پاکستانی افسانہ
جتھے تک اردو ادب دے پہلے افسانہ نگار دا تعلق اے تاں اس دے متعلق مختلف آرا ءنيں۔ ڈاکٹر معین الدین نے سجاد حیدر یلدرم نوں پہلا افسانہ نگار قرار دایا اے۔ جدوں کہ بعض دے خیال وچ پریم چند پہلے افسانہ نگار نيں لیکن جدید تحقیق دے مطابق بقول ڈاکٹر مرزا حامد بیگ علامہ راشد الخیری اردو ادب دے پہلے افسانہ نگار نيں جنہاں دا افسانہ خدیجہ تے نصیر 1903ء نوں اردو جریدے مخزن وچ شائع ہويا۔ اولیت جداں وی حاصل ہوئے لیکن سجاد حیدر یلدرم تے پریم چند اردو افسانے دے دو اہم ناں تے ستون نيں۔ ایہ دو ناں نيں بلکہ دورجحانات نيں اک رومانیت دا تے دوسرا حقیقت نگاری کا۔ لہٰذا بعد وچ اسيں دیکھدے نيں کہ کئی ایداں دے ناں نيں جنہاں دے ہاں یلدرم دا رومانی مزاج اے تے بعض دے ہاں پریم چند دی طرح حقیقت نگاری دا رجحان غالب اے۔ اور1947تک انہاں دو رجحانات دی بازگشت اردو افسانے وچ سنائی دیندی اے۔ مثلا نیاز فتح پوری، حجاب امتیاز علی، مجناں گورکھپوری، دے افسانےآں وچ رومانوی مزاج ملدا اے۔ جدوں کہ باقی ترقی پسند افسانہ نگاراں دا مزاجحقیقت نگاری توں ملدا اے۔ لیکن انہاں رجحانات وچ حقیقت نگاری دا رجحان غالب اے۔
مثلا رشید جہاں، احمد علی تے محمود الظفر دے افسانےآں دا مجموعہ ”انگار ے “ جو موجود ہ دور دے انتشار تے ناہموار حالات توں پیدا ہونے والی بغاوت دا آئینہ دار اے۔ خصوصا 1936ءکے بعد تاں چار افسانہ نگاراں جنہاں وچ کرشن چندر، راجندر سنگھ بیدی، سعادت حسن منٹو تے عصمت چغتائی دے ہاں حقیقت دے زاوے ے زیادہ مضبوط نيں۔ کرشن چندر نے حقیقت وچ رومان دا امتزاج پیداکرنے دی کوشش کيتی لیکن انہاں دا رومان وی رومانیت دے ذیل وچ نئيں آندا تے انہاں دے رومان دا تعلق حقیقت توں اے۔ کرشن دے کردار ايسے حقیقی دنیا وچ محبت کردے نيں ايسے لئی انہاں نوں اکثر جدائی دا صدمہ برداشت کرنا پڑدا اے۔ اس جدائی دے پس منظر وچ معاشی معاشرتی حالات وی موجود ہُندے نيں۔
راجندر سنگھ بیدی دے افسانےآں دا تعلق وی حقیقت نگاری دی طرف زیادہ او ررومان دی طرف کم اے۔ اُنہاں دے ہاں موضوعات دا مکمل تنوع موجود اے۔ تے انہاں نے نے معاشیات، نفسیات، معاشرت، ساڈے رشتے، فیر سماج ہر حوالے توں لکھیا تے حقیقت توں اُنہاں دا گہرا رشتہ موجود اے۔ جدوں کہ سعادت حسن منٹو دا تعلق ساڈی معاشرتی حقیقتاں توں گہرا اے اوہ ساری زندگی ساڈی سماجی، معاشرتی منافقتاں تے غلاظتاں دی نشان دہی کردا رہیا۔ عصمت چغتائی نے وی معاشی تے معاشرتی حالات دے تحت پیدا ہونے والی جنسی محرمیاں اُتے کہانیاں لکھياں تے متوسط گھرانے دی زندگی اُتے قلم اٹھایا۔
حیات اللہ انصاری دا افسانہ آخری کوشش اس حوالے دی شاید بہترین مثال اے جو معاشی مسائل توں پیدا ہونے والی انسان دی بے بسی دی تصویر اے۔ احمد ندیم قاسمی نے دیہات دی عکاسی دی ساڈے داخلی تے خارجی مشکلات دی کہانیاں وی بیان کيتياں۔ تے اپندرناتھ اشک تے خواجہ احمد عباس دے افسانےآں دا رشتہ خلاءسے نئيں زمین توں رہیا۔ لہذا ٧٤ تک جو افسانہ سفر کردے ہوئے پہنچیا اوہ انہاں رومان تے حقیقت دونے رجحانات دے نال آیا لیکن اس دی بنیاد زندگی تے اس دے مسائل ہی رہے۔ افسانےآں وچ رومان دی فضاءبھی اس قسم دی اے کہ اسنوں سماج توں وکھ نئيں کر سکدے۔ یعنی رومان تے حقیقت نال نال سفر کر رہے نيں۔
افسانہ 1947 ءکے بعد
سودھوفسادات دا رجحان
سودھو1947 دے بعد ساڈے افسانے وچ فسادات دے موضوع نوں بہت تقویت ملی لیکن کچھ مسائل ایداں دے ہُندے نيں جنہاں کاتعلق جذباتیت تے ہنگامی سوچ توں ہُندا اے تے انہاں دی وجہ توں افسانے دا فن متاثر ہويا۔ لہٰذا اُس وقت دے ہنگامی افسانے اُس دور وچ ميں تاں مقبول رہے لیکن اج اُنہاں دی حیثیت محض تاریخی اے۔ لیکن اس دا مطلب ایہ نئيں کہ اس دور وچ اچھے افسانے منظر عام اُتے نئيں آئے۔ مثال دے طور اُتے چنگا تے وڈا افسانہ جو تخلیق کيتا گیا جو فسادات دے نال چلدے ہوئے مجموعی رویاں دے نال منسلک کيتا گیا تے جو کل وی زندہ سی تے اج وی اُس وچ زندہ رہنے دی صلاحیت موجود اے اوہ افسانہ منٹو دا ”ٹوبہ ٹیک سنگھ “ اے۔ جو فسادات دے پس منظر وچ لکھیا گیا تے جس وچ فسادات توں پیدا ہونے والے الجھناں توں لوکاں دے ذہناں پرجو اثرات پئے، دے بارے وچ بیان کيتا گیا۔ منٹو دا اک ہور افسانہ کھول دو وچ 1947ء دے بعد دے حالات دا ذکر اے۔ کہ ہجرت دے بعد لوکاں دے نال کیہ ہویا۔ منٹو ساری زندگی انسان نوں تلاش کردا رہیا تے مشرقی تے مغربی انسان دی غلاظتاں تلاش کردا رہیا۔ کہ انسان دا باطن ظاہر کیتی طرح صاف شفاف اے یا ننيں۔ ساڈے اندر دی غلاظت نوں اوہ دیکھنا چاہندے نيں۔ اس غلاظت نوں دیکھنے دا اک چنگا موقع آزادی دے بعد یعنی 1947ءکے بعد کاتھا کیونجے آزادی نوں اکثر لوک غلط رنگ چڑھا دیندے نيں۔
