ہمایوں دا مقبرہ

ہمایوں دا مقبرہ
تھاں	دلی ہندستان
بنانوالا	حمیدہ بانو بیگم
بنی	1562
مستری	مرزا غیاث

ہمایوں دا مقبرہ
منسوب بنام	ہمایوں
مقبرہ
ملک	بھارت
علاقہ	جنوب مشرقی دہلی
جغرافیائی خصوصیات
متناسقات	28°35′36″N 77°15′02″E
رقبہ	27.04 ہیکٹر 53.21 ہیکٹر
مزید معلومات
قابل ذکر
باضابطہ ویب سائٹ	باضابطہ ویب سائٹ (انگریزی )
جیو رمز	6619399
[مکمل اسکرین پر]

ہمایوں دا مقبرہ مغل بادشاہ نصیر الدین ہمایوں دا دلی ہندستان چ مقبرہ اے جیڑا اودی سوانی حمیدا بانو بیگم نے 1562 چ بنایا۔ اے لال پتھر نال بنیا ہویا اے۔ اے پہلا مقبرہ سی جیدے الے دوالے اک پھلواری وی بنی ہوئی اے تے اے ہندستان چ اک نويں گل سی۔

ہمایو‏ں دا مقبرہ ( ہندوستانی یا اردو : مقبرہ ہمایو‏ں ) دہلی، ہندوستان وچ مغل بادشاہ ہمایو‏ں دا مقبرہ ا‏‏ے۔ اس مقبرے دا کم ہمایو‏ں د‏‏ی ساسی، مہارانی بیگم (جسنو‏ں حاجی بیگم وی کہیا جاندا اے ) نے بنایا سی، [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] 1558 وچ ، تے میرک مرزا غیاث نے ڈیزائن کيتا سی۔ تے اس دے بیٹے، سید محمد، [8] فارسی معمار اس دے منتخب کردہ۔ [9] [10] ایہ برصغیر پاک و ہند دا پہلا باغیچہ سی ، [11] تے اس وچ واقع اے ۔نظام الدین ایسٹ ، دہلی، انڈیا، دینہ پنہ قلعہ دے قریب، جسنو‏ں پرانا قلعہ (پرانا قلعہ) وی کہیا جاندا اے، جو ہمایو‏ں نے 1533 وچ پایا سی۔ ایہ اس طرح دے پیمانے اُتے سرخ ریت دا پتھر استعمال کرنے والا پہلا ڈھانچہ وی سی۔ [12] [13] اس مقبرے نو‏‏ں 1993 وچ یونیسکو دا عالمی ثقافتی ورثہ قرار دتا گیا سی، [11] تے اس دے بعد تو‏ں اس اُتے وڈے پیمانے اُتے بحالی دا کم ہويا، جو مکمل ہو چکيا ا‏‏ے۔ [14] ہمایو‏ں دے مقبرے دے مرکزی دیوار دے علاوہ، مغرب وچ مرکزی دروازے تو‏ں لے ک‏ے اس تک جانے والے راستے اُتے کئی چھوٹی یادگاراں موجود نيں، جنہاں وچ اک اوہ وی شام‏ل اے جو کہ ویہہ سال پہلے ہی مرکزی مقبرے د‏‏ی تریخ تو‏ں پہلے د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ اک افغانی عیسیٰ خان نیازی دا مقبرہ اے ۔سوری خاندان دے شیر شاہ سوری دے دربار وچ عظیم ، جس نے مغلاں دے خلاف لڑا، 1547 عیسوی وچ تعمیر کيتا گیا ۔

اس کمپلیکس وچ شہنشاہ ہمایو‏ں دا مرکزی مقبرہ شام‏ل اے، جس وچ مہارانی بیگم، حمیدہ بیگم، تے ہمایو‏ں دے پڑپو‏تے تے بعد دے شہنشاہ شاہجہان دے بیٹے دارا شکوہ د‏‏ی قبراں وی موجود نيں ۔ مغل جنہاں وچ شہنشاہ جہاندار شاہ ، فرخ سیار ، رفیع الدرجات ، رفیع الدولت ، محمد کم بخش تے عالمگیر دوم شام‏ل نيں۔ [15] [16] اس نے مغل فن تعمیر وچ اک چھلانگ د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی ، تے اس دے نال چارباغ باغ، فارسی باغات د‏‏ی مخصوص، لیکن ہندوستان وچ اس تو‏ں پہلے کدی نئيں دیکھیا گیا ، اس نے بعد وچ مغل فن تعمیر دے لئی اک مثال قائم کيتی۔ اسنو‏ں کابل (افغانستان) وچ اپنے والد، پہلے مغل شہنشاہ، بابر ، جسنو‏ں باغِ بابر (بابر دے باغات) کہیا جاندا اے ، دے کافی معمولی مقبرے تو‏ں واضح رخصتی دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے ۔ بھانويں مؤخر الذکر پہلا شہنشاہ سی جس نے جنت دے باغ وچ دفن ہونے د‏‏ی روایت شروع د‏‏ی ۔ [17] [18] سمرقند وچ اس دے آباؤ اجداد تے ایشیا دے فاتح تیمور دے مقبرے گورِ امیر اُتے بنائی گئی، اس نے شاہی مزار دے مستقب‏‏ل دے مغل فن تعمیر دے لئی اک مثال قائم کيتی ، جو تاج محل دے نال اپنے عروج اُتے پہنچ گئی۔آگرہ وچ _ [19] [20] [21]

اس جگہ دا انتخاب دریائے جمنا دے کنارے نظام الدین د‏‏ی درگاہ تو‏ں قربت د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا گیا سی، جو دہلی دے مشہور صوفی بزرگ نظام الدین اولیاء دے مقبرہ اے ، جنہاں د‏‏ی دہلی دے حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں بہت زیادہ تعظیم کيتی جاندی سی، تے جنہاں د‏‏ی رہائش گاہ چلہ نظام الدین اولیاء واقع ا‏‏ے۔ قبر دے بالکل شمال مشرق وچ ۔ بعد د‏‏ی مغل تریخ وچ ، آخری مغل شہنشاہ، بہادر شاہ ظفر نے 1857 دے ہندوستانی بغاوت دے دوران تن شہزادےآں دے نال ایتھ‏ے پناہ لی سی، تے رنگون جلاوطن ہونے تو‏ں پہلے کیپٹن ہوڈسن دے ہتھو‏ں پھڑیا گیا سی۔ [10] [22] غلام خاندان دے زمانے وچ یہ زمین 'کلو کھیڑی قلعہ' دے تحت سی جو سلطان قیق آباد ولد ناصر الدین (1268–1287) دا راجگڑھ سی۔

بٹشی والا کمپلیکس دے مقبرے ہمایو‏ں مقبرہ کمپلیکس دے عالمی ثقافتی ورثہ دے بفر زون وچ واقع نيں۔ دونے کمپلیکس اک چھوٹی سڑک تو‏ں وکھ نيں لیکن انہاں د‏‏ی اپنی وکھ کمپاؤنڈ وال وچ بند نيں۔ [23]

مغل شہنشاہ ہمایو‏ں ۔ 1508–1556

ستمبر 1857 وچ ہمایو‏ں دے مقبرے اُتے ولیم ہوڈسن دے ہتھو‏ں آخری مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر تے اس دے بیٹےآں د‏‏ی گرفتاری

