336 وچ ، جس دا اعلان 14 ويں صوبے دی بحرینی قومی اسمبلی دی منظوری توں ہويا سی تے اک خالی نشست سی۔ 1940 بحرین دی ملیشیا نوں آزاد کرنے دا منصوبہ حکومت دے نچلے چیلاں دے سامنے پیش کيتا گیا ، جس اُتے کدی عمل نئيں ہويا۔ حوالےدی لوڑ؟
1346 دے موسم سرما دے بعد ، جدوں برطانیہ نے اعلان کيتا کہ اس نے 1350 تک مشرقی سوئز توں اپنی فوجاں واپس بلانے کا فیصلہ کرلیا اے ، تاں اس نے سمجھوتہ کرنے والے متحدہ عرب امارات دا ملک تشکیل دے کے ایران واپسی نوں روکنے دی کوشش کيتی ، جس وچ بحرین دا اک حصہ سی۔ بالآخر ، انگریزاں نے پردے دے پِچھے مذاکرات کرکے اسنوں پِچھے دھکیلنے وچ کامیابی حاصل کيتی ، تے شاہ دی تریخ وچ پہلی مرتبہ 1347 وچ ، اس نے اعلان کيتا کہ اوہ بحرین دا کنٹرول ترک کرنے دے لئی تیار اے۔ بالآخر ، ایران تے برطانیہ دے ہم آہنگی دے نال ، ایہ کم اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل دے حوالے کردتا گیا ، تے ریفرنڈم دے انعقاد دے بجائے ، اس دے سیاسی نمائندے نے بحرینی عوام دے متعدد طبقاں توں ہونے والے تن انتخابی سروے وچ دعویٰ کيتا کہ تقریبا all بحرینی ایران تے برطانوی تحفظ توں آزادی چاہندے سن ۔ [ غیر جانبداری ایہ متنازعہ اے ۔ ] کچھ مورخین نے اس رائے شماری نوں بحرینی تے برطانوی حکومت دے قریبی لوکاں تک محدود کردتا اے۔ سانچہ:Weasel inline
اس رپورٹ وچ پان ایرانی پارٹی نوں حکومت دے مواخذے دا اشارہ کيتا گیا سی۔ کل مواخذے اُتے ، سلامتی کونسل نے اقوام متحدہ دی قرارداد 278 اُتے مبنی فارسی تریخ آرڈیبیشٹ 21 1349 توں 11 مئی 1970 نوں منظوری دے دتی اے۔ اس دے فورا بعد ہی قومی اسمبلی نے حکومت دے حق وچ 187 ووٹ حاصل کیتے تے صرف چار دے خلاف ، سینیٹ وچ اس دا خاتمہ ہويا۔ ایران تے بحرین دے حکمراناں نے اندر ہی کچھ مخالفت نوں دبا دتا۔ بحرین نے 14 اگست 1981 نوں باضابطہ طور اُتے آزادی دا اعلان کيتا ، تے اک گھنٹہ بعد ہی ایران اس آزادی نوں تسلیم کرنے والا پہلا ملک سی۔
بحرین دے بدلے وچ ، برطانیہ نے تن ایرانی جزیرے ٹنب ، وڈے تے چھوٹے تے ابو موسیٰ نوں خالی کرا لیا ، جو فوجی طور اُتے قابض سن ، تے انہاں نوں ایرانی افواج دی علامتی طور اُتے آمد دے نال ایران واپس کردتا گیا۔ البتہ اس وقت توں ہی ، متحدہ عرب امارات ایران دے نال تِناں جزیراں دی خودمختاری نوں لے کے تنازعہ وچ اے۔ حوالےدی لوڑ؟
ایران وچ بحرین دی تریخ
سودھوتاریخی دستاویزات دے مطابق بحرین دا جزیرہ اسلام توں پہلے اک عرصے توں ایران دا حصہ رہیا اے۔ ہور عمر بن الخطاب دے فارس اُتے حملے وچ وی ایہ جزیرہ انہاں علاقےآں وچوں اک سی جو اس توں پہلے فارس توں قابض سی۔ [۲]
خلیج فارس وچ داخل ہونے دے بعد ، پرتگالی نوآبادیات نے اس جزیرے اُتے اک قلعہ تعمیر کيتا ، لیکن بنو جابر ، جسنوں ہرمز دے بادشاہاں نے مقرر کيتا سی ، نے انہاں دے خلاف بغاوت دی ایتھے تک کہ ہرمز دے بادشاہ اوتھے چلے گئے۔ 928 توں 1010 ہجری تک ، جدوں بحرین دی حکومت فارسی شیعاں دے فالی کنبہ دے زیر اقتدار سی ، پرتگال تے عثمانیاں نے اپنا اثر و رسوخ ودھانے دی کوشش کيتی۔ [۲]
1010 توں 1136 ھ تک۔ بحرین پر نفاذ شاہ دے آنے تک اصفہان دے زوال دے بعد صفویاں دا راج سی ، مقامی عرباں اُتے حکومت گر پئی۔ سن 1148 ھ وچ ۔ بحرین افشاریاں دے اقتدار وچ آیا۔ [۲]
1160ش ھ یا 61 (1780) وچ ، بنیعتبه قبیلے دے شیخ احمد ابن خلیفہ ، جو وسطی سعودی عرب دے نجد سے کویت ہجرت کرچکے سن ، نے بحرین اُتے حملہ کيتا تے ایرانی فوج دے ہتھوں اسنوں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ اس دے بعد توں ، برطانیہ دی مکمل سیاسی تے نوآبادیاتی حمایت دے نال ، بحرین آل خلیفہ حکمرانی وچ آگیا اے۔
بحرین اُتے کدی وی ایران دے علاوہ کسی وی علاقائی حکومت کیتی حکومت نئيں ہوئی ، سوائے اس مختصر مدت دے جدوں پرتگالی استعمار نے بحرین اُتے دعوی کيتا۔ اوتھے دے عوام تے مقامی حکمران ہمیشہ اپنے آپ نوں فارس دا ماتحت کہندے سن تے قانونی چارہ جوئی وچ وی انہاں نے فارس دے حکمراناں اُتے ظلم تے مقدمہ چلایا۔ اک جامع تے تفصیلی معاہدے دے مطابق ، برطانیہ نے پورے خلیج فارس اُتے ایران دی خودمختاری نوں تسلیم کيتا۔ عثمانی حکومت ، جو ایران دی حریف سی ، نے صرف مکہ تے مدینہ اُتے ہی کنٹرول کيتا تے ہمیشہ شمالی سعودی عرب نوں فارسی ریاست دے طور اُتے تسلیم کيتا۔ عثمانی حکومت دا سرکاری منصوبہ اس دا ثبوت اے۔ یقینا، اس خطے دی صورتحال 1820 ء توں تے برطانوی استعمار دے عروج توں بدلا۔
انگریزاں دے ذریعہ بحرین دا قبضہ تے نوآبادیات
سودھوبرطانوی نوآبادیاتی سلطنت ، جس نے شاہ عباس صفوید نوں پرتگالیاں نوں ملک بدر کرنے وچ مدد فراہم کيتی سی ، 1236 ھ وچ ۔ ہجری نے بحری قزاقاں توں لڑنے تے غلام تجارت دا بائیکاٹ کرنے دے بہانے خلیج فارس وچ اپنی آزاد موجودگی قائم کيتی۔ 1264 وچ ، برطانیہ نے شیخ محمد بن خلیفہ آل خلیفہ نوں بحری جہاز دے تمام جہازاں تے عوام دا معائنہ کرنے دی اجازت دے دی۔ شیخ محمد نے برطانیہ نوں بچانے دے لئی فارس دے گورنر تے ایران دے بادشاہ نوں اک خط لکھ کے ایران دی حکمرانی کيتی تعمیل کردے ہوئے ایران توں مدد کيتی درخواست کيتی۔ برطانیہ نے وی بحرین اُتے قبضہ کردے ہوئے اسنوں برخاست کردتا تے اپنے بھائی شیخ عیسیٰ بن علی آل خلیفہ دی تقرری کيتی۔ شیخ عیسیٰ نے برطانیہ دے نال دو معاہدےآں اُتے دستخط کیتے جنہاں دے برطانیہ دی اجازت دے بغیر کسی تے حکومت (ایران تے سلطنت عثمانیہ) توں تعلقات نئيں سن ، تے ایہ کہ صرف برطانوی حکومت بحرین دی نمائندگی کردی سی۔ اس طرح، بحرین عملی طور اُتے بن گیا کے تحت برطانوی تحفظ.[۲]
قومی اسمبلی دی چوتھی مدت وچ ، بوشہر دے نمائندے ، مرزا علی کازرونی دے مطابق ، تقریبا 12 1296 ھ (1258 ھ) ، عثمانی حکومت بحرین اُتے خودمختاری دا دعویٰ کردی اے ، تے اس تنازعہ نوں حل کرنے دے لئی ، برلن وچ ثالثی دے لئی اک مجلس دے نمائندےآں دے نال۔ فرانسیسی تے برطانوی حکومتاں اسمبلی ووٹ دیندی نيں کہ بحرین دا تعلق ایران توں اے ، لیکن برطانوی حکومت نے اعلان کيتا اے کہ اوہ اس وقت تک بحرین دی حفاظت کرے گی جدوں تک کہ ایرانی حکومت دے پاس خلیج فارس وچ چار جنگی جہاز وی موجود نئيں نيں۔
1299 دی بغاوت دے دن تک ، ایران نے بحرینی جزیراں اُتے اپنی خودمختاری دی بحالی دے لئی 11 بار کوشش کيتی تے ہر بار اسنوں برطانوی حزب اختلاف نے شکست دتی۔ ستمبر 1301 وچ ، ایران نے ڈاک دے لئی ڈاک ٹکٹاں دی قیمت بحرین دے لئی باقی ملک دے برابر کردتی۔ ايسے سال مارچ وچ ، کچھ بحرین دے معززین نے ایرانی وزارت ڈاک تے ٹیلی گراف نوں اک خط لکھ کے درخواست کيتی سی کہ اوہ بحرین دا ڈاکخانہ خود ایرانی جزیرے دی حیثیت توں چلائے۔ [۲]
اسی سال ، بحرین سالویشن پارٹی "بحرین نوں غیر ملکی عناصر توں نکالنے تے اسنوں مرکزی ملک وچ ضم کرنے" دے لئی تشکیل دتی گئی ، جس دی سربراہی بحرین دے شیعہ عالم شیخ عبدالوہاب زانی نے کيتی۔ ايسے دوران ، 20 مارچ نوں ، جزیرے اُتے ایران دی خودمختاری دی بحالی دے لئی وزارت خارجہ تے وزارت تعمیر عامہ دے نمائندےآں دا اک مشترکہ گروپ تشکیل دتا گیا۔ [۲]
14 اپریل 1923 نوں ، قومی اسمبلی دے ممبراں دے اک گروپ نے بحرین دے عوام نوں اسمبلی وچ نمائندہ منتخب کرنے تے اسنوں تہران بھجوانے دے لئی اک منصوبہ تجویز کيتا۔ اس منصوبے دا آغاز کرنے والے افراد شیخ علی صدر الاسلام ، زنجان دے نمائندے ، ابوغثم فیضت تے تبریز دے نمائندے حاجی محسن موتماد التجار ، تے شیراز دے نمائندے سید یاغوب انور سن ۔[۳]سی سال ، برطانیہ نے بحرین وچ مستقل مشن (علاقائی کمانڈر) قائم کيتا۔ 1302 وچ ، ایران وچ برطانوی سفیر ، پرسی لارن نے اس وقت دے سکریٹری خارجہ ڈاکٹر محمد مصدق نوں بحرین توں اپنا دعویٰ منسوخ کرنے اُتے راضی کرنے دی کوشش کيتی۔ مصدق نے جواب دتا:سانچہ:نقل قول بزرگ «با توجه به احساست ملی موجود در باب این بخش باستانی از قلمرو ایران (جزایر بحرین که همیشه جزو استان فارس، شیعه مذهب و ایرانیالاصل بودهاست) هیچ دولت ایرانیای نمیتواند بدون یک دلیل مشخص دست از ادعای حاکمیت بر بحرین شسته یا در مورد آن کوتاه بیاید». سانچہ:پایان نقل قول بزرگسانچہ:نقل قول بزرگ «ایران دے اس قدیم حصے (بحرین جزیراں ، جو ہمیشہ فارس ، شیعہ ، تے ایرانی نژاد صوبےآں دا حصہ رہیا اے ) دے بارے وچ قومی جذبات دے پیش نظر ، کوئی ایرانی حکومت کسی خاص وجوہ دے بغیر بحرین اُتے خود مختاری دے اپنے دعوے نوں ترک نئيں کرسکدی اے یا دستبرداری نئيں کر سکدی اے ۔». سانچہ:پایان نقل قول بزرگ بحرین اُتے اپنی ملکیت ثابت کرنے دے لئی ایرانی حکومت دے ذریعہ پیش کردہ تاریخی شواہد وچ اک ثبوت ایہ وی سی کہ برطانیہ نے وی بحرین اُتے ایران دی خودمختاری نوں تسلیم کرلیا سی۔ پہلی دستاویزات فارس دے گورنر حسین علی مرزا فرمان فرما دے نال کیپٹن ولیم بروس دا معاہدہ سی ، جس دا اختتام 12 ذیحجہ 1236 (ستمبر 1200 ش ھ) وچ ہويا۔ معاہدے وچ اعتراف کيتا گیا سی کہ جزیرہ بحرین دا تعلق ہمیشہ توں ایرانی حکومت توں سی تے اوہ ریاست فارس دا حصہ سی۔ لیکن برطانوی جواب وچ کہیا گیا اے کہ کیپٹن بروس نوں طلب کرنے تے بحرین اُتے شاہ ایران دی خودمختاری دی تصدیق دے معاہدے نوں سرکاری طور اُتے تسلیم نہ کرنے دی بنیادی وجہ درج کيتی گئی اے۔