اسی حوالے توں دوسرا ناں احمد ندیم قاسمی دا اے، انہاں دے افسانے نیا ف رہاد وچ دکھایا گیا اے کہ لاہور وچ سکھ مسلماناں نوں مار رہے نيں او ر مسلمان ہندو تے سکھاں نوں مضافاتی دیہات وچ قتل کر رہے نيں۔ اس افسانے وچ عمل دی تلقین کرنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ اُنہاں دے دوسرا افسانہ تسکین اُس ماحول اُتے مشتمل اے جو یاخدا وچ اے۔ انہاں دا تیسرا فسانہ پرمیشور سنگھ وچ انسانی رویاں نوں بیان کيتا گیا اے کہ افسانہ محبت تے نفرت دی اکائی اُتے کھڑا اے تے فسادات نوں انسانی جسم تے رویاں توں منسلک کيتا گیا اے۔
انتظار حسین دا افسانہ بن لکھی رزمیہ وچ آزادی دی جدوجہد تے امنگاں موجودنيں تے فیر بعد دے حالات کیوجہ توں انہاں آرزئاں، امنگاں، جذبےآں دا ٹوٹنا وی دکھایا گیا اے۔
فسادات دے پس منظر وچ لکھیا ہويا افسانہ گڈریا وچ اشفاق احمد نے اک سوال اٹھایا اے کہ اس دور وچ جو کچھ ہويا اس دی وجہ کیہ سی کیہ انہاں دی وجہ کوئی مذہبی نظریہ سی یا کوئی نسلی مسئلہ یا انتقام دی اگ سی۔ اس افسانے وچ انسان دی اندرونی غلاظتاں دی وی نشان دہی کيتی گئی اے۔ انہاں افسانےآں دے علاوہ ممتاز مفتی دا افسانہ ثمینہ تے خدیجہ مستور دا مینولے چلا بابلا اس حوالے توں قابل ِ ذکر افسانے نيں۔
1947ءکے بعد ترقی پسندی تے پاکستان معاشرے دی عکاسی
سودھوفسادات دے بعد سب توں وڈا رجحان ترقی پسند سوچ نال تعلق رکھدا اے۔ اس رجحان دا تعلق بہت حد تک فسادات توں وی اے تے اسنوں فسادا ت دی اگلی کڑی قرار دتا جاسکدا اے۔ کیونجے فسادات دے بعد جو معاشرہ تشکیل پایا اُس دی عکاسی ترقی پسند سوچ رکھنے والے افسانہ نگاراں نے کيتی۔ اس سلسلے وچ کئی وڈے ناں درجِ ذیل نيں۔
احمدندیم قاسمی
سودھواحمد ندیم قاسمی نے اپنے تخلیقی کم دا آغاز 1947ءسے پہلے کے دتا سی لیکن 47کے بعد وی انہاں نے بہت سارا کم کيتا۔ خاص طور اُتے 47 دے بعد انہاں دی شخصیت اُتے وڈے فنکار دی طرح عمل پسندی دی سوچ غالب اے۔ انہاں نے آزادی دی جدوجہد، دوسری جنگ عظیم دے واقعات تے اُنہاں دے ہندوستان اُتے ہونے والے اثرات نوں دیکھیا۔ لہٰذا 47 دے بعد انہاں دے افسانےآں وچ فسادات، جنگ و جدل اورکشت و خون دی کیفیت نظرآندی اے۔ تے انہاں سب چیزاں دے مقابلے وچ اُنہاں دے ہاں عمل تے انسان دی محبت قائم ہوئے گئی اے۔ مثلاً کپاس دا پھُل جو پاک بھارت جنگ 1965ء دے حوالے توں اے۔ نیاف رہاد تے تسکین وچ فسادات دے موضوع نوں چھیڑا گیا اے۔ لیکن انہاں دے ہاں محض جنگ و فساد دی کیفیت نئيں بلکہ جاگیردارانہ تے سرمایہ دارنہ نظام، طبقاتی کشمکش، نمود و نمائش تے انسانی منافقت تے جبر و ظلم دے حوالے وی موجود نيں۔ جبر دے حوالے توں انہاں کاافسانہ ”جب باد ل اُمڈ آئے “ تے نمود نمائش تے انسانی منافقت دے حوالے توں ”گھر توں گھر تک “ انہاں دے اہم افسانےآں وچ شمار کیتے جاندے نيں۔
غلام عباس
سودھوغلام عباس دے افسانے دا سفر وی 1947ء توں پہلے شروع ہُندا اے جو 1947ء دے بعد وی جاری رہیا۔ انہاں دا پاکستانی معاشرے دے حوالے توں کامیاب ترین افسانہ فینسی ہیر کٹنگ سیلون“ اے جو اج کل دے پاکستانی حالات توں وڈی مطابقت رکھدا اے۔ انہاں دے اک دوسرے افسانے سرخ گلاب وچ مزاراں دے آس پاس دی آبادی وچ جو کچھ ہُندا اے اُس دی خوبصورت لفظاں وچ عکاسی کيتی گئی اے۔ اس افسانے وچ اک پاگل لڑکی اے۔ جس دے پاگل پن دا فائدہ اُٹھا کر معاشرے دے لوک اُس دا جنسی استحصال کردے نيں۔ ايسے طرح کتبہ، اورکوٹ، آنندی اُنہاں دے شہر ہ آفاق افسانےآں وچوں نيں جنہاں وچوں اکثر وچ معاشرے وچ موجود دوغلے پن توں پردہ فاش کيتا گیا اے۔
شوکت صدیقی
