امداد اللہ مہاجر مکی
حاجی | |
---|---|
امداد اللہ مہاجر مکی | |
(اردو وچ: امداد اللہ مہاجر مکی) | |
جم | 29 دسمبر 1817
|
وفات | 18 اکتوبر 1899 (82 سال) |
مدفن | جنت المعلیٰ |
عملی زندگی | |
تلمیذ خاص | اشرف علی تھانوی ، رشید احمد گنگوہی ، خلیل احمد انبہٹوی ، محمد الیاس کاندھلوی |
پیشہ | عالم |
پیشہ ورانہ زبان | اردو ، ہندی ، عربی |
تحریک | دیوبندی ، سلسلہ نقشبندیہ ، ماتریدی |
ترمیم |
ولادت
سودھوصوفی بزرگ، عالم دین دی ولادت 22 صفر1233ھ/مطابق 1818ء بروز پیر نانوتہ ضلع سہارن پور (اترپردیش ) بھارت وچ پیداہوئے۔ نسب دے لحاظ توں فاروقی سن ۔ ست برس دی عمر وچ یتیم ہوئے گئے۔ ذاتی شوق توں فارسی تے عربی دی تعلیم حاصل کيتی۔ دہلی جا کے اس وقت دے فضلاء اجل توں تفسیر، حدیث تے فقہ دا درس لیا۔ بعد وچ حضرت میاں جی نور محمد جھنجھانوی (میانجو) دی توجہ خاص توں سلوک دی منازل طے کيتیاں تے خرقہ خلافت حاصل کیتا۔ 1844ء وچ حج بیت اللہ توں مشرف ہوئے۔ وطن واپس آکے رُشد و ہدایت دا سلسلہ شروع کیتا۔ [۱]
آپ دے متبعین وچ عوام, مولانا رشید احمد گنگوهی,مولانا قاسم نانوتوی, مولانا محمد یعقوب نانوتوی، مولانا اشرف علی تھانوی، مولانا فیض الحسن سہارن پوری، شیخ الہند مولانا محمود الحسن تے مولانا حسین احمد مدنی جداں بلند پایہ علما دین وی شامل سن ۔ 1859ء وچ آپ ہندوستان توں ہجرت کرکے مکہ معظمہ چلے گئے تے بقیہ زندگی اوتھے بسر کيتی۔ اس لئی مہاجر مکی دے لقب توں مشہور نيں۔ وفات دے بعد جنت اللعلی وچ دفن ہوئے۔ علم دین تے تصوف اُتے تقریباً دس کتاباں، جہاد اکبر، گلزار معرفت، مرقومات امدایہ، مکتوبات امدادیہ، درنامہ غضب ناک، ضیاء القلوب، تصنیف کيتیاں ۔
حضرت حاجی صاحب نسباً فاروقی سن، آپ دا سلسلہ نسب پچیس واسطےآں توں سلسلہ تصوف دے مشہور بزرگ حضرت ابراہیم بن ادہم رحمة الله علیہ توں ملدا اے۔ آپ دے والدماجد دا اسم گرامی محمد امین سی ۔ حضرت حاجی صاحب1233ھ وچ تھانہ بھون وچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم وتربیت دے بعد حجاز مقدس چلے گئے۔ حجاز توں واپس تشریف لیائے تاں ارشادو تلقین توں ہندوستان نوں منور کر دتا۔ الله تعالٰیٰ نے انہاں نوں دل ودماغ دی بہت ساریاں خوبیاں توں نوازیا سی، آپ انیہويں صدی دی تن عظیم الشان تحریکاں دا منبع سن :
مسلماناں دی دینی تعلیم نوں فروغ دینے دے لئی جو تحریک انیہويں صدی وچ شروع ہوئی تے جس نے بالآخر دیوبند دی شکل اختیار کيتی، انہاں دے خلفا ومریدین دی پُرخلوص جدوجہد دا نتیجہ سی۔
