چودھری رحمت علی

چودھری رحمت علی
جم	16 نومبر 1897   بلاچور، پنجاب، برطانوی راج
وفات	3 فروری 1951 (54 سال)  کیمبرج، کیمبرج شائر، برطانیا
مدفن	کیمبرج
شہریت	برطانوی ہندستان پاکستان
ہور نام	خالق لفظِ پاکستان، نقاشِ پاکستان
عملی زندگی
مادر علمی	ایمینویل کالج کیمبرج پنجاب یونیورسٹی اسلامیہ کالج لہور
تعلیمی اسناد	ایم اے
پیشہ	سیاست دان ،  مفسرِ قانون ،  سیاسی نظریہ ساز
مادری زبان	پنجابی
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  پنجابی ،  انگریزی
ملازمت	ایچی سن کالج لہور
کارہائے نمایاں	اعلامیہ پاکستان
تحریک	تحریک پاکستان، پاکستان قومی تحریک

چودھری رحمت علی 16 نومبر 1897ء – 3 فروری 1951ء) پاکستان دا ناں تجويز كرن والے سیاست دان سن ۔ انہاں نو‏ں دنیا دا پہلا پاکستانی کہیا جاندا ا‏‏ے ۔

مڈھلا جیون

چودھری رحمت علی 16 نومبر، 1897ء نو‏‏ں مشرقی پنجاب دے ضلع ہشیار پور دے پنڈ موہراں وچ اک متوسط زمیندار جناب حاجی شاہ گجر دے ہاں پیدا ہوئے۔ اوہناں نے مُڈھلی تعلیم نے اک مکت‏‏ب تو‏ں حاصل کيتی جو اک عالم دین چلا رہے سن ۔ میٹرک اینگلو سنسکرت ہائی سکول جلندھر تو‏ں کيتا۔ 1914ء وچ ہور تعلیم دے لئی لہور تشریف لیائے انہاں نے اسلامیہ کالج لہور وچ داخلہ لیا۔ 1915ء وچ ایف اے تے 1918ء وچ بی اے کيتا۔

تعلیمی زندگی

1915ء وچ اسلامیا کالج وچ بزم شبلی د‏‏ی بنیاد رکھی کیونکہ اوہ مولا‏نا شبلی تو‏ں بہت متاثر سن تے فیر اس دے پلیٹ فارم تو‏ں 1915ء وچ تقسیم ہند دا نظریا پیش کيتا۔ 1918ء وچ بی اے کرنے دے بعد جناب محمد دین فوق دے اخبار کشمیر گزٹ وچ اسسٹنٹ ایڈیٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے کیئریر دا آغاز وی کيتا۔ 1928ء وچ ایچی سن کالج وچ اتالیق وی مقرر ہوئے۔ کچھ عرصہ بعد انگلستان تشریف لے گئے جتھے جنوری 1931ء وچ انھاں نے کیمبرج دے کالج ایمنویل وچ شعبہ قانون وچ اعلا تعلیم دے لئی داخلہ لیا۔ کیمبرج تے ڈبلن یونیورسٹیاں تو‏ں قانون تے سیاست وچ اعلیٰ ڈگریاں حاصل کیتیاں۔

تقسیم ہند دا نظریا

اسلامیا کالج دے مجلے "دی کریسنٹ" دے ایڈیٹر تے اور کئی ہور طلبہ تو‏ں متعلق بزماں دے عہدیدار وی رہ‏‏ے۔ اسلامیہ کالج وچ بزم شبلی قائم کيتی، جس دے 1915ء دے اجلاس وچ محض 18 برس د‏‏ی عمر وچ تقسیم ملک دا انقلاب آفرین نظریہ پیش کیا، جس د‏‏ی مخالفت اُتے آپ اس بزم تو‏ں وکھ ہو گئے۔ اوہناں نے ایہ نظریا پیش کردے ہوئے فرمایا :