سودھوشوکت صدیقی نے بہت طویل افسانے لکھے انہاں دے موضوعات ترقی پسنداں دی طرح غربت، افلاس، مجبوری، بے کسی تے طبقاتی تقسیم اے۔ اُنہاں دے ناول ”خدا دی بستی “ توں اندازہ ہُندا اے کہ ٧٤ دے بعد تخلیق ہونے والا پاکستانی معاشرہ اک ایسا معاشرہ اے جو جرائم دے تحت پروان چڑھ رہیا اے۔ جس وچ اک خاص طبقے دا استحصال کيتا جا رہیا اے۔ جس دی وجہ توں غریب نوں اپنا پیٹ پالنے تے وجود بچانے دے لئی بعض اوقات جرائم دی طرف جانا پڑدا اے۔ اگرچہ اُنہاں دے کرداراں وچ محبت وی اے لیکن اوہ محبت جو دو افراد دے ہاں محدود ہوئے گئی اے۔ اوہ محبت جو انسان دی بے چارگی توں جنم لیندی اے۔ انہاں دے کردار اگرچہ اک دوسرے توں مختلف ہُندے نيں مگر اوہ اک دوسرے اُتے جان نچھاور کردے نيں مدد کردے نيں تے آنسو پونچھدے ہوئے نظرآندے نيں۔ باوجود اس دے کہ کہ کردار چوری تے ڈاکے ڈالدے نيں ایتھے تک کہ قتل وی کردے نيں لیکن فیر وی ایہ برے نئيں ایہ انہاں دی مجبوریاں نيں جو اُنہاں نوں جرم کرنے اُتے مجبور کردی نيں۔ اُنہاں دا اس حوالے توں بہترین افسانہ ”خداداد کالونی “ جس وچ نچلے طبقے نوں پستے ہوئے دکھایا گیا اے۔ ا سکے علاوہ ”جبر“، ”میموریل “ تے ”کیمیا گر “ انہاں دے بہترین افسانے نيں۔
خدیجہ مستور
سودھوان دے افسانے دا موضوع ساڈی زندگی دے روگٹھ مسائل نيں۔ خدیجہ مستور نے وی ترقی پسنداں دی طرح زندگی دے اس جدوجہد وچ سب توں اہم عنصر معاشیات نوں قرار دتا اے۔ ايسے لئی فرد دی جے معاشی زندگی زندگی مضبوط ہوئے تاں اوہ بوہت سارے جرائم تے گناہاں توں بچ جاندا اے۔ اس لئی ترقی پسنداں نے ہمیشہ غریب انسان تے اس دی مجبوری دی حمایت کيتی۔ ایويں خدیجہ مستور نے وی ايسے نقطہ نظر توں معاشرے تے اس دے کرداراں نوں دیکھیا۔ مثلاً انہاں دا افسانہ ”ہینڈ پمپ“جس وچ اک عورت اک گھر وچ ملازم اے تے محنت توں روٹی کماندی اے۔ اک وقت جدوں اس دی ضرورت نئيں رہندی تاں اُسنوں کڈ دیاجاندا اے۔ لیکن جدوں تک اوہ محنت کر سکدی اے کماندی تے اے تے کھاندی اے۔ لیکن جدوں اوہ کچھ وی کرنے توں معذور ہوئے جاندی اے۔ تاں فیر وی اوہ ہمت نئيں ہارتی اوہ اک ہینڈ پمپ کھولدی اے تے اُس دا پانی بیچنا شروع کردیندی اے۔ اُس دے اس عمل نوں لوک برا تصور کردے نيں لیکن اُسنوں زندہ رہنے دے لئی ایہ سب کچھ کرنا پڑدا اے۔ مفلسی تے غربت دے حوالے توں اک ہور افسانہ ”لعندی “ اے۔ اس وچ اُس طبقاتی تقسیم دے خلاف آواز اٹھانے دی کوشش کيتی گئی اے۔ ”لعنتی“ دا کردار رضوان جو اک نوکرانی دا بچہ اے بہت حد تک ناول ”آنگن “ دے کردار اسرار میاں توں مماثلت رکھدا اے۔ اس دے علاوہ انہاں دے ہاں نفسیاتی موضوعات تے عورتاں اُتے ہونے والے ظلم و ستم دے موضوعات وی ملدے نيں۔
ہاجرہ مسرور
سودھوہاجرہ مسرور نے جنس دے ذریعے معاشرے وچ پلنے والی برائیاں نوں بیان کيتا۔ انہاں دے ہاں دو حوالے نيں اک جنسی تے دوسرا پیٹ دی بھکھ، اُنہاں دے ہاں کئی جگہ ایداں دے مواقع آندے نيں جتھے انہاں دا تصادم شروع ہوجاندا اے۔ تے انہاں دے ہاں اک خاص قسم دا امتزاجی رنگ پیدا ہوجاندا اے۔ اس حوالے توں انہاں دا افسانہ ”کتے “ قابلِ ذکر اے۔ ہاجرہ توں عورت دے حوالے توں اس معاشرے نوں دیکھااے۔ تے ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ معاشرے وچ سماجی، معاشرتی تے تہذیبی اقدار دی وجہ توں عورت گھٹن دا شکار اے۔ اوہ جو چاہندی اے اوہ ویسا نئيں کر سکدی اک معاشرتی جبر اُنہاں اُتے مسلط اے اُنہاں دے ہاں بوہت سارے افسانے ایداں دے نيں جو جنسی استحصال اُتے انحصار کردے نيں۔ افسانہ ”خرمن “ اُنہاں دے شہرہ آفاق افسانےآں وچوں اک اے۔
منشایاد