باطنی اصلاح وتربیت دے لئی انیہويں صدی دے آخر اورویہويں صدی دے شروع وچ حضرت حاجی امداد الله صاحب دے خلیفہ حضرت مولانا اشرف علی تھانوی او رحضرت مولانا رشید احمد گنگاوہی رحمة الله علیہ دے مرید حضرت مولانا محمد الیاس رحمة الله علیہ دیاں کوششاں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ الله تعالٰیٰ نے انہاں نوں جو دینی بصیرت تے جذبہ عنایت فرمایا سی، اس دی مثال اس عہد وچ مشکل توں ملے گی۔
انیہويں صدی دی تیسری اہم تحریک آزادیٴ وطن دی سی، اس سلسلہ وچ خود حضرت صاحب او ران دے متعلقین نے جوکا رہائے نمایاں سر انجام دیے، اوہ ہندوستان دی تریخ وچ آب زر توں لکھنے دے قابل نيں۔ حضرت حاجی صاحب دی والدہ ماجدہ شیخ علی محمد صدیقی نانوتوی دی صاحبزادی تے حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی رحمة الله علیہ بانی چمنستان ( دارالعلوم دیوبند) دے خاندان توں سن۔ آپ جدوں پیدا ہوئے تاں والد ماجد نے امداد حسین ناں رکھیا، تاریخی ناں ” ظفر احمد‘ ‘ اے۔ حضرت شاہ محمد اسحاق محدث دہلوی نے آپ دا ناں بجائے امداد حسین دے امدادالله کر دتا، پہلا ناں پسند نہ آیا کہ اس توں شرک دی بو آندی اے، چناں چہ اس ناں نوں حاجی صاحب نے وی ترک کر دتا تے کتاباں ہور خطوط وچ ہمیشہ امدادلله ہی لکھیا کردے سن ۔
تعلیم
سودھووالدہ ماجدہ نوں آپ توں بے انتہا محبت سی، اگرچہ آپ دے تن بھائی او راک بہن وی سی، مگر والدہ دا خصوصی تعلق آپ توں سی، ايسے لاڈپیار دی وجہ توں آپ ابتدائی تعلیم توں وی محروم رہے۔ حالے عمر دی ستويں منزل ہی وچ قدم رکھیا سی کہ والدہ ماجدہ دا انتقال ہوئے گیا۔ انہاں نے انتقال دے وقت خاص طور اُتے وصیت کيتی کہ کوئی میرے بعد اس بچے نوں ہتھ نہ لگائے۔ اس وصیت کيتی تعمیل وچ ایتھے تک مبالغہ کیتا گیا کہ آپ دی تعلیم دی جانب توجہ نہ ہوئی۔ بالآخر آپ خود ہی تعلیم دی طرف متوجہ ہوئے او راپنے شوق توں قرآن مجید حفظ کرنا شروع کيتا، مگر ہر مرتبہ کچھ ایداں دے مواقع پیش آندے رہے کہ اس وقت حفظ دی تکمیل نہ ہوسکی، اس زمانہ وچ استاذ الاستاداں حضرت مولانا مملوک علی نانوتوی رحمة الله علیہ، جنہاں توں آپ کاننھیالی تعلق سی، دہلی دے عربک کالج وچ مدرس سن، آپ انہاں دے ہمراہ علوم دے لئی دہلی تشریف لے گئے، اس وقت آپ دی عمر سولہ سال سی، ايسے زمانے وچ چند مختصرات فارسی تحصیل فرمائے تے کچھ صرف ونحو دی تعلیم استاداں عصر دی خدمت وچ حاصل کيتی تے مولانا رحمت علی تھانوی توں شیخ عبد الحق دہلوی دی تکمیل الایمان اخذ فرمائی۔ مثنوی مولانا روم رحمة الله علیہ آپ نے حضرت شیخ عبد الرزاق توں پڑھی، جو مفتی الہٰی بخش کاندھلوی دے شاگرد سن ۔ حضرت مفتی صاحب حضرت شاہ ولی الله محدث دہلوی دے شاگرد سن، مثنوی مولانا روم توں آپ نوں تمام عمر وڈا شغف رہیا۔
