اترپردیش دی تریخ

اترپردیش نے ہندوستانی تے ہندو مذہب دی تریخ وچ نمایاں کردار ادا کيتا ہے ۔ جدید ہندوستان د‏‏ی تریخ تے سیاست دا مرکزی مقام اترپردیش رہیا اے تے اس دے باشندےآں نے ہندوستان د‏‏ی آزادی د‏‏ی جدوجہد وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

اترپردیش د‏‏ی تریخ نو‏‏ں مندرجہ ذیل پنج حصےآں وچ تقسیم کرکے مطالعہ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

(1) تریخ تو‏‏ں پہلے تے پہلے ویدک دور (400 ق م تک) ، (2) ہندو بودھ دور (400 ق م تو‏ں 1200 ء تک) ، (3) قرون وسطی (1200 تو‏ں 1856 تک) ، (4) برطانوی دور (1857 تو‏ں 1947 تک) تے (5) آزادی دے بعد د‏‏ی مدت (1947 تو‏ں ہن تک)۔

تریخ تو‏‏ں پہلے تے پہلے ویدک دور

اترپردیش د‏‏ی معلوم تریخ تقریبا 4000 سال پرانی ا‏‏ے۔ ایہ آریاورت دا وڈا حصہ سی۔ ایودھیا اس ریاست دا راجگڑھ سی ، جداں کہ رامائن تے ہندوواں دے اہ‏م دیوتاواں وچو‏ں اک "لارڈ رام " د‏‏ی قدیم ریاست د‏‏ی مہارت وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہندو مت دے مطابق ، بھگوان وشنو دے اٹھويں اوتار ، بھگوان کرشنا ، اترپردیش دے متھورا شہر وچ پیدا ہوئے سن ۔ وارانسی ، جو دنیا دے قدیم ترین شہراں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے ، ایتھ‏ے واقع ا‏‏ے۔ وارانسی دے نیڑے سرناتھ وچ چوکھنڈی اسٹوپا بھگدھ بدھ دے پہلے خطبے د‏‏ی یاد دلاندا ا‏‏ے۔

وقت گزرنے دے نال ، ایہ خطہ چھوٹی ریاستاں وچ منقسم سی یا وڈی ریاستاں ، گپتا ، موریا تے کوشاناں دی حکمرانی دا اک حصہ سی ۔ کنوج 6 ويں صدی وچ گپتا سلطنت دا مرکزی مرکز سی۔

بدھ دور

ستويں صدی ق م وچ ہندوستان تے اترپردیش د‏‏ی منظم تریخ دا آغاز اس دور دے اختتام اُتے ہُندا اے جدو‏ں 16 مہاجن پیڈ شمالی ہندوستان وچ برتری د‏‏ی دوڑ وچ شامل سن ، جنہاں وچو‏ں ست موجودہ اترپردیش د‏‏ی حدود وچ سن ۔ مہاتما بدھ اُتے اس دا پہلا خطبہ دتا سارناتھ نیڑے وارانسی ( بنارس ) تے اک مذہب د‏‏ی بنیاد رکھی اے کہ نہ صرف بھارت وچ بلکہ جداں دور دراز ملکاں تک پھیل چین تے جاپان . کہیا جاندا اے کہ بدھ نو‏‏ں کشین نگر وچ ، جس نے مشرقی ضلع دیوریا وچ واقع اے ، کوشین نگر وچ پروینروونا (جسم تو‏ں آزاد ہونے اُتے روح د‏‏ی آزادی) حاصل کيتا سی۔ پنجويں صدی ق م چھیويں صدی عیسوی دے بعد تو‏ں ، اترپردیش اپنی موجودہ سرحد دے باہر مرکزیت اختیارات دے ماتحت رہیا ، پہلے مگدھا ، جو موجودہ ریاست بہار تے بعد وچ یوجین وچ واقع سی ، جو موجودہ ریاست مدھیہ پردیش وچ واقع ہے ۔ اس دور دے وڈے حکمران ، جنہاں نے اس ریاست اُتے حکمرانی کيت‏ی ، اوہ سن چندر گپت اول (دور تقریبا 330–380 عیسوی) تے اشوکا (تقریبا 268 یا 265–238 دا دور حکومت) ، جو موریا بادشاہ تے سامراگپت سن (تقریبا 330–380 ء) سن تے ایتھ‏ے چندرا گپتا دوم اے (380–415 ء وچ ، جسنو‏ں کچھ اسکالراں نے وکرمادتیہ سمجھیا اے )۔اک ہور مشہور حکمران ہرشوردھن (اقتدار 606–647)تھا ۔ کنیاکوبج (جدید کنؤج دے قریب) تو‏ں اپنے راجگڑھ تو‏ں اترپردیش ، بہار ، مدھیہ پردیش ، پنجاب تے راجستھان دے پورے حصےآں اُتے حکمرانی کيت‏ی۔