1303 وچ ، پریس تے قومی اسمبلی دی عدالت وچ ایہ تجویز پیش کيتی گئی کہ ایہ فکری اسمبلی وچ بحرین دے عوام دی نمائندگی دے لئی قائم کيتی جائے۔ [۲]
1306 وچ ، برطانیہ نے بحرین ، قطر تے متحدہ عرب امارات کے بارے وچ سعودی عرب دے نال معاہدہ کيتا۔ ایران نے لیگ آف نیشنس توں اپنی علاقائی سالمیت دی خلاف ورزی دی شکایت کیتی۔ انہاں نے 1 آذر نوں برطانوی سکریٹری خارجہ رابرٹ کلیوئر نوں وی اک خط وچ لکھیا:سانچہ:نقل قول بزرگ «مالکیت ایران بر بحرین محرز… است و… [مادهٔ ۶ معاهده] توں درجهای که مربوط به بحرین است، بر خلاف تمامیت ارضی ایران و با مناسبات حسنهای که همیشه بین دو دولت همجوار موجود بودهاست، منافات دارد. علیهذا دولت ایران به این قسمت از معاهدهٔ مذکور جداً اعتراض و انتظار دارد که اولیای دولت انگلیس به زودی اقدامهای لازم را در رفع آن اتخاذ فرمایند». سانچہ:پایان نقل قول بزرگسانچہ:نقل قول بزرگ «بحرین اُتے ایران دی ملکیت ثابت اے ، تے جس حد تک اس دا بحرین نال تعلق اے ، ایہ ایران دی علاقائی سالمیت تے انہاں اچھے تعلقات دے منافی اے جو ہمیشہ دونے پڑوسی ریاستاں دے وچکار موجود نيں۔ اُتے ، ایرانی حکومت معاہدے دے اس حصے دی سخت مخالفت کردی اے تے توقع کردی اے کہ برطانوی حکومت جلد ہی اس دے حل دے لئی ضروری اقدامات کرے گی۔». سانچہ:پایان نقل قول بزرگ 23 دسمبر نوں ، وزیر اعظم مخبر السلطنہ نے ایران دی شکایت نوں اقوام متحدہ دے سکریٹریٹ دے حوالے کے دتا تے "بحرین دے جزیراں اُتے ایران دے ناگزیر حقوق دے تحفظ دے لئی" احتجاجی خط دی اک نقل برطانیہ نوں بھجوا دی۔ ایران دا مقدمہ مئی 1928 وچ لیگ آف نیشنس دے صفحہ 605 اُتے شائع ہويا سی۔ [۲]
برطانیہ دے ذریعہ ایران دی خودمختاری دی تردید کردے ہوئے انہاں نے 4 اگست 1927 نوں تہران وچ اک بار فیر تہران نوں اک نوٹ بھیجیا جس وچ کہیا گیا سی کہ بحرین کدی وی آزاد ریاست نئيں سی تے ایران نے کدی وی بحرین توں اپنے حقوق توں دستبرداری نئيں کيتی اے ، لہذا مقامی شیخاں دے نال برطانوی معاہدےآں نوں روک نئيں سکا۔ خودمختاری ۔ایران دا شمار بحرین اُتے ہونا چاہیدا۔ [۲]
1309ش ھ (1929) دے اوائل وچ ، ایرانی حکومت نے ایہ جاننے دے بعد کہ اک برطانوی کنسورشیم نے حال ہی وچ بحرین دے تیل دے وسائل نکالنے دا اعزاز حاصل کيتا اے تے تیل نکالنے دا آپریشن شروع کيتا اے ، برطانوی حکومت دے سامنے احتجاج کيتا کہ کنسورشیم نے "ایران دی خودمختاری تے خودمختاری دی خلاف ورزی دی اے۔" ایران "دعویٰ کردہ استحقاق نوں باطل سمجھدا اے تے متوقع فائدے دے دعوے تے معاوضے تے ہرجانے دی تلافی وچ اپنے تمام حقوق محفوظ رکھدا اے۔" احتجاج دی اک کاپی اقوام متحدہ دے تمام ممبر ملکاں نوں پہنچائی گئی۔ [۴]
1310 وچ ، برطانیہ نے بحرین دے شیخ نوں اک نويں معاہدے اُتے دستخط کرنے اُتے مجبور کرکے جزیرے اُتے اپنا تسلط ودھایا۔ ایرانی حکومت نے عبد تیمورتاش عدالت دے وزیر شاہ رابرٹ کلاویف دے دستخط کردہ اک کھلا خط وچ لکھیا اے: "عام طور اُتے بین الاقوامی قانون وچ تمام ریاستاں دے حقوق تے جائز مفادات دے احترام دے اصول … دا تقاضا اے کہ حکومت برطانیہ نوں زمیناں دینے دے حق دا حق ادا کرے "سرکاری طور اُتے مطالبہ" ایران دی املاک دے لئی جانیا جاندا اے۔
1932 وچ ، امریکی کمپنی اسٹینڈرڈ آئل نے وی برطانوی کنسورشیم مراعات وچ حصہ لیا تے بحرین وچ تیل دی کھدائی تے کڈنا شروع کيتا۔ اس بار ، ایرانی وزارت خارجہ نے یکم جون 1933 نوں تہران وچ امریکی سفارت خانے نوں احتجاج دا اک نوٹ بھیجیا ، جس وچ کہیا گیا اے کہ "بحرین دے جزیرے وچ ایران دے ذریعہ کسی وی معیاری تیل یا کسی تے کمپنی نوں رعایت مسترد نئيں اے۔" تے ایرانی حکومت اس دی سخت تے سخت مخالفت کردی اے۔ " میمو نے امریکی سفارتخانے توں مطالبہ کيتا کہ اوہ ایرانی حکومت دے احتجاج توں متعلق امریکی حکومت نوں مطلع کرن تے حکومت توں احتجاج دے معیاری تیل نوں مطلع کرنے نوں کدرے۔ احتجاج دی اطلاع لیگ آف نیشن نوں وی دتی گئی۔ [۵]
1934 وچ ، برطانیہ نے بحرین وچ اپنی بحریہ دے لئی اک اڈہ قائم کيتا ، تے دوسری جنگ عظیم دے آغاز دے نال ہی ایران نوں سفارتی مذاکرات دے موقع توں محروم کردتا گیا۔ چونکہ بحرین نوں اک برطانوی کالونی سمجھیا جاندا سی ، جرمن تے اطالوی لڑاکا طیارےآں نے بحرین دی سہولیات اُتے بمباری کيتی۔ ستمبر 1941 وچ اتحادیاں دے ذریعہ لیگ آف نیشنز دی کمزوری تے ایران اُتے قبضے دی وجہ توں ، ایران دی شکایات کدرے تک نئيں پہنچ سکن۔ [۲]
دوسری جنگ عظیم دے خاتمے تے ایران توں برطانوی فوج دے انخلا دے بعد ، بحرینی حکمرانی کيتی ایران واپسی دی آواز اک بار فیر عوام تے پریس دے درمیان تے پارلیمنٹ وچ اٹھی۔ اس دوران ، ہمدان دا نمائندہ عباس اسکندری سب توں زیادہ سرگرم سی۔ اسکندری تے ہور 24 نائبین نے 17 اپریل 1948 نوں قومی اسمبلی دے ایجنڈے وچ اک مضمون پیش کيتا ، جس وچ حکومت توں بحرین وچ اپنی خودمختاری نوں ودھانے تے جزیرے دی انتظامی تنظیم نوں مکمل کرنے اُتے زور دتا۔ دستخط کنندگان نے "بحرینیاں دی جانب توں مرکزی حکومت دے حکام دی طرف توں جزیرے اُتے مکمل توجہ نہ دینے کیخلاف بار بار شکایات دے بارے وچ اپنے منصوبے دا دستاویزی دستاویز کيتا ، تے چوکیوں دے قیام تے اوتھے دی عوام دی فلاح و بہبود تے اوتھے دی سلامتی دی فراہمی دی فوری ضرورت"۔ [۶]
تقریبا 1961 توں ، 1962 توں 1963 تک خلیج فارس اُتے عرباں دی انقلابی سرگرمیاں وچ اضافے دے نال ، ایران دے حکمران خوفزدہ ہوگئے ، خطے تے عدن دی بندرگاہ وچ برطانوی فوج دی موجودگی نے اس خوف نوں ختم کردتا۔
یمنی خانہ جنگی دے بعد ، 1966ماں ، برطانیہ نے اپنا فوجی اڈ ہ عدن توں بحرین [۲] منتقل کيتا تے بحرین وچ اپنی طاقت وچ وادھا کيتا۔ اس دے بعد اک انتہا پسند سوشلسٹ ملک پیپلز جمہوری جمہوریہ یمن (جنوبی یمن) آیا۔ جنوبی یمن نے خطے وچ کھبے بازو دی انقلابی تحریکاں دی حمایت دی تے ایران تے اعتدال پسند عرب ملکاں دی مخالفت کيتی۔ اس طرح ، بحرین وچ برطانوی فوجیاں دی آمد دے نال ، مشرقی سوئز تے خلیج فارس وچ اک اہم برطانوی اڈہ قائم ہويا۔
جب برطانیہ نے 1967 دے موسم سرما وچ اعلان کيتا کہ اوہ 1971 دے آخر تک مشرقی سوئز توں اپنی فوجاں واپس لے لے گا ، ایرانی حکومت نے اس فیصلے دا خیرمقدم کيتا تے اعلان کيتا کہ اس نے بحرین اُتے اپنی خودمختاری توں دستبرداری نئيں کيتی اے۔ برطانیہ نے دستبرداری دے بعد بحرین سمیت نو شیخدوڈس دے نال متحدہ عرب امارات دے ناں توں اک وفاقی ریاست دے قیام دی تجویز پیش کيتی۔ ایران نے اسنوں اک نويں نوآبادیاتی سازش قرار دتا تے اس دی مخالفت کيتی۔ [۲] دوسری طرف ، بحرین دے شیخ نے برطانوی فوج دے انخلا اُتے عدم اطمینان دا اظہار کردے ہوئے ، ایرانی ملکیت دے دعوے نوں جزیرے دے مستقبل دے لئی اک سکیورٹی مسئلہ سمجھیا ، لہذا انہاں نے اس وفاقی حکومت وچ شامل ہونے دے لئی مسئلے دے حل اُتے غور کيتا۔ اس وقت دے وزیر برائے امور خارجہ ، اردشیر زاہدی نے 7 جولائی 1968کو اک سخت بیان وچ کہیا سی: "بحرین جزیرے دی شراکت وچ خلیج فارس امارات فیڈریشن دے ناں توں کوئی چیز تشکیل دینا ایران دے نقطہ نظر توں قطعی ناقابل قبول اے۔" [۲][۷]
ایران ، برطانیہ ، سعودی عرب تے امریکا دے وچکار واضح تے خفیہ مذاکرات دی وجہ توں ایران بحرین اُتے اپنی کچھ خودمختاری کھو بیٹھیا تے سیاسی طور اُتے پِچھے ہٹ گیا۔ اُتے ، 1921سے لے کے 1967 تک ، اوہ بحرین اُتے اپنے حکمرانی دا باضابطہ اعلان کرنے وچ کدی ناکام نئيں ہويا سی۔
ایران توں علیحدگی دا عمل
سودھوکیلنڈر
سودھوبحرین دی ایران توں علیحدگی تے تِناں جزیراں اُتے دوبارہ قبضہ دی ڈائری
- 12 مئی 1967: شاہ ایران نے اک انٹرویو وچ کہیا کہ ایران خلیج فارس وچ جمال عبد الناصر دی موجودگی نوں برداشت نئيں کرے گا۔
- 9 جولائی 1968: ایران نے خلیج عرب امارات دے مجوزہ فیڈریشن وچ بحرین دی شرکت دے خلاف مظاہرہ کيتا۔
- 23 نومبر 1968: ایران تے سعودی عرب نے جزیرہ بلیو دے اپنے تنازعہ اُتے معاہدے اُتے دستخط کیتے
- 14 ستمبر 1969 : شاہ ایران نے اک انٹرویو وچ اعلان کيتا کہ ایران بحرین اُتے اپنی خودمختاری توں دستبردار اے
- 9 مارچ 1969: شاہ ایران نے اقوام متحدہ توں بحرین تے ایران دے وچکار ثالثی دا مطالبہ کيتا تے کہیا کہ اوہ اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل دی رائے نوں قبول کرن گے۔
- 30 اپریل 1970: وزیر خارجہ اردشیر زاہدی نے بحرین توں متعلق رپورٹ پیش کيتی تے اقوام متحدہ توں قومی اسمبلی وچ رجوع کیا
- یکم اپریل سن 1970 : اقوام متحدہ دا اک وفد بحرین دے عوام دی رائے لینے منامہ پہنچیا۔
- 12 اپریل 1970: اقوام متحدہ دے نمائندےآں نے بحرین دی آزادی توں متعلق اپنی رپورٹ سیکرٹری جنرل نوں پیش کيتی۔
- یکم مئی 1970: قومی اسمبلی وچ پان ایرانی گروپ دے ذریعہ حکومت دا مواخذہ