بیعت
سودھودہلی اس زمانہ وچ علما ومشائخ دا مرکز سی ۔ مولانا نصیر الدین دہلوی طریقہ نقشبندیہ، مجددیہ دے مسند نشین سن ۔ دہلی دے زمانہ قیام وچ آپ نوں انہاں توں عقیدت ہوئے گئی تے آپ انہاں دے حلقہ ارادت وچ داخل ہوئے گئے، اس وقت آپ دی عمر اٹھارہ سال سی، چند دن تک پیرومرشد دی خدمت وچ رہ کے اجازت وخرقہ توں مشرف ہوئے تے اذکار طریقہ نقشبندیہ اخذ فرمائے، کچھ عرصہ بعد آپ نے خواب دیکھیا کہ سرکار دو عالم، فخر موجودات ،حضرت محمد مصطفیٰ صلی الله علیہ وسلم دی مجلس آراستہ اے، آپ مسجد نبوی صلی الله علیہ وسلم وچ حاضر ہونا چاہندے سن، لیکن ادب دی وجہ توں قدم اگے نئيں بڑھدا سی ۔ اچانک آپ دے جدا مجد حافظ بلاقی تشریف لیائے تے آپ دا ہتھ پھڑ کر بارگاہ نبوی صلی الله علیہ وسلم وچ پہنچیا دتا۔ حضرت محمد صلی الله علیہ وسلم نے دست مبارک وچ آپ دا ہتھ لے کے حضرت میاں جی نور محمد جھجھانوی دے حوالے فرما دتا۔ آپ فرماندے نيں کہ وچ جدوں بیدار ہويا تاں پریشانی دا عجیب عالم سی، وچ اس وقت جھنجھانہ توں واقف نہ سی ،کئی سال ايسے طرح گزر گئے، آخر دا رمولانا محمد قلندر محدث جلال آبادی دی رہنمائی توں حضرت میاں جیو نور محمد جھنجھانوی دی خدمت وچ حاضری دا موقع نصیب ہويا۔ دیکھدے ہی پہچان لیا کہ ایہ اوہی صورت اے جو خواب وچ دکھادی گئی سی۔ حضرت میاں جیو نے مینوں دیکھ کے فرمایا کہ کیہ توانوں اپنے خواب اُتے کامل یقین اے ؟ ایہ پہلی کرامت سی جو مشاہدہ وچ آئی۔
میرا دل بکمال استحکام حضرت جیو دی جانب مائل ہوئے گیا۔ اک مدت پیرومرشد دی خدمت وچ حاضر رہ کے ریاضت ومجاہدہ دے بعد سلوک دی تکمیل فرمائی تے خلافت توں مشرف ہوئے۔
سفرحج
سودھو1260ھ وچ آپ نے خواب دیکھیا کہ جناب محمد مصطفیٰ صلی الله علیہ وسلم آپ نوں طلب فرما رہے نيں۔ فرط شوق وچ زاد راہ دا بندوبست وی نہ کرسکے او رخالی ہتھ روانہ ہوئے گئے،بھائیاں نوں معلوم ہويا تاں انہاں نے پِچھے توں مصارف بھجوائے۔ 5 ذی الحجہ نوں آپ دا جہاز جدہ دی بندرگاہ اُتے لنگر انداز ہويا۔ آپ جہاز توں اتر کر فی الفور عرفات دے لئی روانہ ہوئے گئے۔ ارکان حج دی ادائیگی دے بعد مکہ مکرمہ وچ آپ نے حضرت شاہ محمد اسحاق محدث دہلوی دی خدمت وچ کچھ عرصہ قیام فرما کر فیوض وبرکات حاصل کیتے تے بعد وچ مدینہ منورہ وچ روضہ اقدس اُتے حاضر ہوئے کے سوزدرون نوں تسکین بہم پہنچائی۔ واپسی وچ پھرچند دن مکہ مکرمہ وچ قیام رہیا۔1262ھ بمطابق1846ء وچ وطن مراجعت فرمائی۔
مریدیت