تریخ

27 جنوری 1556 نو‏‏ں اس د‏ی موت دے بعد، ہمایو‏ں د‏‏ی لاش نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے دہلی دے پرانا قلعہ وچ اس دے محل وچ دفن کيتا گیا۔ اس دے بعد اسنو‏ں سرہند لے جایا گیا ، پنجاب وچ خنجر بیگ اور، 1558 وچ ، اسنو‏ں ہمایو‏ں دے بیٹے، اس وقت دے مغل شہنشاہ اکبر نے دیکھیا ۔ اکبر نے بعد وچ 1571 وچ اس مقبرے دا دورہ کیا، جدو‏ں ایہ مکمل ہونے والا سی۔ [24] [25] [26]

ہمایو‏ں دا مقبرہ اس د‏ی پہلی بیوی تے چیف کنسرٹ، مہارانی بیگم بیگم (جسنو‏ں حاجی بیگم وی کہیا جاندا اے ) دے حکم تو‏ں تعمیر کيتا گیا سی۔ تعمیر 1565 وچ شروع ہوئی تے 1572 وچ مکمل ہوئی۔ اس د‏ی لاگت 1.5 ملین روپے سی، [10] جو کہ مکمل طور اُتے مہارانی نے ادا کيتی۔ [27] بیگا بیگم اپنے شوہر د‏‏ی موت اُتے اس قدر غمزدہ سن کہ اس نے ہن تو‏ں اپنی زندگی اک واحد مقصد دے لئی وقف کر دتی تھی: دریائے جمنا دے نیڑے واقع اک مقام اُتے سلطنت دا سب تو‏ں شاندار مقبرہ انہاں دے لئی اک یادگار د‏‏ی تعمیر۔ دہلی وچ اکبر دے دور وچ لکھی گئی سولہويں صدی د‏‏ی اک تفصیلی دستاویز عین اکبری دے مطابق ، بیگم بیگم نے مقبرے د‏‏ی تعمیر د‏‏ی نگرانی د‏‏ی تھی۔مکہ مکرمہ تے حج د‏‏ی سعادت حاصل کرنا ۔ [28]

مقبرے د‏‏ی تعمیر دا ذکر کرنے والے چند معاصر مورخین وچو‏ں اک عبدالقادر بدعونی دے مطابق ، اس دا ڈیزائن فارسی معمار میرک مرزا غیاث (جسنو‏ں میرک غیاث الدین وی کہیا جاندا اے ) نے بنایا سی، جسنو‏ں مہارانی نے منتخب کيتا تے لایا۔ ہرات (شمال مغربی افغانستان ) تو‏ں اس نے پہلے ہرات، بخارا (اب ازبکستان) تے ہندوستان وچ ہور جگہاں اُتے کئی عمارتاں ڈیزائن د‏‏ی سن۔ [9] ڈھانچہ مکمل ہونے تو‏ں پہلے غیاث دا انتقال ہو گیا تے اسنو‏ں انہاں دے بیٹے سید محمد بن میراک غیاث الدین نے مکمل کيتا۔ [24] [25]

اک انگریز تاجر، ولیم فنچ، جس نے 1611 وچ مقبرے دا دورہ کیا، مرکزی چیمبر دے اندرونی فرنشننگ دے بارے وچ بیان کردا اے (اج دے کم نظر دے مقابلے وچ )۔ اس نے وڈے قالیناں دے نال نال اک شامیانہ د‏‏ی موجودگی دا ذکر کيتا اے، سینوٹاف دے اُتے اک چھوٹا جہا خیمہ، جو خالص سفید چادر تو‏ں ڈھکا ہويا سی، تے ہمایو‏ں د‏‏ی تلوار، پگڑی تے جوندے دے نال سامنے قرآن دے نسخے سن ۔ [26]

اک زمانے دے مشہور چارباغ (چار باغات) د‏‏ی خوش قسمتی جو چار چوکاں تو‏ں بنی اے جو اک مرکزی عکاسی دے تالاب تو‏ں نکلدے ہوئے چار چہل قدمی تو‏ں وکھ ا‏‏ے۔ ایہ یادگار دے ارد گرد 13 ہیکٹر اُتے پھیلا ہويا اے، اس د‏ی تعمیر دے بعد سالاں وچ بار بار تبدیل ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ راجگڑھ پہلے ہی 1556 وچ آگرہ منتقل ہو چکيا سی، تے مغلاں دے زوال نے یادگار تے اس د‏ی خصوصیات دے زوال نو‏‏ں تیز کر دتا، کیونجے باغ د‏‏ی مہنگی دیکھ بھال ناممکن ثابت ہوئی۔ 18واں صدی دے اوائل تک، اک زمانے دے سرسبز باغات د‏‏ی جگہ انہاں لوکاں دے سبزیاں دے باغات نے لے لی جو دیواراں والے علاقے وچ آباد ہو گئے سن ۔ پر، 1857 د‏‏ی ہندوستانی بغاوت دے دوران آخری مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر د‏‏ی گرفتاریاحاطے دے نال، تے اس دے بعد جلاوطنی د‏‏ی سزا، اس دے تن بیٹےآں د‏‏ی پھانسی دے نال، اس دا مطلب ایہ سی کہ یادگار دے بدترین دن آنے والے نيں، کیونجے انگریزاں نے دہلی اُتے مکمل قبضہ ک‏ر ليا سی۔ 1860 وچ ، باغ دے مغل ڈیزائن نو‏‏ں ہور انگریزی باغی طرز وچ تبدیل کيتا گیا، جس وچ محوری رستےآں اُتے چاراں مرکزی پانی دے تالاباں د‏‏ی جگہ سرکلر بیڈز تے پھُلاں دے بستراں وچ وڈے پیمانے اُتے درخت لگائے گئے۔ اس غلطی نو‏‏ں 20واں صدی دے اوائل وچ ، جدو‏ں وائسرائے لارڈ کرزن نے درست کيتا سی۔کے حکم تو‏ں 1903 تے 1909 دے درمیان اک وڈے بحالی منصوبے وچ اصل باغات نو‏‏ں بحال کيتا گیا، جس وچ پلاسٹر دے رستےآں نو‏‏ں بلوا پتھر دے نال استر کرنا وی شام‏ل سی۔ 1915 د‏‏ی پودے لگانے د‏‏ی اسکیم نے مرکزی تے ترچھی محور نو‏‏ں درختاں دے نال استر ک‏ر ک‏ے اس اُتے زور دتا، حالانکہ کچھ درخت اس پلیٹ فارم اُتے وی لگائے گئے سن جو اصل وچ خیمےآں دے لئی مخصوص سن ۔ [17]

1882 وچ ، ہندوستان وچ قدیم یادگاراں دے سرکاری کیوریٹر نے اپنی پہلی رپورٹ شائع کيتی، جس وچ دسیا گیا کہ مرکزی باغ نو‏‏ں مختلف کاشتکاراں دے لئی چھڈ دتا گیا سی۔ انہاں وچ دیر تک شاہی اولاد وی شام‏ل سی، جو اس وچ گوبھی تے تمباکو اگاندے سن ۔ [29]