سودھومنشایاد دے بوہت سارے افسانےآں دا تعلق ترقی پسند سوچ توں اے۔ اس دے علاوہ انہاں نے انسان دے داخلی مسائل، علامتی نقطہ نظر تے بیانیہ افسانے لکھے نيں۔ انہاں دے افسانےآں دے کردار ازلی بھکھ دا شکار نيں اوہ وڈی لگن تے جدوجہد وچ لگے ہوئے نيں کہ کسی طرح ایہ بھکھ ختم ہوئے جائے۔ اس سلسلے وچ انہاں دے دو افسانے ”راستے بند نيں“ تے ”ماس و مٹی “ نيں۔ انہاں افسانےآں وچ دو کردار نيں جو اک دوسرے توں ملدے وی نيں تے خاص نقطہ نظر توں جدا وی ہُندے نيں۔ مثلاً ”راستے بند نيں“ اک بچہ میلے وچ گیا جس دے جیب وچ کوڑی وی نئيں اے لیکن میلے وچ جولوک کھا رہے نيں اوہ ایہ محسوس کر رہیا اے کہ ایہ وچ کھا رہیا ہون۔ ايسے طرح اوہ سارے میلے توں گزر کر سڑک اُتے آندا اے تاں اک آدمی نوں ٹرک مار دے گزر جاندا اے تاں بچہ سمجھدا اے کہ وچ وی مر رہیا ہاں اس طرح اوہ وی مرجاندا اے۔ اس طرح ”ماس تے مٹی“ وچ اک کردار اپنی جنس تے بھکھ مٹانے دے لئی اپنی ماں تے بہن نوں بھیگ مانگنے اُتے مجبور کردا اے۔ حتیٰ کہ انہاں دوناں نوں بیچنے اُتے آمادہ اے۔ ایہ کردار بچے دے کردار دی طرح اجتماعی کرب وچ مبتلا نئيں اے۔ اک ہور افسانہ ”اورٹائم “ وچ اک ملازم اے۔ غریب اے ترقی چاہندا اے اس دے صاحب دی ماں کاانتقال ہوئے جاندا اے۔ تاں اس دی کوشش ہُندی اے کہ وچ صاحب دی ماں دی موت اُتے سب توں زیادہ افسردہ ہاں تے ہر جگہ افسردہ کھڑا دکھادی دیندا اے۔ آخر وچ اوہ قبر اُتے وی جاندا اے لیکن جنازے دے بعد سب نوں پیسے دتے ے جاندے نيں اُس دے ہتھ وچ وی پنج روپے تھمیا دتے ے جاندے نيں کہ ایہ اُس دا تے ٹائم اے۔ اس دے علاوہ ”کچی پکی قبریں“ تے ”اندھیر توں اندھیرے تک “ علامتی افسانےآں وچ شمار ہُندے نيں لیکن انہاں افسانےآں دا موضوع طبقاتی قسم دا اے۔
علامت تے تجریدیت دا رجحان
سودھو55 60 تک دور وچ علامت نگاری دا سلسلہ شروع ہويا تے کسی حد تک اج وی جاری اے۔ ایہ رجحان پچھلے موضوعات تے پچھلے اسالیب توں بہت حد تک مختلف اے۔ اس لئی ایہ بالکل نیاافسانہ اے۔ جس وچ نويں اسالیب تے نويں موضوعات نوں جگہ دتی گئی اے۔ اسالیب وچ بیانیہ دی جگہ علامت نوں رواج دیاگیا تے پلاٹ دے منطقی تسلسل نوں توڑ کر شعور دی رو دی تکنیک دا استعمال ہويا۔ جدوں کہ کردار وی روايتی افسانے دی طرح مستقل نئيں رہے۔ فکر تے موضوع دے حوالے توں اس دنیا دی بجائے سائے تے پرچھائیاں دی دنیاجوانتہائی مبہم تے غیر واضح اے نظر آندی اے۔ فکری حوالے توں کچھ مسائل نيں جس وچ خوف، تنہائی تے انتشار قسم دی کیفیات موجود نيں۔ خاص کر عدم شناخت دا مسئلہ۔ علامت نگاری دی سب توں وڈی وجہ انسان دی مشینی زندگی دے بعداخلاقی تے تہذیبی زوال دے سبب ودھدی ہوئی تنہائی انتشار تے خوف اے۔ اس رجحان دے حامل افسانہ نگار مندر جہ ذیل نيں۔
انتظار حسین
سودھواس رجحان دی سب توں وڈی مثال انتظار حسین اے ں جو اک باکما ل افسانہ نگار نيں۔ اُس نے اخلاقی زوال تے انتشار نوں ملیا کے بیان کيتا اے۔ ساڈے سامنے نواں معاشرہ تے نواں سماج پیش کيتااے۔ انہاں شعور دی رو دی تکنیک وچ افسانے لکھے۔ لہٰذا انہاں دے افسانےآں پڑھدے وقت ذہن دا مکمل طور اُتے حاضر ہونا ضروری اے۔ دارصل 47 توں پہلے ہندو تے مسلمان دونے انسان سن جنہاں دی اک مشترکہ رہتل سی لیکن ہن انسان ختم ہونے لگیا سی۔ انسان دی جگمگاندی ہوئی ہستی اجڑ گئی سی انہاں نے سوچیا کہ ہن مشترکہ رہتل ختم ہوئے چکی اے۔ تے نواں معاشرہ تے نويں دور وچ اخلاقی تے مذہبی قدراں ختم ہوئے گئياں نيں۔ ایداں دے حالات وچ انتظار حسین ماضی دی طرف چلاگیا تے اوتھے سکے کچھ چیزاں کردار تے کہانیاں لے کے حال دا تجزیہ ماضی دی روشنی وچ کرنا شروع کر دتا۔ اس سلسلے وچ ”آخری آدمی“ کاا نسان اخلاقی، تہذیبی تے مذہبی زوال دا شکار اے۔ اُس توں ایہ برداشت نئيں ہُندا کہ ایہ اک دن دے مچھلی دا شکار نہ ہوئے۔ اُسنوں صرف دولت چاہے ے اوہ خدا دا حکم نئيں مندا۔ تے آخر کار ایہ آدمی ”الیاسف“ اپنے لالچ دی وجہ توں بندر بن جاندا اے۔ ایہ اُس دا فیزیکل انجام نئيں بلکہ اُس دا مذہبی تے اخلاقی زوال اے جو انسان نوں انسان نئيں بلکہ جانور بنا دیندا اے۔
اس دے علاوہ افسانہ ”زرد کتا“ وی اخلاقی تے تہذیبی زوال دی نشان دہی کردا ہويا دکھادی دیندا اے۔ اس افسانے وچ زرد کتا تے لومڑی دا بچہ دونے نفسِ امارہ دی علامت نيں۔ اوہ نفس جو انسان نوں گمراہی اُتے اکستاندا اے۔ جِنّا اُسنوں روکیا جاندا اے اِنّا اوہ اچھلدا اے۔ انتظار حسین دا اک ہور افسانہ ”لتاں “ اے جس وچ کرداراں نوں تہذیبی تے اخلاقی زوال دا شکار دکھایا گیا اے۔ انسان دے اندر خوف تے انتشار اُس وقت پیدا ہُندا اے جدوں اوہ اخلاقی تے تہذیبی زوال دا شکار ہوئے جاندا اے۔
ڈاکٹر انور سجاد