سودھوحج توں واپسی دے بعد دن بدن لوکاں دا رجوع بڑھدا جاندا سی تے کثرت توں آپ دے دست مبارک اُتے بیعت کرنے دے مشتاق سن، مگر آپ کِسے طرح تیار نہ ہُندے سن، بالآخر حافظ محمد امین صاحب دے شدید اصرار اُتے جو آپ دے پیر بھائی سن، بیعت کرانا شروع کيتا، علما وچ سب توں پہلے حضرت مولانا رشید احمد گنگوہی آپ دے حلقہ ارادت وچ داخل ہوئے۔ عوام الناس دے علاوہ علمائے عصر دی اک بہت وڈی جماعت آپ دے حلقہ ارادت وچ شامل سی، جماعت علما وچ حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی دی نسبت آپ فرمایا کردے سن جس طرح مولانا روم شمس تبریز دی بولی نيں، ايسے طرح حق تعالٰیٰ نے مولوی محمد قاسم نوں میری بولی بنایا، جو میرے قلب وچ آندا اے، مولوی صاحب اسنوں بیبن کے دیندے نيں، وچ علمی اصطلاحات نہ جاننے دی وجہ توں اس کوبیان نئيں کرسکدا۔
انقلاب1857ء
سودھوہندوستان وچ انگریزی حکومت دے دور وچ عدل وانصاف تے رعایا پروی دی بجائے جبر واستبداد پرت کھسوٹ دا عام دور دورہ سی ۔ انگریزی عمل داری وچ ہندوستان نوں عیسائی بنانے دا منصوبہ تیار کر ليا گیا سی، پادریاں نوں نہ صرف تبلیغ دی عام اجازت سی، بلکہ انگریز احکام انہاں دی پشت پناہی کردے، اسکولاں، کالجاں دے مدرسین عموماً پادری ہُندے سن ۔ انجیل دا درس لازمی کر دتا گیا ،پادری عام اجتماعات وچ نہ صرف عیسائیت دی تبلیغ کردے، بلکہ ہندو تے مسلماناں اُتے بے محابا جارحانہ حملے کیتے جاندے سن، چاں کہ انگریزاں دی نظر وچ اس دا اصلی مدمقابل مسلمان سن تے ايسے نوں اوہ اپنا سیاسی حریف سمجھدے سن، اس لئی انگریزاں دا خیال سی کہ جدوں تک مسلماناں نوں پست تے ناکارہ نئيں بنایا جائے گا۔ اس وقت تک حکومت تے سر بلندی دا نشہ انہاں دے دماغاں توں نئيں نکلے گا۔ اس لئی مسلماناں نوں زیادہ توں زیادہ ظلم وجور تے تبلیغ عیسائیت دا نشانہ بنایا گیا۔ چناں چہ فضل حق خیر آبادی تے دوسرے علما نوں فتوی جہاد 1857ء دے جرم وچ کالے پانی دی سزا دتی گئی سی۔ ایہ حالات سن جنہاں نے ارباب فکر ودانش نوں ایہ سوچنے اُتے مجبو رکر دتا سی کہ اوہ انگریزاں دے خلاف صف آرا ہوئے جان یا اپنے آپ نوں انگریزاں دی عیسائی بنانے والی پالیسی دے حوالے کے دیؤ، ادھر انگریز دے مظالم اپنی انتہا نوں پہنچ گئے سن، اس دوران حضرت حاجی صاحب مکی، حضرت حافظ محمد ضامن، حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی تے حضرت مولانا رشید احمد گنگاوہی تھانہ بھون وچ مجاہدین نوں مختلف دیہات وقصبات توں جمع کرکے میدان وچ لیانے دی کوششاں وچ مصروف سن ۔ حضرت نانوتوی قدس سرہ امیر عسکر سن ۔ تھانہ بھون ہی دے نیڑے ترین مقام شاملی دی تحصیل پر، جس وچ انگریز فوج متعین سی، حملہ کر دتا گیا۔ حضرت حافظ محمد ضامن نے عین معرکہ دے دوران جامِ شہادت نوش کیتا۔ ۔ اگرچہ تحصیل اُتے مجاہدین دا قبضہ ہوئے گیا، مگر حضرت محمد ضامن دی شہادت دے بعد مجاہدین تھانہ بھون واپس چلے گئے۔ انگریزاں نے اس دا وڈا سخت انتقام لیا۔ مظفر نگر دا کلکٹر فوج لے کے تھانہ بھون پہنچیا تے شدید گولہ باری کرکے تھانہ بھون دی اِٹ توں اِٹ بجادی۔ جماعت مجاہدین دے درہم برہم ہوئے جانے اُتے حضرت حاجی صاحب مہاجر عرصہ تک وکھ وکھ تھانواں اُتے روپوش رہے تے جدوں ہندوستان دی زمین وآسمان نوں اپنے لئی تنگ پایا تاں 1276ھ مطابق1899ء وچ ہندوستان توں ہجرت فرما کر حرم کعبہ وچ پناہ گزین ہوئے گئے۔
قیام مکہ مکرمہ
سودھوحضرت حاجی صاحب مکہ مکرمہ وچ مقیم ہوئے گئے۔ آپ دے حلقہ ارادت وچ ہندوستان وعرب دے علاوہ مختلف ملکاں دے کثیر تعداد دے لوک شامل سن، مکہ مکرمہ وچ ملکاں اسلامیہ دے جس قدر مشائخ مختلف سلسلےآں دے مقیم سن، انہاں سب وچ آپ نوں نمایاں تے امتیازی مقام حاصل سی، اکثر مشائخ کرام حاضر ہوئے کے فیوض باطنی توں لطف اندوز ہُندے،تزکیہ باطن دے نال اکثرضیاء القلوب دا درس وی جاری رہندا۔ مثنوی شریف دے درس دا وی التزام سی ۔ مثنوی شریف توں شغف دا ایہ حال سی کہ آخری عمر وچ جدوں سیدھا بیٹھنا دشوار سی، کوئی طالب علم مثنوی لے کے حاضر ہُندا تاں فوراً پڑھانا شروع کر دیندے، اک دو شعر دے بعد بدن وچ ایسی قوت آجاندی کہ تکیہ چھڈ کے سِدھے بیٹھ جاندے تے اسرار وحقائق دا دریا جوش مارنے لگدا، اک مرتبہ قسطنطنیہ دے اک وڈے شیخ حضرت اسعد آفندتی، جو مولانا روم دے خاندان تے سلسلے دے شیخ کامل او رمثنوی شریف دے زبردست عالم سن ۔ آپ نال ملن دے لئی تشریف لائے، اس وقت مثنوی شریف دا درس ہوئے رہیا سی ۔ حضرت حاجی صاحب وڈے جوش دے نال حقائق ومعارف بیان فرما رہے سن، درس اردو وچ ہوئے رہیا سی، آپ دے اک خادم مولوی نیاز احمد حیدرآبادی نے عرض کیتا کہ جے شیخ اسعد اردو سمجھدے تاں بہت محفوظ ہُندے۔ آپ نے فرمایا کہ حظ ولطف دے لئی بولی جاننے دتی کیہ ضرورت اے ؟ ایہ فرماکر مثنوی شریف دے چند اشعار اک خاص انداز توں پڑھے، جنہاں نوں سن کر حضرت شخ اسعد آفندی اُتے حال طاری ہوئے گیا۔ جدوں افاقہ ہويا تاں انہاں نے آپ توں اشغال دی اجازت لی او راپنی قباپیش کرکے درخواست کيتی کہ آپ اسنوں پہن کر تبرکاً مینوں عنایت فرما دیجیے۔
حاجی صاحب، مرشداں دے ”مرشد“ دا لقب
سودھویہ لقب حضرت حاجی صاحب اُتے صحیح طور اُتے صادق آندا اے، حضرت حاجی صاحب دے حلقہ ارادت وچ علما دی تعداد سینکڑاں تک اے، پوری امت وچ کِسے شخص توں علما دی اس قدر کثرت نے بیعت نئيں کيتی، جِنّی حاجی صاحب توں دی اے ۔