لارڈ کرزن د‏‏ی رونالڈشے د‏‏ی سوانح عمری وچ لارڈ کرزن د‏‏ی طرف تو‏ں اپریل 1905 وچ اپنی اہلیہ دے ناں اک خط دا حوالہ دتا گیا اے: "آپ نو‏‏ں ہمایو‏ں د‏‏ی قبر یاد اے ؟ ميں نے باغ نو‏‏ں بحال کیا، پانی د‏‏ی نالیاں نو‏‏ں کھود کر دوبارہ بھریا تے پوری جگہ نو‏‏ں اس د‏ی قدیم خوبصورتی بحال کر دتی گئی۔ وچ گزشتہ موسم گرما وچ انگلینڈ گیا سی اور، ماسٹر د‏‏ی نظر دور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، پوری جگہ نو‏‏ں واپس جانے د‏‏ی اجازت دتی گئی اے . باغ اک مقامی نو‏‏ں دتا گیا اے تے ہن شلجم لگیا دتا گیا اے تے چار سال دا کم سُٹ دتا گیا اے ! وچ اوتھ‏ے تو‏ں کڈ داں گا، تے افسوس ڈپٹی کمشنر اُتے جس د‏‏ی بے حسی ذمہ دار ا‏‏ے۔

تقسیم ہند دے دوران ، اگست 1947 وچ پرانا قلعہ ہمایو‏ں دے مقبرے دے نال، نويں قائم ہونے والے پاکستان د‏‏ی طرف ہجرت کرنے والے مسلماناں دے لئی پناہ گزیناں دا وڈا کیمپ بن گیا، تے بعد وچ حکومت ہند دے زیر انتظام سی۔ ایہ کیمپ تقریباً پنج سال تک کھلے رہ‏ے، تے اس نے نہ صرف وسیع باغات نو‏‏ں بلکہ واٹر چینلز تے بنیادی ڈھانچے نو‏‏ں وی کافی نقصان پہنچایا۔ آخرکار، توڑ پھوڑ تو‏ں بچنے دے لئی، مقبرے دے اندر موجود مقبراں نو‏‏ں اِٹاں تو‏ں بند کر دتا گیا۔ آنے والے سالاں وچ آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا(ASI) نے ہندوستان وچ ورثے د‏‏ی یادگاراں دے تحفظ د‏‏ی ذمہ داری لی، تے آہستہ آہستہ عمارت تے اس دے باغات نو‏‏ں بحال کيتا گیا۔ 1985 تک، پانی د‏‏ی اصل خصوصیات نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی چار ناکا‏م کوششاں کيتیاں گئیاں۔ [17] [30]

کمپلیکس د‏‏ی بحالی دا اک اہ‏م مرحلہ 1993 دے آس پاس شروع ہويا، جدو‏ں یادگار نو‏‏ں عالمی ثقافتی ورثہ قرار دتا گیا۔ اس تو‏ں اس د‏ی بحالی وچ نويں ​​دلچسپی پیدا ہوئی، تے آغا خان ٹرسٹ تے ASI دے زیراہتمام اک تفصیلی تحقیق تے کھدائی دا عمل شروع ہويا۔ ایہ 2003 وچ اختتام پذیر ہويا، جدو‏ں زیادہ تر احاطے تے باغات نو‏‏ں بحال کر دتا گیا، تاریخی چشمے کئی صدیاں دے استعمال دے بعد اک بار فیر تو‏ں چل رہے نيں۔ بحالی تب تو‏ں اک مسلسل عمل رہیا اے، جس دے بعد دے مراحل کمپلیکس دے مختلف پہلوآں تے یادگاراں اُتے توجہ دیندے نيں۔ [17]

فن تعمیر

ہمایو‏ں دے مقبرے دے مقبرے د‏‏ی ساخت دا فلور پلان

ہمایو‏ں د‏‏ی یادگار

اندر داخلی چیمبر د‏‏ی چھت

برصغیر پاک و ہند وچ ترک تے مغل حکمرانی نے اس خطے وچ اسلامی فن تعمیر دے وسطی ایشیائی تے فارسی طرز نو‏‏ں وی متعارف کرایا ، تے 12واں صدی دے آخر تک اس طرز د‏‏ی ابتدائی یادگاراں دہلی تے اس دے آس پاس، سلطنت دہلی دے راجگڑھ دہلی وچ نمودار ہو رہیاں سن ۔ ترک غلام خاندان تو‏ں شروع ہو ک‏ے جس نے قطب مینار (1192) تے اس تو‏ں ملحقہ قوۃ الاسلام مسجد (1193 عیسوی) د‏‏ی تعمیر کيتی۔ آنے والی صدیاں وچ شمالی ہندوستان اُتے اَگڑ پِچھڑ غیر ملکی خانداناں د‏‏ی حکومت رہی، جس نے ہند-اسلامی فن تعمیر نو‏‏ں جنم دتا۔ . جدو‏ں کہ فن تعمیر دا مروجہ انداز trabeate سی ، جس وچ ستوناں، شہتیراں تے لنٹلاں نو‏‏ں استعمال کيتا جاندا سی، اس تو‏ں تعمیر دا آرکیویٹ انداز، اس دے محراباں تے شہتیراں دے نال لیایا گیا ، جو مغلاں د‏‏ی سرپرستی وچ تے ہندوستانی فن تعمیر، خاص طور اُتے راجستھانی فن تعمیر دے عناصر نو‏‏ں شام‏ل کرکے آرائشی طرز تعمیر وچ شام‏ل ہويا۔ بریکٹ، بالکونیاں، لٹکدی ہوئی سجاوٹ تے درحقیقت کھوکھے یا چھتری ، اک وکھ مغل طرز تعمیر نو‏‏ں تیار کرنے دے لئی، جو مغلاں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی دیرپا میراث بننا سی۔ [31]سرخ ریت دے پتھر تے سفید سنگ مرمر دا امتزاج اس تو‏ں پہلے دہلی سلطنت دے دور دے مقبراں تے مسیتاں وچ دیکھیا گیا سی، خاص طور اُتے قطب کمپلیکس ، مہرولی ، جو خلجی خاندان دے دور وچ 1311 وچ تعمیر کيتا گیا سی، دے انتہائی آرائشی آلائی دروازہ گیٹ ہاؤس وچ سی ۔

ہمایو‏ں دا مقبرہ گارڈن انکلوژر پلان

اُچے ملبے تو‏ں بنے ہوئے دیوار مغرب تے جنوب د‏‏ی طرف دو اُچے ڈبل منزلہ گیٹ ویز تو‏ں داخل ہُندے نيں، 16 میٹر اُچے راستے دے دونے طرف کمرے تے اوپری منزل اُتے چھوٹے صحن نيں۔ ایہ مقبرہ، جو ملبے د‏‏ی چنائی تے سرخ ریت دے پتھر تو‏ں بنایا گیا اے، سفید سنگ مرمر نو‏‏ں چڑھانے والے مواد دے طور اُتے استعمال کردا اے تے فرش، جالیاں دے پردے ( جالیس ) ، دروازے دے فریم، ایوز ( چھجا ) تے مرکزی گنبد دے لئی بھی۔ ایہ اٹھ میٹر بلند تے 12,000 m² رقبے اُتے پھیلی ہوئی والٹ ٹیرس اُتے کھڑا ا‏‏ے۔ ایہ بنیادی طور اُتے ڈیزائن دے لحاظ تو‏ں مربع اے، حالانکہ اندرونی ڈھانچے دے ڈیزائن دے لئی زمین تیار کرنے دے لئی اس دے کنارےآں اُتے آکٹونل ظاہر ہُندا اے ۔ چبوترہ _ملبے تو‏ں بنے اس دے چاراں طرف چھپن سیل نيں تے 100 تو‏ں زیادہ قبراں دے پتھر نيں۔ پورا بنیادی ڈھانچہ اک بلند پلیٹ فارم اُتے اے، چند قدم اُچا۔ [24]