سودھوڈاکٹر انور سجاد دے افسانے اِنّے مبہم ہوئے گئے نيں کہ اِنہاں افسانےآں وچ معنویت دی تلاش بہت ہی مشکل ہوئے گئی اے۔ انہاں دے افسانےآں دا موضوع ایسا انسان اے جس نے جنگاں، تشدد، بربریت، مفلسی، غربت، ظلم و ستم دے سائے وچ اکھ کھولی۔ تے اُس انسان دے لئی سب توں وڈا سوال ایہ اے کہ خود انسان کيتا اے ؟ اُس انسان دی بقا کس طرح ممکن اے ؟ انہاں ساری چیزاں توں خوف تے انتشار پیدا ہُندا اے۔ ایہی سب روے ے انور سجاد دے ہاں موجود نيں۔ انہاں دے کردار اک طرح دے ذہنی مریض بن گئے نيں تے مکمل طور اُتے انتشار دا شکار نيں۔ تے اُنہاں دا سب توں وڈا سوال ایہ اے کہ جے میری پیدائش ہی میرا گناہ اے تاں مینوں پیدا کیوں کيتا گیا اے۔ اس وچ میرا کيتا قصور اے۔ اس حوالے توں اُنہاں دے دوافسانے ”پتھر، لہو، کتا“ تے ”گائے “ شہرت دے حامل نيں۔
ڈاکٹر رشید امجد
سودھوڈاکٹر رشید امجد دے ہاں وی انتشار دی کیفیت پائی جاندی اے۔ انہاں دے افسانےآں وچ ایہی سوال اُٹھایا گیا اے کہ وچ کون ہاں؟ میر ی پہچان کيتا اے ؟ اسيں سب کس طرف جا رہے نيں؟ ساڈی منزل کيتا اے ؟ انہاں دے ہاں اک ایداں دے کردار دی شبیہ ابھرتی اے جو اپنے آپ نوں گم کر چکيا اے۔ اُنہاں دے ہاں ایسا محسوس ہُندا اے جداں ایہ کردار اپنے گھر دا راستہ بھُل گئے ہاں کیونجے اوہ اپنی پہچان مکمل طور کھو چکے نيں۔ انہاں دے افسانےآں دے ناں مشکل تے طویل نيں لیکن اُنہاں دا اک افسانہ ”نارسائی دی بھیڑ وچ “ ایہ درج بالا سوال اُٹھائے گئے نيں۔ جس دی سب توں وڈی وجہ اخلاقی تے تہذیبی تے مذہبی زوال اے جس وچ انسان اپنی پہچان نوں مکمل طور اُتے کھو بیٹھدا اے۔
ڈاکٹر اعجاز راہی
سودھوصوبہ سرحد نال تعلق رکھنے والے افسانہ نگار ڈاکٹر اعجاز راہی موضوعاتی سطح اُتے ترقی پسندفنکار نظرآندے نيں۔ تے اسلوبیاندی سطح اُتے علامتی رجحان دے حامل نيں۔ مارشل لاءکے دور وچ سچی تے واضح کہانیاں لکھنا وڈی مشکل گل سی۔ اعجاز راہی اُنہاں افسانہ نگاراں وچ شامل نيں جس نے اس دور وچ ظلم و ستم، جبر تے ناانصافی نوں علامتی انداز وچ پیش کيتا۔ انہاں دا علامتی انداز اِنّا مبہم نئيں جس وچ انتشار نظر آئے۔ انہاں دے مجموعے ”تیسری ہجرت “ وچ شامل افسانہ ”تیسرا سنگِ میل “ وچ اک کردار ”میں“ اے جو معاشرتی ظلم و ستم دے خلاف احتجاج کردا اے۔ تے اگے ودھنا چاہندا اے کہ ایہ سنگ میل وچ عبور کراں گا۔ اس توں پہلے میرا باپ پہلا سنگ میل عبور کر چکيا اے۔ تے فیر تیسر ا سنگ میل میرا بیٹا عبور کريں گا۔ اس کہانی وچ ظلم دے خلاف اک نسلی تسلسل موجود اے۔ انہاں دا خوبصور ت تے مضبوط افسانہ ”تیسری ہجرت “ اے۔ جو علامتی افسانےآں وچ اپنا اک وکھ مقام رکھدا اے۔ ایہ اک ایسا افسانہ اے جس دی فضا محدود نئيں بلکہ وسیع کینوس اُتے پھیلی ہوئی اے۔ جس وچ انسان تے اس دی ہجرتاں نيں۔ افسانے دا کردار پہلی ہجرت مکہ توں مدینہ کردا اے دوسری ہجرت 1947ءماں کردا اے۔ کہانی وچ سوال اٹھایا گیا اے کہ آخر انسان ہجرت کیوں کردا اے۔ کيتا اس دی وجہ اقتصادی اے یا ظلم و ستم۔ لیکن دوسری ہجرت دے بعد اوہ ایہ سوال وی اُٹھا تا اے کہ کیہ ہجرت دے بعد مطلوبہ مقاصد حاصل کر لئی گئے۔ کيتا ظلم و ستم ختم ہويا۔ فیر کردار تیسری ہجرت کردا اے جو علاقائی، زمینی تے سرحدی ہجرت توں بالاتر اے۔ تے اوہ اے انسان دے اپنے اندر اپنے ذات دی ہجرت۔ جو اُس نوں ذات دے اندھیراں توں باہر کڈ سکدی اے۔
ڈاکٹر مرزا حامد بیگ
سودھوڈاکٹر مرزا حامد بیگ صاحب نے افسانے دی تنقید وچ بہت کم کیہ انہاں دا تعلق مغلیہ خاندان توں اے۔ لہٰذا انہاں دے افسانےآں وچ مغلیہ خاندا ن دی تریخ ملدی اے۔ انھاں نے صرف اپنی نسل دے قصیدے نئيں پڑھے بلکہ اُس دور دے مظالم نوں کہانیاں دی صورت وچ علامتی انداز وچ پیش کيتا۔ اس سلسلے دے مجمو عہ ”گمشدہ کلمات “ وچ موجود اک افسانہ ”مغل سرائے “ بہت اہم اے جو علامتی انداز لئی ہوئے اے۔ اس وچ دو کرداراں دے حوالے توں جو کہانی لکھی گئی اوہ بہت حد تک داستانوی انداز توں ملدی جلدی اے۔ مثلاً اک لڑکا تے اک لڑکی محل وچ چلے جاندے نيں لڑکا شہزادہ بن جاندا اے تے لڑکی شہزادی۔ تے پرسکون زندگی گزاردے نيں بعد وچ بھیڑے ے داخل ہُندے نيں۔ جو اُنہاں دی پرسکون زندگی نوں تہس نہس کر دیندے نيں۔ ایہ بھیڑیے انگریز دی علامت نيں۔ اس طرح اُنہاں دا اک ہور افسانہ ”گمشدہ کلمات “ وی ايسے حوالے توں شہرت دا حامل اے۔