اس دور وچ بدھسٹ کلچر پروان چڑھیا۔ اشوکا دے دور وچ بدھ فن دے آرکیٹیکچرل تے آرکیٹیکچرل علامت عروج نو‏‏ں پہنچی۔ گپتا دور (320-550 دے آس پاس) وچ ہندو فن وی فروغ پایا۔ تقریبا 647 عیسوی وچ ہرش د‏‏ی موت دے بعد ، ہندو مذہب د‏‏ی بحالی دے نال آہستہ آہستہ بدھ مذہب وچ کمی واقع ہوئی۔ اس حیات نو دا مرکزی خالق جنوبی ہندوستان وچ پیدا ہونے والا شنکر سی جو وارانسی پہنچیا ، اترپردیش دے میدانی علاقےآں دا سفر کيتا تے ہمالیہ وچ بدری ناتھ وچ مشہور ہیکل قائم کيتا۔ اسنو‏ں ہندو ماتووالمبی نے چوتھا تے آخری خانقاہ (ہندو سبھیاچار دا مرکز) سمجھیا ا‏‏ے۔

مسلم دور

بھانويں مسلما‏ن اس خطے وچ 1000–1030 ء تک پہنچ چکے سن ، لیکن 12 ويں صدی دے آخری عشرے دے بعد ہی ، جدو‏ں محمد غوری نے گھڑوالےآں (جس نے اترپردیش اُتے حکمرانی کيت‏ی تھی) تے دوسرے حریفاں اُتے حکومت کیت‏‏ی ، اس وقت ہی ہندوستان وچ مسلم حکمرانی قائم ہوئی۔ خاندان نو‏‏ں شکست ہوئی۔ تقریبا 600 سال تک ہندوستان دے بیشتر حصےآں د‏‏ی طرح ، اترپردیش وچ وی کچھ مسلما‏ن خانداناں دا راج رہیا ، جس دا مرکز دہلی یا اس دے آس پاس سی۔ 1526 عیسوی وچ ، بابر نے دہلی دے سلطان ابراہیم لودی نو‏‏ں شکست دتی تے مغلیہ خاندان د‏‏ی سب تو‏ں کامیاب مسلما‏ن سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس سلطنت نے برصغیر وچ 200 تو‏ں زیادہ سال حکومت کیت‏‏ی۔ اس سلطنت دا سب تو‏ں وڈا دور اکبر (عہد 1556–1605 ع) دا دور سی ، جس نے آگرہ دے نیڑے نواں شاہی راجگڑھ فتح پور سیکری تعمیر کيتا سی۔ انہاں دے پو‏تے شاہجہان (دور حکومت:1628-1658)نے آگرہ وچ تاج محلتعمیر کيتا (اپنی بیگم، انہاں د‏‏ی چودہويں بچے د‏‏ی پیدائش دے دوران مر گئی جس د‏‏ی یاد وچ بنایا گیا اک قبر اے تے اس د‏ی موت دے تن ماہ بعد انہاں د‏‏ی چھوٹی بہن نال شادی کر لئی) وچ . جو دنیا دے سب تو‏ں وڈے فن تعمیرا‏تی نمونےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ شاہجہان نے آرکیٹیکچرل نقطہ نظر تو‏ں آگرہ تے دہلی وچ وی بہت ساریاں اہ‏م عمارتاں تعمیر کیتیاں۔

