اٹک دی وجہ تسميہ
اٹک کاناں پنجاب تے خیبر پختونخوا دے سنگم اُتے اکبری دور وچ تعمیر کیتے گئے قلعہ اٹک بنارس دی وجہ توں پيا، جس دا ثبوت ایہ اے کہ قلعہ’’اٹک بنارس‘‘ دی تعمیر توں پہلے اس علاقہ نوں ’’اٹک‘‘ دے ناں توں پکارے جانے دی کوئی شہادت نئيں ملدی۔
قلعہ ’’اٹک بنارس‘‘ جی ٹی روڈ اُتے دریائے سندھ دے کنارے موجودہ اٹک خورد دے مقام اُتے واقع اے۔ اس قلعے نوں 1581ء وچ مغل بادشاہ اکبر اعظم نے اپنے سوتیلے بھائی مرزا حکیم(گورنر کابل) نوں شکست دینے دے بعدواپس ہندوستان آندے ہوئے بنوایا سی۔
مختلف روایات
سودھو’’اٹک‘‘ ناں دے بارے وچ بہت ساریاں روایات بیان کيتی جاندیاں نيں، جنہاں وچوں چند درج ذیل نيں :
اٹک لفظ ’’خٹک‘‘ دی بگڑی ہوئی صورت اے ؟
سودھواک روایت دے مطابق ایہ ناں لفظ ’’خٹک‘‘ دی بگڑی ہوئی صورت اے، کیونجے انہاں دناں دریائے سندھ دے کنارے اس ناں دا قبیلہ آباد سی۔
ایہ ناں ’’ٹکا‘‘ نامی قبیلہ توں وابستہ اے
جنرل کننگھم دے خیال وچ ایہ ناں ’’ٹکا‘‘ نامی قبیلہ توں وابستہ اے، جو زمانہ قدیم وچ درہ مارگلہ تے دریائے سندھ دے درمیانی علاقےآں وچ آباد سی۔
دریائے سندھ دا اس مقام اُتے رک رک کر چلنا
سودھویہ وی کہیا جاندا اے کہ اس مقام اُتے دریائے سندھ (جسنوں لاطینی تے انگریزی وچ انڈسINDUS) کہیا جاندا اے ) رُک رُک کر چلدا اے اس لئی اس دا ناں ’’ اٹک ‘‘ پے گیا۔
محمد قاسم فرشتہ دا خیال
سودھومحمد قاسم فرشتہ لکھدا اے کہ
’’اٹک دی ناں وجہ ایہ اے کہ ہندوواں دے عقیدے دے مطابق نیلاب (دریائے سندھ) نوں پار کرنا منع اے۔ لفظ ’’اٹک‘‘ دے ایہی معنی نيں۔ کہیا جاندا اے کہ نیلاب دے پار جانے اُتے اس لئی پابندی سی کہ اٹک دے مغرب وچ مسلمان آباد سن، جنہاں نوں اوہ ملیچھ(نجس) سمجھدے سن، لیکن میرے خیال وچ کٹڑ برہمن اس علاقہ نوں زمانہ قدیم ہی توں ناپاک تصور کردے سن، کیونجے ایہ علاقہ 530ق م وچ ایرانیاں دے زیر نگيں سی۔ اس دے بعد سکندر اعظم اپنی یونانی فوج دے نال اس خطہ اُتے حملہ آور ہويا۔ باختری یونانی وی ایتھے حکمران رہے۔ اس دے بعد ساکا قبیلے حملہ آور ہوئے ایہ لوک ویدک آریاواں دے برعکس لہسن تے پیاز استعمال کردے سن ۔ بھیڑ، بکری،سور، گائے، اونٹھ تے گدھے دا گوشت کھاندے سن ۔ برہمناں دی قیادت زندگی دے کِسے شعبہ وچ تسلیم نئيں کردے سن ۔ ساکا عورتاں بیک وقت کئی کئی مرداں نال شادی کردیاں سن۔ مرد تے عورت یکجا ناؤ نوش دی محفلاں وچ شریک ہُندے تے جنسی صحبتاں توں لطف اندوز ہُندے۔ انہاں وچ ذات پات دی وی قید نہ سی۔ غالباً انہاں وجوہات دی بنا اُتے برہمناں نے سندھ پار جانے اُتے پابندی لگیا دتی سی، حالانکہ بعد وچ انہاں وچوں بہت ساریاں خرابیاں نوں ہندوستان دے باسیاں نے اپنا لیا سی، چنانچہ تنتارک مذہب دی بنیاد ہی گوشت خوری، شراب نوشی تے مخلوط جنسی محفلاں اُتے مبنی اے۔ بہرحال ہندوواں دی مذہبی کتاباں وچ تحریر اے کہ جے کوئی شخص مجبوراً اٹک پار جائے تاں واپسی اُتے اپنا زنّار(جینو) تبدیل کر لے تے اوہ تمام عمل دہرائے جو ازسرنو ہندو مت وچ شامل ہونے دے لئی ضروری نيں۔ اس حکم یا عقیدے دی تصدیق انیہويں صدی دے دو یورپین سیاح ہیوگل(Hu gel) تے برنس(Burnes) وی کردے نيں لیکن انہاں پابندیاں دے باوجودہندو کابل و سمرقند و بخارا وچ موجود سن ۔ ‘‘
احمد غزالی دی روایت
سودھواحمد غزالی نے ناں وجہ دی کہانی بیان کردے ہوئے تحریر کيتا اے کہ
عہد شیر شاہ سوری وچ کلکتہ توں پشاور تک طویل شاہراہ تعمیرہو رہی سی تے اٹک دے مقام اُتے پل دی تعمیر زیرغور سی۔ دریائے سندھ دی طوفانی موجاں ہر انسانی کوشش نوں ناکام بنا رہیاں سن۔ کِسے مجذوب نے شیرشاہ سوری نوں خبر دتی کہ اک ولی کامل (درجہ جس دا سلطانی اے ) خدا دے فضل و کرم توں تواڈی مشکل حل کر سکدا اے۔ اس دی پہچان دے متعلق چند نشانیاں بتائاں۔ مجذوب دا اشارہ حضرت سلطان مہدیؒ دی طرف سی۔ جدوں شیرشاہ دے کارندے مجذوب دے دسے ہوئے پتہ پر’’جھونگہ سلوئی‘‘ پہنچے تاں حضرت سلطان مہدی تے انہاں دے آس پاس اوہ تمام نشانیاں موجود پائاں جنہاں دے متعلق انہاں نوں دسیا گیا سی۔ حضرت سلطان مہدی تشریف لے گئے تے جتھے پل بنانا مقصود سی اس جگہ کھڑے ہوکے دریائے سندھ دی سرعت توں بہندی ہوئی موجاں نوں بفضل تعالیٰ حکماً کہیا ’’اٹک‘‘ یعنی رک جاؤ تے اوہ رک گئياں۔ شیرشاہ سوری نے پل تعمیر کر ليا، مگر حضرت سلطان مہدیؒ دی اس کرامت دی یاد وچ اس جگہ دا مستقل ناں ’’اٹک‘‘ پے گیا۔ ‘‘
شاہراہ سوری دے متعلق غلط فہمی
سودھو’’شاہراہ سوری دے متعلق عام طور اُتے ایہ غلط فہمی پائی جاندی اے کہ ایہ کابل توں کلکتہ تک تعمیر کيتی گئی سی، حالانکہ شیرشاہ سوری دی مملکت دی حد دریائے سندھ دے پار نہ سی۔ شیر شاہ سوری دی شاہراہ دا آغاز ’’نیلاب‘‘ توں ہُندا سی۔ اس زمانہ وچ اٹک دا گھاٹ حالے تعمیر ہی نئيں ہويا سی۔ اس لئی ایتھے اُتے پل دی تعمیر دا سوال ہی نئيں پیدا ہُندا۔ اس لئی ’’اٹک‘‘ دی ناں وجہ دے سلسلہ وچ بیان کردہ اس واقعہ دا حقیقت توں کوئی تعلق نئيں ایہ محض اک افسانہ اے۔ ‘‘[۱]
مہلب بن صفرہ العتکی دے قلعہ العتک دی روایت
سودھواس سلسلہ وچ اک ہور روایت وی وڈے شدومد دے نال بیان کيتی جاندی اے کہ مشہور صحابی حضرت مہلب بن ابی صفرہ العتکی الازدیؓ نے 50 ہجری نے وادی چھچھ نوں فتح کرنے دے بعد اپنے ناں توں اک قلعہ تعمیر کروایا سی، جو مرورزمانہ توں بدلدے بدلدے پہلے ’’اتک‘‘ تے بعد وچ ’’ اٹک بن گیا۔[۲]