ساجد ہدایت
سودھولاہور، پاکستان توں شعر و ادب تے صحافت توں وابستہ ادیب نيں۔ سوشل میڈیا اُتے ادبی و تنقیدی فورم"سندان" دے بانی و چیف منتظم نيں۔ اپنے افسانےآں وچ انہاں نے علامتی و تجریدی اسلوب نوں اپنا وسیلہ اظہار بنایا تے اپنے افسانےآں وچ لفظی تے متنی علامتاں نوں برت کر کئی افسانے خلق کیتے۔. انہاں دے مشہور افسانے "چیخاں، قلبوت، سزاوار تے پہلی عورت" نيں۔ انہاں نے علامت و تجرید نگاری دی وضاحت دے لئی "افسانہ وچ مسئلہ ابہام" جداں تنقیدی مضامین وی لکھے تا کہ نويں لکھنے والےآں نوں راہنمائی ملے تے علامت و تجریدی افسانے توں دور ہوئے جانا والا قاری تجرید و علامت نگاری نوں سمجھ سکے۔ ساجد ہدایت اج کل علامتی و تجریدی افسانےآں دی اک کتاب وی مرتب کر رہے نيں جس وچ اردو دے تمام علامتی و تجریدی افسانہ نگاراں دے افسانے شامل ہون گے۔ ایويں اوہ کتاب اردو دے علامتی و تجریدی افسانےآں دا اک انسائیکلوپیڈیا بن جائے گی۔
فیصل سعیدضرغام
سودھوکراچی، پاکستان توں علامتی افسانہ نگاری نوں اک تحریک دی صورت وچ ازسرنو شروع کيتا تے سن 2015 وچ "گرادب" دے ناں توں اک ادبی تنظیم دی بنیاد پائی۔ علامتی افسانہ نگاری وچ مُرَوَّجَہ غیر ضروری ابہام تے اختراعی علامت نوں شدید تنقید دا نشانہ بنایا۔ تے اسنوں ہی اوہ بنیادی وجہ دسی جس توں اک عام قاری علامتی افسانےآں توں بدظن تے خائف نظر آیا۔ ايسے مشن نوں اگے بڑھاندے ہوئے 2017 دے وسط وچ "گرداب" دے ناں ہی اک اردو ادبی رسالے دا اجرا کيتا جس وچ دنیا بھر توں اردو وچ علامتی افسانہ لکھنے والےآں تے ناقدین نوں اکھٹا کرنے دا بیڑا اٹھایا۔ نوحہ گر، ہولی شٹ، اسٹریٹ لیمپ، اندھے چکور، لیوسیفر تے مچھیرا قابلِ ذکر علامتی افسانے نيں۔ ہولی شٹ اس حوالے توں زیادہ اہم اے کہ ایہ افسانہ ترقی پسند تے جدید افسانہ نگاری دا امتزاج اے۔
عطاءالرحمن خاکی
سودھوکراچی نال تعلق رکھنے والے افسانہ نگار عطاءالرحمن خاکی نے راست بیانیہ افسانےآں توں شروعات دی تے بتدریج راست بیانیہ توں تجرید تے علامت نگاری دی جانب اپنا سفر جاری رکھیا۔ پہلے علامتی افسانے منش، دھرم تے یدھ نوں برصغیر پاک و ہند دے ادبی حلفےآں وچ کافی سراہا گیا۔ افسانے وچ مذہب دے ناں اُتے لڑے جانے والی جنگاں نوں ہندو اساطیر دی مدد توں روشنی وچ لیانے دی کوشش کيتی گئی اے۔ اس افسانے دا کردار بدری ناتھ انسانی پیدائش، مذہب تے مذہب دے ناں اُتے لڑے جانے والی جنگاں نوں مذہبی تے فلسفیانہ تناظر وچ سمجھنے دی کوشش کردا نظر آندا اے۔ افسانےآں دی خاصیت اساطیر تے مذہب دے خمیر توں اٹھائے گئے اوہ کردا رہیاں جو حق تے سچ دی تلاش وچ نيں۔ اس دے علاوہ سنہرا پرندہ، نروان دی تلاش تے کچھ حقیقت کچھ افسانہ قابل ذکر افسانے نيں۔
جنسی تے نفسیاتی رجحان
سودھواس رجحان دے لکھنے والےآں نے جنسی تے نفسیاتی مسائل تے تجربات نوں اپنے افسانےآں وچ پیش کرنے دی کوشش کيتی اے۔ لیکن انہاں دی سب توں وڈی خوبی ایہ اے کہ کسی قسم دے تلذز دا شکار نئيں ہوئے کیونجے انہاں دے سامنے انسانی نفسیات دا بیان کرنا سی انھاں نے جے جنس دے موضوعات نوں بیان کيتا وی صحت مند حوالے تاں۔ اس رجحان نال تعلق رکھنے والے افسانہ نگار مندرجہ ذیل نيں۔
سعادت حسن منٹو
سودھوسعادت حسن منٹو جنسی تے نفسیاتی امور دا تجزیہ کردے وقت تلذز تے مزے دا شکار نئيں ہوئے۔ اُنہاں دے نزدیک ایہ جنسی تے نفسیاتی امور کچھ حقیقتاں نيں جنہاں نوں بیان کرنا تے اُنہاں تک رسائی حاصل کرنا ضروری اے۔ منٹو نے جو کچھ دیکھیا ،سوچیا اسنوں بیان کيتا تے منافقت اُسنوں نا پسند سی۔ منٹو دا کہنا اے کہ جے میرے افسانے قابل ِ برداشت نئيں تاں مطلب ایہ اے کہ ایہ معاشرہ وی ناقابلِ برداشت اے۔ آزادی دے بعد دے افسانے منٹو دے خوبصورت ترین افسانےآں وچ ميں توں نيں۔ مثلاً، ”ٹھنڈا گوشت“، ” سڑک دے کنار ے“، ” ”چغد“، ”پڑھو کلمہ “، ”بابو گوپی ناتھ “ تے ”میرا ناں رادھا اے “ ایداں دے افسانے نيں جوجنس تے نفسیات دی مکمل عکاسی کردے نيں۔ منٹو نے دوسرے لوکاں دی طرح طوائف توں نفر ت نئيں کيتی بلکہ اُسنوں انسان سمجھیا تے اُس دی زندگی نوں تسلیم کيتا۔ ”کالی شلوار “، ’ ’ ہتک “ ”ممی“ اس حوالے توں بہترین افسانےآں وچ شمار ہُندے نيں۔ اُنہاں دے بعض افسانےآں دے کردار جنسی شدت دا شکار نيں تے ایہ شدد اِنّی شدید اے کہ ”چغد“ دی ہیرئوئن اپنے محبوب توں جنسی محبت نہ ملنے دے بعد اک ٹرک ڈرائیور توں جنسی تعلق پیدا کر لیندی اے۔ اس دے علاوہ ”پڑھے ے کلمہ“ وچ اک کردار جنسی عمل دے بعد اپنے ساتھی نوں قتل کر دیندی اے۔
