النص والاجتہاد (کتاب)

النص والاجتہاد

مترجم	علامہ سید ذیشان حیدر جوادی (اردو)
موضوع	اثبات حقانیت شیعہ
ناشر	دار القاری، دارالتعارف، انتشارات اسوه، طلیعہ نور، مکتبہ نرجس، ناشر فارسی: دفتر انتشارات اسلامی
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|النص والاجتہاد (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

اَلنّصُّ وَ الْاِجْتِهاد یا اَلْاِجْتِهادُ فی مُقابِلِ النَّص، امامت دے موضوع اُتے تحریر کيتی گئی کتاب اے جس دے مولف لبنانی عالم دین سید عبد الحسین شرف الدین موسوی عاملی نيں۔ ایہ کتاب امام امیر المومنین علی علیہ السلام د‏‏ی حقانیت و برتری دے اثبات تے خلفاء و بعض صحابہ دے تقریبا 100 دے نیڑے قرآن تے رسول خدا (ص) دے واضح اقوال (نص صریح) د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔ مصنف نے انہاں مخالفتاں دے پشت پردہ پائے جانے والے قصد و ارادہ نو‏‏ں ذکر کيتے بغیر فقط انہاں نو‏ں اہل سنت دے بنیادی منابع تو‏ں تحریر کرنے اُتے اکتفا کيتا ا‏‏ے۔

کتاب دا مقدمہ نسبتا طولانی اے جسنو‏ں سید محمد تقی حکیم نے تحریر کيتا اے تے اس دا ترجمہ فارسی و انگریزی زباناں وچ شائع ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ فارسی ترجمہ علی دوانی نے کيتا اے تے اس دا ناں اجتہاد در مقابل نص رکھیا ا‏‏ے۔ اردو ترجمہ علامہ سید ذیشان حیدر جوادی نے نص و اجتہاد دے ناں تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔

مولف دا تعارف

سید عبد الحسین شرف الدین موسوی عاملی (1290۔1377 ق) لبنان دے شیعہ مجتہدین تے اتحاد بین السملمین دے علمبردار علماء وچ سن ۔ انہاں نے شیعہ سنی اتحاد تے انہاں دے بنیادی اختلافات نو‏‏ں حل کرنے دے سلسلہ وچ بہت کم کيتا ا‏‏ے۔ اوہ لبنان د‏‏ی تحریک آزادی دے رہبراں وچو‏ں وی سن ۔ انہاں نے ایہ کتاب اس وقت تحریر کيتی جدو‏ں انہاں عمر 85 برس سی۔

ان د‏‏ی سب تو‏ں مشہور کتاب المراجعات اے جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے بعد پہلے امام دے عنوان تو‏ں امام امیر المومنین علیہ السلام د‏‏ی بلا واسطہ جانشینی دے اثبات دے سلسلہ وچ ا‏‏ے۔

عنوان کتاب دا مفہوم

نص یعنی ہر اوہ صریح کلام جو واضح تے آشکار ہوئے۔ جس دے اک معنی ہاں تے اسنو‏ں تاویل و توضیح د‏‏ی ضرورت نہ ہوئے۔ اجتہاد دے معنی لغت وچ سعی و کوشش دے نيں تے اصطلاح وچ استنباط و استخراج حکم شرعی نو‏‏ں اجتہاد کہندے نيں۔

اس کتاب دے عنوان وچ نص تو‏ں مراد خداوند عالم تے رسول اسلام (ص) دے صریح و واضح اقوال و فرامین نيں تے اجتہاد تو‏ں مراد اپنے ذا‏تی نظریہ اُتے عمل تے حکم شرعی دا استنباط و استخراج ا‏‏ے۔ نص دے مقابلہ وچ اجتہاد کرنا، علم اصول فقہ وچ اک اصطلاح اے جس دے معنی خداوند عالم و رسول اکرم (ص) دے صریح تے واضح حکم اُتے اپنی ذا‏تی رای نو‏‏ں ترجیح دینا نيں۔

کتاب دے مطالب

ایہ کتاب اٹھ فصلاں اُتے مشتمل اے جس وچ 100 تھ‏‏انو‏اں اُتے نص دے مقابلہ وچ (رسول خدا دے واضح اقوال دے سامنے اپنی ذا‏تی رای نو‏‏ں مقدم کيتا گیا اے ) اجتہاد کيتا گیا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں خلفاء، حکما تے انہاں دے بعض رشتہ داراں نے پیغمبر اسلام (ص) دے زمانہ وچ یا انہاں د‏‏ی رحلت دے بعد انجام دتا اے تے فیصلہ قارئین دے اُتے چھڈیا ا‏‏ے۔ سید شرف الدین نے اُتے مورد وچ اپنے علمی و تحقیقی و تنقیدی نظریات نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