- 12 مئی 1970 : سلامتی کونسل نے بحرین دی آزادی دی منظوری دی۔
- فارسی تریخ اردبھیشٹ 24 1349: ایرانی حکومت دے مطابق امیر عباس ہوویدہ دے وزیر اعظم تے ڈاکٹر اے خلتبری دے نائب وزیر برائے امور خارجہ دے نال بحرین دے مسئلے نوں قومی اسمبلی وچ حل کرنے دے لئی اقوام متحدہ دے حوالے کرنے دا نتیجہ 187 ووٹاں دے حق وچ تے 4 رائے دہندگان دی موجودگی وچ موجود 191 نائبین دی منظوری دتی گئی۔
- 17 مئی 1970 : سینیٹ وچ تمام ووٹاں (60 ووٹ) توں رپورٹ دی منظوری
- 15 جون 1970: بحرین اسٹیٹ کونسل دے چیئرمین شیخ خلیفہ بن سلمان آل خلیفہ تہران پہنچے۔
- 29 جولائی ، 1970: بحرینی شہریاں دا ایران جانے والا ویزا منسوخ کردتا گیا۔
- 26 دسمبر ، 1970: برطانوی فوج نے خلیج فارس نوں خالی کرا لیا۔
- 19 دسمبر 1970: بحرین دا حکمران تہران پہنچیا۔
- 24 دسمبر 1970: ایران تے بحرین دے درمیان براعظم شیلف دی حد بندی دے ابتدائی معاہدے اُتے دستخط کرنا۔
- 27 جولائی ، 1971: ہوویڈا نے اعلان کيتا کہ جے خلیج فارس وچ ایرانی جزیراں دا مسئلہ اُتے امن طریقے توں حل نئيں ہويا تاں اسيں انہاں نوں فوجی طاقت دے ذریعہ واپس لے جاواں گے۔
- 14 اگست ، 1971 : بحرین دے شیخ نے بحرین دی آزادی دا اعلان کيتا تے شاہ ایران نے اس دے چند گھنٹےآں بعد مبارکباد دی۔
- 22 ستمبر ، 1971: بحرین نے اقوام متحدہ وچ شمولیت اختیار کيتی۔
- 30 دسمبر ، 1971: ایرانی فوج نے اک مشق وچ خلیج فارس دے منہ اُتے ایرانی جزیراں اُتے اپنی خودمختاری مستحکم کردتی جس دے نتیجے وچ ابو موسی نوں شارجہ سے قبضہ لیا گیا تے راس الخیمہ توں سزا سنائی گئی۔ ایرانی فوج دے جزیراں اُتے اترنے دے بعد ، تونب بوزورگ دے رہائشیاں نے اپنی پسند دے جزیرے نوں چھڈ دتا ، جس وچ صرف ست ہندوستانی رہ گئے۔ شیخ شارجہ نے ابو موسی اُتے ایران دے نال اتفاق کيتا۔
- 10 دسمبر 1971: سلامتی کونسل دا اجلاس پنج عرب ملکاں ( عراق ، کویت ، لیبیا ، الجیریا تے جنوبی یمن ) توں ایرانی جزیراں اُتے قبضے دے بارے وچ شکایات سننے دے لئی ہويا۔
- 26 اپریل ، 1972: برطانیہ نے شمالی بحیرہ اسود وچ تیل دی تلاش تے پیداوار دے لئے ایران دے نال 51۔59 -4 شراکت داری دا معاہدہ کيتا۔
- 29 دسمبر ، 1975: ہوویڈا کچھ اہم گل گل دے لئی بحرین گیا۔
- 6 دسمبر 1975: متحدہ عرب امارات دے صدر شیخ زید تہران آئے۔
بحرین وچ علیحدگی دی شروعات
سودھوبحرین دے جزیرے دی علیحدگی اس وقت شروع ہوئی جدوں ایہ جزیرہ 1892 (1270–71) وچ مکمل برطانوی حکمرانی دے تحت آیا۔ ماضی وچ ، برطانیہ نے مختلف معاہدےآں دے ذریعے بحرین نوں اپنی چھتری وچ لیانے دی کوشش کيتی اے۔ وچ 1895 (1273–74) لوکاں نوں سب توں پہلے عوامی بغاوت قائم کيتا عیسی بن علی الخلیفہ دے خلاف دے پہلے حکمران آل خلیفہ ، کرنل آرنلڈ ولسن دی مداخلت توں دبا دتا گیا سی جس وچ خلیج فارس وچ برطانوی نمائندے، تے مخالفین انھاں شمالی قطر دے شہر زابارا جلاوطن کردتا گیا۔ اس کارروائی تے اس دے نتائج بحرین تے قطر دے وچکار اک صدی توں زیادہ دے تنازعہ دا سبب بنے۔ [۸]
اگلے سالاں وچ ، خاص طور اُتے قاجار خاندان اور رضا شاہ دے علاقائی دعوواں دے ختم ہونے دے بعد ، بحرینی عوام نے ایران وچ دلچسپی لینا شروع کردتی۔ برطانوی قیادت ایہ 1923 وچ معزولی عیسی بن علی (1302-03 ش ھ) تے تقرری چارلس بیلگریف بحرین دے امیر دے مشیر دے طور اُتے 1926 (1305-06 ش ھ) وچ . اس شخص دے اقدامات - جس دا بحرین وچ بہت اثر و رسوخ سی - لوکاں وچ نفرت دا باعث بنا تے اس نے پہلا عوامی احتجاج کردے ہوئے بحرین چھڈ دتا۔
عیسیٰ بن علی دی معزولی دے فوراly بعد ، انگریزاں نے اپنا فوجی اڈہ قیسم دے باسعیدو بندرگاہ توں بحرین منتقل کردتا تے خلیج فارس وچ اپنی سیاسی نمائندگی بوشہر توں منتقل کردتی۔ ايسے دوران ، بحرینی حکمراناں نے عرب ملکاں توں مطالبہ کيتا کہ اوہ سنی عرباں نوں آبادی دے ڈھانچے نوں تبدیل کرنے دے لئی بحرین بھیجاں۔ اس اقدام توں شیعاں تے سنیاں دے وچکار مذہبی جھڑپاں شروع ہوگئياں۔ بوہت سارے بحرینی ایرانی سن ۔ برطانوی اعدادوشمار دے مطابق ، 1980 دی دہائی دے آخر (1980 دی دہائی دے آخر) تک ، اس دے 20٪ باشندے ایرانی سن ، جو مختلف شعبےآں وچ کم کر رہے سن ۔
دوسری جنگ عظیم دے بعد ، احتجاج وڈے پیمانے اُتے پھیل گیا تے عوامی تے نوآبادیاتی مخالف تحریک بن گیا۔ برطانوی عوام نے 1950 دی دہائی (1930 ش ھ دی دہائی دے آس پاس) نوں متعدد بار خانہ جنگی دے دہانے تک بحرین توں فرار ہونے توں روکنے دے لئی شیعہ سنی فرقہ وارانہ فساد نوں نامزد کيتا۔ سن 1953 وچ ، سنی عرب کارکناں دی نقل مکانی وچ تیزی توں اضافے دے بعد بحرین دے شیعاں نے آبادی دے ڈھانچے نوں تبدیل کرنے دے لئی بغاوت کيتی۔ تھوڑی دیر دے بعد ، گروپاں دے رہنماواں نے "قومی اتحاد کمیٹی" تشکیل دتی (به رشتہ دار پرسکون پہنچیا۔ سویز نہر جنگ تے مصر اُتے برطانوی یلغار نے وی بحرین سمیت خلیج فارس دے عرباں توں برطانیہ دے لئی نفرت وچ وادھا کيتا تے بحرین دی غیر مقامی پولیس دے ذریعہ اکثر دبائے جانے والے عرب قوم پرست جذبات نوں فروغ دتا گیا۔ [۹]
بحرین اُتے ایران دی خودمختاری نوں ازسر نو شکل دینا
سودھومحمد رضا پہلوی دے دور وچ ، بحرین اُتے ایران دی خودمختاری دا معاملہ دو ادوار وچ زیادہ سنگین ہوگیا: شاہ نے اک بل تیار کيتا جس وچ واضح طور اُتے بحرین اُتے ایران دی ملکیت ظاہر کیتی گئی سی۔ [۷]
آئل انڈسٹری نوں قومیانے دی تحریک وچ ، آئل انڈسٹری نوں قومیانے دے بل ، جس نوں مارچ 1950 وچ منظور کيتا گیا ، اس وچ بحرین آئل کمپنی دا قومیकरण وی شامل سی۔ انگریزاں نوں ایران توں بے دخل کرنے تے برطانوی ایرانی آئل کمپنی دے ملک بدر کیتے جانے دے بعد ، بحرین دے متعدد طبقات اُتے تہران وچ بحرین دے متعدد طبقات نے دستخط کیتے سن ۔ ڈاکٹر مصدق تیل دا مسئلہ حل کرنے دے بعد بحرین واپس جانا چاہندے سن ۔ یقینا . اگست 1953 وچ اوتھے بغاوت ہوئی سی تے مصدق نوں جلاوطن کردتا گیا سی۔ [۲]
اگلے برساں وچ ، بحرین اُتے خودمختاری دے ایران دے تاریخی دعوے سنجیدہ ہوگئے۔ 1956 وچ (1335 دے لگ بھگ) بحرین وچ ایداں دے واقعات پیش آئے جس دے نتیجے وچ غیر معمولی صورتحال دا اعلان ہويا تے جزیرے وچ مقیم اک وڈی تعداد وچ ایرانیاں دی گرفتاری عمل وچ آئی۔ ایران نے فوری طور اُتے رد عمل ظاہر کيتا تے اپریل 1976 وچ (مئی 1335 دے آس پاس) اک پریس کانفرنس دے دوران ، وزیر خارجہ نے مختلف قانونی تے تاریخی پہلوآں توں بحرین اُتے ایران دی خودمختاری دی تصدیق کيتی۔ نومبر 1957 وچ ، قومی اسمبلی نے اک بل دی منظوری دتی جس وچ منوچہر اقبال دے وزیر اعظم دے عہد وچ بحرین نوں ایران دا 14 واں صوبہ قرار دتا گیا سی تے 14 ويں صوبے دے نمائندےآں دے لئی دو خالی نشستاں فراہم کيتیاں گئیاں۔ شاہ دی موجودگی وچ ، کابینہ نے پارلیمنٹ وچ پیش کرنے دے لئی اک نواں بل تیار کيتا سی۔ [۱۰] سوویت یونین نے بحرین دے بارے وچ ایران دے خودمختاری دے اعلان دی باضابطہ طور اُتے تصدیق دی ، لیکن برطانیہ نے اسنوں فوری طور اُتے مسترد کردتا ، جس دا عرب ملکاں نے خیرمقدم کيتا۔ اس اقدام تے ایران دی جانب توں بحرین نوں تسلیم کرنے والی کسی وی تنظیم یا بین الاقوامی ادارہ اُتے پابندیاں عائد کرنے دا خطرہ معاملات نوں پیچیدہ بناندا اے۔ [۱۱]
برطانیہ نے بحرین نوں اک آزاد عرب ریاست قرار دیندے ہوئے اس بل اُتے اعتراض کيتا ، تے برٹش ہاؤس آف کامنس دے ممبراں نے اس گل اُتے اعادہ کيتا۔ [۲] ایرانی بل اُتے ہاؤس آف کامنز دے اعتراض اُتے رد عمل دا اظہار کردے ہوئے اس وقت دے سکریٹری خارجہ علیقلی اردلان نے کہیا کہ بحرین اُتے اٹھارہويں صدی دے آخر توں ایران دی خودمختاری محض دعوےآں اُتے مبنی نئيں سی ، بلکہ "حقیقت وچ ، مقصد دی بنیاداں تے ثبوتاں اُتے ، ایران "بحرین نے حکومت دا تختہ پلٹ دتا اے ، تے [بحرینی] شیخ جدوں وی آزاد ہوئے نيں تے مرکزی حکومت [ایران دی] مضبوط رہی اے ، نے اپنے آپ نوں معاون سمجھیا اے تے ایرانی حکومت دے تابع اے۔" انہاں نے عرب حکومتاں دے احتجاج دے جواب وچ کہیا ، "ساڈے عرب بھائیاں نوں ایہ جان لینا چاہیدا کہ بحرین ساڈے جسم دا اک حصہ اے تے بحرین دا مسئلہ ایران دے اہم مفادات وچوں اک اے۔" [۱۲]
ایتھے تک کہ بحرین دے گورنر مہدی فرخ معتصم السلطنہ دا عزم کيتا گیا سی تے کنگ اسٹریٹ بلڈنگ سینٹر بحرین دا گورنر سی۔ [۲]
ملک دے اخبارات تے رسالے دے ڈائریکٹرز تے مدیران دی پریس کانفرنس دے دسويں سیشن وچ ، شاہ دوم نے اگست 1938 وچ کہیا: "بحرین ساڈا اے تے ساڈا اے۔ "پر ، اس وقت ، اک مسئلہ ایہ اے کہ اس جزیرے دے حکمران دی حیثیت توں کوئی معاہدہ کيتا اے تے کچھ [برطانوی] نے اس توں وعدے کیتے نيں۔" [۲]
اردشیر زاہدی ، جو سن 1347 توں پہلے برطانیہ وچ ایران دے سفیر سن ، نے اپنی یادداشتاں وچ لکھیا: "جدوں ميں برطانوی سفارتخانے دا انچارج سی ، تاں مینوں ملکہ محل وچ اک پارٹی وچ مدعو کيتا گیا سی۔ منوچہر زولی تے ڈاکٹر زولی میرے پاس ملکہ محل وچ آئے تے کہیا: بحرین دے سفیر اس پارٹی وچ شریک ہورہے نيں۔ ميں نے کہیا: ایران دے سفیر دی حیثیت توں ، کیونجے وچ بحرین نوں اپنے ملک دا حصہ سمجھدا ہاں ، وچ حالے محل چھڈ رہیا ہون۔ ايسے وقت انگلینڈ دی ملکہ پہنچ رہی سی ، ڈائریکٹر جنرل آف سیرموہور تے مارشل مارشل ڈپلومیٹک کور آئے تے مینوں دسیا کہ ایہ برطانوی تریخ وچ غیر معمولی سی ، ميں نے کہیا کہ ایہ ایران دی تریخ وچ بے مثال سی۔ » [۲]