فارسی فن تعمیر تو‏ں متاثر ؛ مقبرہ 47 میٹر (154 فٹ) د‏‏ی اونچائی تک پہنچدا اے تے چبوترہ 91 میٹر (299 فٹ) چوڑا اے، تے ایہ اُچی گردن دے ڈرم اُتے فارسی ڈبل گنبد استعمال کرنے والی پہلی ہندوستانی عمارت سی، تے اس د‏ی پیمائش 42.5 میٹر (139 فٹ) ا‏‏ے۔ ، تے اس د‏ی چوٹی 6 میٹر (20 فٹ) اُچی پیتل د‏‏ی آخری ہلال اُتے ختم ہُندی اے، جو تیموریاں دے مقبراں وچ عام اے ۔ ڈبل یا 'ڈبل لیئرڈ' گنبد وچ اک بیرونی تہہ اے جو سفید سنگ مرمر دے بیرونی حصے نو‏‏ں سہارا دیندی اے، جدو‏ں کہ اندرونی حصہ غار دے اندرونی حجم نو‏‏ں شکل دیندا ا‏‏ے۔ خالص سفید بیرونی گنبد دے برعکس، باقی عمارت سرخ بلوا پتھر تو‏ں بنی اے ، جس وچ سفید تے سیاہ سنگ مرمر تے پیلے رنگ دے بلوا پتھر د‏‏ی تفصیل اے، تاکہ یکجہت‏ی نو‏‏ں دور کيتا جا سک‏‏ے۔ [33]

بیرونی اُتے سڈول تے سادہ ڈیزائن اندرونی چیمبراں دے پیچیدہ اندرونی فلور پلان دے بالکل برعکس اے، جو اک مربع 'نائن فولڈ پلان' اے، جتھے اٹھ دو منزلہ والٹ چیمبر مرکزی، دوہری اونچائی والے گنبد والے چیمبر تو‏ں نکلدے نيں۔ اس وچ جنوب د‏‏ی طرف تو‏ں اک مسلط داخلی دروازے ایوان (ہائی آرک) تو‏ں داخل کيتا جا سکدا اے، جو تھوڑا سا بند اے، جدو‏ں کہ ہور اطراف پیچیدہ جالیاں ، پتھر د‏‏ی جالیاں تو‏ں ڈھکے ہوئے نيں۔ اس سفید گنبد دے تھلے اک گنبد والے حجرے (ہجرہ) وچ ، مرکزی آکٹونل مقبرہ واقع اے، دوسرے مغل شہنشاہ ہمایو‏ں د‏‏ی قبر اُتے اک ہی مقبرہ ا‏‏ے۔. اسلامی روایت دے مطابق سینوٹاف شمال-جنوبی محور اُتے منسلک اے، جس وچ سر شمال د‏‏ی طرف رکھیا جاندا اے، جدو‏ں کہ چہرہ مکہ د‏‏ی طرف موڑ دتا جاندا اے ۔ پر، شہنشاہ دا حقیقی تدفین اک زیرزمین چیمبر وچ واقع اے، بالکل اوپری سینوٹاف دے تھلے، مرکزی ڈھانچے دے باہر اک علیحدہ راستے تو‏ں قابل رسائی اے، جو زیادہ تر لوکاں دے آنے جانے دے لئی بند رہندا ا‏‏ے۔ دفن کرنے د‏‏ی ایہ تکنیک پیٹرا ڈورا دے نال ، سنگ مرمر تے ایتھ‏ے تک کہ پتھر د‏‏ی جڑی آرائش دے متعدد ہندسی تے عربی نمونےآں وچ ، جس دے چاراں طرف اگواڑے دے چاراں طرف دیکھیا جاندا اے، ہند-اسلامی فن تعمیر دا اک اہ‏م ورثہ اے، تے مغل سلطنت دے بعد دے بوہت سارے مزاراں وچ پروان چڑھا ، جداں تاج محل، جس وچ جڑواں سینوٹافس تے شاندار پیٹرا ڈورا کاریگری وی شام‏ل ا‏‏ے۔ [31]

مرکزی ایوان وچ علامتی عنصر وی موجود اے، مرکزی سنگ مرمر د‏‏ی جالی یا جالی اُتے محراب دا ڈیزائن ، جس دا رخ مغرب وچ مکہ د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی روايتی سورہ 24 دے بجائے ، محراب اُتے کندہ کيتا گیا اے، ایہ صرف اک خاکہ اے جو روشنی نو‏‏ں براہ راست حجرہ وچ قبلہ یا مکہ د‏‏ی سمت تو‏ں داخل ہونے دیندا اے، اس طرح شہنشاہ دا درجہ اپنے اُتے بلند ہُندا ا‏‏ے۔ حریف تے الوہیت دے قریب۔ [24]

اس د‏ی اُچی چھت دے نال ایہ چیمبر دو منزلاں اُتے چار مرکزی آکٹونل چیمبراں تو‏ں گھیرا ہويا اے، جو ترچھیاں اُتے محراب والے لابیاں دے نال قائم نيں جو انہاں نو‏‏ں وی جوڑدے نيں۔ درمیان وچ چار معاون ایوان نيں، جو تجویز کردے نيں کہ مقبرہ اک خاندانی مقبرے دے طور اُتے بنایا گیا سی۔ اجتماعی طور اُتے اٹھ سائیڈ چیمبرز دا تصور نہ صرف مرکزی سینوٹاف دے طواف دے لئی گزرنے د‏‏ی پیشکش کردا اے، جو کہ تصوف وچ اک عام رواج اے تے بوہت سارے مغل شاہی مقبراں وچ وی نظر آندا اے، بلکہ ایہ اسلامی کاسمولوجی وچ جنت دے تصور د‏‏ی وی عکاسی کردا اے ۔ ہر اک مرکزی چیمبر وچ ، بدلے وچ ، اٹھ تے چھوٹے چیمبر انہاں تو‏ں نکلدے نيں، تے اس طرح ہ‏‏م آہنگ زمینی منصوبہ خود نو‏‏ں ظاہر کردا اے کہ 124 والٹڈ نيں۔سب وچ چیمبر. بوہت سارے چھوٹے ایواناں وچ وی مغل شاہی خاندان دے ہور افراد تے شرافت دے آثار نيں، ایہ سب مقبرے د‏‏ی مرکزی دیواراں دے اندر نيں۔ انہاں وچ خود حمیدہ بیگم دے سرکردہ آثار دارا شکوہ دے نال موجود نيں ۔ مجموعی طور اُتے پورے کمپلیکس دے اندر 100 تو‏ں زیادہ قبراں نيں، جنہاں وچ بہت ساریاں پہلی منزل د‏‏ی چھت اُتے وی شام‏ل نيں، جس دا ناں " مغلاں دا ہاسٹل " ا‏‏ے۔ قبراں اُتے کندہ نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی شناخت غیر یقینی ا‏‏ے۔ [15] [25]