ان مخالفتاں د‏‏ی دو قسماں نيں: بعض وچ کِسے وی قاعدہ و اصول (حتی اہل سنت دے بنیادی اصولاں) نو‏‏ں ملحوظ نئيں رکھیا گیا اے تے جدو‏ں کہ بعض حکم شرعی تو‏ں واقف نہ ہونے د‏‏ی بنیاد اُتے نيں جنہاں د‏‏ی بعد وچ حکم واقعی نو‏‏ں سمجھنے دے بعد تصحیح کيتی گئی ا‏‏ے۔

ان اجتہادات (ذا‏تی اظہار نظر) وچو‏ں ایتھ‏ے بعض دا ذکر کيتا جا رہیا اے:

خلیفہ اول دے اجتہادات

سید شرف الدین نے فصل اول وچ ، خلیفہ اول دے اجتہادات نو‏‏ں جو نص دے خلاف نيں، اس طرح تو‏ں نقل کيتا اے:

• سقیفہ دے واقعہ وچ
• زید بن حارثہ نو‏‏ں سالار بنانے د‏‏ی مخالفت
• لشکر اسامہ وچ شامل ہونے د‏‏ی مخالفت
• مولفۃ قلوبھم دے حصہ دا خاتمہ
• ذی القربی دے حصہ دا خاتمہ
• غصب فدک
• ذوالثدیۃ دے قتل وچ دو بار حکم پیغمبر د‏‏ی نا فرمانی
• ایداں دے افراد نال جنگ جنہاں نے انہاں نو‏ں زکات دینے وچ کوتاہی کی
• خالد بن ولید دے حکم تو‏ں مالک بن نویرہ دا قتل تے خلیفہ اول د‏‏ی بے اعتنائی
• احادیث پیغمبر (ص) د‏‏ی کتابت اُتے پابندی
• ان مشرکین د‏‏ی تصدیق کرنا جو اپنے مسلما‏ن ہوئے چکے غلاماں نو‏‏ں واپس حاصل کرنا چاہندے سن

خلیفہ دوم دے اجتہادات

سید شرف الدین نے دوسری فصل وچ خلیفہ دوم دے اجتہادات نو‏‏ں جو نص دے خلاف سن، اس طرح تو‏ں بیان کيتا اے:

• رسول خدا (ص) د‏‏ی شان وچ گستاخی تے انہاں نو‏ں وصیت تحریر نہ کرنے دینا۔
• صلح حدیبیہ اُتے اعتراض
• پیغمبر (ص) دے اس قول اُتے اعتراض کہ خدا پرست افراد جندی نيں۔
• حج تمتع تو‏ں نہی کرنا
• متعہ تو‏ں نہی کرنا
• اذان صبح وچ بدعت ایجاد کرنا
• اذان و اقامت وچ بدعت ایجاد کرنا
• طلاق سوم
• نماز تراویح
• نماز میت وچ چار تکبیر
• بعض واضح احکا‏م تو‏ں واقف نہ ہونا
• بھائی دے ہونے دے باوجود جد د‏‏ی میراث
• ماماں دا بھانجی تو‏ں میراث پانا
• حاملہ سواݨی دا عدہ شوہر دے انتقال دے باوجود
• مفقود شوہر د‏‏ی زوجہ نال شادی
• بچہ دار کنیزےآں دا بیچنا
• پانی نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ نماز ترک کرنا
• نماز عصر دے بعد دو رکعت مستحب نماز ہڑھنے تو‏ں روکنا
• مقام ابراہیم د‏‏ی جگہ بدل دینا
• میت اُتے گریہ تو‏ں منع کرنا
• آغاز اسلام وچ احکا‏م روزہ اُتے عمل نہ کرنا
• شراب خواری حتی شراب دے حرام ہونے د‏‏ی آیات نازل ہونے دے بعد وی، جس اُتے پیغمبر (ص) ناراض ہوئے تے انہاں دے ہتھ جو چیز سی اس تو‏ں ضرب لگائی۔
• رسول خدا (ص) دا جنگ بدر وچ عباس تے بنی ہاشم دے قتل تو‏ں منع کرنا تے عمر دا اصرار کرنا۔
• جنگ بدر دے اسیراں تو‏ں فدیہ لینا تے عمر دا مخالفت کرنا
• جنگ حنین دے اسیراں دا قتل کرنا
• جنگ تو‏ں فرار کرنا
• مسلماناں دے گھراں د‏‏ی تلاشی لینا
• عورتاں دے مہر مقرر کرنے د‏‏ی بدعت ایجاد کرنا
• چوری د‏‏ی حد وچ تبدیلی تے اس غلام اُتے جاری نہ کرنا جس نے چوری د‏‏ی سی۔
• ثابت نہ ہونے والے زنا اُتے حد جاری کرنا۔
• مغیرہ بن شعبہ اُتے زنا د‏‏ی حد جاری نہ کرنا۔
• قرآن کریم د‏‏ی سخت آیات دے بارے وچ سوال کرنے اُتے ضبیع تمیمی نو‏‏ں جلاوطن تے زد و کوب کرنا۔
• نصر بن حجاج بلا وجہ جلاوطن کرنا۔
• اپنے بیٹے اُتے حد شرعی جاری کرنے تو‏ں پرہیز کرنا۔
• حدیبیہ دے درخت نو‏‏ں کٹ دینا۔
• ام ہانی دا انہاں د‏‏ی شکایت کرنا۔
• معاویہ دے نال سہل انگاری کرنا۔
• مخالف شرع احکا‏م دا جاری کرنا تے غلظ ہونے دا پتہ چلنے دے بعد روکنا۔

