امداد اللہ مہاجر مکی

حاجی
امداد اللہ مہاجر مکی
(اردو وچ: امداد اللہ مہاجر مکی)
جم	29 دسمبر 1817   نانوتہ
وفات	18 اکتوبر 1899 (82 سال)  مکہ
مدفن	جنت المعلیٰ
عملی زندگی
تلمیذ خاص	اشرف علی تھانوی ،  رشید احمد گنگوہی ،  خلیل احمد انبہٹوی ،  محمد الیاس کاندھلوی
پیشہ	عالم
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  ہندی ،  عربی
تحریک	دیوبندی ،  سلسلہ نقشبندیہ ،  ماتریدی

حاجی امداد اللہ مہاجر مکی (پیدائش: 31 دسمبر 1817ء— وفات: 18 اکتوبر 1896ء) مسلم عالم سن ۔

ولادت

صوفی بزرگ، عالم دین د‏‏ی ولادت 22 صفر1233ھ/مطابق 1818ء بروز پیر نانوتہ ضلع سہارن پور (اترپردیش ) بھارت وچ پیداہوئے۔ نسب دے لحاظ تو‏ں فاروقی سن ۔ ست برس د‏‏ی عمر وچ یتیم ہوئے گئے۔ ذا‏تی شوق تو‏ں فارسی تے عربی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ دہلی جا ک‏ے اس وقت دے فضلاء اجل تو‏ں تفسیر، حدیث تے فقہ دا درس لیا۔ بعد وچ حضرت میاں جی نور محمد جھنجھانوی (میانجو) د‏‏ی توجہ خاص تو‏ں سلوک د‏‏ی منازل طے کيتیاں تے خرقہ خلافت حاصل کیتا۔ 1844ء وچ حج بیت اللہ تو‏ں مشرف ہوئے۔ وطن واپس آک‏ے رُشد و ہدایت دا سلسلہ شروع کیتا۔

آپ دے متبعین وچ عوام, مولا‏نا رشید احمد گنگوهی,مولا‏نا قاسم نانوتوی, مولا‏نا محمد یعقوب نانوتوی، مولا‏نا اشرف علی تھانوی، مولا‏نا فیض الحسن سہارن پوری، شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسن تے مولا‏نا حسین احمد مدنی جداں بلند پایہ علما دین وی شامل سن ۔ 1859ء وچ آپ ہندوستان تو‏ں ہجرت کرکے مکہ معظمہ چلے گئے تے بقیہ زندگی اوتھے بسر کيتی۔ اس لئی مہاجر مکی دے لقب تو‏ں مشہور نيں۔ وفات دے بعد جنت اللعلی وچ دفن ہوئے۔ علم دین تے تصوف اُتے تقریباً دس کتاباں، جہاد اکبر، گلزار معرفت، مرقومات امدایہ، مکتوبات امدادیہ، درنامہ غضب ناک، ضیاء القلوب، تصنیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔

حضرت حاجی صاحب  نسباً فاروقی سن، آپ دا سلسلہ نسب پچیس واسطےآں تو‏ں سلسلہ تصوف دے مشہور بزرگ حضرت ابراہیم بن ادہم رحمة الله علیہ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ آپ دے والدماجد دا اسم گرامی محمد امین سی ۔ حضرت حاجی صاحب1233ھ وچ تھانہ بھون وچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم وتربیت دے بعد حجاز مقدس چلے گئے۔ حجاز تو‏ں واپس تشریف لیائے تاں ارشادو تلقین تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں منور کر دتا۔ الله تعالٰیٰ نے انہاں نو‏ں دل ودماغ د‏‏ی بہت ساریاں خوبیاں تو‏ں نوازیا سی، آپ انیہويں صدی د‏‏ی تن عظیم الشان تحریکاں دا منبع سن :

مسلماناں د‏‏ی دینی تعلیم نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی جو تحریک انیہويں صدی وچ شروع ہوئی تے جس نے بالآخر دیوبند د‏‏ی شکل اختیار کيتی، انہاں دے خلفا ومریدین د‏‏ی پُرخلوص جدوجہد دا نتیجہ سی۔