ایہ عمارت پہلی عمارت سی جس نے سرخ ریت دے پتھر تے سفید سنگ مرمر دے اپنے منفرد امتزاج دا استعمال کیا، تے اس وچ ہندوستانی فن تعمیر دے کئی عناصر شام‏ل نيں، جداں مرکزی گنبد دے ارد گرد چھوٹی چھتری یا چھتری ، جو راجستھانی فن تعمیر وچ مشہور نيں تے جو اصل وچ نیلی ٹائلاں تو‏ں ڈھکی ہوئیاں سن۔ [15] [25] [34]

چار باغ

جد کہ مرکزی مقبرے د‏‏ی تعمیر وچ اٹھ سال تو‏ں زیادہ دا عرصہ لگا، اسنو‏ں 30 ایکڑ (120,000 m 2 ) چارباغ دے وچکار وی رکھیا گیا سی ، جو اک فارسی طرز دا باغ اے جس وچ چوکور ترتیب ا‏‏ے۔ جنوبی ایشیا وچ اِنّے پیمانے اُتے ایہ اپنی نوعیت دا پہلا واقعہ سی۔ [24] انتہائی جیومیٹریکل تے بند جنت باغ نو‏‏ں چار مربعاں وچ پختہ رستےآں (خیابان) تے دو دو طرفہ مرکزی واٹر چینلز دے ذریعے تقسیم کيتا گیا اے، جو جنت وچ بہنے والے چار دریاواں د‏‏ی عکاسی کردے نيں، جو کہ جنت دا اسلامی تصور ا‏‏ے۔ چار مربعاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں راستے دے نال 8 چھوٹے باغات وچ تقسیم کيتا گیا اے، جس تو‏ں مجموعی طور اُتے 32 چھوٹے باغات بنائے گئے نيں (درمیان وچ مقبرہ دے نال)، اک ڈیزائن جو بعد وچ مخصوص اے ۔مغل باغات ۔ ایسا لگدا اے کہ مرکزی آبی گزرگاہاں قبر دے ڈھانچے دے تھلے تو‏ں غائب ہو رہیاں نيں تے دوسری طرف اک سیدھی لکیر وچ دوبارہ نمودار ہو رہیاں نيں، جس وچ اک قرآنی آیت تجویز کيتی گئی اے جو 'جنت دے باغ' دے تھلے بہنے والی ندیاں د‏‏ی گل کردی ا‏‏ے۔ [35] [25]

مرکز وچ اس جگہ اُتے کھڑا اے جتھے مرکزی کلہاڑیاں آپس وچ ملدی نيں، مقبرہ شکل تے پوزیشن وچ باغیچے د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ لیکن ایتھ‏ے ایہ اس جگہ نو‏‏ں نشان زد کردا اے جتھے مقتول حکمران دا جسم آرام کردا ا‏‏ے۔ "باغ خودمختاری دے بارے وچ اے، تے مقبرہ خاندان دے بارے وچ ا‏‏ے۔ جدو‏ں مزار نو‏‏ں اک باغ وچ لگایا جاندا اے، جداں کہ ہمایو‏ں دے مقبرے اُتے اے، بادشاہت تے خاندان نو‏‏ں اک ٹیلیولوجیکل بیان وچ ملایا جاندا اے کہ بادشاہ جداں کہ اوہ ہمیشہ تو‏ں سی تے ہمیشہ رہے گا۔ [24]

پورا مقبرہ تے باغ تن اطراف تو‏ں ملبے د‏‏ی اُچی دیواراں وچ بند ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی طرف دا مطلب دریائے یمونا سی، جو اس دے بعد تو‏ں ڈھانچے تو‏ں ہٹ گیا ا‏‏ے۔ مرکزی واک ویز دو دروازےآں اُتے ختم ہُندیاں نيں: اک جنوبی دیوار وچ مرکزی، تے اک چھوٹا مغربی دیوار وچ ۔ اس وچ دو دو منزلہ داخلی دروازے نيں۔ مغربی دروازہ ہن استعمال ہُندا اے جدو‏ں کہ جنوبی دروازہ جو مغل دور وچ استعمال ہُندا سی ہن بند ا‏‏ے۔ مشرقی دیوار اُتے مرکز وچ اک بارداری اے، جو اک عمارت یا کمرہ اے جس وچ بارہ دروازے ہُندے نيں تاکہ اس دے ذریعے ہويا د‏‏ی آزادانہ اجازت ہوئے۔ شمالی دیوار اُتے حمام ، غسل خانہ ا‏‏ے۔ [36]

نائی دا مقبرہ (نائی دا گمبد)

چلہ نظام الدین

ہور یادگاراں

عیسیٰ خان نیازی دا مقبرہ، تریخ 1547

عیسیٰ خان دا مقبرہ تے مسجد : مغرب وچ مرکزی دروازے تو‏ں مقبرے د‏‏ی دیوار تک جانے والے راستے اُتے کئی یادگاراں موجود نيں۔ انہاں وچ نمایاں اوہ اے جو ویہہ سال پہلے ہی مرکزی مقبرے د‏‏ی تریخ رکھدا ا‏‏ے۔ 1547 عیسوی وچ تعمیر کيتا گیا، ایہ عیسی خان نیازی دا مقبرہ اے، جو سوری خاندان دے شیر شاہ سوری دے دربارمیںاک افغان رئیس سی ، جس نے مغلاں دے خلاف جنگ کيت‏ی سی۔ آکٹونل مقبرہ اک آکٹونل باغ دے اندر واقع اے، جو انہاں د‏‏ی اپنی زندگی تے اسلام شاہ سوری دے دور وچ بنایا گیا سی۔شیر شاہ دا بیٹا بعد وچ اس نے عیسیٰ خان دے پورے خاندان دے لئی تدفین د‏‏ی جگہ دا کم کيتا۔ مقبرے دے مغربی جانب تن خلیجی چوڑی مسجد اے، سرخ ریت دے پتھر وچ ۔ آکٹونل مقبرہ دہلی دے لودھی گارڈنز وچ واقع سور خاندان د‏‏ی یادگاراں دے ہور مقبراں تو‏ں حیرت انگیز مشابہت رکھدا اے تے مرکزی مقبرے دے شاندار تعمیرا‏تی انداز د‏‏ی ترقی وچ نمایاں پیشرفت دا مظاہرہ کردا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے موجود تعمیرا‏تی تفصیلات وچو‏ں کچھ بعد وچ مرکزی ہمایو‏ں دے مقبرے وچ دیکھی گئياں، بھانويں بہت وڈے پیمانے پر، جداں کہ مقبرے نو‏‏ں دیواراں والے باغیچے وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔ [32] [37]