اتباع سنت تے کرامات
سودھواکابر دیوبند دے سلسلة الذہب وچ اصل چیز اتباع سنت اے ،ایہی وجہ اے کہ اس مشرب دے تمام مشائخ شریعت دے سخت پابند تے متبع سنت سن تے اس سلسلے دا ہر شیخ ولی الله سی تے اے۔ اکابرین دیوبند کرامات نوں برحق جاندے نيں کہ انہاں دا صدور اہل کمال توں ہُندا اے ۔
کرامات
سودھوآپ دی اک کرامت کئی تذکراں وچ موجود اے کہ تحریک آزادی 1857ء دے مجاہداں دی گرفتاریاں ہوئے رہیاں سن، حضرت دے وی وارنٹ جاری ہوئے چکے سن، کِسے نے ضلع انبالہ دے کلکٹر نوں اطلاع دتی کہ حاجی صاحب راؤ عبد الله رئیس پنجلاسہ ضلع انبالہ دے اصطبل وچ مقیم نيں، کلکٹر بذات خود اصطبل اُتے آموجود ہويا تے رئیس صاحب توں کہنے لگیا کہ سانوں معلوم ہويا اے کہ آپ دے پاس عمدہ گھوڑے نيں، اسيں دیکھنا چاہندے نيں؟ چناں چہ اصطبل کھول دتا گیا، معتقدین سخت گھبرائے ہوئے سن، انگریز کلکٹر جدوں اندر داخل ہويا۔ مصلیٰ بچھا ہويا سی او روضو دا لُٹیا وی موجود سی، اس دے پانی توں زمین تر سی، مگر حاجی صاحب غائب سن، جدوں اوہ چلا گیا تاں حاجی صاحب نوں مصلے اُتے نماز پڑھدے پایا گیا۔
اک ہور کرامت
سودھومولانا شاہ محمد حسین صاحب الہ آبادی فرماندے نيں کہ اک مرتبہ ایہ ناچیز بقصد حرمین شریفین وطن توں چلا، بمبئی وچ سو رہیا سی کہ خواب وچ دیکھیا، حضرت تشریف لیائے تے فرماندے نيں کہ اس مرتبہ تاں اسيں ہی ہندوستان وچ آگئے، تسيں مکہ مکرمہ نہ جاؤ، ميں نے عرض کیتا کہ حضور ہن تاں ایتھے آگئے اورجہاز دا کرایہ وی کر ليا اے او رکل جہاز روانہ ہوئے جائے گا؟ فرمایا: نئيں، جانا مناسب نئيں، وچ عرض کردا رہیا۔ ارشاد ہويا کہ نئيں، اس سال نہ جاؤ۔ اکھاں کھلاں فی الجملہ تردد رہیا، مگر اس دن جہاز روانہ ہويا، وچ اس بھید توں واقف نہ سی ،سوار ہوئے گیا او رجہاز روانہ ہويا، ايسے دن ایسا طوفان آیا کہ جہاز نقصان دی وجہ توں واپس آگیا۔
اک ہور کرامت
سودھوحضرت مولانا شاہ محمد حسین صاحب فرماندے نيں کہ باوجود پیرانہ سالی دے حضرت حاجی صاحب دے مجاہدہ دا حال ایہ سی کہ اک سال رمضان شریف وچ مینوں حاضری خدمت اقدس دا اتفاق ہويا، دیکھیا کہ تمام رات نماز پڑھنے تے قرآن سننے وچ بسر ہُندی اے۔ حافظ عبد الله پنجابی اک بزرگ سن، تراویح وچ ہر روز حرم شریف وچ محض حضرت صاحب دے سنانے نوں ست اٹھ پارے پڑھدے، اس وچ نیڑے نصف شب گزر جاندی، اس دے بعد حضرت کدی کدی شیخ حسن عرب دا قرآن سننے جاندے۔ نصف شب توں حافظ عبد الحمید صاحب باب الرحمة اُتے تہجد وچ پنج چھ پارے روز پڑھدے۔ انہاں دا قرآن سننے جاندے، فجر تک برابر ایہی کیفیت رہندی۔