مارچ 1968 وچ ، شاہ نے ملک دے احتجاج وچ اپنا سعودی عرب دا دورہ منسوخ کردتا ، جس نے سعودی عرب دے دورے دے دوران بحرین دے حکمران نوں بطور سربراہ مملکت خوش آمدید کہیا سی۔
ایران دی خودمختار حیثیت بلا روک ٹوک جاری اے۔ 9 جولائی ، 1968 ایران نے "فارس خلیج فیڈریشن" وچ بحرین دی شرکت دے خلاف مظاہرہ کيتا۔ [۲]
بحرین لبریشن پلان
سودھوسن 1340ش ھ (1961)ماں شیخ سلمان دی موت تے برطانوی حکمرانی وچ شیخ عیسیٰ دے اقتدار وچ آنے دے بعد ، ایران ہنگامہ برپا ہوگیا۔ جنرل تیمور بختیار کيتی صدارت دے دوران ، ساواک نے ، پین ایران پارٹی دے کارکناں دی رضامندی دے نال ، بحرین نوں ایرانی افواج توں قبضہ کرنے دا منصوبہ تیار کيتا۔ اس دے نال ہی جزیرے دے اندر تے باہر وسیع پیمانے اُتے پروپیگنڈا کرنے دے نال ، بحرین دے باضابطہ طور اُتے ایران وچ شمولیت دی ضرورت دی حوصلہ افزائی کرنا سی ، تے اس اقدام دی حمایت وچ ایران تے بحرین وچ مظاہرے کیتے گئے۔ فیر ساواک ایجنٹاں نوں مسافراں ، سیاحاں تے تاجراں دی شکل وچ بحرین روانہ کيتا جائے گا ، تے بحریہ دی مضبوطی دے نال ہی اک خاص دن شاہ تے جنرل بختیار تے کچھ دوسرے دے نال نال فوجی کمانڈر منامہ جاواں گے۔ بحرین تے ایرانیاں دے پرجوش خیرمقدم دے دوران ہوائی جہاز دے ذریعے تے ایرانی افواج دے ذریعہ بحرین دے علاقے وچ داخل ہونا تے عملی طور اُتے بحرین اُتے قبضہ کرنا۔
اسی سال ، تہران وچ ہفتہ وار ، انجینئرعبداللہ والا دے نظم و نسق دی مثال وچ ، نے لکھیا اے کہ "اگر تیمور بختیار کيتی رہائی وزیر اعظم بن جاندی اے تاں ،" بحرین دی آزادی انہاں دے منصوبےآں وچوں اک ہوئے گی۔ "
"آزادی" دے منصوبے دا تصور سب توں پہلے جنرل حاجی علی رزم را نے کيتا سی ، جو 1950 دے موسم بہار وچ وزیر اعظم بنے سن ۔ اوہ ایران نوں پرسکون تے بے قابو کرکے برطانوی ، امریکی ، تے سوویت حکومتاں نوں مربوط کرنا چاہندا سی ، تے اعتدال پسند مؤقف اختیار کرکے ، تیل نوں قومی بنانے تے بحرین اُتے ایران دی خودمختاری نوں مستحکم کرنے دے معاملے اُتے ایران دے حقوق دی تکمیل کردا سی۔
اسداللہ عالم ، جو جنگ دے وقت مزدور وزیر سی ، نے ايسے پروگرام دی منصوبہ بندی اپنے وزیر اعظم دے دور وچ کيتی سی - جولائی 1341 وچ منوچہر اقبال دی برطرفی دے بعد تے اس توں پہلے کہ حسن علی منصور مارچ 1342ش ھ وچ اقتدار وچ آیا سی۔ ایتھے تک کہ برطانوی سفیر توں کہیا: "آؤ ایرانیاں نوں اوتھے بھیج کر جزیراں نوں ایرانی بناواں ، تے آپ نوں اک دوسرے نوں دیکھنا چاہیدا۔"
پر ، شاہ فوجی کارروائی کرنے دے لئی بالکل تیار نئيں سی تے اوہ ایسا نئيں کرسکدا سی۔ شاہ نوں برطانوی نوآبادیاتی طاقتاں دی طاقت ، اقوام متحدہ دی شمولیت ، ایران دے خلاف عرب ملکاں دے اتحاد توں خوف سی۔ [۱۳]
واکاوی
سودھوخودمختاری دے قیام دے لئی فوجی کارروائی دا طریقہ پہلے ہی کچھ ملکاں وچ لیا گیا سی۔ مثال دے طور اُتے ، ایران نے دریائے اروند اُتے اپنی خودمختاری نوں مستحکم کرنے دے لئی مئی 1960 وچ ، عراق نے فضائیہ دی مدد توں ، شت العرب دے دعوے دے باوجود ، ابن سینا جہاز نوں ارووند توں لیایا خلیج فارس تے جِت گیا۔ [۷] صدام حسین ، جنہاں نے کویت اُتے حکمرانی دا دعوی کيتا سی ، حملے دے بعد امریکا نے اسنوں شکست دتی سی۔ ارجنٹائن دی حکومت نے مئی 1982 وچ فاک لینڈ جزیرے اُتے فاک لینڈ اُتے اپنی خود مختاری قائم کرنے دے لئی قبضہ کيتا۔ اُتے ، مارگریٹ تھیچر دی حکومت کیتی مہم تے ارجنٹائن دے جہاز بیلگرانو دے ڈوبنے توں ، ارجنٹائن دی فوج پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہوگئی۔ ارجنٹائن ہن وی اپنی خودمختاری اُتے اصرار کردا اے۔
بحرین اُتے ایرانی حکمرانی کيتی تریخ جزیرے فاک لینڈ وچ ارجنٹائن دی طرح ہی سی۔ البتہ ، مصر توں لے کے پاکستان تے بنگلہ دیش تک مغربی ایشیاء وچ برطانیہ دی نفرت انگیز شبیہہ نوں دیکھدے ہوئے وی ، جے ایران بحرین وچ داخل ہويا ، بحرین وچ ایران دی برطانیہ دی فوجی شکست ، مقبولیت حاصل کرنے دے علاوہ ، ایران اس دی مدد توں بین الاقوامی فورم وچ اس دی مذمت کرسکدا سی۔ برطانوی مخالفین کيتی۔اور گھٹ توں گھٹ بحرین اُتے خودمختاری دا دعوی جاری رکھن۔ بحرین دے معاملے دا ايسے طرح دے معاملات توں موازنہ کيتا جاسکدا اے۔ بحرین دے جزیرے اُتے ایران دی خودمختاری دریائے اروند اُتے اپنی خودمختاری توں کدرے زیادہ مضبوط سی ، کیونجے بحرین دے نال کوئی معاہدہ نئيں ہويا سی۔ افغانستان توں ایران توں آزادی دے معاملے وچ ، بھانويں برطانیہ نے ایران نوں پِچھے ہٹ جانے دا انتباہ دتا سی جدوں اس وقت محمد شاہ قاجر نے ایران نوں خلیج فارس وچ برطانوی فوجی مشقاں دے ذریعہ سلطان مراد مرزا حسام السلطنہ دی سربراہی وچ ہرات توں بے دخل کردتا سی ، اس دے بعد توں بہت کمزور ہو؛ اس دے علاوہ ، ایہ فیصلہ کيتا گیا سی کہ برطانیہ 1350 وچ سویز نہر دے مشرق توں پِچھے ہٹ جائے گا تے متحدہ عرب امارات دی تشکیل دے راستے اُتے سی۔ بحرین وچ وی امریکا دا اک ہی بحری اڈہ سی تے اس دا خلیج فارس وچ کوئی دعوی نئيں سی ، اوہ صرف سوویت اثر و رسوخ نوں روکنے دے لئی کوشاں سی ، تے شاید ایران تے امریکا دے معاہدے توں مشغول نہ ہونا سی کہ بحرین دے مسئلے اُتے امریکی اڈہ اوتھے موجود رہے گا۔ ایران دے نال بین الاقوامی تناظر وچ ، اس گل نوں دیکھدے ہوئے کہ اقوام متحدہ کشیدگی تے بحرین اُتے ایرانی خودمختاری دی تریخ اُتے مبنی اے ، ایہ صورتحال ایران دے حق وچ سی۔
بحرین دی منتقلی دے حامی ، جداں امیر عباس ہوویڈا ، اسداللہ عالم ، عباس مسعودی ، علی نقی عالیخانی دی اصل دلیل ایہ سی کہ بین الاقوامی مسئلے نوں حل کرنے دے لئی فوجی طاقت دا استعمال غیر قانونی سی تے سیکیورٹی توں رجوع کرنے دی ضرورت کونسل. پہلے ، ایرانی حکومت نے داخلی مخالفت دے نال سیاسی تنازعات وچ گل گل دے بجائے طاقت دا استعمال کيتا ، جداں کہ وائٹ انقلاب ریفرنڈم دے دوران قومی پارٹی دے رہنماواں ، ممتاز علماء ، تے طلباء دی وسیع پیمانے اُتے گرفتاری۔ بین الاقوامی سطح پر، دو ہور ایرانی فوجی طاقت نے کئی مواقع پر، ابو موسی جزیرے دی گرفتاری تے یک مہم سمیت استعمال کيتا اومان نوں دبانے دے لئی ظفار بغاوت ایران دے خرچے اُتے کسی وی بین الاقوامی اجازت دے بغیر امریکا دی درخواست پر.[۱۳]
بحرین وچ رائے شماری نوں قبول کرنا
سودھومحمد رضا شاہ نے ستمبر 1965 وچ لندن گارڈین اخبار نوں انٹرویو دیندے ہوئے کہیا سی: "بحرین ایران دے لئی اہم نئيں اے ، اس وجہ توں کہ اس دے ساحل اُتے موتی دے ذخائر ختم ہوچکے نيں۔ ». انگریز شاہ دے ذہن وچ ایہ سمجھیا رہے سن کہ بحرین غریب اے تے ایران اپنی خودمختاری توں دستبردار ہوسکدا اے ، تے ایہ کہ ایران دے نال رہنا منافع بخش توں زیادہ مہنگا سی۔ [۲]
سر ڈینس رائٹ [نامنامه ۱] نے 13 اپریل 1968 نوں اک ٹیلیگرام رپورٹ وچ 592 وچ برطانوی حکومت نوں لکھیا سی کہ شاہ بحرین اُتے قبضہ کرنے دے لئی فوجی طاقت دا استعمال کرنے دے لئی راضی نئيں اے ، لیکن ہور اڈو دے بغیر بحرین دی ملکیت دا دعوی کرنے توں باز نئيں آسکدے نيں۔ کچھ دن بعد ، 7 اپریل نوں ، انہاں نے رپورٹ 611 وچ لکھیا کہ انہاں نے خلیج فارس دے جزیراں دے بارے وچ شاہ نال ملاقات کيتی اے تے اوہ بحرین دے متحدہ عرب امارات وچ شمولیت توں مطمئن نئيں نيں۔ [۲]
شاہ نے کدرے تے اعلان کيتا سی کہ اس فیڈریشن دی تشکیل نوآبادیاتی تے سامراجی عمل تے برطانیہ نوں پردے دے پِچھے توں خطے وچ واپس لیانے دی کوشش دے سوا کچھ نئيں سی۔ شاہ نے متنبہ کيتا کہ جے ضرورت ہوئی تاں اوہ اپنے تاریخی مفادات تے علاقائی حقوق دے تحفظ دے لئی سخت کارروائی کرن گے ، لیکن عملی طور اُتے عمل نئيں کيتا۔ [۷]
برطانوی دباؤ وچ ، شاہ نے بالآخر اپنی سابقہ عہدے توں دستبرداری کردتی۔ شاہ دا بے مثال موقف ایران دی بحرین توں باضابطہ ترک کرنے دا پہلا قدم سی۔
2 نومبر 1968 شاہ دے سعودی عرب دے سرکاری دورے تے دونے فریقین دے وچکار مذاکرات دے بعد ، براعظم شیلف تے فارس تے عرب جزیراں [۱۴] تے بحرین اُتے ایران نوں پسپائی دا باعث بنیا۔
انہاں نے اک دورے دے دوران کہیا ، "اگر بحرین دے عوام ساڈے ملک وچ شامل ہونا نئيں چاہندے نيں تاں اسيں کدی وی زبردستی کرنے تے کسی وی طرح دی کوشش نئيں کرن گے جو بحرین دے عوام دی خواہش نوں اس انداز وچ دکھاسکے کہ جس دی ساری دنیا نوں پہچان ہوئے۔" جنوری وچ ہندوستان دے لئے۔ ایہ چنگا اے۔ ».[۲]