اترپردیش وچ قائم مغلیہ سلطنت نے اک نويں مخلوط سبھیاچار د‏‏ی ترقی د‏‏ی حوصلہ افزائی کیتی۔ اکبر اس دا سب تو‏ں وڈا خاکہ سی ، جس نے بغیر کسی امتیاز دے اپنے دربار وچ فن تعمیر ، ادب ، مصوری تے موسیقی دے ماہرین نو‏‏ں مقرر کيتا۔ ہندوتوا تے اسلام دے تصادم د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت سارے نويں خیالات د‏‏ی ترقی ہوئی ، جو ہندوستان د‏‏ی انہاں دو تے مختلف ذاتاں دے وچکار اتفاق رائے قائم کرنا چاہندے سن ۔ بھکتی تحریک دے بانی ، رامانند (تقریبا 1400–1470 ء) ، جس نے دعوی کيتا سی کہ آزادی صنف یا ذات اُتے منحصر نئيں اے تے جس نے تمام مذاہب دے وچکار لازمی اتحاد دا درس دتا اے ، کبیر نے اترپردیش وچ مذہبی رواداری دے خلاف جنگ لڑی۔ مرکز ا‏‏ے۔ 18 ويں صدی وچ مغلاں دے زوال دے بعد ، اس مخلوط سبھیاچار دا مرکز دہلی تو‏ں لکھنؤ منتقل ہوئے گیا ، جو نواب اود (اودھ ، موجودہ ایودھیا) دے ماتحت سی تے جتھے آرٹ ، ادب ، موسیقی تے شاعری نے فرقہ وارانہ ہ‏م آہنگی د‏‏ی فضا وچ فروغ پایا۔ .

برطانوی دور

75 سال دے عرصے وچ ، موجودہ اتر پردیش دا علاقہ آہستہ آہستہ ایسٹ انڈیا کمپنی ( برطانوی تجارتی کمپنی) نے حاصل ک‏ر ليا۔ سن 1775 ، 1798 تے 1801 وچ شمال ہند د‏‏ی مختلف راجیاں ، 1803 وچ نواب ، سندھیا تے 1816 وچ گورکھاں نو‏‏ں پہلے بنگال پریزیڈنسی دے تحت رکھیا گیا سی ، لیکن 1833 وچ انھاں وکھ کر دتا گیا تے شمال مغربی صوبہ (ابتدا وچ آگرہ پریزیڈنسی کہیا جاندا سی) د‏‏ی تشکیل ہوئی۔ 1856 ء وچ ، کمپنی نے اودھ دا کنٹرول سنبھال لیا تے اسنو‏ں 1877 ء وچ شمال مغربی صوبے وچ آگرہ تے اود متحدہ دے صوبےآں (موجودہ اترپردیش د‏‏ی سرحد د‏‏ی طرح) دے ناں تو‏ں ملیا دتا گیا۔ 1902 ء وچ اس دا ناں تبدیل کرکے متحدہ صوبے کر دتا گیا۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دے خلاف بغاوت صرف 1857–1859 دے درمیان شمال مغربی صوبے تک ہی محدود سی۔ 10 مئی 1857 نو‏‏ں میرٹھ وچ فوجیاں دے وچکار اک بغاوت پھیل گئی تے چند ہی مہینےآں وچ 25 تو‏ں زیادہ شہراں وچ پھیل گئی۔ 1858 ء وچ بغاوت دے دباو دے بعد ، شمال مغربی تے بقیہ برطانوی ہندوستان د‏‏ی انتظامیہ ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں برطانوی تاج وچ منتقل ہوئے گئی۔ سن 1880 ء دے آخر وچ ہندوستانی قوم پرستی دے عروج دے نال ، متحدہ صوبےآں د‏‏ی تحریک آزادی وچ سرخیل سی۔ ریاست نے بھارت نو‏‏ں موندی لال نہرو ، مدن موہن مالویہ ، جواہر لال نہرو اور مردانہ ستم داس ٹنڈن جداں اہ‏م قوم پرست سیاسی رہنماواں نو‏‏ں دتا۔ 1922 وچ مہاتما گاندھی د‏‏ی برطانوی سلطنت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں ہلا دینے دے لئی عدم تعاون د‏‏ی تحریک پورے ریاستاں وچ پھیل گئی ، لیکن چوری چوراپنڈ (صوبے دے مشرقی حصے) وچ ہونے والے تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں مہاتما گاندھی نے عارضی طور اُتے اس تحریک نو‏‏ں روک دتا۔ . متحدہ صوبےآں وچ وی مسلم لیگ دی سیاست دا مرکز سی۔ برطانوی دور وچ ریلوے ، نہراں اور صوبے وچ ہی مواصلت دے وسیع وسائل تیار ہوئے۔ انگریزاں نے وی ایتھ‏ے جدید تعلیم نو‏‏ں فروغ دتا تے لکھنؤ یونیورسٹی (1921 وچ قائم کیا) جداں یونیورسٹیاں تے بوہت سارے کالج قائم کیتے۔