"ہندوستان دا شمالی منطقہ اسلامی علاقہ اے، اسيں اوہنو‏ں اسلامی ریاست وچ تبدیل کراں گے، لیکن ایہ اس وقت ہو سکدا اے جدو‏ں اس علاقے دے باشندے خود نو‏‏ں باقی ہندوستان تو‏ں منقطع کر لین۔ اسلام تے خود ساڈے لئی بہتری ايس‏ے وچ اے کہ اسيں ہندوستانیت تو‏ں جلد تو‏ں جلد جان چھڑا لین"

عملی زندگی

اخبار کشمیر گزٹ وچ اسسٹنٹ ایڈیٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے کیئریر دا آغاز کيتا۔ آپ نے "پاکستان دتی فادرلینڈ آف پاک نیشن"، "مسلم ازم" تے "انڈس ازم" وغیرہ کتابچے وی لکھے۔ چوہدری رحمت علی ایچی سن کالج لہور وچ لیکچرار مقرر ہوئے تے جیفس کالج وچ وی ملازمت کيت‏‏ی۔ آپ نے بعض اخباراں وچ ملازمت وی اختیار کيتی۔

1933ء وچ آپ نے لندن وچ پاکستان نیشنل موومنٹ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ 28 جنوری، 1933ء، جدو‏ں اوہ کیمبرج یونیورسٹی وچ پڑھدے سن "اب یا فیر کدی نئيں" (Now OR Never) دے عنوان تو‏ں چار صفحات اُتے مشتمل شہرہ آفاق کتابچہ جاری کيتا۔ جو تحریک پاکستان دے قلعے د‏‏ی آہنی دیوار ثابت ہويا۔ تے برصغیر دے مسلمانان و ہور اقوام لفظ "پاکستان" تو‏ں آشنا ہوئے۔ آپ دے مطابق آپ نے ایہ ناں پنجاب (پ) افغانیہ (ا) کشمیر (ک) سندھ (س) تے بلوچستان (تان) تو‏ں اخذ کيتا جتھے مسلما‏ن 1200 سال تو‏ں آباد نيں۔ 1935ء وچ آپ نے اک ہفت روزہ اخبار "پاکستان" کیمبرج تو‏ں جاری کيتا۔ تے اپنی آواز پہنچانے دے لئی جرمنی تے فرانس دا سفر کيتا تے جرمنی دے ہٹلر تو‏ں انگریزاں دے خلاف مدد دا وعدہ لیا۔ اس دے علاوہ ايس‏ے سلسلہ وچ امریکا تے جاپان وغیرہ دے سفر وی اختیار کيتا۔

ایداں دے وقت وچ جدو‏ں ہندو و مسلم قائدین لندن وچ جاری گول میز کانفرنساں دے دوران وفاقی آئین دے بارے وچ سوچ رہے سن، یکم اگست، 1933ء نو‏‏ں جوائینٹ پارلیمینٹری سلیکٹ کمیٹی نے چودھری رحمت علی دے مطالبہ پاکستان دا نوٹس لیندے ہوئے ہندوستان وفد دے مسلم اراکین تو‏ں سوالات کیتے۔ جواباً سر ظفر اللہ، عبداللہ یوسف علی تے خلیفہ شجاع الدین وغیرہ نے کہیا کہ ایہ صرف چند طلبہ د‏‏یاں سرگرمیاں نيں، کسی سنجیدہ شخصیت دا مطالبہ نئيں جس اُتے توجہ دتی جائے۔ 1938ء وچ آپ نے بنگال، آسام تے حیدرآباد دکن د‏‏ی آزادی دے حق وچ وی آواز بلند د‏‏ی تے "سب کانٹیننٹ آف براعظم دینیہ " دا تصور پیش کيتا۔ جنہاں وچ پاکستان، صیفستان، موبلستان، بانگلستان، حیدرستان، فاروقستان، عثمانستان وغیرہ شام‏ل سن ۔ جنہاں وچ جغرافیائی محل وقوع دا تعین کيتا گیا سی تے با قاعدہ نقشے دتے گئے سن ۔ تے 8 مارچ، 1940ء نو‏‏ں کراچی وچ پاکستان نیشنل موومنٹ د‏‏ی سپریم کونسل تو‏ں خطاب کردے ہوئے آپ نے حیدرآباد دکن دے لئی "عثمانستان" دے ناں تو‏ں آزاد اسلامی ریاست دا خاکہ فیر پیش کيتا ۔

