پنجاب دے پانیاں دی غیرقنونی لُٹ دی تریخ
انسانی سماج وچ پانی دی کی اہمیت اے اسدا دنیا نوں ہن پتہ لگیا اے جدوں یو۔ این۔ او۔ دی اک رپورٹ وچ ایہہ پرگٹاوا ہویا کہ دنیا دی تیجی عالمی جنگ جے ہوئی تاں اوہ پانیاں دے مسئلے اُتے ہی ہوویگی۔ دنیا نوں ایہہ جان کے حیرانی ہوویگی کہ پانی دی ساڈے جیون دے ہریک پہلو جویں معاشی، سماجی اتے تہذیبی ترقی دے وچ اس دی کی اہمیت اے، اسدا ویروا گرُو صاحبان نے اج توں 500 سال پہلاں ہی دنیا اگے رکھ دتا سی:
پونُو گرُو پانی پیؤ ماں دھرتُو مہتُو۔۔ (سری گرو گرنتھ صاحب، انگ 8)
پہلاں پانی جیؤ اے جتُو ہریا سبھ کوئِی۔۔ (سری گرُو گرنتھ صاحب، انگ 133)
ایہناں کتھنا دا مطلب سی کہ پانی توں بناں جیون دی پیدائش تے ترقی ممکن ہی نہیں سگوں ناممکن سی۔ پر اج پنجاب دے پانی دا پدھر انا ڈگّ گیا اے کہ اس اُتے کنٹرول کیتے بناں پنجاب نوں برباد ہونوں کوئی نہیں بچا سکدا۔ ایہہ وی اک افسوسناک پہلو اے کہ پنجاب دے وسنیکاں نوں اس بربادی دا کوئی علم ہی نہیں جاں اوہ نیم بے ہوشی دی حالت وچ پہنچ چکے ہن۔ پنجاب دی خوش حالی صرف تے صرف پانی تے ہی انحصار کردی اے جیکر ایہہ دات وی پنجاب توں کھوہ لئی جاوے تا پنجاب نوں برباد ہون توں کوئی نہیں بچا پائیگا۔ دنیا وچ پانی دی کی اہمیت اے اسدا اندازہ انترقومی پانی پربندھ ادارہ دی رپورٹ توں لگایا جا سکدا اے کہ :
اگلے 25 سالاں وچ ایہہ حالت انی گمبھیر ہو جاوے گی کہ دنیا دی 1/3 آبادی نوں پین لئی پانی ہی نہیں مل سکیگا۔
پنجاب دے پانیاں دا اتہاسکِی پچھوکڑ
سودھو15 اگست 1947 توں پہلاں پنجاب دیا حداں اک پاسے مغرب وچ سندھ دریا نال تے مشرق وچ یمنا دریا نال لگدیاں سن۔ اس دھرتی نوں سندھ اتے اسدے معاون دریا جہلم، چناب، راوی، بیاس، ستلج اتے یمنا دا پانی ملدا سی۔ 15 اگست 1947 توں بعد پاکستان اتے بھارت نام دے دو دیس ہوند وچ آئے اتے برطانوی پنجاب صوبے دے وی دو حصے بن گئے۔ اک پنجاب بھارت وچ تے دوجا پاکستان وچ رہِ گیا۔ اس ونڈ دے نال ہی بھارت تے پاکستان وچ پانیاں دا ریڑکا شروع ہو گیا۔ نوبت جنگ تک پہنچ گئی تاں عالمی بینک نے دوواں دیساں وچکار بیٹھ کے سندھ طاس معاہدہ نام دا سمجھوتہ کروا دتا۔ اس سمجھوتے مطابق راوی، ستلج بیاس تے یمنا دریاواں دے پانی دی مالکی بھارتی پنجاب نوں مل گئی۔ دوجے پاسے پاکستانی پنجاب نوں جہلم، سندھ تے چناب دی مالکی مل گئی۔