’’معاویہ ابن ابوسفیان دے دور (44ہجری،666 عیسوی) وچ زیاد ابن ابیہ نوں بصرہ سیستان تے خراسان دا والی مقرر کيتا گیا۔ ايسے سال عبد الرحمن ابن شمر نے ابن زیاد دے حکم توں کابل نوں فتح کر کے اوتھے دے لوکاں نوں مطیع کيتا۔ فتح کابل توں کچھ عرصہ بعد مہلّب ابن صفرہ جو عرب دے امرائے کبار وچوں سی ’’مرو‘‘ دے راستے توں کابل آیا تے ہندوستان وچ داخل ہوئے کرکفار توں جہاد کيتا۔ ایلیٹ تے ڈاؤسن نے اس واقعہ نوں پوری تفصیل توں بیان کيتا اے کہ 44ھجری وچ مہلب بن صفرہ جس دی فوج وچ ازد قبیلے دے افراد زیادہ سن، ہندوستان دی سرحد اُتے بناہ تے الاہواز تک پیش قدمی کيتی۔ ازد قبیلے خراسان وچ بہت طاقتور سن، چنانچہ بعد وچ ایہی بنو امیہ دے زوال دا سبب بنے ‘‘[۳]
فرشتہ مہلب بن صفرہ دی ملتان تک پیش قدمی دا ذکر کردے ہوئے لکھیا اے :
وہ پہلا مسلمان سردار اے جس نے اسلام دا پرچم ہندوستان دے میداناں وچ لہرایا، ملک نوں پامال کيتا تے بوہت سارے قیدیاں نوں مسلمان کر کے افواج دے صدر مقام خراسان تک لے آیا۔[۴]
مہلب بن صفرہ عبد الرحمن بن شمر دی اس فوج توں جدا ہوئے گیا، جس نے کابل تے مرو نوں فتح کيتا سی تے بارہ ہزار افراد نوں مشرف بہ اسلام کيتا سی، بعد وچ مہلب الاہواز دے گورنر دی حیثیت توں نمایا ں ہويا۔[۵]
’’مہلب بن ابی صفرہ نے معاویہ دے دور یعنی 44 ہجری وچ ہندوستان دی سرحد اُتے جنگ کيتی تے بنا تے الاہواز تک پہنچ گیا۔ ایہ دونے تھاںواں ملتان تے کابل دے درمیان واقع نيں۔ ایتھے اس دا آمنا سامنا دشمن دی فوجاں توں ہويا، ایہ اوہی بنا اے جس دے متعلق ازدی کہندا اے کہ تسيں نے دیکھیا نئيں کہ الازد دے قبیلہ نے اپنے آپ نوں المہلب دی بہترین فوجاں ثابت کيتا، اس رات جدوں کہ بنا وچ انہاں اُتے شدید حملہ ہويا۔ ‘‘[۶]
کرنل عبد الرشید دے بیان دے مطابق ’’بنا‘‘ توں بناں تے ’’الاہواز‘‘ توں لاہور خودر ضلع صوابی مراد اے، جے اس بیان نوں درست مان لیا جائے تاں چونکہ مہلب بن ابی صفرہ الاہواز (موجودہ لاہور خورد ضلع صوابی) دا گورنر رہیا اے اس لئی ایہ گل بعید از قیاس وی نئيں کہ ایتھے مہلب بن ابی صفرہ نے ’’العتک‘‘ نامی کوئی قلعہ تعمیر کيتا ہوئے۔
میر سید بخاری اپنی کتاب’’ لاہور تریخ دے آئینے وچ ‘‘ تحریر کردے نيں :
’’اس وچ کوئی شک نئيں کہ اس توں پیشتر کہ اکبر نے اٹک دے مقام اُتے اپنا موجودہ قلعہ تعمیر کيتا ہوئے ایتھے پہلے ہی اک قلعہ موجود سی۔ ایہ قلعہ مہلب بن ابی صفرہ بن العتکی نے سندھ جاندے ہوئے بنوایاسی۔ ،،[۷]
حقیقت حال
سودھویہ تاں سن اوہ تمام روایات جو’’اٹک‘‘ ناں دی ناں وجہ دے بارے وچ بیان کيتی جاندیاں نيں، لیکن حقیقت ایہ اے کہ ’’ اٹک‘‘ دا ناں کتاباں تریخ وچ اس قلعے دی تعمیر دے بعد ہی معروف ہويا، جسنوں 1581ء وچ مغل بادشاہ اکبر اعظم نے اپنے سوتیلے بھائی مرزا حکیم (گورنر کابل) نوں شکست دینے دے بعد واپس ہندوستان آندے ہوئے بنوایا سی۔ اس توں پہلے اس علاقہ نوں اٹک دے ناں توں پکارے جانے دی کوئی واضح شہادت تریخ دیاں کتاباں وچ نئيں ملدی۔