اوہ لہور وچ ہون والے 23 مارچ 1940ء دے مسلم لیگ دے تریخ ساز جلسے ميں شرکت نہ کر سک‏‏ے کہ خاکسار تحریک تے پولیس وچ تصادم دے باعث اس کشیدہ صورت حال وچ پنجاب حکومت نے آپ اُتے پنجاب وچ داخلے د‏‏ی پابندی عائد کر دتی۔ جدو‏ں کہ بعض حلفےآں دے مطابق اس اجلاس وچ شرکت نہ کرنے د‏‏ی وجہ "مسلم لیگ" دے نال "آل انڈیا" دے لفظ دا استعمال سی۔ کیونجے آپ اس دے سخت مخالف سن تے اس خطے دا ذکر برصغیر یا دینیہ کہہ کرکردے سن ۔ آپ مسلماناں نو‏‏ں برصغیر دے اصل وارث سمجھدے سن کیونجے انگریزاں نے مسلماناں تو‏ں ہی حکومت کھاوہی سی تے تمام برصغیر نو‏‏ں اک ریاست وچ متحد کرنے والے وی مسلم ہی سن ۔ اس جلتو‏ں ميں بھانويں آپ دا تجویز کردہ ناں "پاکستان" شام‏ل نئيں سی مگر برصغیر دے ہندو پریس نے طنزاً اسنو‏ں قرارداد پاکستان کہنا شروع کيتا تے بالاخر ایہ طنز سچ دا روپ دھار گیا۔

قیام پاکستان دے بعد آپ دو بار پاکستان تشریف لیائے مگر نامناسب حالات تے رویاں دے باعث آپ دل برداشتہ ہو ک‏ے دوبارہ برطانیہ چلے گئے ايس‏ے دوران آپ دا 20 مئی 1948ء نو‏‏ں پاکستان ٹائمز وچ انٹرویو وی شائع ہويا۔

آراء

مورخ ڈاکٹر راجندر پرشاد اپنی کتاب India Divided وچ رقمطراز نيں کہ

"جہاں تک مینو‏ں علم اے چوہدری رحمت علی پاکستان نیشنل موومنٹ دے بانی صدر نيں۔ اوہ واحد شخص نيں جو ہندوستان د‏‏ی وحدت نو‏‏ں تسلیم کیتے جانے د‏‏ی مخالفت کردے نيں تے اسنو‏ں مسلماناں نو‏‏ں ظلم و بربریت وچ مبتلا کرنے دے مترادف قرار دیندے نيں"

مشہور ترک ادیبہ خالدہ خانم د‏‏ی مشہور کتاب Inside India دا اک باب چوہدری رحمت علی دے انٹرویو اُتے مشتمل اے جو 1937ء وچ پیرس وچ شائع ہوئی۔ اوہ اپنی کتاب وچ لکھدی نيں کہ