قطب ارشاد
حضرت حاجی صاحب دے قطب ارشاد تے شیخ المشائخ ہونے وچ کون ساشبہ اے ؟ اولیائے عصر آپ دی ولایت اُتے اجماع رکھدے نيں تے علما زمان آپ دے علو منزل دا اعتراف کردے سن ۔
تصنیف
سودھوعلم دین تے تصوف اُتے تقریباً دس کتاباں، جہاد اکبر، گلزار معرفت، مرقومات امدایہ، مکتوبات امدادیہ، درنامہ غضب ناک، ضیاء القلوب، تصنیف کيتیاں،
وفات
سودھوآپ نے بروز بدھ 12جمادی الاخر 1317ھ مکۃ المکرمہ وچ داعی اجل نوں لبیک کہیا۔ آپ دی تدفین جنت المعلیٰ وچ شیخ کیرانوی رحمۃ اللہ تعالیٰ علیہ دے پہلو وچ ہوئی۔[۲]
آپ دے مشہورخلفاء کرام
سودھو- مولاناحضرت مولانا امام انوار اللہ فاروقی علیہ الرحمہ بانی جامعہ نظامیہ حیدرآباد
- مولانا سید ریاض الدین چشتی قلندری ظہیرآباد
- قطب عالم حضرت مولانا شاہ عبد الرحیم رائے پوری
- مولانا قاسم نانوتوی
- مولانا رشید احمد گنگاوہی
- مولانا اشرف علی تھانوی
- حضرت مولانا شاہ محمد حسین الہ آبادی
- شاہ احمد حسین کانپوری
- عبد السمیع بیدل رامپوری
- مولوی لطف اللہ علی گڈھی
- مولانا حافظ محمد احسن کانپوری
- غوث الاسلام والمسلمین حضرت پیر سید مہر علی شاہ گولڑوی
- حضرت مولانا استاذ الا سا تذہ احمد حسین چشتی صاحب
- مقرر شعلہ بیاں علامہ سید حمزہ صاحب چشتی صابری دہلوی
- عالم باعمل صوفی باصفاء حضرت علامہ شفیع الدین نگینوی
- لکھنؤ توں متصل قصبہ بجنور دے بزرگ محمد شفیع بجنوری رحمۃ اللہ علیہ[۳]
- پیر طریقت مولاناشاہ محمد کرامت اللہ خاں صاحب چشتی صابری
- حضرت سید محمد وارث حسن شاہ چشتی
- حضرت مولانا عبد اللہ انصاری انبیٹھوی
- حضرت سید عبد المعبود شاہ گیلانی
- حضرت مولانا مجیب الدین چشتی
- حضرت پیر سید محمد افضل شاہ بخاری[۴][۵]
- حیدر حسن خان صاحب (شیخ الحدیث دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ )
سلسلہ شیوخ
سودھو- حضرت شیخ حاجی امداد اللہ مہاجر مکیؒ
- حضرت شیخ نور محمد علوی جھنجھانویؒ
- حضرت شیخ سید احمد بریلویؒ
- حضرت شیخ شاہ عبد العزیز محدث دہلویؒ
- حضرت شیخ احمد شاہ ولی اللہ محدث دہلویؒ
- حضرت شیخ شاہ عبد الرحیم دہلویؒ
- حضرت شیخ سید عبد اللہ واسطیؒ
- حضرت شیخ سید آدم بنوری مہاجر مدنیؒ
- حضرت مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندیؒ
حوالے
سودھو- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Shafi bijnori محمد شفیع بجنوری : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive
- ↑ الفاروق، ذوالحجہ 1430ھ، شمارہ نمبر 12، جلد نمبر 26 و ہور کتاباں
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).