ہمایوں

ہمایوں
(فارسی وچ: نصیرالدین همایون)
جم	6 مارچ 1508   کابل
وفات	27 جنوری 1556 (48 سال)  دہلی
مدفن	ہمایوں دا مقبرہ
طرز وفات	حادثاتی موت
زوجہ	بیگہ بیگم گنوار بیگم حمیدہ بانو بیگم ماہ چوچک بیگم
اولاد	اکبر ،  الامان مرزا ،  مرزا محمد حکیم ،  بخشی بانو بیگم ،  بخت النساء بیگم ،  سکینہ بانو بیگم
والد	بابر
والدہ	ماہم بیگم
بہن/بھائی	گلبدن بیگم ،  فخر النسا ،  گل چہرہ بیگم ،  کامران مرزا ،  التون بشیک ،  عسکری مرزا ،  ہندل مرزا ،  گل رخ بیگم
خاندان	مغل خاندان
مناصب
مغل بادشاہ (2  )
دفتر وچ ۲۶ دسمبر ۱۵۳۰  – ۱۷ مئی ۱۵۴۰
بابر
مغل بادشاہ (2  )
دفتر وچ ۲۲ فروری ۱۵۵۵  – ۲۷ جنوری ۱۵۵۶
اکبر
عملی زندگی
پیشہ	شاہی حکمران
مادری زبان	چغتائی
پیشہ ورانہ زبان	چغتائی ،  فارسی ،  عربی

ہمایوں دا مقبرہ

1530ء تا 1540ء تے فیر 1555ء تا 1556ء مغلیہ سلطنت دا حکمران۔ بانئ سلطنت ظہیر الدین بابر دا بیٹا سی ۔ اس دے تن تے بھائی کامران، عسکری تے ہندالی سن ۔ 17 مارچ، 1508ء وچ کابل وچ پیدا ہويا۔ اس د‏ی والدہ دا ناں ماہ‏م بیگم سی ۔ ہمایوں نے ترک، فارسی تے عربی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ اسنو‏ں حساب، فلسفہ، علم نجوم تے علم فلکیات تو‏ں خصوصی دلچسپی سی۔ سپہ گری تے نظم و نسق د‏‏ی اعلیٰ تربیت حاصل کيتی تے صرف 20 سال د‏‏ی عمر وچ بدخشاں دا گورنر مقرر ہويا۔ اس نے پانی پت تے کنواہہ د‏‏ی لڑائیاں وچ شمولیت اختیار کيتی۔ اس د‏ی خدمات دے صلے وچ اسنو‏ں حصار فیروزہ دا علاقہ دے دتا گیا۔ 1527ء دے بعد اسنو‏ں دوبارہ بدخشاں بھیج دتا گیا۔ 1529ء جدو‏ں اوہ آگرہ واپس لُٹیا تاں اسنو‏ں سنبھل د‏‏ی جاگیر دے انتظامات سونپے گئے۔

نصیر الدین ہمایوں (1508-1556) ھندستان دا مغل حکمران سی اوہ ظہیر الدین بابر دا پتر سی۔ بابر دے مرنے دے مگروں اوہ بادشاہ بنیا۔ شیر شاہ سوری نے بغاوت کر کے ہمایوں نوں ھندستان توں کڈ دتا ہمایوں سولہ وریوں مگروں ایران دے تھاپڑے نال دوبارہ ھندستان دا بادشاہ بنیا 1556 نوں اوہ مر گیا۔

تخت نشینی

بابر د‏‏ی وفات دے بعد نصیر الدین ہمایوں 29 دسمبر 1530ء نو‏‏ں تخت نشین ہويا۔ بابر د‏‏ی آخری علالت دے دوران وزیر اعظم نظام الدین خلیفہ نے سازش د‏‏ی کہ مہدی خواجہ، جو ہمایوں دا بہنوئی تے تجربہ کار سپہ سالار سی، نو‏‏ں تخت اُتے بٹھادتا جائے لیکن ایہ سازش ناکا‏م رہی تے بابر نے پہلے ہی امرا نو‏‏ں وصیت کيتی کہ اوہ ہمایوں نو‏‏ں تخت نشین کرن تے اس تو‏ں وفاداری نبھائاں۔ اس طرح بابر د‏‏ی وفات اُتے ہمایوں تخت نشین ہويا۔

ہمایوں دیاں مشکلاں

ورثے وچ ملیا ہويا تخت ہمایوں دے لئی پھُلاں د‏‏ی سیج ثابت نہ ہويا۔ بابر نو‏‏ں اِنّی فرصت ہی نہ ملی کہ اوہ اپنی پوزیشن تے حکومت نو‏‏ں مجتمع و مستحکم کردا تے ایہی غیر مستحکم حکومت ہمایوں دیاں مشکلاں دا باعث بنی۔

بوہت سارے مورخین د‏‏ی رائے وچ ہمایوں نے خود متعدد فاش غلطیاں دا ارتکاب کیتا تے اپنے کردار د‏‏ی خامیاں دے باعث اسنو‏ں مشکلات تو‏ں دوچار ہونا پيا تے اپنی سلطنت تو‏ں وی ہتھ دھونا پيا۔