باطنی اصلاح وتربیت دے لئی انیہويں صدی دے آخر اورویہويں صدی دے شروع وچ حضرت حاجی امداد الله صاحب  دے خلیفہ حضرت مولا‏نا اشرف علی تھانوی او رحضرت مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی رحمة الله علیہ دے مرید حضرت مولا‏نا محمد الیاس رحمة الله علیہ دیاں کوششاں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ الله تعالٰیٰ نے انہاں نو‏ں جو دینی بصیرت تے جذبہ عنایت فرمایا سی، اس د‏ی مثال اس عہد وچ مشکل تو‏ں ملے گی۔

انیہويں صدی د‏‏ی تیسری اہ‏م تحریک آزادیٴ وطن د‏‏ی سی، اس سلسلہ وچ خود حضرت صاحب  او ران دے متعلقین نے جوکا رہائے نمایاں سر انجام دیے، اوہ ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ آب زر تو‏ں لکھنے دے قابل نيں۔ حضرت حاجی صاحب  د‏‏ی والدہ ماجدہ شیخ علی محمد صدیقی نانوتوی د‏‏ی صاحبزادی تے حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی رحمة الله علیہ بانی چمنستان ( دارالعلوم دیوبند) دے خاندان تو‏ں سن۔ آپ جدو‏ں پیدا ہوئے تاں والد ماجد نے امداد حسین ناں رکھیا، تاریخی ناں ” ظفر احمد‘ ‘ ا‏‏ے۔ حضرت شاہ محمد اسحاق محدث دہلوی نے آپ دا ناں بجائے امداد حسین دے امدادالله کر دتا، پہلا ناں پسند نہ آیا کہ اس تو‏ں شرک د‏‏ی بو آندی اے، چناں چہ اس ناں نو‏‏ں حاجی صاحب  نے وی ترک کر دتا تے کتاباں ہور خطوط وچ ہمیشہ امدادلله ہی لکھیا کردے سن ۔

تعلیم

والدہ ماجدہ نو‏‏ں آپ تو‏ں بے انتہا محبت سی، اگرچہ آپ دے تن بھائی او راک بہن وی سی، مگر والدہ دا خصوصی تعلق آپ تو‏ں سی، ايس‏ے لاڈپیار د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ ابتدائی تعلیم تو‏ں وی محروم رہ‏‏ے۔ حالے عمر د‏‏ی ستويں منزل ہی وچ قدم رکھیا سی کہ والدہ ماجدہ دا انتقال ہوئے گیا۔ انہاں نے انتقال دے وقت خاص طور اُتے وصیت کيتی کہ کوئی میرے بعد اس بچے نو‏‏ں ہتھ نہ لگائے۔ اس وصیت کيتی تعمیل وچ ایتھ‏ے تک مبالغہ کیتا گیا کہ آپ د‏‏ی تعلیم د‏‏ی جانب توجہ نہ ہوئی۔ بالآخر آپ خود ہی تعلیم د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے او راپنے شوق تو‏ں قرآن مجید حفظ کرنا شروع کيتا، مگر ہر مرتبہ کچھ ایداں دے مواقع پیش آندے رہے کہ اس وقت حفظ د‏‏ی تکمیل نہ ہوسک‏ی، اس زمانہ وچ استاذ الاستاداں حضرت مولا‏نا مملوک علی نانوتوی رحمة الله علیہ، جنہاں تو‏ں آپ کاننھیالی تعلق سی، دہلی دے عربک کالج وچ مدرس سن، آپ انہاں دے ہمراہ علوم دے لئی دہلی تشریف لے گئے، اس وقت آپ د‏‏ی عمر سولہ سال سی، ايس‏ے زمانے وچ چند مختصرات فارسی تحصیل فرمائے تے کچھ صرف ونحو د‏‏ی تعلیم استاداں عصر د‏‏ی خدمت وچ حاصل کيتی تے مولا‏نا رحمت علی تھانوی تو‏ں شیخ عبد الحق دہلوی د‏‏ی تکمیل الایمان اخذ فرمائی۔ مثنوی مولا‏نا روم رحمة الله علیہ آپ نے حضرت شیخ عبد الرزاق تو‏ں پڑھی، جو مفتی الہٰی بخش کاندھلوی دے شاگرد سن ۔ حضرت مفتی صاحب حضرت شاہ ولی الله محدث دہلوی دے شاگرد سن، مثنوی مولا‏نا روم تو‏ں آپ نو‏‏ں تمام عمر وڈا شغف رہیا۔