انہاں نے دہلی وچ نامہ نگاراں نوں دسیا ، "اگر انگریز سامنے دے دروازے توں باہر نکل جاندے نيں تاں انہاں نوں پچھلے دروازے وچ نئيں جانا چاہیدا ، تے اسيں ایہ قبول نئيں کرسکدے نيں کہ اک جزیرہ جسنوں ساڈے ملک توں انگریزاں نے انہاں دے ذریعہ وکھ کيتا سی ، لیکن ساڈے خرچ اُتے ، دوسرےآں دے لئی۔" ہوائی اڈے. (کسی نوں وی اس بیان دا مطلب نئيں سمجھیا گیا)۔ انہاں نے ہور کہیا: "اقوام متحدہ نے بحرین دے عوام دے لئی تن سوال اٹھائے نيں: 1) ایران واپس آنے دے لئی ووٹ تے 2) برطانوی تحفظ وچ رہنے دے لئی ووٹ؛ 3) بحرین دی آزادی دے لئی ووٹ دتیاں ». اک رپورٹر دے جواب وچ جس نے اس توں پُچھیا کہ جے بحرینی عوام آزادی دے حق وچ ووٹ دین گے تاں کيتا شاہ اسنوں قبول کرن گے؟ انہاں نے جواب دتا ، "ميں شورش نوں روکنے دے لئی کسی وی بحرینی عوام دے نال کوئی فوجی مقرر نئيں کرسکدا۔" » [۱۵]
1969 دے موسم سرما وچ ، شاہ نے اک انٹرویو وچ اس گل دا اعادہ کيتا کہ انہاں نے عوامی مشاورت دے ذریعے بحرین دے مسئلے نوں اقوام متحدہ دے باضابطہ طور اُتے چلانے دا مطالبہ کيتا۔ شاہ دے اس بے مثال بیانات توں پہلے کہ ایران اپنی خودمختاری توں دستبردار ہو رہیا اے ، اس جزیرے نوں ایران دا لازمی حصہ سمجھیا جاندا سی۔ [۲] انہاں نے 15 جنوری نوں محکمہ خارجہ دے عملے نوں اک تقریر وچ کہیا ، "برطانیہ اس جزیرے نوں ایران واپس نئيں کرے گا تے وچ ڈنشکوٹ دی طرح کم نئيں کرسکدا۔" » [۷]
حکومت دا مواخذہ
سودھوایران تے برطانیہ دے وچکار ہونے والے معاہدے دے بعد ، محسن پزشک پور دی سربراہی وچ پان ایرانی پارٹی نے حکومت نوں متاثر کيتا۔ [۱۶]
محسن پیرشکیکک پور ، جو اس وقت خرمشہر توں پارلیمنٹ بھیجے گئے سن ۔ وہ گریٹر ایران دا حامی سی تے اپنے آپ نوں پان ایرانی کہندا سی۔
جب اردشیر زاہدی نے پارلیمنٹ وچ بحرین دے کم تے رائے شماری دے بارے وچ اطلاع دتی تاں ، پیزشک پور نے میز اُتے گل دی تے اپنی مخالفت کيتی تے حکومت نوں بے دخل کردتا۔
اسداللہ علم نے اپنی یاداں وچ لکھیا: "ميں نے بادشاہ توں کہیا کہ سانوں کس چیز دی فکر اے ؟ اقلیت دی آواز سنی جائے ، وچ ایتھے تک تجویز کردا ہاں کہ آپ پیزشک پور دی تقریر نوں پوری طرح نشر کرنے دتیاں » [۱۵]
اس وقت دے قانون تے قانون دے مطابق ، جے حکومت توں کسی ممبر پارلیمنٹ دے ذریعہ پوچھ گچھ کيتی گئی تاں ، جواب دینے دے بعد اسنوں دوبارہ اعتماد دا ووٹ مانگنا پئے گا ، تے اوہ حکومت نوں جواب تیار کرنے دے لئی وقت دین گے۔ کچھ دن بعد ، 15 مئی 1970 نوں ، "حکومت اُتے اعتماد" دے مسئلے اُتے رائے شماری کيتی گئی ، تے پارلیمنٹ نے حکومت دے حق وچ 187 ووٹ تے 4 دے خلاف ووٹ دتا۔ [۱۷][۷] در حقیقت ، بحرینی معاملے اُتے بحث کیتے بغیر ، قومی اسمبلی نے حکومت دے اس نظریہ نوں قبول کرلیا کہ اوہ بحرین وچ ریفرنڈم کروانے ، تے اوتھے دے لوکاں دی اکثریت دی رائے نوں قبول کرنے توں متفق اے۔
حکومت کیتی مخالفت کرنے والی پان ایرانی پارٹی دے نمائندےآں نے اگلے دور وچ قومی اسمبلی وچ آنے توں پرہیز کيتا۔ ایران پارٹی وچ پیپلز نیشن دے رہنما ، درویش فوروہر نوں بغیر کسی مقدمے دے قید کردتا گیا تے اس اقدام دی مخالفت کرنے والی پارٹی دے کچھ ہور ممبران نوں قید کردتا گیا۔ [۲]
مواخذے دا دعوی کرنا ڈرامائی اے
سودھویہ الزام لگایا جاندا اے کہ پردے دے پِچھے پروگرام وچ ، پہلے ہی فیصلہ کيتا گیا سی کہ ریفرنڈم دے بعد ، حکومت بحرین دے جزیرے اُتے ایران دی خودمختاری توں دستبردار ہوجائے گی تے بحرینی عوام دی درخواست دے طور اُتے اسنوں قومی اسمبلی وچ لے جائے گی۔ پارلیمنٹ وچ حکومت دے مواخذے دے بعد۔ تے پارلیمنٹ دی حکومت دا اعتماد دا ووٹ دینے دے جواب
انھاں نے ایتھے تک کہیا کہ چونکہ پیشکیکک پور مستقل نشے وچ سی ، لہذا انہاں نوں چاہیدا کہ اوہ اس دی تقریر لکھ کے اسنوں دتیاں چنانچہ ، انہاں دناں وچ جدوں محمود اسفنداری وزارت خارجہ دے اطلاعات تے پریس دے نائب وزیر سن ، انہاں نے حکم دتا کہ تقریر اوتھے موجود ماہرین دی نگرانی وچ تیار کيتی جائے (جداں رضا نوسمی ، نائب ڈپارٹمنٹ ڈپارٹمنٹ نواں ڈپارٹمنٹ) ).
اردشیر زاہدی اپنے وزیر خارجہ دے دور وچ صرف دو بار پارلیمنٹ وچ آئے سن (اک ہی دن انہاں نے ایہ معاملہ اٹھایا سی ، لیکن عباس خلتبری نوں انہاں دے مواخذے دے دوران پارلیمنٹ وچ بھیجیا سی) لیکن وزارت خارجہ وچ اک وڈی غلطی ہوئی۔ وزارت اشاعت وچ ، زاہدی دے حکم توں ، وزارت خارجہ دے ماہانہ یا دو ہفتہ وار اشاعت یا نیوز لیٹر نوں عملے یا عوام دی معلومات دے لئی تقسیم کيتا جانا سی۔ زاہدی نے عملے نوں دھمکی دتی کہ نیوز لیٹر ايسے دن شائع کيتا جائے۔ میگزین دے اک ایڈیٹر ، ایراج پیش سکزاد نے کہیا: "جس دن پیزشک پور نے پارلیمنٹ توں خطاب کرنا سی تے حکومت اس میگزین دی اشاعت دا دن سی ، تے سانوں اک رات پہلے ہی پرنٹنگ ہاؤس بھیجنا پيا۔ یوم اشاعت اسيں سوچ رہے سن کہ کیہ کرن؟ کیونجے تقریر دا متن پارلیمنٹ وچ پڑھنے توں پہلے پریس آفس نوں بھیجیا گیا سی تے ساڈے ہتھ وچ سی۔ لیکن کیہ ایہ ہوسکدا اے جدوں اوہ پارلیمنٹ وچ ہاں ، لیکن انہاں نے حالے تک اپنی تقریر نئيں پڑھی اے ، اسيں اشاعت نوں چھاپ سکدے نيں تے اسنوں ہر جگہ بھیج سکدے نيں تے پیزشک پور دی تقریر وی شامل کرسکدے نيں؟ جے اسيں ایسا کردے نيں تاں ، مٹھی بھر منصوبہ بند کھلاں گے ، تے سب نوں معلوم ہوئے گا کہ ایہ متن محکمہ خارجہ نے تیار کيتا اے۔ تے جے اسيں اس تقریر دے پڑھنے دا انتظار کرن ، تے فیر اسنوں شائع کرن ، کہ اس دی اشاعت نوں اک یا دو دن گزر چکے نيں ، تاں سانوں اردشیر زاہدی دی سرزنش کيتی جائے گی ، جو بہت واضح تے مسلسل ملعون سی۔ جے اسيں شائع نہ کردے تاں میگزین دے اگلے شمارے تک اس اہم شمارے (بحرین وچ ریفرنڈم) دا موضوع متروک ہوجاندا تے اس دی خبراں دی قدر ختم ہوجاندا۔ ایہ سی کہ سانوں سمندر نال پیار ہو گیا تے وزارت خارجہ دی خبراں تے دستاویزات دے رسالے (اپریل 1960 وچ ) نوں پارلیمنٹ وچ پہنچائے جانے توں پہلے ہی پیشکیکک پور دی تقریر شائع کيتی۔ [۱۵]
بحرین وچ رائے شماری دے بجائے ریفرنڈم
سودھوبحرین دے مقامی حکمراناں دے نال نال انگریزاں نے وی ریفرنڈم نوں بحرین اُتے اپنے تسلط دی تردید دے طور اُتے دیکھیا تے مقبولیت پسندانہ تجویز دی مخالفت کيتی۔ اس دے نتیجے وچ ، برطانیہ نے ایران دے نال رائے شماری دے بجائے اقوام متحدہ توں مختلف گروہاں تے طبقات دے وچکار رائے شماری دے ذریعے ملک دے سیاسی مقدر دا تعین کرنے دے لئی کہنے اُتے اتفاق کيتا۔ برطانیہ توں متاثرہ بحرینی حکومت نے عرباں نوں اکثریت دے کے ملک دے آبادیاتی ڈھانچے نوں تبدیل کرنے دے لئی رائے شماری دے نتائج نوں متاثر کرنے دا فیصلہ کيتا ، اس خطے دے ہزاراں فلسطینی تے عرب کارکن بحرین اُتے حملہ کر رہے نيں۔ [۱۸]
ایران تے برطانیہ تے اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل دے وچکار ہونے والی گل گل دے بعد ، ایرانی حکومت نے باضابطہ طور اُتے "مشن دے لئی اک خصوصی مندوب دی تقرری دے ذریعے بحرینی عوام دے حقیقی خیالات دے بارے وچ دریافت کرنے دے لئی اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل جمیلیہ دی کوششاں ،" تے برطانیہ توں باضابطہ طور اُتے مطالبہ کيتا۔ ایران دی تجویز توں اتفاق کيتا گیا۔ [۲] فیر ایرانی حکومت نے اعلان کيتا کہ اوہ سیکرٹری جنرل دی رائے نوں قبول کرے گی ، جسنوں سلامتی کونسل نے منظور کرلیا سی۔ اس دے بعد ، بحرین ، برطانیہ وچ مقیم سیاسی نمائندے ، ولیم لوس [نامنامه ۲] ایرانی سفیر امیر خسرو افشار دی سربراہی وچ ایران توں اک سفارتی وفد دے مذاکرات وچ ، بحرین دے علیحدگی دا تعارف ہويا۔ [۲] افشار نے تہران وچ برطانوی انٹیلیجنس سروس دے سربراہ دی سفارشات دے نتیجے وچ شاہ دے اس نويں مؤقف نوں دیکھیا تے تجویز پیش کيتی کہ شاہ تِناں جزیراں اُتے ایرانی ملکیت نوں مستحکم کرنے دے لئی برطانوی حکومت دے نال معاہدے دے بعد شاہ دی دستبرداری لی گئی اے۔ [۷]
رائے شماری 10 اپریل 1970 نوں ہوئی [۲] تے 29 تریخ تک جاری رہی۔ جنیوا وچ اقوام متحدہ دے دفتر دے ڈائریکٹر نوں اس وقت دے اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل ، تنت نے کمیشن بنایا سی۔ یورپ وچ اقوام متحدہ دے دفتر دے اطالوی انڈر سکریٹری جنرل ، وٹوریو ونسپیر گیسارڈی [نامنامه ۳] دی سربراہی وچ اقوام متحدہ دا اک وفد پنج رکنی وفد دے ذریعے بحرین روانہ ہويا۔ انہاں نے ذمہ داری قبول کرنے تے اپنی حتمی رائے تے فیصلے دے اظہار دے لئی ایران تے برطانیہ توں مکمل اختیار حاصل کيتا۔ لیکن اس نے لوکاں توں تے عوامی شرکت دے نال رائے نئيں لی ، لیکن اک محدود طبقے توں ، جداں قبائلی سردار تے بحرینی گروپاں دے رہنما تے برطانیہ دے نیڑے شیخ۔ [۱۵][۱۹] جِکرڈی دے سفر دے دوران ، دو ثقافتی کلب "نادر" تے "فردوسی" بند کردتے گئے ، تے بوہت سارے بحرین دے جو ایران دے حامی سن گر پئے تے کچھ ہلاک ہوگئے۔ [۱۵] ریفرنڈم دے پاس تن آپشن سن : 1) ایران توں الحاق ، 2) برطانوی تحفظ وچ باقی ، تے 3) دونے توں آزادی۔ [۲]
