ستلج یمنا لنک نہر
ستلج جمنا لنک نہر جس نوں عامَ طور تے ایس وائی ایل دے نام نال جانیا جاندا ہے بھارت دے پنجاب صوبے دی اک 214 کلومیٹر لمبی مجوزہ نہر ہے جو ستلج اتے جمنا دریاواں نوں جوڑن لئی اساری جانی ہے۔ [۱] حالانکہ اسنوں پورا کرن دی تجویز سرے نہیں لگّ سکی اتے [۲] اتے اس بارے بھارت دی سپریم کورٹ وچّ کیس چل پیا سی۔[۱]
پچھوکڑ
سودھو1966 وچّ پنجابی صوبہ بنن توں بعد پنجاب صوبے کول 105 لکھ ایکڑ رقبہ بچیا۔ اس وچّ واہی جوگ زمین لئی کھیتی ماہراں مطابق لگبھگ 52.5 ملیان ایکڑ فٹّ (MAF) پانی دی لوڑ ہے۔ ونڈ سمیں پنجاب دے دریاواں کول 32.5 ملیان ایکڑ فٹّ پانی سی۔ باقی رہندے 22 ملیان ایکڑ فٹّ وچوں مرکزی ونڈ دیاں ایجنسیاں نے پنجاب نوں صرف 5 ملیان ایکڑ فٹّ نردھارت کیتا ہے۔ باقی دا پانی نان رپیریئن صوبے راجستھان، ہریانہ، دلی وغیرہ نوں الاٹمینٹ کیتا گیا ہے، جو کہ جمنا دے بیسن جاں راجستھان دے ماروتھل وچّ ورتیا جانا ہے۔ سنچائی تے بجلی پیداوار راج سرکاراں دے اختیار تحت آنؤدا ہے۔ بھارتی آئین دے آرٹیکل 162 تے 24 (3) صوبےآں نوں سنچائی تے بجلی پیداوار متعلق قنون بناؤن دے مکمل اختیار دیندے ہن۔ پنجاب راج پنر گٹھن سیکٹر وچّ آرٹیکل 78, 79, 80 ایسے آرٹیکل ہن جو مکھ طور تے ایہہ اختیار مرکز ولّ بدل کر دیندے ہن۔ پورے بھارت وچّ پنجاب ہی اک اجیہا راج ہے جس دے اختیار اس طرحاں تبدیل کیتے گئے ہن۔1966 توں ہی پنجاب راج دا ایہہ مدعا رہا ہے کہ آرٹیکل 78 توں 80 سدھارے جان تاں جو راج دے اس متعلق اختیار دوبارہ قایم کیتے جان۔ پنجاب راج پنرگٹھن ایکٹ 1966 مطابق ہریانہ ، پنجاب دے تناں دریاواں راوی ، بیاس تے ستلج لئی اویں ہی نان رپیریئن راج بن گیا ہے جویں پنجاب جمنا لئی نان رپیریئن ہے۔ بھوگولک طور تے تناں دریاواں دا کوئی وی کنارہ ہریانہ راج دیاں حداں وچّ نہیں تے نہ ہی چھنہدا ہے۔ لیکن ایہناں دریاواں دے ڈویلپمنٹ دا پورا اختیار بھاکھڑا بیاس مینیجمینٹ بورڈ نوں سونپ کے مرکز نے اپنے اختیار وچّ لے لیا ہے۔
ستلج-جمنا لنک نہر
سودھواس سکیم تحت ہریانہ راج نے پنجاب راج نوں بھروسے وچّ لئے بغیر اک سکیم بنا کے 4 توں 5 ملیان ایکڑ فٹّ پانی ورتن دی ستلج-جمنا نہر دے ناں نال جانی جاندی سکیم دلی توں منظور کروا لئی۔جدوں ہریانہ نے پنجاب دے پانیاں تے اپنا دعوہ پیش کیتا تاں پنجاب نے اپنا اعتراز جتایا۔سکیم کیونکہ بیاس پراجیکٹ دے ادھیکار کھیتر توں ہٹّ کے سی اس لئی سیکشن 78 دے ادھیکار کھیتر( جو کیول بھاکھڑا تے بیاس پراجیکٹاں لگی ہے) توں وی باہر سی۔اس طرحاں ہریانہ نے اک وواد کھڑا کر دتا تے کیندر نوں دخل دے کے سیکشن 78 ادھین ثالث بنن لئی پریریا۔