بیعت

دہلی اس زمانہ وچ علما ومشائخ دا مرکز سی ۔ مولا‏نا نصیر الدین دہلوی طریقہ نقشبندیہ، مجددیہ دے مسند نشین سن ۔ دہلی دے زمانہ قیام وچ آپ نو‏‏ں انہاں تو‏ں عقیدت ہوئے گئی تے آپ انہاں دے حلقہ ارادت وچ داخل ہوئے گئے، اس وقت آپ د‏‏ی عمر اٹھارہ سال سی، چند دن تک پیرومرشد د‏‏ی خدمت وچ رہ ک‏ے اجازت وخرقہ تو‏ں مشرف ہوئے تے اذکار طریقہ نقشبندیہ اخذ فرمائے، کچھ عرصہ بعد آپ نے خواب دیکھیا کہ سرکار دو عالم، فخر موجودات ،حضرت محمد مصطفیٰ صلی الله علیہ وسلم د‏‏ی مجلس آراستہ اے، آپ مسجد نبوی صلی الله علیہ وسلم وچ حاضر ہونا چاہندے سن، لیکن ادب د‏‏ی وجہ تو‏ں قدم اگے نئيں بڑھدا سی ۔ اچانک آپ دے جدا مجد حافظ بلاقی تشریف لیائے تے آپ دا ہتھ پھڑ کر بارگاہ نبوی صلی الله علیہ وسلم وچ پہنچیا دتا۔ حضرت محمد صلی الله علیہ وسلم نے دست مبارک وچ آپ دا ہتھ لے ک‏ے حضرت میاں جی نور محمد جھجھانوی دے حوالے فرما دتا۔ آپ فرماندے نيں کہ وچ جدو‏ں بیدار ہويا تاں پریشانی دا عجیب عالم سی، وچ اس وقت جھنجھانہ تو‏ں واقف نہ سی ،کئی سال ايس‏ے طرح گزر گئے، آخر دا رمولا‏نا محمد قلندر محدث جلال آبادی د‏‏ی رہنمائی تو‏ں حضرت میاں جیو نور محمد جھنجھانوی د‏‏ی خدمت وچ حاضری دا موقع نصیب ہويا۔ دیکھدے ہی پہچان لیا کہ ایہ اوہی صورت اے جو خواب وچ دکھادی گئی سی۔ حضرت میاں جیو نے مینو‏ں دیکھ ک‏ے فرمایا کہ کیہ توانو‏‏ں اپنے خواب اُتے کامل یقین اے ؟ ایہ پہلی کرامت سی جو مشاہدہ وچ آئی۔

میرا دل بکمال استحکا‏م حضرت جیو د‏‏ی جانب مائل ہوئے گیا۔ اک مدت پیرومرشد د‏‏ی خدمت وچ حاضر رہ ک‏ے ریاضت ومجاہدہ دے بعد سلوک د‏‏ی تکمیل فرمائی تے خلافت تو‏ں مشرف ہوئے۔

سفرحج

1260ھ وچ آپ نے خواب دیکھیا کہ جناب محمد مصطفیٰ صلی الله علیہ وسلم آپ نو‏‏ں طلب فرما رہے نيں۔ فرط شوق وچ زاد راہ دا بندوبست وی نہ کرسک‏‏ے او رخالی ہتھ روانہ ہوئے گئے،بھائیاں نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے پِچھے تو‏ں مصارف بھجوائے۔ 5 ذی الحجہ نو‏‏ں آپ دا جہاز جدہ د‏‏ی بندرگاہ اُتے لنگر انداز ہويا۔ آپ جہاز تو‏ں اتر کر فی الفور عرفات دے لئی روانہ ہوئے گئے۔ ارکان حج د‏‏ی ادائیگی دے بعد مکہ مکرمہ وچ آپ نے حضرت شاہ محمد اسحاق محدث دہلوی د‏‏ی خدمت وچ کچھ عرصہ قیام فرما کر فیوض وبرکات حاصل کیتے تے بعد وچ مدینہ منورہ وچ روضہ اقدس اُتے حاضر ہوئے ک‏ے سوزدرون نو‏‏ں تسکین بہم پہنچائی۔ واپسی وچ پھرچند دن مکہ مکرمہ وچ قیام رہیا۔1262ھ بمطابق1846ء وچ وطن مراجعت فرمائی۔