بحرین وچ 21 اپریل نوں اپنے دو ہفتےآں دے مشن دے اختتام دے بعد ، انہاں نے سیکریٹری جنرل نوں بحرین دے عوام تے گروہاں توں گل کرنے دے انہاں دے تاثرات دی اک رپورٹ پیش کيتی ، جس دا دعوی اے کہ انھاں نے آزادی وچ انہاں دی دلچسپی ظاہر کیتی اے۔ "وفد نے پایا کہ بحرینی عوام نے اس سلسلے وچ اقوام متحدہ دے زیر اہتمام تحقیقات دے لئی ایران تے برطانیہ دی درخواست تے درخواست کيتی تعریف کيتی۔" ایرانیاں دے نال بحرینی عوام دی طرف توں کوئی تلخی یا دشمنی نئيں سی ، تے ایہ امید دی جارہی اے کہ بحرین اُتے ایرانی ملکیت اک بار تے ختم ہوجائے گی۔ بحرین دے عوام مکمل سیاسی خودمختاری دے نال اک آزاد ملک چاہندے نيں ، تے لوکاں دی اکثریت ایہ محسوس کردی اے کہ بحرین اک عرب ملک اے۔ ». رپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ وفد نے بحرینی شہری تے پینڈو آبادی وچ معمولی اختلافات نوٹ کیتے ، جنہاں وچ ایرانی ، تعلیم یافتہ ، تے ہور معاشرتی گروہ شامل نيں ، لیکن ایہ اختلافات وفد دے ممبراں دے حتمی نتائج دے لحاظ توں معمولی سن ۔ تنت نے اس رپورٹ دے بعد کہیا ، "نتائج نے مینوں اس گل اُتے قائل کيتا کہ بحرین دی اکثریت اس زمین نوں مکمل طور اُتے خود مختار تے آزاد ریاست دے طور اُتے تسلیم کرنا چاہندی اے۔ انہاں نے بحرین دے پرامن حل دے انتخاب دے لئی ایرانی تے برطانوی حکومتاں دا شکریہ ادا کيتا تے سلامتی کونسل نوں رپورٹ کيتا۔
ایرانی حکومت نے معلومات تے شعور دی سطح اُتے وی کوئی اقدام نئيں کيتا ، بحرینی عوام نوں ایران توں بالآخر الحاق دے لئی راضی کرنے دے لئی ، جدوں کہ اس وقت بحرین برطانوی حکومت دے تحت سی۔ [۲]
بوزورگمہر نے کتاب "زندگی دا کارواں" وچ لکھیا اے: "۔ . . اپریل 1970 وچ بحرین دی بغاوت دے دوران ، وچ اک مشیر وزیر دی حیثیت توں تہران وچ سی۔ اک دن ، وزیر اعظم نے (ظاہر اے ) مینوں بلايا تے کہیا: آپ ، جو سب توں اعتراضات وصول کردے نيں تے وزیر تے غیر وزیر نوں نئيں جاندے ، کیہ تسيں حکومت نوں ضروری خدمات انجام دینے دے لئی تیار نيں؟ ميں نے کہیا مشن کيتا اے ؟ انہاں نے کہیا: "آپ نوں معلوم اے کہ بحرین دا معاملہ چل رہیا اے۔ وچ کیہ چاہندا ہاں ، کیوں کہ حالے بحرین دے نال سیاسی تعلقات باضابطہ نئيں ہوئے نيں ، کچھ دن دے لئی بحرین چلے جاواں ، تے غیر رسمی تحقیق کرن ، دیکھو کہ ایران دے سلسلے وچ اوتھے دی صورتحال کيتا اے ، لیکن ایہ اک شرط اے کہ ایہ مسئلہ نجی ہی رہیا ، تے کوئی ایسا نئيں جاندا اے۔ . . . . وچ ایرائنیا اُتے بحرین روانہ ہويا ، تے شہر وچ ایہ دیکھ کے حیرت ہوئی کہ تمام دکاندار فارسی بولدے نيں۔ تے چونکہ وچ سگریٹ پی رہیا سی ، مینوں دکان وچ (فارسی وچ ) سگریٹ دی پیش کش ہوئی۔ ایہ سب ایرانی نژاد سن تے نہایت ہی گرم تے مہربان سن ۔ ميں نے کچھ بزنس میناں دے نال گل گل دی جنہاں دے نامور دفاتر سن ۔ ایران تے ایرانیاں دے بارے وچ ہر اک دی بہت ہی اہم رائے تھی… [۱۵]
اس رپورٹ دے بعد ، اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل نے 11 مئی 1970 نوں متفقہ طور اُتے قرارداد 278 منظور دی ، جس وچ اس نے دعوی کيتا سی کہ بحرینی عوام دی مرضی دی توثیق کيتی گئی اے۔ [۲] اس قرارداد نوں ایران تے برطانیہ دی حکومتاں نوں دسیا گیا سی۔
اسی سال 16 دسمبر نوں ، بحرین باضابطہ طور اُتے اقوام متحدہ دا رکن بن گیا ، تے اس دا 129 واں ممبر بن گیا۔ تب توں ، 16 دسمبر نوں بحرین دا قومی دن منایا جاندا اے۔
ایران وچ علیحدگی دی منظوری
سودھو- جداں جداں ایہ گزر گیا - پارلیمنٹ نے مئی 1970 وچ اس رپورٹ نوں منظور کيتا۔ 18 مئی نوں سینیٹ نے 60 سینیٹرز دے ووٹاں توں متفقہ طور اُتے اس دی منظوری دی۔ [۲]
بحرین دی آزادی دا حالے اعلان نئيں ہويا سی۔ایران دے نائب وزیر خارجہ ، منوچہر زولی بحرین دے "خیر سگالی" دے وفد دی سربراہی کر رہے سن ، تے بحرین دے اک وفد نے پہلی بار 13 جون 1961 نوں ایران دا دورہ کيتا سی۔ دونے ملکاں دے درمیان ویزا دی ضروریات ختم کردتی گئياں۔
بحرین دے شیخ نے 14 اگست 1971 نوں بحرین دی آزادی دا اعلامیہ جاری کيتا ، تے اک گھنٹہ دے بعد ایران بحرین دی آزادی نوں تسلیم کرنے والا پہلا ملک سی۔ [۱۵]
1350 ش ھ وچ ، تہران تے منامہ نے اپنے وچکار سمندری سرحداں دا تعین تے منظوری دتی تے تمام شعبےآں وچ دو طرفہ تعلقات دا آغاز کيتا۔ دسمبر 1970 وچ ، بحرین دا حکمران پہلی بار ایران آیا سی تے براعظم شیلف دی حد بندی توں متعلق ابتدائی معاہدہ ایران تے بحرین دے وچکار ہويا سی۔ آخری معاہدہ اُتے جون 1971 وچ اردشیر زاہدی دے بحرین دے دورے دے بعد دستخط ہوئے سن ۔ [۲۰] ایہ معاہدہ ایران تے بحرین دونے دے لئی خاص اہمیت دا حامل سی کیونجے ھدف شدہ علاقےآں وچ تیل دے شعبےآں دی نمایاں تعداد سی ، تے نشان زدہ لائن توں ملحقہ علاقےآں وچ تیل نکالنے دے لئی ایران تے بحرین دے درمیان تعاون بحرین تے تیل دے لئی اہم سی مبصرین
بحرین نے 13 اگست 1971 نوں باضابطہ طور اُتے ایران توں اپنی آزادی دا اعلان کيتا۔ [۲۱]
بحرین تے برطانیہ وچ دوستی دا معاہدہ
سودھوبحرین دے اعلان آزادی دے اگلے ہی دن ، بحرین تے برطانیہ نے 24 اگست نوں ہنگامی حالات وچ مشاورت دے مقصد توں دوستی دے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔
ایران وچ تن جزیراں دی واپسی
سودھوفیر ، ایران وچ ، انہاں نے اچانک تِناں جزیراں تنب کوچک ، تنب بزرگ ، تے ابو موسیٰ دے قبضے دے بارے وچ وڈے پیمانے اُتے پروپیگنڈا شروع کيتا ، جو سرکاری ریڈیو تے رسالے وچ وڈے پیمانے اُتے چھپا ہويا سی۔ اس توں بحرینی علیحدگی دے مخالفین دی آواز بلند ہوئی۔
یقینا. انہاں تِناں جزیراں اُتے دوبارہ قبضہ کرنا اِنّا آسان نئيں سی۔ ایرانی حکومت نے عراقی پروپیگنڈا دے خلاف اس اُتے سامراجی تے بالادستی دا الزام عائد کرنے دے خلاف مزاحمت دی تے شاہ نے جون 1970 دے اوائل وچ اعلان کيتا کہ ایران دا خلیج فارس وچ کوئی سامراجی منصوبہ نئيں اے تے اوہ اس دے استحکام دے لئی خطے دے ملکاں دے نال دفاعی معاہدے اُتے دستخط کرنے دے لئی تیار اے۔ دسمبر 1971 وچ انگریزاں دا انخلا ، لیکن مشرق وسطی وچ بہادر حکومتاں دا مقابلہ کرنے دے لئی اپنی فوجی قوت نوں مضبوط بنانے دا وی حق اے۔ ایران دے اس سخت موقف دی ترکی ، پاکستان تے مغربی ملکاں نے حمایت کيتی۔
27 جولائی ، 1971 وچ ہوویڈا نے اعلان کيتا کہ جے خلیج فارس وچ ایرانی جزیراں دا مسئلہ اُتے امن طریقے توں حل نئيں ہويا تاں اسيں انہاں نوں فوجی طاقت دے ذریعہ واپس لے جاواں گے۔ [۲]
31 ستمبر نوں ایران نے قطر نوں تسلیم کيتا۔ [۱۴]
30 دسمبر نوں ، ایرانی فوج نے اک مشق وچ خلیج فارس دے منہ اُتے ایرانی جزیراں اُتے اپنی خودمختاری نوں مستحکم کيتا جس دے نتیجے وچ ابو موسی نوں شارجہ سے کھو لیا گیا تے راس الخیمہ توں سزا دتی گئی۔ ایرانی فوج دے جزیراں اُتے اترنے دے بعد ، تونب بوزورگ دے رہائشیاں نے اپنی پسند دے جزیرے نوں چھڈ دتا ، جس وچ صرف ست ہندوستانی رہ گئے۔ شیخ شارجہ نے ابو موسی اُتے ایران دے نال اتفاق کيتا۔ [۲] 11 آذر نوں ایران نے متحدہ عرب امارات نوں وی تسلیم کرلیا۔ [۱۴]
بحرین دے علاوہ ، بگ تونب ، چھوٹے تونب تے ابو موسٰی دے تن جزیرے ، جسنوں شاہ نے بحرین دے خاتمے دے وقت بیک وقت قبضہ کيتا سی ، ایران دا حصہ سی تے کسی تاریخی واقعے ، یا کسی معاہدے وچ اسنوں دیکھیا یا لکھیا نئيں گیا اے۔ یا معاہدہ جو انہاں جزیراں نوں ظاہر کردا اے جداں جنگ یا جنگ دے بدلے ایران توں قانونی طور اُتے جدا ہوئے نيں۔ برساں توں ، انگریزاں نے اپنی تِناں جزیراں اُتے ، جو آبنائے ہرمز دا منہ اے ، جنوبی فارس دے شیخاں دے ناں اُتے ، منمانے تے بغیر ، ایران اُتے اڈے قائم کرنے اُتے حکومتاں دی عاجزی دا فائدہ اٹھایا اے۔ تنازعہ وڈے تے چھوٹے ٹنب وچ آباد نئيں اے تے بوہت سارے سانپاں دی وجہ توں ، جنوب وچ لوک اسنوں "مارستان" کہندے نيں ، لیکن اس دی وڈی تزویراندی اہمیت اے۔ [۱۵]
نقل قول
سودھوایسفنڈیار بوزورگمہر
سودھواسفندیار بزرگ مہر نے اپنی کتاب " کاروان عمر" وچ لکھیا اے:
«. . . پہلے دن توں ہی بحرین دے بارے وچ برطانوی نظریہ ایہ سی کہ بحرین آزاد ہوجائے ، لیکن ایران بحرین نوں چودھواں صوبہ کہندا اے ، تے اس نے سالاں توں ملکیت دا دعوی کيتا اے۔ انگریز ، جنھاں نے امریکیوں دے نال تعاون دی وجہ توں حالے خلیج فارس وچ اپنا اثر و رسوخ کم کيتا سی ، اوہ نئيں چاہندے سن کہ خلیج فارس وچ اک بہت وڈی سرحد والا ایران ، وی خلیج دے اس طرف اپنا اثر و رسوخ رکھے۔ اس علیحدگی نوں قانونی حیثیت دینے دے لئی ، برطانوی دفتر خارجہ دے اک اعلیٰ عہدیدار ، سر ولیم لوز ، متعدد بار خاموشی توں ایران آئے ، تے محمد رضا شاہ سمیت مختلف عہدیداراں نال ملاقات کيتی۔ خسرو افشار نوں ایرانی حکومت نے انہاں توں مذاکرات کرنے تے اس دے نال منصوبہ بندی کرنے دا کمیشن سونپ دتا سی ، تے بہت ہی آسان تے آسان معاملہ دونے ملکاں دی اعلیٰ صفاں نے حل کرلیا! اہم مشکل ایہ سی کہ کہانی نوں اس انداز دی شکل دتی جائے کہ جدوں ایہ معاملہ دُھپ ہوجاندا اے ، تاں ایرانی عوام اپنے ملک دے کسی حصے توں علیحدگی دیکھ کے حیران یا پریشان نہ ہون گے تے ایہ نئيں کدرے گے کہ "چودھواں صوبہ" کِداں آیا؟ ہوئے۔ کیہ تسيں ہار گئے؟ کیونجے ، جداں ہی ایہ گل سامنے آئی ، بحرین دے عہد توں علیحدگی دے سلسلے وچ پوری تریخ وچ کوئی معاہدہ یا معاہدہ نئيں ہويا جس اُتے انہاں نوں انحصار کرنا پيا ، تے انہاں نوں اسنوں اک تکلیف دہ قانونی چہرہ دینے دا راستہ تلاش کرنا پيا۔ ایتھے وی ، انگریز نيں ، جو ہمیشہ ساڈے حکمراناں دے مسئلے نوں حل کردے رہے نيں! انہاں نے دلچسپ مشورے دتے۔ تاکہ ایرانی حکومت بحرین وچ "ریفرنڈم" دے نتیجے نوں قبول تے قبول کرے ، تے جے اس ریفرنڈم وچ بحرینی عوام آزادی چاہندے نيں تاں ، ایران بحرین دی اپنی ملکیت ترک کردے گا ، تے اس چھُٹ نوں قومی اسمبلی وچ لے جائے گا ، تے اوتھے اک پارلیمنٹ دے ممبراں نوں دتی جانے والی تربیت توں حکومت نوں مواخذہ کرنا چاہیدا ، تے حکومت نوں اس دا کوئی سطحی جواب دینا چاہیدا ، فیر موجودہ ضمنی قوانین دے مطابق حکومت پارلیمنٹ توں اعتماد دا ووٹ منگے گی۔ اعتماد دا ووٹ جِت گیا تے بحرین بغیر کسی پریشانی دے ایران توں نکل گیا۔ »
