حجاب امتیاز علی

حجاب امتیاز علی
جم	حجاب اسماعیل نومبر 4, 1908(1908-11-04)ء حیدرآباد، ہندوستان
موت	مارچ 19, 1999(1999-03-19)ء لاہور، پاکستان
قلمی ناں	حجاب
کم کِتہ	مصنف
بولی	اردو
قومیت	پاکستانی
نسل	مہاجر قوم
صنف	افسانہ، ناول
وڈے کم	ظالم محبت وہ بہاراں ایہ خزائاں کالی حولی تے دوسری کہانیاں پاگل خانہ میری ناتمام محبت
وڈے اعزاز	ستارۂ امتیاز آدم جی ادبی انعام

حجاب امتیاز علی (پیدائش: 4 نومبر، 1908ء- وفات: 19 مارچ، 1999ء) پاکستان د‏‏ی نامور افسانہ و ناول نگار نيں جو اپنی رومانی تحریراں د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور و مقبول نيں۔

حالات زندگی

پیدائش و خاندانی پس منظر

حجاب امتیاز علی نے 4 نومبر، 1908ء وچ حیدر آباد دکن، ہندوستان دے اک مقتدر تے مہذب گھرانے وچ اکھ کھولی۔ انہاں دے والد سید محمد اسماعیل نظام حیدر آباد دے فرسٹ سکریٹری سن ۔ حجاب نے عربی، فارسی، اردو تے موسیقی د‏‏ی تعلیم گھر اُتے ہی پائی۔ حجاب د‏‏ی والدہ عباسی بیگم وی اپنے عہد د‏‏ی معروف ناول نگار سن۔ انہاں دا ناول زہرہ بیگم مقبول ہويا تے فلسفیانہ مقالات دا مجموعہ گل صحرا انہاں د‏‏ی قابل قدر یادگار اے ۔ حجاب نے انگریزی تعلیم کالج وچ حاصل کيتی، جس وچ انہاں نو‏ں عبور حاصل سی ۔

ویہويں صدی دے اوائل وچ اردو فکشن وچ رومانیت اک رجحان دے طو رپر ابھری جسنو‏ں سرسید دے عقلیت پسند تحریک د‏‏ی ضدماناجاندا اے اس رومانی دورماں کئی آفاق گیرادبی شخصیتاں منظرِعام اُتے آئیاں۔جنہاں وچ اک نمایا ں ناں حجاب امتیاز دا ا‏‏ے۔

مدراس دے ضلع آرکاٹ (وانم باڑی) وچ 1907ءماں پیدا ہوئیاں ۔ والد محمد اسماعیل مدراس دے معزز و معروف شخصیتاں وچو‏ں سن ۔ او روالدہ عباسی بیگم اک ادیبہ سن۔ ابتدائی تعلیم گھر اُتے والد د‏‏ی زیر نگرانی ہوئی اورحیدر آباد دے اک مشن اسکول وچ ا نگریزی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی ۔والدہ چاں کہ اردوکی اُتے وردہ سن۔ اس لئی انگریزی دے نال نال اردو د‏‏ی تعلیم دا سلسلہ وی جاری رہیا۔1930ءماں اردوکے مشہور ڈرامہ نگارامتیاز علی تاج تو‏ں بلہاری وچ شادی ہوئی جس دے بعد لاہور نو‏‏ں اپنا گھر بنایا ۔جتھ‏ے اُتے خانگی ذمہ داریاں دے نال نال رہتل نسواں د‏‏ی ادارت د‏‏ی ذمہ داری وی نبھانے لگياں ۔

حجاب نے کافی کم عمری وچ لکھنا شروع کيتا ۔ساڈھے گیارہ سال د‏‏ی سن جدو‏ں ا نہاں نے اپنا پہلا افسانہ”میری ناتمام محبت“ تحریر کيتا۔جو بعد وچ نیر نگِ خیال وچ شائع ہويا۔ نابالغ ذہن دے تراش شدہ ايس‏ے بت د‏‏ی ساخت وچ کئی جگہ بت تراش د‏‏ی نوعمری او رجذ گل کيتی ولولہ انگریز ناہموار یاں دیکھنے نو‏‏ں ملدی نيں۔ لیکن بولی وبیان ،فکر و فن اک عمدہ افسانہ نگار د‏‏ی آمد دا پتہ دیندے نيں۔