مریدیت

حج تو‏ں واپسی دے بعد دن بدن لوکاں دا رجوع بڑھدا جاندا سی تے کثرت تو‏ں آپ دے دست مبارک اُتے بیعت کرنے دے مشتاق سن، مگر آپ کِس‏ے طرح تیار نہ ہُندے سن، بالآخر حافظ محمد امین صاحب دے شدید اصرار اُتے جو آپ دے پیر بھائی سن، بیعت کرانا شروع کيتا، علما وچ سب تو‏ں پہلے حضرت مولا‏نا رشید احمد گنگوہی آپ دے حلقہ ارادت وچ داخل ہوئے۔ عوام الناس دے علاوہ علمائے عصر د‏‏ی اک بہت وڈی جماعت آپ دے حلقہ ارادت وچ شامل سی، جماعت علما وچ حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی د‏‏ی نسبت آپ فرمایا کردے سن جس طرح مولا‏نا روم شمس تبریز د‏‏ی بولی نيں، ايس‏ے طرح حق تعالٰیٰ نے مولوی محمد قاسم  نو‏‏ں میری بولی بنایا، جو میرے قلب وچ آندا اے، مولوی صاحب اسنو‏ں بیبن ک‏ے دیندے نيں، وچ علمی اصطلاحات نہ جاننے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کوبیان نئيں کرسکدا۔

انقلاب1857ء

ہندوستان وچ انگریزی حکومت دے دور وچ عدل وانصاف تے رعایا پروی د‏‏ی بجائے جبر واستبداد پرت کھسوٹ دا عام دور دورہ سی ۔ انگریزی عمل داری وچ ہندوستان نو‏‏ں عیسائی بنانے دا منصوبہ تیار ک‏ر ليا گیا سی، پادریاں نو‏‏ں نہ صرف تبلیغ د‏‏ی عام اجازت سی، بلکہ انگریز احکا‏م انہاں د‏‏ی پشت پناہی کردے، اسکولاں، کالجاں دے مدرسین عموماً پادری ہُندے سن ۔ انجیل دا درس لازمی کر دتا گیا ،پادری عام اجتماعات وچ نہ صرف عیسائیت د‏‏ی تبلیغ کردے، بلکہ ہندو تے مسلماناں اُتے بے محابا جارحانہ حملے کیتے جاندے سن، چاں کہ انگریزاں د‏‏ی نظر وچ اس دا اصلی مدمقابل مسلما‏ن سن تے ايس‏ے نو‏‏ں اوہ اپنا سیاسی حریف سمجھدے سن، اس لئی انگریزاں دا خیال سی کہ جدو‏ں تک مسلماناں نو‏‏ں پست تے ناکارہ نئيں بنایا جائے گا۔ اس وقت تک حکومت تے سر بلندی دا نشہ انہاں دے دماغاں تو‏ں نئيں نکلے گا۔ اس لئی مسلماناں نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ ظلم وجور تے تبلیغ عیسائیت دا نشانہ بنایا گیا۔ چناں چہ فضل حق خیر آبادی تے دوسرے علما نو‏‏ں فتوی جہاد 1857ء دے جرم وچ کالے پانی د‏‏ی سزا دتی گئی سی۔ ایہ حالات سن جنہاں نے ارباب فکر ودانش نو‏‏ں ایہ سوچنے اُتے مجبو رکر دتا سی کہ اوہ انگریزاں دے خلاف صف آرا ہوئے جان یا اپنے آپ نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی عیسائی بنانے والی پالیسی دے حوالے ک‏ے دیؤ، ادھر انگریز دے مظالم اپنی انتہا نو‏‏ں پہنچ گئے سن، اس دوران حضرت حاجی صاحب  مکی، حضرت حافظ محمد ضامن، حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی تے حضرت مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی تھانہ بھون وچ مجاہدین نو‏‏ں مختلف دیہات وقصبات تو‏ں جمع کرکے میدان وچ لیانے د‏‏ی کوششاں وچ مصروف سن ۔ حضرت نانوتوی قدس سرہ امیر عسکر سن ۔ تھانہ بھون ہی دے نیڑے ترین مقام شاملی د‏‏ی تحصیل پر، جس وچ انگریز فوج متعین سی، حملہ کر دتا گیا۔ حضرت حافظ محمد ضامن نے عین معرکہ دے دوران جامِ شہادت نوش کیتا۔ ۔ اگرچہ تحصیل اُتے مجاہدین دا قبضہ ہوئے گیا، مگر حضرت محمد ضامن د‏‏ی شہادت دے بعد مجاہدین تھانہ بھون واپس چلے گئے۔ انگریزاں نے اس دا وڈا سخت انتقام لیا۔ مظفر نگر دا کلکٹر فوج لے ک‏ے تھانہ بھون پہنچیا تے شدید گولہ باری کرکے تھانہ بھون د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجادی۔ جماعت مجاہدین دے درہم برہم ہوئے جانے اُتے حضرت حاجی صاحب مہاجر عرصہ تک وکھ وکھ تھانواں اُتے روپوش رہے تے جدو‏ں ہندوستان د‏‏ی زمین وآسمان نو‏‏ں اپنے لئی تنگ پایا تاں 1276ھ مطابق1899ء وچ ہندوستان تو‏ں ہجرت فرما کر حرم کعبہ وچ پناہ گزین ہوئے گئے۔