بزرگ مہر نے اپنی کتاب وچ ، ڈینس رائٹ نے محمد رضا شاہ دے نال اس مسئلے نوں حل کرنے دے طریقہ دے بارے وچ لکھیا اے: . . . اوہ (ڈینس رائٹ) سان مورٹز وچ شاہ دے پاس گیا تے متعدد مختلف جملےآں وچ کچھ تبدیلی کرکے ، بحرین توں متعلق معاہدے نوں شاہ دے پاس لیایا تے اس دا آغاز کيتا " [۱۵]
رضا قاسمی
سودھوبحرین دے ایران توں علیحدگی دے وقت ، وزارت خارجہ دے نويں شعبہ دے ڈپٹی ڈائریکٹر رضا قاسمی ، - جو بحرین دے ایران توں علیحدگی دے بعد کویت وچ ایران دے سفیر منتخب ہوئے سن ، نے ماہنامہ نیما وچ لکھیا سی (شمارے 68 تے 69 ، فروری تے مارچ 1999):
"پہلے پہلوی دور وچ جدوں مرکزی حکومت برسر اقتدار آئی ، برطانوی حکومت دے نال طویل گفتگو دے بعد ایران دے جنوبی جزیراں وچوں کچھ ، جو سریری تے قشم جداں برطانوی اڈے سن ، انخلا دے دوران ایران دے حوالے کردتے گئے۔ لیکن برطانیہ نے جنوری 1968 تک بحرین نوں اپنا بحری اڈہ دے طور اُتے برقرار رکھیا سی ، برطانوی مزدور حکومت نے اعلان کيتا سی کہ اوہ 1971 دے آخر تک مشرقی سوئز تے خلیج فارس توں اپنی افواج واپس لے لے گی۔ برطانوی حکومت دے فیصلے دا خیرمقدم کردے ہوئے ، ایرانی حکومت نے بحرین تے تن جزیراں تونب تے ابو موسی دی بحالی دے لئی اقدامات کیتے۔ اُتے ، پہلوآں دا جائزہ لینے دے بعد ، ایہ پتہ چلا کہ انہاں ڈیڑھ سو سالاں دے دوران ، بحرینی عوام دی آبادی ، رسم و رواج تے ہور مظاہرےآں دی تشکیل وچ اک بنیادی تبدیلی واقع ہوئی اے ، تے اس دی واپسی دے لئی ، جنگ تے فوجی قبضے دا سہارا لیا جانا چاہیدا۔ ایہ قابل قبول نئيں سی تے جمود برقرار رکھنا چاہیدا۔ . . . واضح رہے کہ ایران دے نمائندے جتھے وی بحرین دے ناں دا ذکر کردے سن تے جتھے وی کسی وی مجلس وچ بحرین دا نمائندہ موجود ہُندا سی ، احتجاج دے طور اُتے اوہ منظر نوں چھڈ دیندے سن ، اس طرح سانوں اقوام متحدہ دے خاندان وچ وکھ تھلگ کيتا جاندا سی جس نے بحرین نوں آزاد حیثیت قبول کيتا۔ یونٹ. "ہم خاص طور اُتے عرب ملکاں دے نال شامل سن جو بحرین دے آزاد وجود دی حیثیت توں موجودگی دی حمایت کردے سن ۔"
دہلی وچ شاہ دے لفظاں دا حوالہ دیندے ہوئے انہاں نے لکھیا: "۔ . . شاہ مرحوم نے انٹرویو وچ یاد دلایا: "ایران اس مسئلے نوں حل کرنے دے لئی طاقت دا استعمال نئيں کرنا چاہندا اے۔ "اور جے بحرین دے عوام ایران وچ شامل ہونا نئيں چاہندے نيں تاں اسيں طاقت دا استعمال نئيں کرن گے۔" . . جدوں اساں طاقت دا سہارا لیا تاں ساڈے قومی وقار تے فخر نوں داغدار کردتا گیا ، تے بین الاقوامی برادری نے اس کم دے لئی ساڈی مذمت کيتی جو ضرورت توں زیادہ بجٹ تے قومی وسائل تے افرادی قوت دے ضیاع اُتے خرچ دی جارہی سی ، جو بالآخر نامعلوم سی۔ . . اس دے علاوہ ، بحرین اُتے خودمختاری دا ایران دے دیرینہ دعوے نے کم وسوسہ کيتا سی ، جس دی وجہ توں کچھ لوکاں نوں ایہ لگدا اے کہ روسیاں توں قفقاز دے 17 شہراں دا مطالبہ کرنا برا نئيں اے ، تے افغانستان تے ہور ملکاں دا وی دعویٰ کرنا اے کہ پوری تریخ وچ ایران توں الگ… » [۱۵]
فرجالله رسایی
سودھو"دی ایرانیاں واشنگٹن" دے جریدے وچ شاہی بحریہ دے کمانڈر تے سابق سینیٹر فرج اللہ رسائی کو تلاش کرن۔
«. . . اعلاحضرت شاه نے اک بار میرے توں کہیا: "آخر کار ، انگریزاں نے ایرانی حکومت نوں واپس کرنے اُتے اتفاق کیہ اوہ تن ایرانی جزیرے جنہاں اُتے اس توں پہلے خلیج فارس دے جنوبی ساحلاں دے شیخاں دا قبضہ سی۔"
وہ ایہ بیان کردے تے لکھدے نيں کہ شاہ نے مینوں جزیراں اُتے قبضہ کرنے دا حکم دتا اے ، تے خاص طور اُتے انہاں نوں متعدد بار ہدایت دی کہ اسنوں مکمل طور اُتے خفیہ رکھیا جائے ، تے ایہ کہ کوئی وی ، جوائنٹ چیفس آف اسٹاف تے ہور فوج دے سربراہ وی نئيں مہماناں ، میرے متعلق (محمد رضا) ہلکی سی خبر سننی چاہیئے۔ شاہ) وچ آپ نوں جزیراں دی فتح دی تریخ توں آگاہ کراں گا۔ [۱۵]
یقینا سوال ایہ اے کہ جے انگریز تِناں جزیراں نوں ایران واپس کرنے اُتے راضی ہو گیا سی تاں فوجی کارروائی تے رازداری دا کیہ فائدہ سی؟ [۱۵]
اردشیر زاہدی
سودھواس دی زندگی دے بارے وچ بنائی گئی اک دستاویزی فلم وچ ، اس وقت دے وزیر خارجہ اردشیر زاہدی نے بحرین دے علیحدگی اُتے تبصرہ کيتا سی: "لیکن بحرین دے بارے وچ ، آخر کار اسيں ایتھے پہنچ گئے تے ميں نے قبول کرلیا۔ وچ وی [ذمہ دار] سی۔ جے ميں نے دھوکہ دتا تاں ، ميں نے کيتا۔ ميں نے دستخط کیتے ، وچ بولا۔ » [۲۲]
اسی وقت ، اس وقت دے اک سفارت کار ، فریڈون زندڈارڈ نے شاہ تے زاہدی دے درمیان بحرین دے معاملے اُتے ہونے والے تنازعہ دے بارے وچ گل دی تے حتی کہ اس دی کچھ خفیہ کارروائیاں دا وی دعوی کيتا۔ [۲۳]
خسرو معتضد
سودھواک ایرانی مورخ ، خسرو معتضدنے برطانوی اقدام نوں "پیڈل" قرار دتا تے شاہ اُتے برطانوی دباؤ نوں بحرین نوں ایران توں وکھ کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا۔ "انہاں نے کہیا ،" اسيں اک رائے شماری کر رہے نيں۔
انہاں نے بحرین دے ایران توں علیحدگی نوں شاہ دے عظیم غداری وچوں اک قرار دتا۔اسنوں ایرانی پارلیمنٹ نے منظور نئيں کيتا سی تے ایہ حکومتی بیان کيتی صورت وچ سی جس نے آکے اعلان کيتا سی۔ [۲۴]
سید حسن امین
سودھوبحرین دے علحیدگی دے عمل دا جائزہ لینے والے اک مضمون وچ ، سید حسن امین نے ایہ نتیجہ اخذ کیا:
"بحرین دے ایران توں علیحدگی دے چالیس سال بعد ، سانوں خود توں پوچھنا ہوئے گا کہ بحرین دے بارے وچ ایہ فیصلہ خدمت یا خیانت سی؟ اسيں خود توں ، یعنی اپنی نسل تے اسيں توں پہلے دی نسل توں شروع کردے نيں۔ اس فیصلے دے خلاف ایرانی قوم دی عجیب خاموشی نوں کس طرح جائز قرار دتا جاسکدا اے ؟ ساڈی رائے وچ ، عام لوکاں نوں قصور وار ٹھہرانا نئيں ، عام لوکاں دی رہنمائی معاشرے دے سیاسی رہنماواں تے ثقافتی حکام نوں کرنا چاہیدا۔ خرمشہر دی آزادی 1982 وچ خرمشہر نوں صدام جداں دشمن توں بچانے دے لئی ملک دے فوجی تے سیاسی رہنماواں دے عزم دا نتیجہ سی۔ لیکن بحرین نوں اغوا کرنے دی برطانوی سازش دے دوران ایران دے سیاسی تے ثقافتی رہنماواں نے کوئی اقدام نئيں کيتا۔ اس بے حسی نوں ثابت کرنے دے ل it ، ایہ دیکھنا باقی اے کہ کیہ پہلوی حکومت نے بحرین نوں برطانوی نوآبادیاتی پالیسی اُتے سیاسی جماعتاں ، مقننہ ، پریس ، عدلیہ ، جنرل اسٹاف ، تے ملک دی علاقائی سالمیت نوں برقرار رکھنے توں متعلق ہور ادارےآں وچ برطانوی نوآبادیاتی پالیسی دے حوالے کرنے اُتے اتفاق کيتا سی؟ ، تے آخر کار ، اس دی عکاسی فارسی شاعری تے ادب وچ کیہ اے ؟ (واقعہ دے دن) کرو! پہلوی حکومت دے خاتمے دے بعد نئيں) ایرانی سیاستدان یا صحافی نے اس مسئلے اُتے کيتا مؤقف اختیار کيتا اے ؟ مشہور ایرانی شاعر - شملو ، اخون سیلز ، سہراب سیپری - تے مشہور تقریر کرنے والے - حسین علی رشید تے محمد تغیث فلفی تے بعد وچ علی شریعتی تے فخرالدین حجازی - یا مشہور ادیباں - جلال الاحمد اور… خاص طور اُتے اوہ لوک جو ماتم کردے نيں پیپلز گوریلا دا نقصان ۔انھاں نے کيتا ، انہاں نے آنسو بہائے ، انہاں نے لکھیا تے انہاں نے شاعری لکھی ، کیہ اوہ اس سلسلے وچ خاموش رہے؟
کیا صرف اک جاہل خاقان فتح علی شاہ قاجر ، جس نے اک غیر مساوی جنگ وچ شکست کھا جانے دے بعد ایران دے ستاراں شہراں نوں زبردستی روس دے حوالے کيتا ، ابدی لعنت دا مستحق اے ؟ کيتا محمد رضا شاہ تے انہاں دے وفد نے بحرین دے تجریدی منصوبے وچ (یعنی امیر عباس ہوویدہ دی کابینہ ، اردشیر زاہدی دی سربراہی وچ ایرانی وزارت خارجہ ، تمام سینیٹرز تے ممبران پارلیمنٹ تے ہور ریاستی تے فوجی ادارےآں دے نال مقننہ) اس تجریدی منظوری دے لئی کوئی راستہ نئيں اے ؟
سمجھیا جاندا اے کہ ، ایران دی سابقہ حکومت نے صحیح فیصلہ کیہ ہوئے گا تے ايسے تریخ اُتے ، "بحرین اُتے قبضہ کرنے دے فوجی سلامتی دے منصوبے" دی بجائے اک دوسرے مرحلے اُتے "سفارتی تے پردے دے پِچھے" گل گل کيتی۔ اس نے ثقافتی انفراسٹرکچر دا کم کيتا ہُندا تے اس دے بعد بحرین دے تمام لوکاں دی شراکت توں اک سنجیدہ ریفرنڈم ہورہیا اے ، کيتا سانوں اس توں زیادہ خوش قسمتی نئيں ہوئے گی کہ اسيں اپنے وطن دے اس حصے وچ ایرانی رہیاں یا گھٹ توں گھٹ دنیا دے خلاف حقیقی فتح حاصل کرن۔ ؟
. . . » [۲]
ہور ویکھو
سودھوخط
سودھو- ↑ "{{{title}}}". جدا شدن بحرین از ایران. https://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=104.