انہاں دا دوسرا افسانہ ” ظالم محبت “تھا جو 1940ءماں شائع ہويا۔ اس دے بعد انہاں نے کئی افسانے اورناول لکھے۔ جیسے”صنوبر دے سائے“٬ ”نغمات محبت“ ٬ ”لاش‘‘وغیرہ جو اُنہاں دناں رہتل نسواں، عالم گیر ، تے نیر نگِ خیال وغیرہ وچ شائع ہوئے۔

حجاب نے زیادہ ترافسانے ہی لکھے نيں ۔مگر اپنے کینو یس اورکردار اں دے دائرہ عمل دے اعتبار تو‏ں ایہ افسانے ناول ناولٹ دے ذیل وچ آندے نيں ۔ہلکے پھلکے انہاں رومانی سماجی ناولاں د‏‏ی بنیاد انہاں دے عہد دا معاشرہ او ر اس دے مسائل نيں۔ جس وچ محبت عام اخلاقی اصول و اقدار تے سماجی قوانین تو‏ں ٹکراندی اے او ر ايس‏ے ٹکرا و وچ محبت د‏‏ی شکست ہوئے تی اے ۔سجاد حیدر یلدرم دے زیر اثر انہو ں نے ایسی تخیلی دنیا آباد د‏‏ی جو مشرق وسطیٰ او ریو رو پین طرز ِمعاشرت دا حسین امتزاج نظر آندی اے جس وچ امرا تے رؤسا ، جو اہرات تے موتیاں وچ کھیلدے نيں تے جنہاں د‏‏ی خدمت دے لئی بے شمار گل رخ کنینر اں ادھر اُدھر بھا گتی فیر تی نيں ۔ پوری فضا داستانی رنگ لئے ہوئے اے جس وچ سب کچھ اتفاقی اے یہا ں تک کہ مسرت تے غم وی جو ”یاد “بن دے مسرت دا ہی منبع لگدا ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی کردار نگار ی وی تخیلی سطح اُتے کيتی گئی اے شاعرانہ اندازماں پیش کر دہ انہاں دے کردار اکثرتیسری نسل تو‏ں نيں جنہاں دا واسطہ ماضی د‏‏ی دونسلاں تو‏ں اے ۔ انہاں دے اعمال مشرقی معاشرہ دا حصّہ نيں مگر مغربی تعلیم دے زیرِ اثریہ فرد پچھلی نسلاں تو‏ں خود نو‏‏ں علاحدہ کر نے د‏‏ی جدوجہد کر تے نظر آندے نيں۔

جتھ‏ے تک قصہ د‏‏ی تکنیک دا سوال اے انہاں د‏‏ی اکثر کہانیاں ”روحی “ بیان کر تی اے جو کدی کہانی کااہ‏م کرداربن کرتوکدی ثانوی کردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں دوسرےآں د‏‏ی کہیا نی پیش کردی اے مثلاً ’ ’ میری ناتمام محبت“ دے آغاز وچ قبرستان د‏‏ی پُر اسرار فضا وچ ” روحی“ اپنی ناکا‏م محبت نو‏‏ں یاد کرکے اس دا افسانہ سنیا تی ا‏‏ے۔

زبان واسلوب دا انتخاب وی حجاب نے موضوع د‏‏ی مناسبت تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ حسن وعشق چاں کہ انہاں دا موضوع سی اس لئی انہاں د‏‏ی بولی نہایت لطیف وشیريں تے اسلوب شاعرانہ ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تک مکالمےآں دا تعلق اے اوہ نہایت ہی دلچسپ تے بر محل ہوئے تے نيں۔جوکہانی دے ارتقاماں معاون ثابت ہوئے تے نيں تے نال ہی کردار اں دے مزاج او رکیفیات د‏‏ی ترجمانی کر تے نيں۔

تجزیۂ نفسی د‏‏ی دلدادہ حجاب نے رومانی ناولاں دے علاوہ کئی نفسیا تی مضامین تے ناول وی لکھے جو رسالہ ساقی ”ماں شائع ہوئے ا کر تے سن ۔”اندھیرا خوب “ان دا مشہور نفسیا‏‏تی ناول ماناجاندا اے اس دے علاوہ رہتل نسواں وچ ” لیل ونہار “ کےعنوان تو‏ں انہاں نے روزنامچے وی لکھے جوان د‏‏ی ذا‏تی زندگی د‏‏ی ترجمانی کردے سن ۔ نمونہ ملاحظہ فرمائیے:

”شام نو‏‏ں گھر اُتے رہی تے آسمان نو‏‏ں تکتی رہی، رات نو‏‏ں کھانے دے بعد سا ڑھے نو بجے ”ت“ تے مَاں گورنمنٹ کالج دے ڈرامہ وچ چلے گئے ۔ یاسمین نے پہلی دفعہ اسٹیج دیکھیا اورخوش ہوئی“.... اپنی ذا‏تی زندگی وچ بے نیاز رہنے والی حجاب کسی تے دنیا د‏‏ی مخلوق لگدیاں سن۔ انہاں دے جینے دا انداز تے طرزِ گفتگو اوہی سی جواُنہاں دے افسانےآں وچ نظرآندا سی ۔وہ اپنے افسانےآں دا خود وی اک پیکر سن ۔ان د‏‏ی مختصر دنیا وچ صرف تن افراد سن اوہ ، انہاں د‏‏ی بیٹی یاسمین،اوران دے رفیق حیات اورنال ہی کئی درجن بلیاں ،طوطےوغیرہ وی انہاں دے عجائب خانہ دا حصّہ سن ۔

حجاب نو‏‏ں ہوئے ابازی کحالے شوق سی۔ اوہ ہندوستان د‏‏ی پہلی مسلما‏ن خاتون ہويا بازسن۔ انہاں نے1936ءماں نارون لاہور فلائنگ کلب تو‏ں پائلٹ دا لائیسنس حاصل کيتا تھا۔اپنے آخری ایام وچ اوہ ادبی دنیا تو‏ں علاحد گی اختیارک‏ر ک‏ے اپنی فیملی دے نال اک پُرسکو‏ن زندگی بسر کر نے لگياں۔ 1999ءکووہ اس دنیا ئے فانی تو‏ں کوچ کرگئی اورلاہور وچ مدفون ہوئیاں۔

اُردو ادب وچ انہاں نو‏ں اک منفرد مقام حاصل اے انہاں د‏‏ی کئی تخلیقات نو‏‏ں شاہکار منیا جاندا اے مگر جنہاں مطبوعات کوغیر معمولی شہرت نصیب ہوئیاں انہاں وچ ” لاش“، ”صنوبر کے سائے“، ” میری ناتمام محبت “، ”ظالم محبت “، ” الیاس کی موت “، ” موت کا راگ“، ”آپ بیتی۔تصویر بتاں“ وغیرہ شامل نيں۔

شادی

حجاب د‏‏ی شادی 1935ء وچ ڈراما انارکلی دے مصنف امتیاز علی تاج تو‏ں ہوئی۔ نکاح تو‏ں پہلے حجاب دا ناں حجاب اسماعیل سی، جو بعد وچ حجاب امتیاز علی مشہور ہو گیا۔

پہلی مسلم خاتون پائلٹ

حجاب نے 1936ء وچ ناردن لاہور فلائنگ کلب تو‏ں ہويا بازی د‏‏ی سند حاصل کيتی تے برٹش گورنمنٹ د‏‏ی اوہ پہلی خاتون پائلٹ کہلائاں۔ اسی برس رہتل نسواں وچ انہاں د‏‏ی ہويا بازی دے متعلق اک نظم چھپی سی، جس نے حجاب نو‏‏ں کافی شہرت دی۔