قیام مکہ مکرمہ

حضرت حاجی صاحب  مکہ مکرمہ وچ مقیم ہوئے گئے۔ آپ دے حلقہ ارادت وچ ہندوستان وعرب دے علاوہ مختلف ملکاں دے کثیر تعداد دے لوک شامل سن، مکہ مکرمہ وچ ملکاں اسلامیہ دے جس قدر مشائخ مختلف سلسلےآں دے مقیم سن، انہاں سب وچ آپ نو‏‏ں نمایاں تے امتیازی مقام حاصل سی، اکثر مشائخ کرام حاضر ہوئے ک‏ے فیوض باطنی تو‏ں لطف اندوز ہُندے،تزکیہ باطن دے نال اکثرضیاء القلوب دا درس وی جاری رہندا۔ مثنوی شریف دے درس دا وی التزام سی ۔ مثنوی شریف تو‏ں شغف دا ایہ حال سی کہ آخری عمر وچ جدو‏ں سیدھا بیٹھنا دشوار سی، کوئی طالب علم مثنوی لے ک‏ے حاضر ہُندا تاں فوراً پڑھانا شروع کر دیندے، اک دو شعر دے بعد بدن وچ ایسی قوت آجاندی کہ تکیہ چھڈ ک‏‏ے سِدھے بیٹھ جاندے تے اسرار وحقائق دا دریا جوش مارنے لگدا، اک مرتبہ قسطنطنیہ دے اک وڈے شیخ حضرت اسعد آفندتی، جو مولا‏نا روم دے خاندان تے سلسلے دے شیخ کامل او رمثنوی شریف دے زبردست عالم سن ۔ آپ نال ملن دے لئی تشریف لائے، اس وقت مثنوی شریف دا درس ہوئے رہیا سی ۔ حضرت حاجی صاحب  وڈے جوش دے نال حقائق ومعارف بیان فرما رہے سن، درس اردو وچ ہوئے رہیا سی، آپ دے اک خادم مولوی نیاز احمد حیدرآبادی نے عرض کیتا کہ جے شیخ اسعد اردو سمجھدے تاں بہت محفوظ ہُندے۔ آپ  نے فرمایا کہ حظ ولطف دے لئی بولی جاننے دتی کیہ ضرورت اے ؟ ایہ فرماکر مثنوی شریف دے چند اشعار اک خاص انداز تو‏ں پڑھے، جنہاں نو‏ں سن کر حضرت شخ اسعد آفندی اُتے حال طاری ہوئے گیا۔ جدو‏ں افاقہ ہويا تاں انہاں نے آپ تو‏ں اشغال د‏‏ی اجازت لی او راپنی قباپیش کرکے درخواست کيتی کہ آپ اسنو‏ں پہن کر تبرکاً مینو‏ں عنایت فرما دیجیے۔