اندرا گاندھی فیصلہ
سودھو1976 وچّ وقتی پردھان منتری اندرا گاندھی نے فیصلہ سنا دتا جس راہیں اس نے 3.5 ملیان ایکڑ فٹّ پانی ہریانہ پنجاب دوواں نوں ، .2 ملیان ایکڑ فٹّ دلی نوں ، 8 ملیان ایکڑ فٹّ راجستھان اک ہور نان رپیریئن راج نوں ونڈ دتا[۳]।ایہہ دسنا وی یوگ ہووےگا کہ اسے راجستھان دے ، نربدا ٹربوئنل نے ، نربدا وچوں پانی لین دے ادھیکار نوں ، نربدا دے نان-رپیریئن ہون کارن ردّ کر دتا سی۔[۴]ایہہ سبھ جاندے ہوئے کیندر سرکار دی پردھان منتری نے نان رپیریئن راجستھان نوں 15.2 وچوں ادھا پانی ونڈ دتا تے پنجاب کول کیول 25٪ حصہ رہن دتا۔ 1978 وچّ پنجاب دی اکالی وزارت نے پنر گٹھن ایکٹ دی دھارا 78-80 دے اسنودھانک ہون بارے سپریم کورٹ وچّ مقدمہ کر دتا۔سنویدھان مطابق فیصلے نوں روکن خاطر جدوں 1980 وچّ ایدرا گاندھی نے دلی گدی سمبھالی تاں پنجاب دی اکالی وزارت برخاست کر دتی۔ راشٹرپتی راج بعد کانگرس دی دربارا سنگھ وزارت بنی۔1981 وچّ اندرا گاندھی نے ہریانہ پنجاب دے کانگرس مکھ منتریاں وچّ سمجھوتہ کروا کے اپنے پانیاں دے فیصلے تے مہر لوا لئی تے پنجاب راج دا سپریم کورٹ دا مقدمہ واپس ہو گیا۔
اندرا گاندھی نے 8 اپریل 1982 نوں نہر اساری دا افتتاح پنجاب ہریانہ دے سرحدی پنڈ کپوری تے ٹکّ لا کے کیتا۔اکالیاں نے اس اساری نوں روکن لئی کپوری پنڈ توں ہی مورچے دی شروعات کیتی جو بعد وچّ انندپور متا تے دھرم-یدھ مورچے وچّ بدل گئی۔وواد دا اصلی مدعا دھارا 78-80 انوسار پانی-پانی دی ونڈ دا نہیں بلکہ مدعا ہے کہ کی نان رپیریئن راجستھان کول پانی دا حصہ پراپت کرن دا کوئی سنویدھانک ادھیکار ہے کہ نہیں۔ اس سنبندھ وچّ نربدا ٹربوئنل دا فیصلہ صاف اداہرن ہے جس وچّ راجستھان نوں نان-رپیریئن ہون کارن کجھ حصہ نہیں ملیا۔[۴]
راجیو لونگووال سمجھوتہ
سودھونومبر 1984 وچّ اندرا گاندھی دے مارے جان بعد اکالی پردھان ہرچرن سنگھ لونگووال تے راجیو گاندھی وچّ 24 جولائی 1985 نوں سمجھوتہ ہویا۔اس سمجھوتے دے ہور راجنیتک مثلیاں ولّ ناں جاندے ہوئے پانیاں سنبندھی ہیٹھ لکھے پہلو ہن:
- پنجاب تے ہریانہ دے کرسان 1.7.1985 وانگ پانی ورتدے رہنگے۔
- اک ٹربوئنل بنا کے پانیاں دے حقاں دی پڑتال کیتی جاوے گی
- باقی بچدے پانی دی ونڈ ٹربوئنل دوارا کیتی جاوے گی جس دا مکھی سپریم کورٹ دا رٹائرڈ ججّ ہووےگا۔ٹربوئنل 6 مہینے وچّ فیصلہ لویگا۔دس دوران نہر اسارن دا کم جاری رکھیا جاویگا تے 15 اگست 1986 تکّ مکا دتا جاویگا۔
- ایہہ سمجھوتہ عمل وچّ نہیں آیا کیونکہ اس راہیں چنڈی گڑھ تے کجھ ہور علاقیاں دی مڑ ونڈ ہونی سی جو عمل وچّ نہیں آئی۔