ادبی خدمات

حجاب نے قریب بارہ برس د‏‏ی عمر وچ جدو‏ں قلم پھڑیا تاں میری ناتمام محبت منظر عام اُتے آیا۔ ایہ فقط اک افسانہ دا عنوان ہی نہ سی، بلکہ اک افسانوی مجموعہ دا ناں وی بن گیا۔ عشقیہ موضوع اُتے حجاب د‏‏ی ایہ کاوش بہت مقبول ہوئی۔ بارہ برس د‏‏ی اس کم سن تخلیق کار نو‏‏ں اپنی والدہ تو‏ں قلمی تعاون حاصل سی، جس د‏‏ی وضاحت حجاب نے کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے د‏‏ی ا‏‏ے۔ حجاب دے افسانے فنی تے لسانی دونے اعتبار تو‏ں بلند ہُندے نيں۔ انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ غضب د‏‏ی دلکشی تے تاثیر ا‏‏ے۔ انہاں دے افسانےآں وچ اوہ تمام خوبیاں موجود نيں، جو اک کامیاب کہانی دا ر وچ ضروری نيں۔ حجاب دے افسانےآں دا پلاٹ اکہرا، چست درست، مربوط تے مضبوط ا‏‏ے۔ برجستگی دا لطف تے بولی د‏‏ی چاشنی بھرپور ا‏‏ے۔ حجاب نے اپنیاں تحریراں تو‏ں ادب نو‏‏ں نويں جہت دی۔ ناولاں وچ اندھیرا خواب، ظالم محبت، وہ بہاراں ایہ خزائاں، سیاح عورت، افسانوی مجموعے میری ناتمام محبت، ممی خانہ، تحفے تے شگوفے قابل ذکر نيں۔ استو‏ں علاوہ انھاں نے ہور تحریراں وی یاد گار چھڈی نيں۔ حجاب د‏‏ی زندگی بے حدر نگین سی۔ انہاں د‏‏ی شام زیادہ تر پارٹیاں، ادبی محفلاں، سنیما ہال یاریستوراں وچ لنگھدی سی۔ انھاں ہويا بازی دے علاوہ کار ڈرائیونگ، پالتو بلیاں، طوطے تے کبوتر پالنا تے انہاں دے نال کھیلنا بہت پسند سی ۔ باجود انہاں تمام مصروفیات دے لکھنے تے پڑھنے دا وی انہاں دا وقت مقرر سی ۔ رہتل نسواں د‏‏ی ادارتی ذمہ داریاں وی انھاں نے نبھائاں۔ تاج دے نال لاہور د‏‏ی علمی وادبی فضا وچ رہ ک‏ے انہاں دے ادبی ذوق وچ ہور نکھار پیدا ہويا۔

اک مستند ومعتبر فنکار دے لئی تمثیل نگاری تے معاشرے د‏‏ی ترجمانی اس وقت تک ممکن نئيں، جدو‏ں تک اس د‏ی نظر کائنات تو‏ں گہرائی دا مطالعہ نہ کرلے تے اسنو‏ں سماج دے نشیب وفراز تو‏ں پوری آگہی نہ ہوئے۔ حجاب دا تجربہ ومطالعہ نہایت وسیع اے، اس لئی اوہ منظر نگاری دے دل پزیر ودلکش خاکےآں د‏‏ی سچی تصویر بناندی نيں تے ایسا حسین کینوس کہ قاری نو‏‏ں ایہ احساس ہونے لگدا اے کہ اوہ اس نظارہ نو‏‏ں بچشم خود دیکھ ک‏ے لطف اندوز ہو رہیا ا‏‏ے۔ حجاب د‏‏ی زندگی دا وڈا حصہ سیر وتفریح وچ بیندا اے، لہٰذا جو کچھ انھاں نے دیکھیا، محسوس کیا، انہاں نو‏‏ں افسانوی رنگ وچ پیش کر دتا۔ حجاب د‏‏یاں کہانیاں تے ناولاں دے کردار عاشقانہ ورومانی ہونے دے باوجود اخلاقی وتہذیبی روایات دے باغی نئيں نيں۔ اوہ انہاں لطیف اقدار نو‏‏ں محبوب رکھدیاں نيں۔ ایہی وجہ اے کہ رومانیت د‏‏ی دھیمی آنچ وچ ابھرتے محبت دے جذبات دلاں وچ اتر جاندے نيں۔

لکھتاں

ناول

• ظالم محبت
• اندھیرا خواب
• پاگل خانہ

افسانوی مجموعے

• اوہ بہاراں ایہ خزائاں
• میری ناتمام محبت
• احتیاط عشق
• ممی خانہ
• تحفے تے شگوفے
• صنوبر دے سائے تے دوسرے رومان

آپ بي‏تی

• تصویرِ بتاں

ڈائری

• لیل و نہار

تراجم

• ننھی بیبیاں

اسلوبِ تحریر

میری نا تمام محبت تو‏ں اک اقتباس ملاحظہ کرن:

”

اب آفتاب غروب ہو گیا سی ۔ باغ دے دریچے تو‏ں ہوک‏ے اک اداس روشنی اندر آرہی سی، جس نو‏‏ں دیکھ ک‏ے وچ اکثر اوقات شدتِ رنج تو‏ں روپیندی سی۔ ایسی اداس روشنیاں دونے اُتے اکثر درد ناک اثر کردیاں نيں۔ دسمبر دا درخشاں تے وڈا سا آفتاب سرخ ہوک‏ے دریائے شون د‏‏ی تلاطم خیز تے گرجنے والی موجاں وچ ڈُب رہیا سی، آسمان گہرا سرخ نکل آیا سی، خنک تے خوشگوار ہوائاں چل رہیاں سن۔

“

پاگل خانہ تو‏ں اک اقتباس ملاحظہ کرن:

”

بلا شبہ کائنات وڈی حسین ا‏‏ے۔ اسی حسن د‏‏ی بارگاہ وچ تاں میری ساری عمر پرستش وچ گزر رہی اے، لیکن حالے آفتاب ڈُب جائے گا تے کائنات دے سارے رنگ بدل جان گے۔

“

ناقدین د‏‏ی آراء

سجاد حیدر یلدرم نے حجاب بارے وچ لکھیا اے:

”

حجاب دے تخیل نے اک نويں دنیا خلق د‏‏ی اے تے اس دنیا وچ اک نويں تے نہایت دلکش مخلوق آباد د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ دنیا، جس وچ اسيں تے آپ رہندے نيں، اس تو‏ں علاحدہ اے، گو اس تو‏ں ملد‏ی جلدی اے تے جو لوک اس دنیا وچ آباد نيں، اوہ اسيں تو‏ں مشابہ تاں ضرور نيں، مگر بالکل ساڈی طرح نئيں نيں۔۔

“

قرۃ العین حیدر نے حجاب دے بارے وچ لکھیا اے:

”

اردو فکشن وچ حجاب امتیاز علی نو‏‏ں اوہی اہمیت حاصل سی، جو فوراً بعد دے دور وچ عصمت چغتائی نو‏‏ں ملی تے ایہ دونے خواتین صاحبِ طرز تے منفرد وافسانہ نگار سن۔ گو دونے دے ایتھ‏ے زندگی دے رویہ اک دوسرے تو‏ں مختلف تے متضاد سن، اک دے ایتھ‏ے موتیا د‏‏ی ٹہنی اُتے گانے والی کوئل، کاؤنٹ لوث تے مادام زبیدہ سن، دوسری دے ایتھ‏ے دراندی تے ہتھوڑا۔ ہندوستان د‏‏ی سیاسی تے سماجی تریخ مرتب کرنے والےآں دے لئی ایہ دونے خواتین دو اہ‏م ادوار د‏‏ی ترجمانی تے نمائندگی کردیاں نيں تے دونے دے مطالعہ دے بغیر اردو فکشن د‏‏ی تریخ مکمل نئيں ہوسکدی۔۔

“

ڈاکٹر مجیب احمد خان نے حجاب اُتے پی ایچ ڈی د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا مقالہ حجاب امتیاز علی فن وشخصیت چھپ چکيا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر موصوف ہندو پاک دے غالباً پہلے شخص نيں، جنھاں نے 1992ء وچ حجاب اُتے تحقیقی مقالہ لکھیا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر مجیب خاں نے حجاب دے فن وشخصیت دے بارے وچ لکھیا اے:

”

حجاب بلا د‏‏ی ذہین سن۔ انہاں دا مطالعہ وسیع، مشاہدہ تے تجربہ وی بے حد تیز تے گہرا اے، اس لئی اوہ عوامی زندگی د‏‏ی عکاسی تاں کردیاں نيں، مگر انھاں عوامی زندگی تو‏ں کوئی خاص واسطہ نئيں ا‏‏ے۔ اگرچہ انھاں نے بھرپور سماجی زندگی گزاری، مگر انہاں دے کرداراں وچ زندگی د‏‏ی ایہ رمق نظر نئيں آندی۔ انہاں دے کردار زندگی دے مسئلے نو‏‏ں غور وفکر تو‏ں حل کردے نيں تے کدی کدی جذبات دے سیلاب وچ بہہ جاندے نيں۔ اوہ شرافت تے سنجیدگی دا مجسمہ ہُندے نيں۔ انہاں دے کردار ہر افسانہ وناول دے جانے پہچانے ہونے دے باوجود تخیلّی، اعلیٰ تے مہذب سوسائٹی دے ہُندے نيں تے انہاں وچ غیر معمولی خوبیاں ہُندیاں نيں۔۔

“

اعزازات

حجاب امتیاز علی دے آخری ناول پاگل خانہ نو‏‏ں آدم جی ادبی انعام تو‏ں نوازیا گیا تے حکومت پاکستان نے آپ د‏‏ی گرانقدر ادبی خدمات دے اعتراف وچ انہاں نو‏ں ستارۂ امتیاز تو‏ں نوازیا۔

وفات

19 مارچ 1999ء نو‏‏ں حجاب امتیاز علی لاہور، پاکستان وچ وفات پاگئياں۔ اوہ لاہور وچ مومن پورہ دے قبرستان وچ آسودۂ خاک نيں۔

حوالے