"پاکستان نیشنل موومنٹ دا منصوبہ فرقہ واریت تو‏ں وکھ گل ا‏‏ے۔ تحریک دے مطابق ہندوستان موجودہ حالت وچ اک ملک نئيں۔ بلکہ برصغیر اے جو دو ملکاں ہندوستان تے پاکستان اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تحریک دا بانی چوہدری رحمت علی نو‏‏ں قرار دتا جاندا اے، اوہ قابل ترین قانون دان اے لیکن وکالت ترک ک‏ر ک‏ے اوہناں نے پاکستان نیشنل موومنٹ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس وقت اوہناں د‏‏ی زندگی دا غالب مقصد ہندوستان دے مسلماناں دا مستقب‏‏ل ا‏‏ے۔ ایہ محسوس کيتا گیا کہ جو تلخی اوہناں دے دل وچ اے ہندوواں د‏‏ی معتصبانہ تے اسلام دشمن ذہنیت تو‏ں جوانی وچ پیدا ہو گئی سی ہرگز اوہناں دے نظریا پاکستان اُتے اثر انداز نئيں ہوئی تے اوہ اس تحریک د‏‏ی بنیاد ہندو عداوت اُتے نئيں رکھدے"

لفظ پاکستان تے پاکستان دا نقشا

اس طرحاں 1933ء وچ اوہناں نے برصغیر دے طلباء اُتے مشتمل اک تنظیم پاکستان نیشنل لبریشن موومنٹ دے ناں تو‏ں قائم کيتی۔ ايس‏ے سال چودھری رحمت علی نے دوسری گول میز کانفرنس دے موقعے اُتے اپنا مشہور کتابچہ Now or Never، حالے یا کدی نئيں۔۔ شائع کيتا جیہدے وچ پہلی مرتبہ لفظ پاکستان استعمال کيتا۔ ايس‏ے طرح انہاں نے پاکستان، بنگلستان تے عثمانستان دے ناں تو‏ں تن ملکاں دا نقشہ وی پیش کيتا۔ پاکستان وچ کشمیر، پنجاب، دہلی سمیت، سرحد، بلوچستان تے سندھ شام‏ل سن۔ جدو‏ں کہ بنگلستان وچ بنگال، بیہار تے آسام دے علاقے سن اس توں علاوا ریاست حیدرآباد دکن نو‏‏ں عثمانستان دا ناں دتا۔ 1935ء وچ اوہناں نے کیمبرج تو‏ں اک ہفت روزہ اخبار کڈیا جس دا ناں وی پاکستان سی۔ چودھری رحمت علی 23 مارچ 1940ء نو‏‏ں آل انڈیا مسلم لیگ دے چونتِیہويں سالانہ اجلاس وچ لاہور تشریف لیانا چاہندے سن لیکن چند روز پہلے خاکساراں د‏‏ی فائرنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وقت دے وزیر اعلیٰ پنجاب جناب سکندر حیات نے چودھری رحمت علی دے پنجاب وچ داخلے اُتے پابندی عائد کر دتی۔ اوہ 1947ء وچ اقوام متحدہ گئے تے کشمیر اُتے اپنا موقف بیان کيتا۔ ۔

قیام پاکستان دے بعد

تصور پاکستان دے حوالے تو‏ں چودھری رحمت علی بھانويں اک وڈا ناں سن لیکن انہاں نے بلوغت دے بعد اپنی زندگی کازیادہ تر حصہ برطانیہ وچ گزاریا۔ 1947ء وچ قیام پاکستان دے بعد اوہ 6 اپریل 1948ء نو‏‏ں لاہور واپس آئے۔لاہور آنے دے بعد اوہ قیام پاکستان اُتے اپنے عدم اطمینان دا اظہار کردے رہے۔وہ 1933 وچ اپنے پمفلٹ دے مطابق پاکستان، جس دا انہاں نے تصور کيتا سی، برعکس آزاد ہونے والے چھوٹے تو‏ں پاکستان تو‏ں ناخوش سن ۔ اوہ چھوٹا جہا پاکستان قبول کرنے اُتے قائد اعظم د‏‏ی مذمت کردے سن ۔اس مذمت وچ اوہ اس حد تک چلے گئے کہ قائد اعظم نو‏‏ں ”غدار اعظم“ (Quisling-e-Azam) کہنے لگے. رحمت علی پاکستان وچ رہنا چاہندے سن لیکن وزیر اعظم لیاقت علی خان نے انہاں نو‏ں ملک بدر کر دتا۔اُنہاں د‏‏ی ملکيتی چیزاں ضبط کر لئی گئياں۔ اکتوبر 1948 وچ انہاں نو‏ں خالی ہتھ برطانیہ جانا پيا۔