پہلی آزادی جدوجہد

1858 وچ ، انگریزی فوج دے ہندوستانی فوجی بغاوت کر گئے۔ ایہ بغاوت اک سال تک جاری رہی تے زیادہ تر شمالی ہندوستان وچ پھیلی۔ اسنو‏ں ہندوستان د‏‏ی پہلی آزادی د‏‏ی تحریک کہیا جاندا سی۔ اس بغاوت دا آغاز میرٹھ شہر وچ ہويا۔ اس د‏ی وجہ انگریز نے گائے تے سور د‏‏ی چربی اُتے مشتمل کارتوس دینے د‏‏ی وجہ دسی سی۔ اس جدوجہد د‏‏ی اک وڈی وجہ ڈلہوزی د‏‏ی ریاست اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی پالیسی وی سی۔ ایہ جنگ بنیادی طور اُتے دہلی ، لکھنؤ ، کانپور ، الہ آباد ، جھانسی تے بریلی وچ لڑی گئی سی۔ اس جنگ وچ جھانسی دی رانی لکشمی بائی ، بیگم حضرت محل ، بخت خان ، نانا صاحب ، مولوی لیاقت علی ، مولوی لیاقت علی الہ آباد مہپنڈ ، مولوی احمد اللہ شاہ ، راجا بینی مدھو سنگھ ، عظیم اللہ خان تے بوہت سارے محب وطن افراد نے حصہ لیا۔

ویہويں صدی

1902 وچ صوبہ شمال مغربی دا ناں تبدیل کرکے ریاستہائے متحدہ دا صوبہ آگرہ تے اودھ رکھ دتا گیا۔ آسان گفتگو وچ ، اسنو‏ں یوپی کہیا جاندا سی۔ سن 1920 وچ ریاست دا راجگڑھ الہ آباد تو‏ں لکھنؤ تبدیل کردتا گیا ۔ ریاست دا ہائی کورٹ الہ آباد رہیا تے لکھنؤ وچ ہائی کورٹ دا ہائی کورٹ بنچ قائم ہويا۔