نفسیات دے حوالے توں انہاں دے دو افسانے ”بابو گوپی ناتھ“ تے ”میرانام رادھا“ کمال دے افسانے نيں۔ بابو گوپی ناتھ ظاہر وچ تاں برا اے طوائف دے ڈیرے اُتے بیٹھاہے تے پیسہ لٹا رہیا اے لیکن اُس دا اندر بالکل صاف اے۔ جدوں کہ میرانام رادھا اے دا راج کشور سب نوں بہن کہنے والا تے زمانے دی نظر وچ اپنے آپ نوں شریف کہنے دے باوجود اندر توں کتنا گندا اے۔ اُس دا پتہ افسانے دے آخر وچ چلدا اے۔
قدرت اللہ شہاب
سودھوقدرت اللہ شہاب دے ہاں عورت دے جسمانی استحصال تے غربت توں پیدا ہونے والی بے کسی اے۔ انہاں دا افسانہ ”پکے پکے آم “ وچ اوہ بے حسی موجود اے جو غربت توں پیدا ہُندی اے موجود اے۔ اس دا اک کردار اپنی بیٹی دے جوان ہونے دا وڈی شدت توں انتظار کردا اے۔ افسانہ ”دو رنگا “ وچ ایسا کردار ساڈے سامنے آندا اے جس دے دو چہرے نيں اوہ لندن توں باربرا نامی خاتون لے کے آندا اے تے فیر اُسنوں ترقی دا زینہ بناندا اے۔ ایہ شخص ذہنی طور اُتے اِنّا پست ماندہ اے تے ایسی حرکدیاں کردا اے جو انسان دے لئی ننگ و عار نيں۔ افسانہ ”آیا“ وچ کچھ مرد جو جنسی ناآسودگی تے جنسی انتشار دا شکار نيں ایہ مرد دو تن قسماں دے المیاں توں گزردے نيں۔ ایہ مرد وڈے وڈے گھراں وچ ملازم نيں۔ جنہاں دی اپنی بیویاں بدصورت نيں اس لئی اوہ اپنے مالکاں دی بیویاں توں متاثر نيں تے ہر کوئی عجیب و غریب حرکدیاں کردا دکھادی دیندا اے۔ جدوں کہ ”آیا“ جداں کردار وی ایسی عورت دی نشان دہی کردا اے جو شدید جنس دا حوالہ اے۔
ممتاز مفتی
سودھوممتاز مفتی نے نفسیات تے جنس نوں موضوع بنایا۔ ا ن تمام موضوعات وچ مفتی دی اپنی زندگی موجود اے۔ کیونجے اُس نے اپنے باپ دے روے ے نوں دیکھیا جو اک جنسی مریضیت دی حیثیت رکھدا اے سب کچھ دیکھنے دے بعد اُس دے ہاں تن گلاں در آئیاں اک جنسی دوسرا عورت دے وجود نال نفرت عورت دا جسمانی تصور کرکے اُسنوں دیوی دی طرح پوجنے دا عمل تے تیسرا حوالہ وڈی عمر دے عورتاں وچ دلچسپی، ایہ ساری چیزاں انہاں دے افسانےآں وچ موجود نيں۔ انہاں دا اک خطرناک افسانہ ”تھرڈ مین “ اے جس وچ محبت وچ تیسر ے شخص دے وجود نوں موضوع بنایا گیا اے۔ ”غلط ملط“ وچ مفتی نے نفسیات تے طوائف دی زندگی کوبیان کيتا اے ۔”’پردہ سیمی “ وچ کردار فلم دیکھنے دے بعد اپنے گھر وچ وی اپنی بیوی دے نال اوہی رشتہ استوار کردا اے جو اُس نے فلم وچ دیکھیا ہُندا اے۔ اس دے علاوہ اُنہاں دا شہر ہ آفاق افسانہ ”آپا“ اک متوسط طبقے دے گھرانے دی لڑکی دی کہانی اے جو اپنے اندر بوہت سارے خواہشات تے جذبات رکھدی اے لیکن اُس دا اظہار اُس دے لئی ممکن نئيں اے۔
ڈاکٹر عرش صدیقی
سودھوڈاکٹر عرش صدیقی دے نو افسانےآں دا مجموعہ ”باہر کفن توں پیر “ وچ زیادہ تر جنسی رجحانات تے نفسیات اُتے لکھیا گیا اے۔ انہاں نے دراصل جنس نوں نويں معنویت دے نال محسوس کيتا۔ فرائیڈ تے ہور ماہرِ نفسیات دا اثر وی قبول کيتا۔ انہاں دے تن جنسی افسانے ”بھیڑے ے “، ”فرشتہ “، ”ظل الہٰی“ نيں۔ افسانہ ”بھیڑے ے “ماں کردار شکیلہ، کلیم تے مالک مکان ایہ سارے اک ایداں دے معاشرے نال تعلق رکھدے نيں جس نوں اپنے مفادات عزیز نيں۔ ایہ اخلاقی تے تہذیبی زوال دا شکار صرف اپنی ضرورت پوری کرنے دی تگ و دو لگے ہوئے ہوئے نيں تے اپنے جسم دی بھکھ مٹانے وچ سرگرداں نيں۔ افسانہ ” فرشتہ “ وچ کردار ”مراد میاں“ دی شادی اک خوبصورت لڑکی توں کر دتی جاندی اے اوہ چیختا اے کہ وچ اس قابل نئيں لیکن فیر وی اُس نوں مجبور کر دتا جاندا اے تے شادی دے بعد اوہ اپنی بیوی نوں آزاد چھڈ دیندا اے تے اس طرح اُس دے کئی ناجائز بچے پیدا ہُندے نيں۔
