اسلامی عہدِ زریں
اسلامی عہد زراں توں مراد تاریخ (ہور بطور خاص مغربی مصنفین دی کتب) وچ اس عہد یا زمانے دی لی جاتی اے جو آٹھواں صدی تا تیرہواں صدی عیسوی تک محیط اے [۱] جبکہ بعض مورخین و تاریخی ذرائع اتوں پندرھویں [۲] ہور سولہواں [۳] صدی تک قائم رکھدے ناں۔ اسلامی دور عروج یا اسلام دے عہد زراں کو بعض اوقات (بطور خاص مغربی مصنفین دی اصطلاح وچ) اسلامی نشاۃ ثانیہ یعنی Islamic renaissance دے نام توں جانا جاتا اے ؛ اردو وچ اسدے ليے اک ہور لفظ عصرِ نہضہ یا عصرالنھضہ وی اختیار کیتا جاتا اے جو نشاۃ ثانیہ دی نسبت زیادہ بہتر اے کیونکہ نشاۃ ثانیہ کو النھضہ وی کہا جاتا اے جبکہ انگریزی وچ اسدے ليے renaissance دا لفظ استعمال ہُندا اے۔ النھضہ دا لفظ نھض توں ماخوذ اے ہور اسدے معنی قیام کرنا (یعنی اٹھ کھڑا ہونا) ، بیدار ہونا ، ابھرنا وغیرہ دے ہوتے ناں جو انگریزی کلمہ renaissance وچ پاۓ جاندے ناں۔ فی الحقیقت انگریزی وچ یہ لفظ دو الفاظ توں بنا اے re بمعنی دوبارہ ہور nasci بمعنی پیداہونے دے۔ اردو وچ استعمال کیتا جانے والا لفظ نشاۃ ثانیہ وی گویا عربی زبان توں ہی آیا اے مگر اسدے نال ثانی دا لفظ آنے دی وجہ توں بعض اوقات انگریزی زبان توں تراجم ہور مغرب وچ مروج اصطلاحات دے متبادل دی صورت وچ مبالغہ آمیز ہو سکتا اے ؛ مثال دے طور اُتے Islamic renaissance مغربی مصنفین دے کتب وچ آنے والا اک ایسا لفظ اے کہ جس کو نشاۃ ثانیہ وی کہنا ہور نال نال اسلام دا ابتدائیییی زمانہ وی کہنا ہوسکتا اے کہ مذہب اسلام دے بنیادی تصور اُتے تو درست ہو مگر اک تاریخی زمانے دے تصور وچ مباساں ہو جاتا اے۔ بعد اس تمہید یا انتباہ دے رقم یہ اے کہ چونکہ نشاۃ ثانیہ دا لفظ ہی اردو وچ زیادہ مستعمل اے لہذا اس مضمون وچ Islamic renaissance دی اصطلاح دے متبادل نھضۃ السلام ہور یا اسلامی عصرنہضہ دے نال نال اسلامی نشاۃ ثانیہ وی کو وی اسی مفہوم وچ درج کیتا گیا اے۔
_02.jpg)
نظرِ طائرانہ
سودھواسلامی ممالک اُتے کئی سو سال توں ناکارگی ہور بیخبری وچ رہنے دا الزام متعدد بار سامنے آتا رہا اے [۴] جس دی وجہ توں اسلامی نشاۃ ثانیہ اُتے کچھ تحریر کرنے توں قبل سب توں پہلا سوال یہ ذہن وچ آتا اے کہ اس زمانے وچ جس کو عروج اسلام دا دور کہا جاتا اے ترقی دے خدوخال کیتا سن ؟ یہ بات انسانی معاشرے دی نفسیات توں مربوط اے ہور تاریخ دے مطالعے توں عیاں اے کہ جدوں کوئی قوم پسماندگی وچ گرتی اے تو نا صرف یہ کہ اسدا مستقبل بکھر جاتا اے بلکہ اسدا ماضی وی۔ ہور یہی حال اسلامی دورعروج دے نال پیش آیا [۵] کہ ترقی ہور سائنس وچ اسدے دورعروج دے خدوخال وی بکھر جانے دی وجہ توں عرصہ دراز تک اس اُتے شکوک و شبہات دا اظہار کیتا جاتا رہا ہور نال ہی نال اسی عرصۂ دراز تک ایتوں متعدد مورخین و مصنفین کہ جن کو ان بکھر جانے والے شواہد وچ توں کچھ دستیاب ہوۓ اوہ پریقین انداز وچ اسلامی دورعروج اُتے لکھتے وی راے؛ جس دا اندازا اس مضمون وچ آنے والی مختلف کتب دے حوالے توں ہوجاتا اے۔