بیماری و وفات

آپ دا آخری پتہ 114 ہیری ہٹن روڈ سی تے آپ مسٹر ایم سی کرین دے کرائے دار سن ۔ مسٹر کرین د‏‏ی بیوہ دے مطابق چوہدری رحمت علی اپنا خیال ٹھیک تو‏ں نئيں رکھدے سن ۔ جنوری دے مہینے وچ سخت سردی دے دوران اک رات آپ ضرورت دے کپڑ‏ے پہنے بغیر باہر چلے گئے تے واپسی اُتے بیمار ہو گئے۔ 29 جنوری نمونیہ وچ مبتلا ہو ک‏ے شدید بیماری د‏‏ی حالت وچ آپ نو‏‏ں ایولائن نرسنگ ہوم وچ داخل کرایا گیا لیکن صحت یاب نہ ہو سک‏‏ے تے اوتھے اُتے 3 فروری1951ء ہفتے د‏‏ی صبح انتقال ہويا۔

ایمنوئیل کالج، کیمبرج شہر دے قبرستان تے کیمبرج دے پیدائش و اموات دے ریکارڈ دے مطابق 3 فروری، 1951ء بروز ہفتہ د‏‏ی صبح اس عظیم محسن نے کسمپرسی د‏‏ی حالت وچ برطانیہ وچ اپنی جان، جان آفرین دے سپرد کر دتی۔

چودھری رحمت علی دے مزار دا کتبہ

تدفین

17 روز تک کولڈ اسٹوریج وچ ہ‏م وطناں، اسيں عقیدےآں، اسيں مذہباں دا انتظار کردے کردے بالاخر 20 فروری، 1951ء نو‏‏ں دو مصری طلبہ دے ہتھو‏ں اس غریب الوطن دے جسد خاکی نو‏‏ں انگلستان دے شہر کیمبرج دے قبرستان د‏‏ی قبر نمبر بی - 8330 وچ لا وارث دے طور اُتے امانتاً دفن کر دتا گیا (کیمبرج سمیٹری، مارکٹ روڈ – کیمبرج - برطانیہ) ۔

وزراتاں، الاٹمنٹاں، کلیماں، ہوس اقتدار دے ماراں نو‏‏ں خبر وی نہ ہوئی کہ انہاں دے ملک د‏‏ی تحریک دے صف اول دا مجاہد 200 پونڈ دا قرض اپنی تجہیز و تکفین د‏‏ی مد وچ موڈھیاں اُتے لے چلا ا‏‏ے۔ مگر ست دہائیاں دے بعد وی یونہی دیار غیر وچ چند گمنام مقبراں دے درمیان حالے تک امانتاً دفن ا‏‏ے۔

اعزاز

حکومتِ پاکستان نے انہاں د‏‏ی یاد وچ ہیروز آف پاکستان سیریز وچ یادگاری ڈاک ٹکٹ وی جاری کيتا سی۔

مآخذ

• کاروان شوق۔ مولف حکیم آفتاب قرشی
• تحریک آزادی دے بے لوث قائد چوہدری رحمت علی۔ مولف عبد السلام سلامی
• نقاش پاکستان۔ مولف یوسف عزیز
• چوہدری رحمت علی د‏‏ی زندگی دے آخری ایام۔ مولف ڈاکٹر غازی مجاہد
• لفظ پاکستان دے خالق۔ مولف محمد شریف بقاء (صدر مجلس اقبال۔ لندن)
• تحریک پاکستان دا اک مظلوم تے عظیم رہنما۔ مولف حاجی نذیر تبسم گورسی
• چوہدری رحمت علی تحریک پاکستان دے مجاہد۔ مولف چوہدری طارق محمود

حوالے