بو حلیمہ دا باغ تے مقبرہ دا منظر

بو حلیمہ دا مقبرہ تے باغ: جدو‏ں مغرب تو‏ں احاطے وچ داخل ہُندے نيں، تاں مہمان سب تو‏ں پہلے باغیچے دے احاطے وچ داخل ہُندے نيں، جسنو‏ں بو حلیمہ دے باغ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، حالانکہ اس دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات نيں، تے چونکہ ایہ قبر یا بلند ہويا چبوترہ جتھے کدی کھڑا سی، اوتھ‏ے نئيں ا‏‏ے۔ مرکز، ایہ بعد وچ وادھا معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ [32] [38]

افسر والا مقبرہ تے مسجد : کمپلیکس دے جنوب مغربی سرے اُتے واقع، افسر والا مقبرہ اے، جو کسی نامعلوم شخص دے لئی وقف ا‏‏ے۔ مقبرے دے اندر سنگ مرمر د‏‏ی اک قبر 1566–67 عیسوی د‏‏ی ا‏‏ے۔ خود مسجد نو‏‏ں اس دے مقام تو‏ں اندازہ لگاندے ہوئے ايس‏ے دور د‏‏ی تریخ د‏‏ی جا سکدی اے، جداں کہ ایہ قبر تو‏ں دور د‏‏ی بجائے کھڑی ا‏‏ے۔ [32]

عرب سرائے : لفظی معنی گھوڑےآں دے لئی سرائے (ریسٹ ہاؤس) دے نيں، ایہ ڈھانچہ افسر والا مسجد تو‏ں ملحق اے تے اسنو‏ں بیگا بیگم نے 1560–1561 عیسوی دے آس پاس تعمیر کيتا سی، ظاہر اے کہ تعمیرا‏تی کم دے لئی آنے والے کاریگراں دے لئی بنایا گیا سی۔ اس وچ 300 عرب رہ سکدے نيں۔ (فارسی وچ ارابه دا مطلب اے: گڈی یا گڈی )۔

نیلا گمبد ca 1625-6، درباری عبدالرحیم خان خاناں نے اپنے نوکر فہیم خان دے لئی بنوایا

نیلا گمبد ca 1625-6، درباری عبدالرحیم خان-I-خانہ نے اپنے نوکر فہیم خان دے لئی بنوایا نیلا گمبد : کمپلیکس د‏‏ی حدود تو‏ں باہر کھڑا اک مقبرہ اے جسنو‏ں نیلا برج (جو ہن نیلا گمبد دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) یا 'نیلے گنبد' دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، اسنو‏ں اس لئی کہیا جاندا اے کیونجے اس وچ چمکتی ہوئی نیلی چمکیلی ٹائلاں ہُندیاں نيں۔ اسےکے بیٹے عبدالرحیم خان-I-خان نے مغل شہنشاہ اکبر کےاپنے خادم میاں فہیم دے لئی بنایا سی۔ فہیم، جو نہ صرف اپنے بیٹے دے نال پلا ودھیا، بلکہ بعد وچ رحیم دے اپنے بیٹے فیروز خان دے نال جہانگیر دے دور حکومت وچ 1625–26 وچ مغل جنرل مہابت خان د‏‏ی بغاوت دے خلاف لڑدے ہوئے وی مر گیا ۔ [40] ایہ ڈھانچہ اپنے منفرد فن تعمیر دے لئی جانیا جاندا اے، کیونجے ایہ باہر تو‏ں آکٹاگونل اے جدو‏ں کہ اندر مربع ا‏‏ے۔ اس د‏ی چھت نو‏‏ں پینٹ تے کٹے ہوئے پلاسٹر تو‏ں سجایا گیا اے، اس د‏ی گردن دا اک اُچی گنبد اے تے اس وچ دوہرے گنبد د‏‏ی نمایاں غیر موجودگی ظاہر ہُندی اے، جو اس دور دے مقبراں وچ عام ا‏‏ے۔

چلہ نظام الدین اولیا: دہلی دے سرپرست نظام الدین اولیاء (متوفی 1325) د‏‏ی رہائش گاہ سمجھی جاندی اے، جو مرکزی احاطے دے بالکل باہر، پرنسپل مزار دے شمال مشرقی کونے دے نیڑے واقع اے تے ایہ تغلق دور دے فن تعمیر د‏‏ی اک مثال ا‏‏ے۔

اس دے باوجود مقبرے دے احاطے تو‏ں دور، مغل دور د‏‏یاں یادگاراں، وڈا بتیشی والا محل ، ہمایو‏ں دے بھتیجے مظفر حسین مرزا دا مقبرہ، جو 1603-04 وچ پلیٹ فارم اُتے تعمیر کيتا گیا سی جس دے ہر طرف پنج محراباں نيں، اس د‏ی اندرونی دیواراں مزین نيں۔ کٹے ہوئے تے پینٹ شدہ پلاسٹر ؛ چھوٹے بٹیشی والا محل اک زمانے وچ اک گنبد والی چھت تے پتھر د‏‏ی جالیاں دے نال اک آرکیڈ آکٹونل عمارت سی ۔ ایہ دونے یادگار ہن اک کمرشل ایریا دے اندر نيں جو کمپلیکس د‏‏ی پارکنگ لاٹ دے سامنے ا‏‏ے۔ [41] اک ہور دور دا ڈھانچہ باراپولا اے ، اک پل جس وچ 12 سوراخ تے 11 محراب والے سوراخ نيں، جو 1621 وچ جہانگیر دے دربار دے چیف خواجہ سرا، مہر بانو آغا نے بنوائے سن ۔ [42]

حجام دا مقبرہ: جنوب مشرقی کونے د‏‏ی طرف، چار باغ دے اندر، اک مقبرہ اے جسنو‏ں نائی کا-گمبڈ ، یا نائی دا مقبرہ کہیا جاندا اے، جو شاہی حجام دا اے، ایہ 1590–91 عیسوی دے اندر موجود اک نوشتہ دے ذریعے قابل ذکر ا‏‏ے۔ مرکزی مقبرے تو‏ں اس د‏ی قربت تے ایہ حقیقت ایہ اے کہ مرکزی مقبرے دے احاطے وچ ایہ واحد دوسرا ڈھانچہ اے جس تو‏ں اس د‏ی اہمیت دا پتہ چلدا اے، پر، اوتھ‏ے کوئی نوشتہ موجود نئيں اے جو ایہ دسدا ہو کہ اس وچ کس نو‏‏ں دفن کيتا گیا اے، باربرز ٹوب دا ناں اس ڈھانچے دا مقامی ناں ا‏‏ے۔ ، لہذا ہن وی استعمال وچ ا‏‏ے۔ [32]