اسلام دا عہد زراں یا اسلام دا سنہری دور؛ اسلامی دنیا یا اسلامی حکومت وچ نشونما پانے والے اک ایتوں زمانے کو بیان کرتا اے کہ جدوں اس وچ بسنے والے انسان باالفاظ اندا معاشرہ ؛ انسانی معیار زندگی دے اعتبار توں اس زمانے وچ موجود دیگر معاشراں یا تہذیباں دی نسبت بہتر مقام تک پہنچا ہور مختلف شعبہ ہاۓ زندگی وچ مجموعی طور اُتے ترقی حاصل دی۔ یہی اوہ بنیادی پیمانہ ہُندا اے کہ جو کسی وی معاشرے یا تہذیب دے دور کو سنہری دور کہلانے دا مستحق قرار دیتا اے؛ برعکس کہ کسی اک (یا چند) شعبہ جات زندگی وچ بہتر کارکردگی ہور دیگر شعبہ جات وچ پسماندگی دا مظاہرہ ، اس معاشرے وچ بسنے والے انساناں دی کیفیت حیات quality of life وچ بہتری نا ہونا ہور معاشی حالت مستحکم نا ہونا چند ایتوں ااساں عوامل ناں کہ جن دی موجودگی وچ کسی وی تہذیب یا معاشرے دے عہد کو سنہری یا زراں نناں کہا جاتا۔ اسلامی عہد زراں توں مراد وی اک ایتوں ہی زمانے دی اے کہ جدوں اس معاشرے وچ کیفیت حیات بہتر ہوئی ہور اس وچ بسنے والے مہندسین (engineers) ، اطباء و حکماء ، تاجر ، علماء ہور ماہرین حرب و حکومت اپنے اپنے متعلقہ شعبہ جات وچ تحقیقات ہور تخلیقات وچ سرگرم راے جس دی وجہ توں اس پورے معاشرے یا عہد کو مجموعی طور اُتے استحکم حاصل ہوا ہور مزید ترقی دی راناں ہموار ہوئاں۔ ہور بمطابق اک تاریخ نویس Howard R. Turner دے ۔.۔.۔.۔ "مسلم ہنرمنداں ہور سائنسداناں، شہزاداں ہور مزدوراں نے یکجا ہو کر اک ایسا منفرد تمدن تخلیق کیتا جو ہر براعظم اُتے معاشراں کو بالواسطہ ہور بلاواسطہ متاثر کر چدا اے" [۶] (اصل عبارت : "Muslim artists and scientists, princes and laborers together created a unique culture that has directly and indirectly influenced societies on every continent." )۔ ۔.۔.۔.۔ مغرب وچ عام طور اُتے دو اقسام دے افکار رکھنے والے گراوہ نظر آندے ناں اک اوہ جو اسلامی دنیا وچ ہونے والی تحقیقات ہور سائنسی و دیگر علوم وچ ترقی توں یکسر پردہ پوشی دی تگ و دو وچ رہتے ناں ہور دوسرے اوہ کہ جو یا تو اسلامی دور زراں وچ ہونے والی تحقیقات و تخلیقات ہور نئی ایجادات دا واضح اعتراف کرتے ناں ہور یا پھر کم از کم اتنا ضرور تسلیم کرتے ناں کہ مسلمان سائنسداناں ، ریاضی داناں ہور علماء نے دنیا وچ اس وقت تک ہونے والی ترقی دی رکھوالی ہور پرورش دی، خواہ اوہ چین توں ہو یا یونان توں۔ Alison Abbott دے مطابق "مغربی مورخین سائنس اس بات کو خوب جانتے ناں کہ یورپی نشاۃ ثانیہ دے علم وچ آنے ہور وسعت پانے توں قبل عرب دنیا قرون وسطی وچ قدیم یونانی سائنسی علوم دی نگہبان سی۔ لیکن اوہ یہ وی تسلیم کرتے ناں کہ اس بارے وچ تحقیق بہت کم دی گئی اے کہ عرباں نے کس طرح ان سائنسی علوم کو ترقی دی ہور کس طرح اس علم کو استعمال کیتا [۷]۔
اساس و استقرار
سودھو
اسلام دی تعلیمات اختیار کرنے دے بعد اعرابی یا صحرا نورد عرب منظم ہو کر ساتواں صدی ہور آٹھواں دے اوائل تک اک وسیع خلافۃ الاسلامیہ تشکیل دے چدے سن ہور حضرت ابوبکر ۔ دی فتوحات (632ء) توں اسراع پا کر حضرت علی کرم اللہ وجہہ (661ء) تک قائم رہنے والی خلافت راشدہ نے چند دہایاں وچ اتنی وسعت اختیار کرلی کہ اسدا شمار دنیا دی وسیع ترین حکومتاں وچ کیتا جانے لگا۔ [۸]۔ متعدد مورخین اس بات اُتے متفق ناں کہ اسلام دا سنہری دور دراصل اسی وقت توں شروع ہوا کہ جدوں محمد (ص) ہور خلفاۓ راشدین دے دور حکومت وچ عرب معاشرے دی پرانی اقدار و روایات تبدیل ہوئاں ہور مختلف شعبہ ہاۓ زندگی ؛ جداں معاشری سلامتی (social security) ، خاندان دی ساخت ہور باہم روابط دا تصور ، غلامی ، عورتاں دے حقوق ، نسلی و لسانی اقلیتاں دا مقام ہور اندے حقوق جیتوں تصورات وچ اصلاح ہور بہتری ہوئی جو گذشتہ دے تصورات توں یکسر مختلف تھی [۹][۱۰][۱۱][۱۲]۔ عباسیاں (750ء تا 1258ء) نے امویاں (660ء تا 750ء) دی خلافت دا خاتمہ کیتا ہور اسلامی حکومت دا دارالخلافہ ، دمشق توں بغداد دی جانب آگیا؛ متعدد تاریخ نویس اسی مقام توں شروع ہونے والے دور کو اسلام دی نشاۃ ثانیہ تسلیم کرتے ناں ہور یہی اوہ زمانہ وی اے کہ جس وچ سولہواں صداں تک یورپ دی سائنس اُتے چھاۓ رہنے والے مسلم سائنسدان جابر بن حیان (721ء تا 815ء) نے سائنس ہور بطور خاص علم کیمیاء دی ترقی وچ اپنا کردار ادا کیتا [۱۳]۔ اس زمانے وچ بغداد کو اک عالمی علمی مرکز دی حثیت حاصل ہوئی ہور یہاں اس ادارۂ تفکر و تحقیق دا قیام (830ء تا 1258ء) عمل وچ آیا جس کو بیت الحکمۃ (House of Wisdom) دے نام توں جانا جاتا اے؛ کوئی 500 سو سال توں ودھ عرصہ تک مختلف سائنسی و دنیاوی علوم وچ خدمات انجام دینے دے بعد یہ ادارہ منگولاں دے اک سالار ہلاکو خان دے ہاتہاں سقوط بغداد اُتے ، خود اپنے انجام کو پہنچا۔ کہا جاتا اے کہ اس ہلاکت ہور تباہی دے وقت دریا برد کیتی جانے والیاں کتاباں دی تعداد اس قدر سی کہ اندی روشنائی توں دریائے دجلہ دا پانی چھ ماہ تک سیاہ رنگت اختیار کیۓ رہا (انگریزی ویکیپیڈیا[۱۴]) مستند تاریخیحوالےدی لوڑ؟۔
اخلاقیات
سودھو- متعلقہ مضامین دے ليے ؛ اخلاقیات ، اسلامی اخلاقیات ہور طبی اخلاقیات۔
حوالے
سودھو- ↑ Matthew E. Falagas, Effie A. Zarkadoulia, George Samonis (2006)۔ "Arab science in the golden age (750–1258 C.E.) and today"، The FASEB Journal 20، p. 1581–1586.
- ↑ George Saliba (1994)، A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam، p. 245, 250, 256-257. New York University Press، ISBN 0-8147-8023-7.
- ↑ Ahmad Y Hassan، Factors Behind the Decline of Islamic Science After the Sixteenth Century Archived 2010-01-04 at the وے بیک مشین
- ↑ Philip Ball Science in culture: The zenith of Islamic science Nature 440, 997. 20 اپریل 2006
- ↑ UNESCO. The different aspects of Islamic Culture Volume IV.
- ↑ Howard R. Turner, Science in Medieval Islam، University of Texas Press, 1 نومبر، 1997، ISBN 0-292-78149-0, pg. 270 (book cover, last page)
- ↑ Alison Abbott Islamic science: Rebuilding the past Nature 432, 997. 16 دسمبر 2006
- ↑ World Civilizations; Islam the caliphate Archived 2008-03-11 at the وے بیک مشین Washington State University
- ↑ Lewis, Bernard (جنوری 21, 1998). "Islamic Revolution". The New York Review of Books. http://www.nybooks.com/articles/4557.
- ↑ Watt (1974)، p.234
- ↑ Robinson (2004) p.21
- ↑ Nancy Gallagher, Encyclopedia of Women & Islamic Cultures, Infanticide and Abandonment of Female Children
- ↑ Interactive Timeline; Islamic era science Nature 2 نومبر 2006
- ↑ English Wikipedia; House of Wisdom
| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: Islamic Golden Age |