بھارت سرکار دا رول اتے مڑگٹھن ایکٹ
سودھودیس دی آزادی توں بعد مرکز سرکار نے بولی دے بنیاد اُتے سارے دیس وچ صوبیاں دا مڑقیام کیتا پر پنجاب نوں اس توں وروا رکھن دی کوشش کیتی گئی۔ شرومنی اکالی دل نے اس وتکرے خلاف پنجابی صوبہ مورچہ شروع کر دتا تاں اخیر وچ مرکز سرکار نے 1966 وچ پنجاب دا اساری کرکے اس وچوں دو نویں صوبے ہریانہ اتے ہماچل پردیس کڈھ دتے۔ دنیا دے اتہاس وچ پنجاب ہی اک اجیہا صوبہ اے جو آئینی طور تے صوبہ نہیں اے سگوں اسنوں مرکز سرکار نے بھارت دی غلام بستی وجوں رکھیا ہویا اے، پنجاب نوں آئینی طور تے کوئی وی اختیار حاصل نہیں اے۔ نہ تاں اسدا اپنا راجگڑھ اے تے نہ ہی ازادانا طور اُتے اپنے بجلی تے پانی دی ورتوں کر سکدا اے۔ دوجے پاسے مدراس پریزیڈینسی وچوں کڈھ کے بنائے کرناٹک، آندھرا پردیش، تاملناڈو جا پھر بمبے رئستاں ریاستا وچوں گجرات اتے مہاندیس وغیرہ سب صوبےآں نوں پورے اختیار دتے گئے۔ بھارت سرکار نے پنجاب مڑقیام ایکٹ وچ اجہیاں غیر قانونی ترمیماں پا دتیاں پنجاب پوری طرحاں مرکز دے ماتحت اے تے اسنوں صوبہ نہیں سگوں ذیلی صوبہ ہی کیہا جا سکدا اے۔ بھارت سرکار نے 78,79,80 نام دیاں غیر قانونی شقاں پا کے پنجاب دے پانی اتے بجلی دے سارے اختیار اپنے کول رکھ لئے۔ حیرانی دی گل اے کہ سارے بھارت وچ دفعہ 262 لاگوُ ہندی اے پر پنجاب اُتے نہیں؟ کیونکہ پنجاب وچ سکھاں دی بہو-گنتی اے، پنجاب تے سکھاں نوں برباد کرنا ایہناں براہمنی طاقتاں دی نفسیات دا اک اہم حصہ اے۔
انترقومی رائیپیریئن قانون اتے بیسن اصول
سودھودنیا وچ کتے وی پانیاں متعلق جھگڑا پیدا ہندا اے تا اسدا حل رائپیریئن قانون اتے بیسن اصول مطابق کیتا جاندا اے۔ رائپیریئن انگریزی بولی دا شبد اے جو لاطینی بولی دے رپا تو بنیا اے۔ رپا دا مطلب اے کنارہ۔ اس طرحاں رائپیریئن دا مطلب اے دریاواں جاں ندیاں دے کنڈھے وسے ہوئے دیس، علاقے جاں صوبے۔ اس اصول مطابق دریاواں جاں ندیاں دا پانی اوہی لوک ورت سکدے ہن، جس علاقے وچوں ایہہ لنگھدے ہون کیونکہ جدوں اتھے ہڑ وغیرہ آ جاندے ہن تاں نقصان وی انھاں لوکاں نوں ہی ہندا اے اس لئی ایہناں سومیاں دا پانی ورتن دا حق وی انھاں لوکاں نوں ہی ہونا چاہیدا اے۔ اس طرحاں بیسن اصول دا مطلب اے کہ ندی کھتر یعنی اوہ کھیتر جتھے دھرتی دے ہیٹھلے تے اپرلے سارے پانی دا نکاس قدرتی جاں بناوٹی نالیاں راہیں کسے سانجھی تھاں تے ہندا ہووے اسنو بیسن اصول کیہا جاندا اے۔