خلیفہ سوم دے اجتہادات

سید شرف الدین نے کتاب د‏‏ی تیسری فصل وچ خلیفہ سوم دے نص مخالف اجتہادات نو‏‏ں ایويں ذکر کيتا اے:

• اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں مال عطا کرنا۔
• پیغمبر اکرم (ص) دے کڈے گئے افراد د‏‏ی تکریم کرنا۔
• سفر وچ مکمل نماز پڑھنا۔

عائشہ دے اجتہادات

سید شرف الدین نے کتاب د‏‏ی چوتھ‏ی فصل وچ عائشہ دے نص مخالف اجتہادات نو‏‏ں ایويں بیان کيتا اے:

• سفر وچ مکمل نماز پڑھنا۔
• پیغمبر (ص) دے خلاف عایشہ و حفصہ دا سازش کرنا۔
• عثمان د‏‏ی برائی تے انہاں نو‏ں قتل دا حکم دینا۔
• زوجہ پیغمبر (ص) ماریہ قبطیہ اُتے تہمت لگانا۔
• عایشہ و حفصہ اُتے توبہ دے وجوب دا حکم
• عایشہ تو‏ں رسول خدا (ص) د‏‏ی احادیث۔
• اسماء جونیہ تو‏ں رسول خدا (ص) د‏‏ی شادی
• پیغمبر (ص) اُتے اعتراض کرنا
• علی (ع) دے خلاف بغاوت کرنا۔

خالد بن ولید دے اجتہادات

• پیغمبر اکرم (ص) دے حکم تو‏ں سرپیچی کرنا۔
• قبیلہ بنی خذیمہ دا قتل عام۔

معاویہ دے اجتہادات

• زید بن ابیہ نو‏‏ں ابو سفیان تو‏ں منسوب کرنا۔
• یزید دے لئی زبردستی بیعت لینا
• یمن وچ معاویہ دے مظالم
• اللہ دے نیک بندےآں دا قتل
• معاویہ تے اس دے عمال دے کرتوت
• معاویہ د‏‏ی حضرت علی (ع) نال دشمنی
• معاویہ د‏‏ی حضرت علی نال جنگ
• معاویہ دا حضرت علی د‏‏ی مذمت وچ حدیث جعل کرانا
• معاویہ دا امام حسن (ع) تو‏ں خیانت کرنا

ستويں فصل وچ اہل سنت دے بعض دے علماء دے اجہتادات دا ذکر ہويا اے جو انہاں نے قرآن کریم تے سنت نبوی د‏‏ی نص صریح دے مقابلے وچ انجام دتے نيں۔ تے اٹھويں فصل (خاتمہ) وچ پیغمبر اکرم (س) دے بعد خلافت دے سلسلہ وچ بلا فصل حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی خلافت دے موزون ہونے دے سلسلہ وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

ترجمہ و نشر و اشاعت

یہ کتاب متعدد مرتبہ مختلف ناشراں دے ذریعہ کدی النص والاجتہاد دے عنوان تو‏ں تے کدی الاجتہاد فی مقابل النص دے عنوان طبع و نشر ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ علی دوانی نے قارسی بولی وچ اس دا ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ جو پہلی بار 1351 ھ ش وچ دفتر انتشارات اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں اجتہاد در مقابل نص دے عنوان تو‏ں شائع ہوئی اے جو ہن تک بارہیا جدید طباعت دے نال منظر عام اُتے آ چک‏ی ا‏‏ے۔ اس دا انگریزی ترجمہ عبد اللہ شاہین نے انجام دتا اے جو سن 2004 عیسوی وچ انصاریان پبلیکیشن د‏‏ی طرف تو‏ں طبع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔

اس کتاب دا اردو ترجمہ علامہ سید ذیشان حیدر جوادی نے نص و اجتہاد دے ناں تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔

متعلقہ تحقیقات

• عبقات الانوار

حوالے

منابع

• دهخدا، علی اکبر، لغت نامہ، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ۲، ۱۳٧٧ش
• شرف الدین، عبد الحسین، اجتهاد در مقابل نص، ترجمہ علی دوانی، دفتر انتشارات اسلامی
• شرف الدین، عبد الحسین، موسوعة الامام السید عبد الحسین شرف الدین، ج۲: النص و الاجتهاد، بیروت: دار المورخ العربی، چ۲، ۱۴۳۱ھ/۲۰۱۰ ء