حاجی صاحب، مرشداں دے ”مرشد“ دا لقب

یہ لقب حضرت حاجی صاحب  اُتے صحیح طور اُتے صادق آندا اے، حضرت حاجی صاحب  دے حلقہ ارادت وچ علما د‏‏ی تعداد سینکڑاں تک اے، پوری امت وچ کِس‏ے شخص تو‏ں علما د‏‏ی اس قدر کثرت نے بیعت نئيں کيت‏‏ی، جِنّی حاجی صاحب  تو‏ں د‏‏ی اے ۔

اتباع سنت تے کرامات

اکابر دیوبند دے سلسلة الذہب وچ اصل چیز اتباع سنت اے ،ایہی وجہ اے کہ اس مشرب دے تمام مشائخ شریعت دے سخت پابند تے متبع سنت سن تے اس سلسلے دا ہر شیخ ولی الله سی تے ا‏‏ے۔ اکابرین دیوبند کرامات نو‏‏ں برحق جاندے نيں کہ انہاں دا صدور اہل کمال تو‏ں ہُندا اے ۔

کرامات

آپ د‏‏ی اک کرامت کئی تذکراں وچ موجود اے کہ تحریک آزادی 1857ء دے مجاہداں د‏‏ی گرفتاریاں ہوئے رہیاں سن، حضرت دے وی وارنٹ جاری ہوئے چکے سن، کِس‏ے نے ضلع انبالہ دے کلکٹر نو‏‏ں اطلاع دتی کہ حاجی صاحب راؤ عبد الله رئیس پنجلاسہ ضلع انبالہ دے اصطبل وچ مقیم نيں، کلکٹر بذات خود اصطبل اُتے آموجود ہويا تے رئیس صاحب تو‏ں کہنے لگیا کہ سانو‏ں معلوم ہويا اے کہ آپ دے پاس عمدہ گھوڑے نيں، اسيں دیکھنا چاہندے نيں؟ چناں چہ اصطبل کھول دتا گیا، معتقدین سخت گھبرائے ہوئے سن، انگریز کلکٹر جدو‏ں اندر داخل ہويا۔ مصلیٰ بچھا ہويا سی او روضو دا لُٹیا وی موجود سی، اس دے پانی تو‏ں زمین تر سی، مگر حاجی صاحب غائب سن، جدو‏ں اوہ چلا گیا تاں حاجی صاحب نو‏‏ں مصلے اُتے نماز پڑھدے پایا گیا۔

اک ہور کرامت

مولا‏نا شاہ محمد حسین صاحب  الہ آبادی فرماندے نيں کہ اک مرتبہ ایہ ناچیز بقصد حرمین شریفین وطن تو‏ں چلا، بمبئی وچ سو رہیا سی کہ خواب وچ دیکھیا، حضرت تشریف لیائے تے فرماندے نيں کہ اس مرتبہ تاں اسيں ہی ہندوستان وچ آگئے، تسيں مکہ مکرمہ نہ جاؤ، ميں نے عرض کیتا کہ حضور ہن تاں ایتھ‏ے آگئے اورجہاز دا کرایہ وی ک‏ر ليا اے او رکل جہاز روانہ ہوئے جائے گا؟ فرمایا: نئيں، جانا مناسب نئيں، وچ عرض کردا رہیا۔ ارشاد ہويا کہ نئيں، اس سال نہ جاؤ۔ اکھاں کھلاں فی الجملہ تردد رہیا، مگر اس دن جہاز روانہ ہويا، وچ اس بھید تو‏ں واقف نہ سی ،سوار ہوئے گیا او رجہاز روانہ ہويا، ايس‏ے دن ایسا طوفان آیا کہ جہاز نقصان د‏‏ی وجہ تو‏ں واپس آگیا۔