بھارتی آئین کیہ کہندا اے
سودھوبھارت دے آئین دی دفعہ 1 وچ کیہا گیا اے کہ بھارت صوبےآں دی یونین ہووےگا۔ صوبےآں دی یونین ہون دا مطلب سی کہ بھارتی یونین دا سروپ سنگھی ڈھانچے والا ہووےگا، جس وچ راجاں نوں محدود سوے-حکمرانی چلاؤن دا حق دتا جاویگا۔ (سپریم کورٹ دی 1965 وچ دتی گئی اک رولنگ) بھارتی آئین وچ مرکز اتے راجاں دے وچکار حقی دائریاں دی ونڈ کیتی گئی اسدے 7ویں شڈیول وچ 3 سوچیاں بنائیاں گئیاں، پہلی لسٹ مرکز دی لسٹ اے، اس وچ صرف مرکز سرکار دے حقاں بارے چاننا پایا گیا اے۔
دوجی لسٹ صوبےآں دی لسٹ اے، جس تے صرف صوبائی سرکاراں دا حق اے تے اوہ صوبےآں دے لوکاں دی بھلائی واسطے کسے وی قانون دا اساری کر سکدی اے۔
تیجی لسٹ سانجھی اے اس وچ مرکز اتے صوبیاں نوں قانون اساری دا حق دتا گیا اے۔ پہلی لسٹ دی 56ویں مدّ مطابق انتر راضی دریا اتے دریائی گھاٹی دے پانی کنٹرول اتے ترقی لئی قانون دا اساری کیتا جا سکدا اے۔ اس قانون تحت مرکز نے رزرو بورڈز ایکٹ 1956 بنایا سی، ایہہ مد اوہناں واسطے ہی اے، جتھے دو جاں ودھ راجا وچو دریا لنگھدے ہون۔
دوجی لسٹ دی 17ویں مد وچ پانی، سنچائی، نکاسی اتے بجلی آدی نوں صوبیاں دے اختیار کھیتر وچ دتا گیا اے۔ انترراجی دریائی پانیاں دی ونڈ تے جھگڑیاں نال نجٹھن لئی دھارا 262 نوں آئین وچ درج کیتا گیا اے۔ اس دھارا تحت ہی مرکز سرکار نے انترراجی پانی جھگڑیاں متعلق قانون 1956 دا اساری کیتا۔جہڑے دریاں اک صوبے وچ پیندے ہون اوہ صوبے دریاواں دا پانی ورتن دا پورا حق رکھدے ہن۔ اوہ گوانڈھی صوبیاں دیاں لوڑاں نوں وی اکھوں پروکھے کر سکدے ہن۔ (سانجھی پارلیمانی کمیٹی ولوں پیش سنویدھانک کھرڑے وچ پیس ٹپنی)
بھارت سرکار ولوں پنجاب دے پانیاں متعلق دوگلاپ
سودھو1966 وچ جدوں مرکز سرکار نے پنجابی صوبے دی اساری کیتا تاں اس وچ غیر-قانونی شقاں 78, 79 اتے 80 درج کر دتیاں اتے پانی بجلی تے مرکز سرکار نے اپنا کنٹرول کر لیا۔
=دوجے صوبےآں متعلق
سودھوجدوں گجرات، مہاندیس، مدھ پردیش اتے راجستھان وچکار نرمدا دریا دے پانی متعلق اختلاف پیدا ہویا تاں مرکز نے اس دے حل لئی نرمدا ٹربیونل قایم کیتا۔ اس کمیشن نے گجرات، مدھ پردیش اتے مہاندیس وچکار پانی دی ونڈ کر دتی اتے راجستھان نوں غیر-رائپیریئن راج کہندیا اسنوں پانی دین توں انکار کر دتا گیا۔ اس طرحاں نرمدا دا اختلاف قانونی طریقے نال حل کیتا گیا۔