’’کابل توں واپس ہُندے وقت جدوں دریائے نیلاب اُتے لشکر پہنچیا تاں اکبر نے اوتھے اک قلعہ دی بنیاد رکھی تے اس دا ناں ’’اٹک‘‘ رکھیا۔ ایہ قلعہ991ھ وچ بن دے تیار ہويا۔ اس وقت اکبر بادشاہ دا قیام لاہور وچ سی۔ اوتھے توں بادشاہ نے اٹک دا قلعدار راجہ بھگوان داس نوں بنا کے بھیجیا۔ ‘‘[۸]
’’چونکہ ایہ قلعہ مغربی حملےآں دے واسطے اک اٹکاؤ بنایا گیا سی اس واسطے اس دا ناں اٹک رکھیا گیا۔ ‘‘[۹]
مغل بادشاہ اکبر اعظم دے سوتیلے بھائی مرزا حکیم (جو کابل دا گورنر تھا) نے جدوں علم بغاوت بلند کيتا تاں اس فتنہ نوں فرو کرنے دے لئی خود اکبر اعظم نوں کابل جانا پيا۔ لاہور توں کابل جاندے ہوئے جدوں اکبر اعظم اٹک پہنچیا تاں دریا وچ شدید طغیانی دے باعث ایتھے کشتیاں دا پل تعمیر کرنا ناممکن سی۔ موسم وی انتہائی گرم سی تے جون جولائی دے مہینے وچ پوری گھاٹی بھٹی دی طرح تپ رہی سی۔ مجبوراً اکبر اعظم نوں شدید گرمی دے اس موسم وچ ایتھے پنجاہ دن قیام کرنا پيا۔ ایتھے اکبر اعظم نوں احساس ہويا کہ لاہور و کابل دے در میان ایہ دامن کوہ کس قدر اہمیت دا حامل مقام اے تے جے کِسے وجہ توں بادشاہ نوں اس مقام اُتے رکنا پئے تاں ایتھے قیام و طعام دا خاطر خواہ بندوبست موجود ہوئے۔ ہور چہار اطراف وچ دشمن قبیلے دی سکونت دی وجہ توں دفاعی اعتبار توں وی اس مقام دی اک خاص اہمیت اے۔ ایہی وجہ سی کہ جدوں اکبر اعظم اپنے سوتیلے بھائی حکیم مرزا نوں شکست دینے دے بعد کابل توں واپس آ رہیا سی تاں اس نے ایتھے قلعہ بنانے دا حکم دتا جوخواجہ شمس الدین خوافی دی نگرانی وچ دوسال (1581ء-1583ء) دے عرصہ وچ تعمیر ہويا۔ اکبر اعظم نے اس قلعہ دا سنگ بنیاد خود اپنے ہتھوں توں رکھیا تے اس دا ناں اپنی سلطنت دے مشرقی کنارے اُتے واقع قلعہ’’کٹک بنارس‘‘ دے ناں اُتے رکھیا۔ ’’کٹک بنارس‘‘ بھارتی صوبہ اڑیسہ دا دار الحکومت اے۔ اکبر نامہ وچ اس گل دا ذکر کچھ ایويں اے :
’’مکنون ضمیر جہان آراء آن بود کہ چاں مرکب ہمایوں بہ آن حدود رسد حصاری عالی عمارت یابد و دراں ولا آن جائیکہ دور بنیان گزیدہ بودند بچشم حقیقت پژدہ پسندیدہ آمد۔ پانزدہم خوردار بود از گشتن دوپہر و دوگھڑی بدست مقدس بنیاد نہادہ۔ بدان ناں اختصاص دادند چنانچہ در اقصائی مشرقی ملکاں قلعہ ایست کہ ناں آن ’’کٹک بنارس‘‘۔[۱۰]
اکبر نامے دے اس بیان دے بعد ثابت ہوئے جاندا اے کہ مندرجہ بالا بیان شدہ روایات محض مختلف لوکاں دے تراشے ہوئے افسانے نيں، جنہاں دا حقیقت توں کوئی حقیقت نئيں، کیونجے اکبر نامہ دور اکبری دے بارے وچ اک مستند دستاویز دا درجہ رکھدا اے تے اس دا مصنف علامہ ابوالفضل، اکبر اعظم دے نورتناں وچ شامل اے۔