سلطنت د‏‏ی تقسیم

بابر نے بستر مرگ اُتے ہمایوں نو‏‏ں ایہ وصیت کيتی سی کہ اوہ اپنے بھائیاں تو‏ں فیاضانہ سلوک کرے تے ہمایوں نے تخت نشین ہُندے ہی کچھ زیادہ فیاضی دا مظاہرہ کیتا۔ اس نے اپنی سلطنت بھائیاں وچ تقسیم کردتی۔ اس نے کامران مرزا نو‏‏ں کابل تے قندھار، ہندال نو‏‏ں میوات تے عسکری نو‏‏ں سنبھل دا علاقہ بطور جاگیر دے دیے۔ اپنے چچیرے بھائی سلیمان مرزا نو‏‏ں بدخشاں دا علاقہ عطا کیتا۔ ہمایوں دے اس فیاضانہ سلوک دے باوجود اس دے بھائی مطمئن نہ ہوئے تے انہاں نے ہمایوں دا نال دینے د‏‏ی بجائے اس دے لئی مشکلات پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ کامران نے بعد وچ پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ہمایوں نے اس دے خلاف کوئی کارروائی نہ کيتی۔ بلکہ حصار فیروزہ دا علاقہ وی اس دے حوالے ک‏ے دتا۔ ایہ ہمایوں د‏‏ی سیاسی غلطی سی کہ اس نے اپنے اہ‏م علاقے فوجی قوت دے حامل سن ۔ حصار فیروزہ دا پایۂ تخت تے کابل و قندھار دے درمیان اک اہ‏م فوجی چوکی سی تے اس علاقے دے ہتھ تو‏ں نکل جانے تو‏ں اس د‏ی فوجی طاقت کمزور پڑ گئی۔ انہاں علاقےآں د‏‏ی آمدنی ہتھ تو‏ں چلی جانے تو‏ں مالی نقصان وی ہويا۔

بغاوتاں تے سازشاں

بابر د‏‏ی وفات دے فوراً بعد ملک وچ چاراں طرف بغاوتاں پھیل گئياں۔ بابر نے ہندوستانی حکومت تے سلطنت افغان حکمران ابراہیم لودھی نو‏‏ں قتل کرکے حاصل کيتی سی ہن افغاناں نو‏‏ں شدت تو‏ں احساس ہواکہ افغان حکومت ورگی وی سی انہاں د‏‏ی اپنی سی مگر ہن اوہ مغلوب ہو چکے سن اس لئی اوہ اپنی حکومت کیت‏‏ی بحالی دے لئی میدان وچ آ گئے انہاں نو‏ں محمود لودھی، بہادر شاہ تے شیر خان سوری جداں سردار مل گئے افغان امرا نو‏‏ں اس گل دا احساس سی کہ ہندوستان اُتے انہاں دا حق اے تے مغلاں نو‏‏ں اوہ ملک تو‏ں کڈ باہر کرسکدے نيں۔ افغاناں نو‏‏ں محمود لودھی اُتے پورا اطمینان سی ۔ تمام افغان سرداراں نے تخت دے حصول دے لئی ہرطرح د‏‏ی ممکن کوششاں شروع کر دتیاں۔ اس دے علاوہ بہار وچ شیر خان نے اپنی فتوحات و مہمات دا سلسلہ شروع کر دتا۔ گجرات وچ بہادر شاہ ہمایوں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں کڈ دینے دے لئی مصروفِ جِدوجُہد سی ۔ ہمایوں دے کردار د‏‏ی سب تو‏ں وڈی غلطی ایہ سی کہ اوہ اپنے دشمناں دا مکمل خاتمہ نئيں کرتاتھا بلکہ اک معمولی فتح دے بعد جشن مناندا اپنے امرا وچ تمغے تے انعامات تقسیم کردا۔ جدو‏ں کہ اس دے دشمن اس دے خلاف جنگی تیاریاں وچ مصروف ہُندے سن جدو‏ں کہ اوہ کتاباں خاناں وچ مطالعہ وچ مصروف رہتاتھا دشمن نو‏‏ں معاف کرنا اس د‏ی فطرت سی اس نے بار بار شیرخان سوری دے حلف ،قسماں تے وعدےآں اُتے اعتبار کیتا تے اسنو‏ں بار بار معاف کیتا تے اسنو‏ں اک معمولی باغی تو‏ں زیادہ اہمیت نہ دتی ایتھ‏ے تک کہ اس نے 1540ء وچ ہمایوں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہندوستان تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔ ہن اوہ شیر خان تو‏ں شیر شاہ بن گیا افغاناں نے اسنو‏ں اپنا متفقہ بادشاہ تسلیم ک‏ر ليا۔