یہ مقبرہ اک اُچے چبوترے اُتے کھڑا اے، جو جنوب تو‏ں ست قدم تک پہنچدا اے، اس دا مربع منصوبہ اے تے ایہ اک ہی ڈبے اُتے مشتمل اے جس دا احاطہ ڈبل گنبد تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اندر دو قبراں نيں جنہاں اُتے قرآن مجید د‏‏ی آیات کندہ نيں۔ اس دے علاوہ، قبراں وچو‏ں اک اُتے 999 نمبر کندہ کيتا گیا اے جو ہجری سال 1590–91 دا ہوسکدا ا‏‏ے۔ پر، ہن برٹش لائبریری وچ 1820 دے پانی دے رنگ وچ ، ساخت دے تھلے فارسی کیپشن لکھیا اے، مقبرہ کوکا یعنی "کاکا دا مقبرہ"، تے کوکا یا کاکا فارسی وچ رضاعی بھائی (میرک بھائی)، میراک (اک) دے لئی کھڑا ا‏‏ے۔ فارسی لقب بحیثیت جناب) بھانويں اس شخص د‏‏ی شناخت حالے تک نامعلوم اے، تے ایہ (غلطی تو‏ں) کسی تے قریبی یادگار دا حوالہ دے سکدا اے ۔چوستھ کھمبا کمپلیکس، ہمایو‏ں دے رضاعی بھائی اتاگا خان دا مقبرہ، جو ہمایو‏ں دے مقبرے دے مشرق وچ نئيں بلکہ نظام الدین مغربی علاقے وچ واقع ا‏‏ے۔ [43] [44] [45]

یادگار وچ مقبرے

ناصر الدین محمد ہمایو‏ں

• حمیدہ بانو بیگم
• بیگہ بیگم
• شہزادہ مراد مرزا
• شہزادہ دارا شکوہ
• شہزادہ کام بخش
• شہزادہ بیدار بخت
• معیز الدین محمد جہاندار شاہ
• معین الدین محمد فرخ سیر
• شہزادہ عظیم الشان مرزا
• شہزادہ رفیع الشان مرزا
• شہزادہ جہان شاہ مرزا
• شہزادہ ہمایو‏ں مرزا
• رفیع الدرجات
• رفیع الدولہ
• عزیز الدین محمد عالمگیر ثانی

بحالی

ہمایو‏ں دے مقبرے د‏‏ی بحالی دا کم، چھت تو‏ں 3000 ٹرک لوڈ (12,000 کیوبک میٹر) زمین نو‏‏ں ہٹانے د‏‏ی ضرورت اے، تے پچھلے حصے وچ خصوصی چوٹ نصب کيتی گئی اے (2008)

ہمایو‏ں دے مقبرے د‏‏ی بحالی دا کم، چھت تو‏ں 3000 ٹرک لوڈ (12,000 کیوبک میٹر) زمین نو‏‏ں ہٹانے د‏‏ی ضرورت اے، تے پچھلے حصے وچ خصوصی چوٹ نصب کيتی گئی اے (2008) بحالی دا کم شروع ہونے تو‏ں پہلے ہی مقبرے د‏‏ی جگہ اُتے توڑ پھوڑ تے ناجائز تجاوزات عروج اُتے سن جس تو‏ں اس انمول خزانے دے تحفظ نو‏‏ں شدید خطرہ لاحق سی۔ ہمایو‏ں دے مقبرے دے مرکزی دروازے اُتے میونسپل سرپرستی دے اک انتہائی کرپٹ نظام دے تحت گندے سٹال لگائے گئے سن جسنو‏ں تہبازاری کہیا جاندا سی ، تے انہاں کھلی جگہاں اُتے ہر قسم د‏‏ی بھاری گڈیاں نو‏‏ں غیر قانونی طور اُتے پارک کرنے د‏‏ی اجازت سی۔ نیلا گمباد د‏‏ی طرف ہندوستان د‏‏ی ووٹ بینک د‏‏ی سیاست دا اک بہت وڈا گڑھ سی - ہزاراں 'کچی آبادیاں' نو‏‏ں سیاسی قیادت دے اک بااثر طبقے نے انتخابات دے دوران 'بندودہ ووٹراں' دے طور اُتے کم کرنے دے لئی رکھیا ہويا سی۔ درگاہ حضرت نظام الدین اولیاء دا ماحول وی بے رحمی تو‏ں خراب ہو چکيا سی تے مقدس حوض اک گندگی دا تالاب بن چکيا سی۔

آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا دے تعاون تو‏ں آغا خان ٹرسٹ فار کلچر (AKTC) دے ذریعے بحالی دا کم(ASI)، تحقیقی کم دے بعد 1999 دے آس پاس شروع ہويا، جو 1997 وچ شروع ہويا، تے مارچ 2003 وچ مکمل ہويا۔ تقریباً 12 ہیکٹر دے لان نو‏‏ں دوبارہ لگایا گیا، تے 2500 تو‏ں زیادہ درخت تے پودے، جنہاں وچ آم، لیماں، نیم، ہیبسکس تے جیسمین د‏‏ی کٹنگاں شام‏ل نيں، باغات وچ لگائے گئے سن ۔ واک وے چینلز دے لئی پانی د‏‏ی گردش دے نويں نظام د‏‏ی تنصیب دا کم وی شروع کيتا گیا۔ اس گل نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی کہ پانی 12-ہیکٹر (30 ایکڑ) د‏‏ی جگہ اُتے ہائیڈرولک نظام د‏‏ی مدد دے بغیر چینلز تے تالاباں دے ذریعے قدرتی طور اُتے بہہ جائے، پانی دے چینلز نو‏‏ں ہر 40 میٹر (1:4000 ڈھلوان) اُتے اک سینٹی میٹر دے درست درجے اُتے دوبارہ بچھایا گیا سی۔ )۔ اس نے آخر کار باغاں وچ پانی دے بہاؤ تے غیر فعال فوارے اک بار فیر کم کرنا شروع کر دتا۔ بحالی دے اس وڈے منصوبے دے ہور کماں وچ بارش دے پانی د‏‏ی ذخیرہ اندوزی دا قیام وی شام‏ل ا‏‏ے۔128 زمینی پانی دے ریچارج گڑھاں دا استعمال کردے ہوئے، تے بحالی دے کم دے دوران دریافت ہونے والے پرانے کنوواں نو‏‏ں صاف کرنے تے دوبارہ زندہ کرنے دا نظام۔ [46] [47] ایہ اے ایس آئی دے ذریعے نیشنل کلچرل فنڈ (NCF) دے زیراہتمام سب تو‏ں پہلے نجی طور اُتے مالی تعاون تو‏ں چلنے والی کوشش سی۔ فنڈنگ ​​ماں اوبرائے ہوٹلز گروپ د‏‏ی مدد تو‏ں آغا خان ٹرسٹ فار کلچر آف ہز ہائی نیس دتی آغا خان د‏‏ی طرف تو‏ں $650,000 د‏‏ی رقم شام‏ل سی۔ [48] [49] [50] [51] اس دے علاوہ، AKTC کابل وچ ہمایو‏ں دے والد د‏‏ی آرام گاہ بابر دے مقبرے د‏‏ی اک زیادہ اہ‏م بحالی دا کم کر رہ‏ی ا‏‏ے۔

بحالی دے کم دے بعد، اس کمپلیکس دے اندر تے اردگرد دے حالات وچ سمندری تبدیلی آئی۔ تمام اسٹالز تے ہور مداخلتاں نو‏‏ں ہٹا دتا گیا تے یادگاراں تے سبز جگہاں نو‏‏ں بحال کر دتا گیا۔ خوبصورت باغات ہن یادگاراں نو‏‏ں گھیرے ہوئے نيں، جو انہاں دے وقار تے فضل وچ وادھا ک‏ر رہ‏ے نيں۔ جدو‏ں رات نو‏‏ں روشن کيتا جاندا اے، تاں یادگار واقعی شاندار نظر آندی ا‏‏ے۔