بعض محققاں دے نزدیک ’’اٹک‘‘ دراوڑی بولی دا لفظ اے تے انگریزی، اردو تے کئی ہور زباناں وچ ايسے طرح لکھیا تے پڑھیا جاندا اے۔ ایويں تاں اس ناں دی کئی تے توجیہات وی پیش دی جا سکدیاں نيں، تاریخی قدامت دے اعتبار توں اسنوں عربی دے لفظ ’’عتیق‘‘ یعنی قدیم توں ماخوذ وی قرار دتا جا سکدا اے تے اس علاقے دا ہر دور وچ بیرونی حملہ آوراں دی گزرگاہ تے زد وچ ہونے دی بنا اُتے اسنوں انگریزی زبان دے لفظ ’’اٹیک‘‘(Attack) یعنی حملہ دی تبدیل شدہ صورت وی کہیا جا سکدا اے۔
اٹک ترکی بولی دا لفظ اے
سودھو’’اٹک‘‘ ترکی زبان دے لفظ ’’اتک‘‘ (ETEK) دی صورت مبدل اے۔ ترکی بولی وچ اس لفظ ’’اتک‘‘ دے معنی ’’دامن کوہ‘‘ دے نيں۔ اتک روسی ترکمانستان دے اک ضلع دا ناں وی اے، جو خراسان دے سرحدی کوہستان(کوپت داغ) دی شمالی اترائی پرجورز(GAURS) تے دشک(DUSHAK) دے درمیان آباد اے۔ ایرانی اسنوں الف مفتوحہ دے نال ’’اَتک‘‘ پڑھدے نيں۔[۱۱]
اس خیال نوں اس گل توں وی تقویت ملدی اے کہ مغلاں دی اصل بولی ترکی سی تے جس مقام اُتے قلعہ تعمیر کرایا گیا اوہ وی دامن کوہ اے۔ ايسے لئی اکبر اعظم نے اسنوں ’’ اٹک بنارس‘‘ دا ناں دتا۔ ترکی بولی دے اس لفظ ’’اتک‘‘ مقامی قوم’’ خٹک‘‘ تے اکبر دی سلطنت دے مشرقی کنارے اُتے واقع قلعہ’’ کٹک‘‘ تِناں دا اسيں وزن و اسيں قافیہ ہونا اکبر دی ہور پسندیدگی دا باعث بنا ہوئے گا تے اس دے نال بنارس دا لاحقہ لگیا کر ’’اتک بنارس‘‘ ناں رکھ دتا گیا ہوئے گا۔ ایہ گل وثوق توں کہی جا سکدی اے کہ اکبر نے ایہ ناں صرف ’’ کٹک بنارس ‘‘ دا اسيں وزن ہونے دی وجہ توں نئيں رکھیا بلکہ اس لفظ دے معنی وی اس دے پیش نظر سن ۔
حواشی و توضیحات
سودھو- ↑ [اقتباست از( اٹک خورد اورقلعہ اٹک سیاحاں دی نظر وچ )آغا عبد الغفور، ماہنامہ اٹک نامہ اٹک، جلد3[L: 58]شمارہ10[L: 58])]
- ↑ [دامن اباسین، مولفہ سکندر خان،1993ء صفحہ:134]
- ↑ ٹیکسلا دا تہذیبی سفر نامہ مولفہ : آغا عبد الغفور، صفحہ: 110
- ↑ محمد قاسم فرشتہ: تریخ فرشتہ جلد اول ( ترجمہ: عبد الحئی خواجہ )
- ↑ LT. COL. ABDUL RASHID, HISTORICAL DISSERTATIONS Page-43 [L: 38]46
- ↑ بلاذری :فتوح البلدان باب فتوح السندھ
- ↑ میر سید بخاری، لاہور تریخ دے آئینے وچ ، صفحہ: 47
- ↑ (منتخب اللباب از نظام الملک خافی خان، مترجم: محمود احمد فاروقی، نفیس اکیڈیمی کراچی، جلد اول صفحہ210)
- ↑ (تریخ مخزن پنجاب از مفتی غلام سرور قریشی لاہوری مترجمہ ڈاکٹرعبدالرحمن، 1996ء، دوست ایسوسی ایٹس، لاہور، صفحہ322)
- ↑ (اکبر نامہ جلد :3 صفحہ:355)
- ↑ دائرہ معارف اسلامیہ