کاویری پانی تنازعہ
سودھو مکھ لیکھ لئی ویکھو: کاویری دریا دے پانیاں دا تنازعہ |
ایہہ اختلاف تاملناڈو، کرناٹک اتے کیرلا وچکار ہویا۔ اسدا حل وی رائپیریئن قانون تحت ہی کیتا گیا۔
کرشنا پانی تنازعہ
سودھوایہہ اختلاف آندھرا پردیش، کرناٹک تے مہاندیس وچکار ہویا۔ اس مسئلے دے حل لئی 1969 وچ قائم کیتے گئے اک کمیشن نے قانون مطابق ہی اسدا حل کیتا۔
مرکز ولوں پنجاب دے پانی دی ونڈ بارے کروائے گئے سمجھوتے
سودھو1947 توں بعد بھارت سرکار نے بھاکھڑا سکیم تحت ستلج دے پانی دی ونڈ اس طرح کیتی:
پنجاب: 4.5 لکھ ایکڑ فٹ
راجستھان: 13.5 لکھ ایکڑ فٹ (راجستھان نوں ایہہ پانی غیر قانونی طور اُتے دتا گیا)۔
پنجاب دے پانیاں دی دوجی ونڈ، 1955 وچ بیاس دریا وچوں اس طرح کر دتی گئی:
پنجاب 72 لکھ ایکڑ فٹ
راجستھان 80 لکھ ایکڑ فٹ
جموں تے کشمیر 65 لکھ ایکڑ فٹ
اس ونڈ نے پنجاب دی بربادی دی شروعات کر دتی۔ ایہہ سمجھوتہ مرکز نے نائب سیکٹری پدھر دی اک میٹنگ وچ کروایا، جو کہ غیر قانونی سی کیونکہ آرٹیکل 299 مطابق کوئی وی سمجھوتہ صوبائی سرکار نال ہی کیتا جا سکدا اے تے اوہ گورنر تو منظور ہونا چاہیدا اے۔1976 ای نوں پانیاں دی تیجی ونڈ اندرا گاندھی نے اک نوٹیفکیشن تحت بیاس تے راوی دے پانی نوں ونڈ کے کیتی۔ اس بارے پنجاب مڑقیام ایکٹ 1966 وچ ذکر تک نہیں سی۔
31 دسمبر 1981 نوں اندرا گاندھی نے پنجاب دے پانیاں دی چوتھی ونڈ کیتی، پنجاب دا 171.7 ایکڑ فٹ پانی منیاں گیا اس تحت:
پنجاب: 42.5 لکھ ایکڑ فٹ
راجستھان: 86 لکھ ایکڑ فٹ
ہریانہ: 35 لکھ ایکڑ فٹ
دلی: 2 لکھ ایکڑ فٹ
جموں تے کسمیر: 6.5 لکھ ایکڑ فٹ مطابق پانی دی ونڈ کیتی گئی۔
اپریل 1986 وچ اراڈی کمیشن نے 5ویں وار پنجاب دا پانی دی ونڈ کیتی۔ اس نے پنجاب دیاں کھڈاں اتے نالےآں دے پانی دی مقدار 171.7 لکھ ایکڑ فٹ توں 182.7 لکھ ایکڑ فٹ کر دتی، جس تحت ہیٹھ لکھے مطابق ونڈ کیتی گئی:
پنجاب: 50 لکھ ایکڑ فٹ
راجستھان: 86 لکھ ایکڑ فٹ
ہریانہ: 38 لکھ ایکڑ فٹ
دلی: 2 لکھ ایکڑ فٹ
ایہہ ساریاں ونڈاں غیر قانونی طریقیاں نال کیتیاں گئیاں۔ ہن ستلج یمنا لنک نہر دے نال-نال ہریانہ نے ہانسی-بٹانا نہر دی کھدائی وی شروع کیتی ہوئی اے۔
پنجاب دے پانیاں بارے ہریانہ اتے فرقو پارٹیاں دیاں غلط دلیلاں