- ↑ ۲.۰۰ ۲.۰۱ ۲.۰۲ ۲.۰۳ ۲.۰۴ ۲.۰۵ ۲.۰۶ ۲.۰۷ ۲.۰۸ ۲.۰۹ ۲.۱۰ ۲.۱۱ ۲.۱۲ ۲.۱۳ ۲.۱۴ ۲.۱۵ ۲.۱۶ ۲.۱۷ ۲.۱۸ ۲.۱۹ ۲.۲۰ ۲.۲۱ ۲.۲۲ ۲.۲۳ ۲.۲۴ ۲.۲۵ ۲.۲۶ ۲.۲۷ ۲.۲۸ ۲.۲۹ ۲.۳۰ ۲.۳۱ ۲.۳۲ ۲.۳۳ امین، ar="بحرین چگونه از ایران جدا شدar="، ایرانبومja سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name ":1" defined multiple times with different content - ↑ "{{{title}}}". مذاکرات جلسه ۲۵۸ دوره چهارم مجلس شورای ملی ۲۵ حمل ۱۳۰۲. https://mashruteh.org/wiki/index.php?title=مذاکرات_مجلس_شورای_ملی_۲۵_فروردین_(حمل)_۱۳۰۲_نشست_۲۵۸.
- ↑ "{{{title}}}". مذاکرات جلسه ۸۴ دوره نهم مجلس شورای ملی سوم خرداد ۱۳۱۳. https://www.ical.ir/ical/fa/Content/4_artmajles1/جلسه-84-صورت-مشروح-مجلس-روز-پنجشنبه-3-خردادماه-1313-10-صفر-1353.
- ↑ "{{{title}}}". مذاکرات جلسه ۸۴ دوره نهم مجلس شورای ملی سوم خرداد ۱۳۱۳. https://www.ical.ir/ical/fa/Content/4_artmajles1/جلسه-84-صورت-مشروح-مجلس-روز-پنجشنبه-3-خردادماه-1313-10-صفر-1353.
- ↑ "{{{title}}}". مذاکرات جلسه ۵٧ دوره پانزدهم مجلس شورای ملی ۲۶ فروردین ۱۳۲٧. https://www.ical.ir/ical/fa/Content/4_artmajles1/جلسه-57-صورت-مشروح-مجلس-روز-پنجشنبه-بیست-و-ششم-فروردین-ماه-1327.
- ↑ ۷.۰ ۷.۱ ۷.۲ ۷.۳ ۷.۴ ۷.۵ ۷.۶ اجرایی، ar="وقتی محمدرضا پهلوی نخواست دن کیشوت باشدar="، مجلهٔ مهرja سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name ":3" defined multiple times with different content - ↑ "{{{title}}}". جدا شدن بحرین از ایران. https://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=104.
- ↑ "{{{title}}}". جدا شدن بحرین از ایران. https://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=104.
- ↑ امین، ar="بحرین چگونه از ایران جدا شدar="، ایرانبومja (در ابن منبع به دو کرسی خالی اشاره نشدهاست)
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے:2
لئی۔ - ↑ امین، ar="بحرین چگونه از ایران جدا شدar="، ایرانبومja (در ابن منبع تنها به اعتراض اردلان و جملهٔ «بحرین جزئی از پیکر ماست» اشاره شدهاست)
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ امین، ar="بحرین چگونه از ایران جدا شدar="، ایرانبومja (ماجرای نقشهٔ آزادسازی و واکاوی آن در این منبع آمدهاست) سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "سید حسن امین۴" defined multiple times with different content - ↑ ۱۴.۰ ۱۴.۱ ۱۴.۲ {{{1}}}، ar="بازتاب دکترین نیکسون بر منطقه خلیج فارس و سیاست خارجی شاهar="، موسسهٔ مطالعات تریخ معاصر ایرانja
- ↑ ۱۵.۰۰ ۱۵.۰۱ ۱۵.۰۲ ۱۵.۰۳ ۱۵.۰۴ ۱۵.۰۵ ۱۵.۰۶ ۱۵.۰۷ ۱۵.۰۸ ۱۵.۰۹ ۱۵.۱۰ ۱۵.۱۱ {{{1}}}، ar="جدا شدن بحرین از ایران و نقش انگلستانar="، ماهنامهٔ دورانja
- ↑ امین، ar="بحرین چگونه از ایران جدا شدar="، ایرانبومja (در این منبع به پزشکپور اشارهای نشدهاست)
- ↑ امینja (در یک بند از این منبع به اشتباه ۱۹۹ رای موافق آمدهاست که با منبعهای ہور و بندهای ہور خود همینجا تعارض دارد)
- ↑ "{{{title}}}". جدا شدن بحرین از ایران. https://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=104.
- ↑ امین، ar="بحرین چگونه از ایران جدا شدar="، ایرانبومja (در این منبع ہور به محدود کردن همهپرسی به قشری محدود اشارهٔ گسترده شدهاست)
- ↑ امینja (در اینجا تنها به امضای قرارداد فلات قاره در خرداد سال ۱۳۵۰ اشاره شدهاست)
- ↑ امین، ar="بحرین چگونه از ایران جدا شدar="، ایرانبومja (در اینجا به اشتباه ۲۳ مرداد مطرح شدهاست)
- ↑ «اعتراف اردشیر زاهدی به خیانت در ماجرای جدا شدن بحرین از ایران + تیزر». ایلنا. نامعلوم پیرامیٹر دا
|تریخ=
نظر انداز کردا (کمک) زمرہ:MTH - ↑ "{{{title}}}". فریدون زندفرد: اردشیر زاهدی در مورد بحرین با شاه اختلاف نظر داشت. http://tarikhirani.ir/fa/news/2272/فریدون-زندفرد-اردشیر-زاهدی-در-مورد-بحرین-با-شاه-اختلاف-نظر-داشت.
- ↑ "{{{title}}}". جزایر سهگانه خاک لاینفک ایران است/ اعترافنامه شیوخ عرب دربارهٔ ابوموسی. خبرگزاری فارس. http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13910125000050.
کاپی رائٹنگ تے ماخذ
سودھو- «جداشدن بحرین از ایران». موسسهٔ مطالعات و پژوهشهای سیاسی. دریافتشده در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۳.
- «جدا شدن بحرین از ایران و نقش انگلستان». ماهنامهٔ دوران. ش. ۲۱. ۱۳۸۶. دریافتشده در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۳. از پارامتر ناشناخته |جداکننده= صرفنظر شد (کمک)
- «بازتاب دکترین نیکسون بر منطقه خلیج فارس و سیاست خارجی شاه». موسسهٔ مطالعات تریخ معاصر ایران. دریافتشده در ۲٧ تیر ۱۳۹۳.
- پروفسور سید حسن امین (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۰). «بحرین چگونه از ایران جدا شد». ایرانبومبرگرفته از فصلنامهٔ فروزش، شماره سوم تابستان ۱۳۸۸، صص ۴۸–۵۸
- «بازخوانی تاریخی استقلال بحرین». پگاه حوزه. ش. ۲۲۹. قم. ۱۳۸۹. دریافتشده در تیر ۱۳۹۳. از پارامتر ناشناخته |جداکننده= صرفنظر شد (کمک); تریخ وارد شده در |تریخ دسترسی= را بررسی کنید (کمک)
- اجرایی، حسن (۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳). «وقتی محمدرضا پهلوی نخواست دن کیشوت باشد». مجلهٔ مهر. خبرگزاری مهر. از پارامتر ناشناخته |جداکننده= صرفنظر شد (کمک)
- اعظم حمیدپور. «استعمار پیر و جدایی بحرین از ایران». مرکز اسناد انقلاب اسلامی. بایگانیشده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافتشده در ۱۰ اوت ۲۰۱۴. بیش از یک پارامتر |تریخ دسترسی= و |accessdate= دادهشده است (کمک)
- احمد فریدونی (۲۱ مرداد ۱۳۸۸). «جدا شدن بحرین از ایران». مرکز اسناد انقلاب اسلامی. بایگانیشده از اصلی در ٧ نوامبر ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۰ اوت ۲۰۱۴.
باہرلے جوڑ
سودھو- «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲جلسه: ۱۸۲» ۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی دا لائبریری ، میوزیم تے دستاویزی مرکز ۔ وچ موصول ہويا «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲جلسه: ۱۸۲» «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲جلسه: ۱۸۲»
- «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۴» ۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی دا لائبریری ، میوزیم تے دستاویزی مرکز ۔ وچ موصول ہويا «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۴» «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۴»
- «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۹» ۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی دا لائبریری ، میوزیم تے دستاویزی مرکز ۔ وچ موصول ہويا «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۹» «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۹»
- «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشکپور چه گفت؟» . خبرآنلاین۔ «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشکپور چه گفت؟» «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشکپور چه گفت؟»کو اصلی توں آرکائو کيتا گیا ۔ وچ موصول ہويا «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشکپور چه گفت؟» «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشکپور چه گفت؟»
- «گالری - اسناد تاریخی - قطعنامهٔ بحرین» ۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی ۔ وچ موصول ہويا «گالری - اسناد تاریخی - قطعنامهٔ بحرین» «گالری - اسناد تاریخی - قطعنامهٔ بحرین»
- موشن گرافکس | خلیج فارس پرل نیلامی
ہور پڑھو
سودھو- اعظم حیدرپور (۲٧ اردیبهشت ۱۳۹۰). «انگلستان و مسئله حاکمیت ایران بر جزایر سهگانه». مرکز اسناد انقلاب اسلامی. بایگانیشده از اصلی در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۰ اوت ۲۰۱۴.
سائیٹ غلطی: <ref>
ٹیگ اک ٹولی جیدا ناں "نامنامه" اے ہیگے نیں، پر کوئی <references group="نامنامه"/>
ٹیگ نا لبھیا۔