نفسیاتی حوالے توں انہاں دے دو افسانے ”کتے “ تے ”اساں نشینی کاعذاب “ نيں۔ ”کتے “ وچ اک لڑکی محرومیاں تے تنہائی دی وجہ توں خوف دا شکار اے۔ اُس دی ماں مرچکی اے اس دا اثاثہ اُس دا باپ تے اس دے کھلونے نيں ایہ اک علامتی افسانہ اے۔ جنہاں ”اساں نشینی دا عذاب“ وچ اک شخص اپنی محبوبہ نال محبت کرنے دے باوجود اُس توں دوری نوں ترجیح دیندا اے۔ جدوں کہ اُس دی محبوبہ اُس دے دوست دے نال چلی جاندی اے تے ایتھے توں اسيں نشینی دا عذاب شروع ہُندا اے ۔”مور دے پیر “ علامتی افسانہ اے جس وچ قدیم تے جدید اقدار دی کشمکش دکھادی گئی اے۔
محبت دا رجحان
سودھواشفاق احمد
سودھوجدید دور وچ اشفاق احمد ایسا ناں اے جس نے افسانے دا موضوع محبت تے اس دی کیفیات بنائے۔ اس دی محبت عام محبت نئيں بلکہ وڈی خاص گہری تے داخلی محبت اے۔ جو مجاز توں سفر کردے ہوئے حقیقت دی طرف مڑ جاندی اے۔ اشفاق احمد دی محبت دے لاتعداد روپ نيں جو لڑکے تے لڑکی تک محدوود نئيں بلکہ اپنا وجود پھیلائے ہوئے وسیع کائنات وچ پھیل جاندے نيں۔ اُنہاں دے اکثر کردار محبت دے حوالے توں محرومیاں تے المے ے انتشار تے معاشرتی مسائل دا شکار نيں ۔”مانو س اجنبی “ افسانے کاماحول بہت ہی عجیب و غریب اے اس دے کردار وی محبت کرنے دے بعد جدا ہوئے جاندے نيں۔ کسی نے لکھیا اے کہ اشفاق احمد دے کردار محبت تاں کردے نيں لیکن جدائی انہاں دا مقدر اے۔
سب توں ودھ کے اشفاق احمد کاافسانہ ” عجیب بادشاہ “ جس وچ دو کردار اپنے معاشرے توں بغاوت کرکے چلے جاندے نيں۔ انہاں دے ہاں بچہ پیدا ہُندے ہی لڑکی مر جاندی اے تے بعد وچ بچہ جدوں وڈا ہوئے تا اے تاں ماں دی جدائی دا کرب سہہ نئيں سکدا اوہ شدید بیمار پے جاندا اے تے اس دا باپ اس دا علاج غربت دی وجہ توں نئيں کر سکدا تے اوہ مرجاندا اے۔ کہانی دا ہیرو دکھاں دا شکار ہوئے جاندا اے۔ اشفاق احمد دا خیال اے کہ محبت اُنہاں لوکاں نال کیندی جاندی اے جو دکھی نيں۔ جو زندگی آسائش توں نئيں گزار سکدے۔ افسانہ ”محسن محلہ“ وچ ماسٹر جی توں اشفاق احمد نوں اس لئی محبت اے کہ اوہ دکھاں دا شکار اے بیماری وچ کوئی اُس دا پُچھنے والا نئيں اے لیکن جدوں اوہ مردا اے تاں سب اُس نال محبت جتاندے نيں تے ہمدردی کردے نيں۔ ”کالج توں گھر تک “ وچ اک غریب کردار اے جو خواب دیکھدا اے جو کدی پورے نئيں ہوسکدے ۔
تریخ دا رجحان
سودھوعلامتی انداز وچ ایہ رجحان انتظار حسین تے حامد بیگ دے ہاں نظر آندا اے لیکن بیانیہ افسانے دے حوالے توں زاہدہ حنا دا ناں لیا جاندا اے۔
زاہدہ حنا
سودھوزاہدہ حنا دے افسانےآں دے مجموعے دا ناں ”قیدی سانس لیندا اے “ دے ناں توں شائع ہوئے چکيا اے۔ زاہدہ حنا موجودہ انتشاری دور وچ تریخ دا سفر کردی اے۔ حقیقت وچ کِسے وی وڈے ادب نوں تریخ توں جدا نئيں رکھیا جاسکدا۔ زاہدہ حنا دے ہاں ماضی توں حال دا سفر تے حال توں حقیقت تک دا سفر موجود اے۔ انہاں دے افسانے تاریخی واقعات تے تھاںواں توں بھرے پئے نيں۔ انہاں دے افسانے ”ناکچا آباد “، ”زیتون دی اک شاخ“، ”پانیاں دے سراب“ تے ”ابنِ ایوب دا خواب “ نيں ایہ افسانے تاریخی شعور رکھدے نيں۔ ”ناکچا آباد وچ تریخ تے رہتل نال محبت دا اظہار ملدا اے۔ زاہدہ حنا دے افسانےآں وچ لڑکی دا کردار اک ایسا کردار اے جو باشعور اے تے ہر مقام اُتے مفاہمت نئيں کر سکدی جو تریخ دے دھاراں توں واقف اے، تریخ نوں سمجھدے ہوئے اُس دا ذہن وسیع ہوئے چکيا اے۔ اُسنوں ایہ سمجھ آگئی اے کہ اوہ وی انسان اے کوئی بھیڑ بکری نئيں اے۔
تیزی توں بدلدی ہوئی دنیا توں ہم آہنگ تخلیقت دا جدید تر رجحان
سودھواسی دی دہائی دے آندے آندے اردو افسانہ اپنے اندر متنوع موضوعات، اسالیب، بولی و بیان دے تجربات تے فکریات نوں سمو چکيا سی- فن کاراں دی نويں نسل دنیا دے تیزی توں بدلدے ہوئے حالات توں ہم آہنگ تخلیقی اسلوب نوں متعارف کرانے وچ کامیاب رہی - ایہ اعزاز وی ايسے پیڑھی دے افسانہ نگاراں دے حصے وچ آیا اے کہ علامت نگاری تے تجریدیت دی بہتات دی وجہ توں اردو افسانے دا روٹھا ہويا قاری فیر توں اس تخلیقی تجربے توں جڑ گیا اے - محمد حمید شاہد، آصف فرخی، ابن خیام، نیلوفر اقبال، اخلاق احمد، طاہرہ اقبال، مبین مرزا، طاہراسلم گورا، امجد طفیل، جمیل احمد عدیل تے گلفام غوری اس عہد دے نمایاں افسانہ نگار ہیں-
ممتاز افسانہ نگار
سودھو- محمد حامد سراج