سودھو1. ہریانہ دا کہنا اے کہ 1966 دی ونڈ مطابق زمین 60:40 دے تناسب وچ ونڈی گئی سی، اس لئی پانی وی 40% ہی ملنا چاہیدا اے، ایہہ اک غلط اتے غیر قانونی دلیل اے کیونکہ پانی دے تعلق وچ انترقومی قانون موجود اے تے بھارتی آئین وی اسنوں مانتا دے رہا اے۔ راوی، بیاس تے ستلج پنجاب وچ ہی چلدے ہن جدکہ ہریانہ آپ تاں پنجاب نوں یمنا دا پانی دین لئی تیار نہیں اے۔
2. ہریانہ دی دوجی دلیل اے کہ سندھ طاس معاہدہ 1960 وچ مرکز نے ایہہ پانی پاکستان توں 62 ملیان پونڈ دے کے خریدیا سی۔ ایہہ وی غلط اے کیونکہ ایہہ رقم عالمی بینک نے پاکستان نوں پانیاں دا پربندھ ٹھیک کرن واسطے فنڈ وجوں مہیا کروائی سی۔ اس فنڈ وچ امریکہ، جرمنی، انگلینڈ وغیرہ دیساں نے وی حصہ پایا سی۔ ہریانہ دی تیجی دلیل اے کہ پنجاب دا فالتو پانی راجستھان نوں اجائیں جا رہا اے پر منتھن مطالعہ مرکز مدھ پردیش دی اک رپورٹ مطابق پاکستان نوں صرف تے صرف 0.2 لکھ ایکڑ فٹ پانی ہی گیا اے۔ اس لئی وی پنجاب سرکار نہیں سگوں بھاکھڑا پربندھکی بورڈ دوشی اے۔
3. ہریانہ اتے فرقو طاقتاں دی دلیل اے کہ پانی اک قدرتی دات اے، اس اُتے ساریاں دا حق اے۔ ایہہ غلط دلیل وی صرف پانی اُتے ہی کیوں لاگوُ کیتی جا رہی اے؟ باقی صوبیاں وچوں نکل دے تیل، کولا، سنگمرمر تے وی پھر ایہہ دلیل لاگوُ ہونی چاہیدی اے۔
پنجاب نوں برباد کرن واسطے مرکز سرکار، میڈیا اتے نیانپالکا دا رول بہت ہی نندن یوگ رہا اے۔ پنجاب نوں برباد کرن لئی ایہہ تنوں طاقتاں اکٹھیاں ہو جاندیاں ہن۔ ایہناں دے کارج-نظام تے وی اک نظر مارنی چاہیدی اے:
مرکز سرکار
سودھوجیکر دنیا دے اتہاس اُتے نظر ماری جاوے تا پتہ چلدا اے کہ کوئی وی راج جاں سماج تاں ہی ترقی کر سکدا اے جے اتھوں دی مرکزی سرکار پورا ساتھ دوے۔ اس مدد نال ہی صوبے معاشی طور اُتے مضبوط ہندے ہن، شہریاں دا جیون-پدھر اچا ہندا اے پر جدوں اسیں پنجاب دی گل کردے ہاں تاں ایہہ ویکھ کے حیرانی ہندی اے کہ بھارت اُتے حکومت کرن والی کسے وی پارٹی دی سرکار پنجاب نوں دیس دا انگ ہی نہیں سمجھدی سگوں اس نوں غلام صوبے دے طور اُتے قبول کردی اے۔ اتھے دے لوکاں دا بہانیاں نال قتل عام کرنا تے معاشی طور تے کمزور کرنا دیش دی قومی پالیسی دا اک انگ منیا جا رہا اے۔