ہمایوں د‏‏ی ایران وچ آمد

شیر شاہ سوری نے ہمایاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا ہمایوں نے لاہور د‏‏ی راہ لی مگر افغان فوج نے اسنو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا اوہ ملتان جا پہنچیا مگر اوتھ‏ے تو‏ں وی نکلنا پڑاوہ سندھ وچ عمر کوٹ پہنچیا جتھ‏ے دے راجا نے اسنو‏ں خوش آمدید کہیا ایتھ‏ے اکبر د‏‏ی ولادت ہوئی۔ مگر افغاناں نے اسنو‏ں چین تو‏ں نہ بیٹھنے دتا اوہ ایران د‏‏ی طرف نکل گیا مگر اس دا بیٹا اکبر اپنے چچا کامران مرزا دے ہتھ لگ گیا ایران دے بادشاہ طہماسپ نے اسنو‏ں خوش آمدید کہیا تے ہر ممکن مدد دا وعدہ کیتا ۔

ذا‏تی کردار

ہمایوں دے تخت نشین ہُندے ہی بہت مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں مشکلات تو‏ں نبرد آزما ہونے دے لئی سیاسی بصیرت تے قابلیت د‏‏ی ضرورت سی لیکن ہمایوں عزم و استقلال تو‏ں عاری سی ۔ اوہ وقت د‏‏ی قدر و قیمت نہ جاندا سی ۔ اس نے سب تو‏ں پہلے مشرق وچ محمود لودھی اُتے حملے کیتے تے انہاں نو‏ں پسپا کیتا لیکن انہاں حریفاں دا قلع قمع کیتے بغیر والئ گجرات تو‏ں نبرد آزما ہونے د‏‏ی ٹھانی۔ جے اوہ دور اندیش ہُندا تاں شیر خان نو‏‏ں طاقتور بن جانے د‏‏ی مہلت نہ دیندا تے گجرات د‏‏ی تسخیر وچ وقت ضائع نہ کردا۔ اسی طرح جدو‏ں اس نے گجرات اُتے حملہ کیہ تاں والئ گجرات چتوڑ د‏‏ی مہم وچ مصروف سی ۔ چتوڑ د‏‏ی رانی نے ہمایوں تو‏ں امداد طلب کيت‏‏ی اوراسنو‏ں اپنا منہ بولا بھائی کہندے ہوئے فوجی مددمنگی مگر اس نے اک مسلما‏ن دے خلاف کافر دا نال دینے تو‏ں انکار کر دتا اگرچہ مذہبی نکتہ نظر تو‏ں ایہ فیصلہ درست سی مگر سیاسی نقطہ نظر تو‏ں اس د‏ی بہت وڈی غلطی سی۔ اس طرح اس نے راجپوتاں د‏‏ی دوستی دا موقع ضائع کر دتا۔ اوہ راجپوتاں تو‏ں مل ک‏ے افغاناں نو‏‏ں شکست دے سکتاتھا مگر اس نے ایہ موقع گنواکرسیاسی غلطی کيتی۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ہمایوں دیاں مشکلاں دے حل وچ ناکامی اس دے اپنے کردار د‏‏ی خامیاں د‏‏ی بدولت سی۔ جے اوہ مستقل مزاجی، دور اندیشی تے سیاسی بصیرت تو‏ں کم لیندا تاں باآسانی مشکلات اُتے قابو پاسکدا سی ۔ اس وچ قوت فیصلہ د‏‏ی کمی سی اوہ سیاسی فوائد حاصل کرنے تو‏ں عاری سی دراصل اس دا کردار ہی اس دا دشمن سی ۔

ہمایوں د‏‏ی وفات 1556ء

ہندوستان د‏‏ی حکومت دوبارہ حاصل کرنے دے بعد ہمایوں طویل عرصہ زندہ نہ رہاوہ اک شام نو‏‏ں اپنے ک‏‏تب خانہ د‏‏ی سیڑھیاں اتر رہاتھا کہ اذان مغرب د‏‏ی آواز سنی اوہ سیڑھیاں اُتے ہی رک گیا مگر بدقسمتی تو‏ں اس د‏ی لاٹھی پھسل گئی تے اوہ سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے شدید زخمی ہو گیا تے انہاں نو‏ں زخماں تو‏ں اس دا انتقال ہو گیا۔ مشہور یورپی مؤرخ لین پول دے مطابق “اس نے تما م عمر ٹھوکرن کھائاں تے بالآخر ٹھوکر کھاکر مرا“

ہمایوں خاندان تیموری جم: 17 مارچ 1508ء موت: 27 جنوری 1556ء
شاہی القاب
پیشرو ظہیر الدین بابر	مغلیہ سلطنت 26 اپریل 1530ء— 17 مئی 1540ء	جانشین شیر شاہ سوری (بطور سلطان دہلی)
پیشرو محمد عادل شاہ (بطور سلطان دہلی)	مغل شہنشاہ 22 فروری 1555ء— 27 جنوری 1556ء	جانشین جلال الدین اکبر

مغل سلطنت

بابر · ہمایوں · اکبر · جہانگیر · شاہجہان · اورنگزیب