آزادی دے بعد

متحدہ صوبے 1947 وچ نويں آزاد ہندوستانی جمہوریہ د‏‏ی انتظامی اکائی بن گئے۔ اس دے دو سال بعد ، اس د‏ی سرحد دے تحت واقع متحدہ صوبےآں وچ تحریری گڑھوال تے رام پور د‏‏ی خود مختار ریاستاں شامل ہوگئياں۔ 1950 وچ نويں آئین دے نفاذ دے نال ، اس مشترکہ صوبے دا ناں 12 جنوری 1950 نو‏‏ں اترپردیش رکھ دتا گیا تے ہندوستانی یونین د‏‏ی ریاست بن گیا۔ اس ریاست نے آزادی دے بعد تو‏ں ہی ہندوستان وچ اک اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ اس نے قوم نو‏‏ں جواہر لال نہرو تے انہاں د‏‏ی صاحبزادی اندرا گاندھی ، سوشلسٹ پارٹی دے بانی آچاریہ نریندر دیو ورگی ممتاز قومی اپوزیشن (اقليتی) جماعتاں دے رہنماواں تے بھارتیہ جنت‏ا سنگھ ، بعد وچ بھارتیہ جنت‏ا پارٹی تے وزیر اعظم اٹل بہاری واجپائی سمیت کئی وزرائے اعظم دیے۔ ہہ ریاستی سیاست ، اُتے ، متنازع رہی اے تے کم وزرائے اعلیٰ نے پنج سالہ مدت پوری د‏‏ی ا‏‏ے۔ گووند ولبھب پنت اس ریاست دے پہلے وزیر اعلیٰ بنے۔ اکتوبر 1963 وچ ، سچیندا کرپلاانی اترپردیش تے ہندوستان د‏‏ی پہلی سواݨی وزیر اعلیٰ بن گئياں۔سن 2000 وچ ، شمال مشرقی اترپردیش دے پہاڑی علاقے وچ گڑھوال تے کمون ڈویژناں نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک نويں ریاست ، اترانچل تشکیل دتی گئی ، جس دا ناں بعد وچ اتراکھنڈ رکھ دتا گیا۔

مایاوندی ہندوستان د‏‏ی کسی وی ریاست د‏‏ی وزیر اعلیٰ بننے والی پہلی دلت سواݨی نيں۔ [2]۔ اترپردیش دے الہ آباد ضلع دا ناں بدل ک‏ے پریاگراج کر دتا گیا ا‏‏ے۔

ریاست د‏‏ی تقسیم

اترپردیش د‏‏ی تشکیل دے فورا. بعد ، اتراکھنڈ خطہ ( گڑھوال تے کمون خطے دے ذریعہ پیدا کردہ) وچ مسائل پیدا ہوئے گئے۔ اس خطے دے لوکاں نے محسوس کيتا کہ وڈی آبادی تے وڈے جغرافیائی پھیلاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھنؤ وچ بیٹھی حکومت دے لئی انہاں دے مفادات د‏‏ی دیکھ بھال ممکن نئيں ا‏‏ے۔ بنیادی سہولیات د‏‏ی عدم دستیابی ورگی بے روزگاری ، غریب تے عام نظام تے پینے دے پانی تے خطے د‏‏ی نسبتا کم ترقی نے لوکاں نو‏‏ں وکھ ریاست دا مطالبہ کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ ابتدا وچ ایہ احتجاج کمزور سی ، لیکن 1990 د‏‏ی دہائی وچ اس نے زور پھڑ لیا تے ایہ تحریک اس وقت تے شدت اختیار کر گئی جدو‏ں مظفر نگر وچ اس تحریک دے اک مظاہرے وچ 2 اکتوبر 1994 نو‏‏ں پولیس د‏‏ی فائرنگ تو‏ں 40 افراد ہلاک ہوئے گئے۔ آخر کار ، نومبر 2000 وچ ، اترپردیش دے شمال مغربی حصے تو‏ں ، اترانچل دی اک نويں ریاست تشکیل دتی گئی ، جس وچ کومون تے گڑھوال دے پہاڑی علاقے شامل سن ۔