عامَ طور اُتے کیہا جاندا اے کہ عدالتاں نرپکھّ تے کرپشن توں مکت ہندیاں ہن۔ جدوں اسیں پنجاب دے مسئلے اُتے عدالتاں دا ووہار ویکھدے ہاں تا ایہہ نرپکھتا کتے وی وکھائی نہیں دندی۔ جدوں مرکز سرکار نے پنجاب مڑقیام ایکٹ 1966 تحت پنجابی صوبے دا اساری کر دتا تے اس وچ غیر-قانونی طور اُتے 78, 79 اتے 80 دھارواں پا دتیاں ایہناں غیر-قانونی دھاراواں نوں 1982 وچ آرٹیکل 226 تحت پنجاب ہریانہ ہائیکورٹ وچ چیلنج دین دی کوشش کیتی تاں ایہہ کیس 1983 تک فائیل ہی نہ کیتا گیا۔ اخیر وچ جدوں مکھ جسٹس سری سندھاوالیا اس کیس دی سنوائی 15 نومبر 1983 رکھ دتی تاں بھارت سرکار دے اٹارنی جنرل نے سپریم کورٹ کول پیس ہو کے اسدی سنوائی ہی رکوا دتی اتے سری سندھاوالیا دی بدلی وی پٹنا ہائیکورٹ وچ کروا دتی۔ 18 نومبر 1983 نوں سپریم کورٹ نے ایہہ کیس 139-اے دے ماتحت اپنے کول داخل کر لیا۔ حالاں کہ 139-اے اس حالت وچ ہی لاگوُ کیتی جا سکدی اے، جیکر ایہو جاے جھگڑیاں والے کیس اک توں ودھ ہائیکورٹاں وچ چلدے ہون پر اس معاملے وچ تاں اجیہی کوئی گل ہی نہیں سی۔ دوجا جدوں وی کتے کسے ونڈ متعلق اختلاف پیدا ہو جاوے تاں وکھ-وکھ پارٹیاں دے حقہ دا فیصلہ کیتا جاندا اے تے پھر ونڈ دا عمل شروع کیتا جاندا اے پر سپریم کورٹ نے پنجاب دے معاملے وچ اجیہا کدے نہیں کیتا سگوں 2004 وچ سپریم کورٹ نے پنجاب نوں ایہہ حکم جاری کر دتا کہ پنجاب ایس۔وائی۔ایل نہر دی اساری کروا کے ہریانے نوں پانی دین دا راہ پدھرا کرے۔ سپریم کورٹ نے ایہہ سوعدہ دی کوشش نہیں کیتی کہ پنجاب کول پانی اے کنا کو۔
میڈیا
سودھومیڈیئے نوں جمہوریت دا چوتھا تھم کیہا جاندا اے پر جمہوریت دے اس تھم نے جو سلوک پنجاب نال کیتا، اسدی وضاحت اس کتھن نال کیتی جا سکدی اے۔ پریس کول طاقت اے پر ذمہ واری دا احساس نہیں۔ ایہناں کول کنجراں اتے کنجریاں والے سبھ اختیار ہن۔ (انگلینڈ دے وزیراعظم مسٹر بالڈ ون دی پارلیمینٹ وچ پریس بارے کیتی گئی ٹپنی)
جیکر ویکھیا جاوے تاں بھارتی میڈیا نے ہمیساں پنجاب نوں بدنام کیتا۔ ایہہ بھاویں پنجابی صوبہ مورچہ ہووے جاں دھرم-لڑائی مورچہ۔ دربار صاحب تے حملہ ہووے جاں 1984 دا سکھ قتل عام، جاں پھر پنجاب صوبائی اسمبلی وچ اپنی ودھانک طاقت دی ورتوں کردے ہوئے پانیاں دے سمجھوتیاں نوں ردّ کرن دی گل ہووے۔ اس پریس نے ہمیساں پنجاب دے خلاف زہر ہی اگلی اے۔ اس کم وچ ہندو-بھارت دے میڈیئے دا ساتھ جالندھر دے پیلی تے فرقو صحافت دے علمبردار اتے چنڈی گڑھ دی ساقط اتے فرقو پریس دے گٹھجوڑ نے دتا، ٹیچا سبھ دا اکو سی-پنجاب دی تباہی۔