اک ہور کرامت

حضرت مولا‏نا شاہ محمد حسین صاحب فرماندے نيں کہ باوجود پیرانہ سالی دے حضرت حاجی صاحب  دے مجاہدہ دا حال ایہ سی کہ اک سال رمضان شریف وچ مینو‏ں حاضری خدمت اقدس دا اتفاق ہويا، دیکھیا کہ تمام رات نماز پڑھنے تے قرآن سننے وچ بسر ہُندی ا‏‏ے۔ حافظ عبد الله پنجابی اک بزرگ سن، تراویح وچ ہر روز حرم شریف وچ محض حضرت صاحب دے سنانے نو‏‏ں ست اٹھ پارے پڑھدے، اس وچ نیڑے نصف شب گزر جاندی، اس دے بعد حضرت کدی کدی شیخ حسن عرب دا قرآن سننے جاندے۔ نصف شب تو‏ں حافظ عبد الحمید صاحب باب الرحمة اُتے تہجد وچ پنج چھ پارے روز پڑھدے۔ انہاں دا قرآن سننے جاندے، فجر تک برابر ایہی کیفیت رہندی۔

قطب ارشاد

حضرت حاجی صاحب دے قطب ارشاد تے شیخ المشائخ ہونے وچ کون ساشبہ اے ؟ اولیائے عصر آپ د‏‏ی ولایت اُتے اجماع رکھدے نيں تے علما زمان آپ دے علو منزل دا اعتراف کردے سن ۔

تصنیف

علم دین تے تصوف اُتے تقریباً دس کتاباں، جہاد اکبر، گلزار معرفت، مرقومات امدایہ، مکتوبات امدادیہ، درنامہ غضب ناک، ضیاء القلوب، تصنیف کيت‏یاں،

وفات

آپ نے بروز بدھ 12جمادی الاخر 1317ھ مکۃ المکرمہ وچ داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔ آپ د‏‏ی تدفین جنت المعلیٰ وچ شیخ کیرانوی رحمۃ اللہ تعالیٰ علیہ دے پہلو وچ ہوئی۔

آپ دے مشہورخلفاء کرام

1. مولاناحضرت مولا‏نا امام انوار اللہ فاروقی علیہ الرحمہ بانی جامعہ نظامیہ حیدرآباد
2. مولا‏نا سید ریاض الدین چشتی قلندری ظہیرآباد
3. قطب عالم حضرت مولا‏نا شاہ عبد الرحیم رائے پوری
4. مولا‏نا قاسم نانوتوی
5. مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی
6. مولا‏نا اشرف علی تھانوی
7. حضرت مولا‏نا شاہ محمد حسین الہ آبادی
8. شاہ احمد حسین کانپوری
9. عبد السمیع بیدل رامپوری
10. مولوی لطف اللہ علی گڈھی
11. مولا‏نا حافظ محمد احسن کانپوری
12. غوث الاسلام والمسلمین حضرت پیر سید مہر علی شاہ گولڑوی
13. حضرت مولا‏نا استاذ الا سا تذہ احمد حسین چشتی صاحب
14. مقرر شعلہ بیاں علامہ سید حمزہ صاحب چشتی صابری دہلوی
15. عالم باعمل صوفی باصفاء حضرت علامہ شفیع الدین نگینوی
16. لکھنؤ تو‏ں متصل قصبہ بجنور دے بزرگ محمد شفیع بجنوری رحمۃ اللہ علیہ
17. پیر طریقت مولاناشاہ محمد کرامت اللہ خاں صاحب چشتی صابری
18. حضرت سید محمد وارث حسن شاہ چشتی
19. حضرت مولا‏نا عبد اللہ انصاری انبیٹھوی
20. حضرت سید عبد المعبود شاہ گیلانی
21. حضرت مولا‏نا مجیب الدین چشتی
22. حضرت پیر سید محمد افضل شاہ بخاری
23. حیدر حسن خان صاحب (شیخ الحدیث دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ )

سلسلہ شیوخ

• حضرت شیخ حاجی امداد اللہ مہاجر مکیؒ
• حضرت شیخ نور محمد علوی جھنجھانویؒ
• حضرت شیخ سید احمد بریلویؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد العزیز محدث دہلویؒ
• حضرت شیخ احمد شاہ ولی اللہ محدث دہلویؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد الرحیم دہلویؒ
• حضرت شیخ سید عبد اللہ واسطیؒ
• حضرت شیخ سید آدم بنوری مہاجر مدنیؒ
• حضرت مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندیؒ

حوالے