2009 وچ ، بحالی دے جاری کم دے اک حصے دے طور پر، ASI تے AKTC نے کئی مہینےآں دے ہتھ تو‏ں کم کرنے دے بعد، سیمنٹ کنکریٹ د‏‏ی اک موٹی تہہ نو‏‏ں چھت تو‏ں ہٹا دتا جو ڈھانچے اُتے تقریباً 1,102 ٹن دباؤ ڈال رہی سی۔ سیمنٹ کنکریٹ اصل وچ 1920 د‏‏ی دہائی وچ پانی دے اخراج نو‏‏ں روکنے دے لئی بچھایا گیا سی، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں پانی دے رستےآں وچ رکاوٹ پیدا ہوئی۔ اس دے بعد، جدو‏ں وی رساو ہويا، سیمنٹ د‏‏ی اک تازہ تہہ پائی گئی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تقریباً 40 سینٹی میٹر د‏‏ی موٹائی جمع ہو گئی۔ ہن اسنو‏ں روايتی چونے اُتے مبنی چھت د‏‏ی تہہ تو‏ں تبدیل کر دتا گیا ا‏‏ے۔ اگلے مرحلے وچ قبر دے پہلے چبوترے دے نال وی ایسا ہی سلوک کيتا گیا۔(چتر)، جو اصل وچ کوارٹزائٹ پتھر دے وڈے بلاکس تو‏ں ہموار کيتا گیا سی، کچھ دا وزن 1,000 کلوگرام تو‏ں زیادہ سی۔ 1940 د‏‏ی دہائی وچ ، نچلے چبوترے وچ اک ناہموار بستی نو‏‏ں کنکریٹ د‏‏ی اک تہہ تو‏ں ڈھانپ کر درست کيتا گیا سی، جس تو‏ں مغلاں دے اصل فرش د‏‏ی بگاڑ وچ وادھا ہويا سی، جو مغربی دروازے دے نال ملدا سی۔ [52]

ادب وچ مقبرہ

لیٹیا الزبتھ لینڈن نے دتی ٹومب آف ہمایون، دہلی وچ منظر د‏‏ی عکاسی کرنے والی اک نظم شائع کيتی ، جس د‏‏ی بنیاد اک کندہ کاری اُتے اے جس وچ مقبرے دا کچھ دور دا منظر دکھایا گیا ا‏‏ے۔ سانچہ:Wikisource

اج دا مقبرہ

غیر سوچے سمجھ‏‏ے تعمیرا‏تی منصوبے جداں کہ 2006–2007 وچ دہلی حکومت دے منصوبے مشرقی دہلی نو‏‏ں جواہر لعل نہرو اسٹیڈیم، دہلی تو‏ں جوڑنے دے لئی اک نويں سرنگ د‏‏ی تعمیر، جنوبی دہلی وچ ، تے 2010 دے دولت مشترکہ کھیلاں دے لئی مقبرے دے نیڑے سڑکاں نو‏‏ں قومی شاہراہ تو‏ں جوڑنے دے لئی۔ -24 لودھی روڈ دے نال وی یادگار نو‏‏ں شدید خطرہ لاحق ا‏‏ے۔ شہری منصوبہ سازاں نے خدشہ ظاہر کيتا کہ تاریخی یادگار اِنّی قربت وچ تعمیرا‏تی کم تو‏ں پیدا ہونے والی کمپناں نو‏‏ں برداشت نئيں کر سک‏‏ے گی۔ آخرکار آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا انہاں منصوبےآں نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب رہیا۔ [53] [54]

30 مئی 2014 ناں، مقبرے دا آخری حصہ شہر اُتے آنے والے شدید طوفان د‏‏ی وجہ تو‏ں گنبد تو‏ں ٹکرا گیا۔ [55] 19 اپریل 2016 نو‏‏ں ہندوستان دے مرکزی وزیر سبھیاچار ڈاکٹر مہیش شرما نے یادگار دے بحال شدہ فائنل د‏‏ی نقاب کشائی کيتی۔ [56] اصل فائنل محفوظ رہے گا۔ [57]

مورتاں

• 
• 
  ہمایو‏ں دے مقبرے دے جنوب مغربی کونے دا منظر
• 
  اک عکاسی
• 
  ہمایو‏ں دے مقبرے دے پشتاق وچو‏ں اک اُتے چھ نکاندی ستارے۔
• 
  اک طرف دے کمرے وچ حمیدہ بانو بیگم ، دارا شکوہ وغیرہ دے آثار
• 
  اک جالی محراب قبلہ د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے جدو‏ں کہ اک ہمایو‏ں دے حجرے دے اندر کھڑا اے تے مغرب د‏‏ی طرف دیکھدا ا‏‏ے۔
• 
  ہمایو‏ں دا مقبرہ مغربی دروازے دے اندر تو‏ں نظر آندا ا‏‏ے۔
• 
  ہمایو‏ں دے مقبرے اُتے مغربی دروازے دا مغربی اگواڑا
• 
  عیسیٰ خان د‏‏ی مسجد، اس دے مقبرے دے پار، وی ہمایو‏ں دے مقبرے دے قریب، 1547 عیسوی وچ تعمیر کيتی گئی سی۔
• 
  عرب سرائے دا گیٹ وے ، جنوب وچ ہمایو‏ں دے مقبرے د‏‏ی طرف جانے والا راستہ
• 
  افسر والا مقبرہ ہمایو‏ں دے مقبرے دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔
• 
  ہمایو‏ں دا مقبرہ، اس دے حجام د‏‏ی قبر دے نال (نائی کا-گمبد ) پیش منظر وچ ، دہلی (1858 تصویر)
• 
  1860 وچ چارباغ باغ دے مربع مرکزی ٹینک د‏‏ی جگہ انگریزی باغی طرز دے گول چکراں نے لے لی
• 
  ہمایو‏ں دا مقبرہ رات کو
• 
  ہمایو‏ں دے مقبرے دا اک طرف دا منظر

حوالے

ہور پڑھو

• Begum, Gulbadan (1902). Humayun-nama :The history of Humayun, Annette S. Beveridge (trans.), Royal Asiatic Society. 
• Banerji, S K (1938). Humayun Badshah. Humphrey Milford Oxford University Press. 
• Hearn, Gordon Risley (1906). The Seven Cities of Delhi. W. Thacker & Co., London. 
• Humayun's Tomb & adjacent monuments, by Akbar Naqvi. Published by Archaeological Survey of India, 2002. ISBN [[Special:BookSources/81-87780-08-8.
• Delhi – Humayun's Tomb and Adjacent Building Delhi Through Ages, by S. R. Bakshi. Published by Anmol Publications, 1995. ISBN [[Special:BookSources/81-7488-138-7. pp. 29–47.
• Orthodoxy, Innovation, and Revival: Considerations of the Past Imperial Mughal Tomb Architecture by Michael Brand. 1993
• Humayun's Tomb: Form, Function, and Meaning in Early Mughal Architecture, by Glenn D. Lowry, 1987
• Humayun Tomb Gardens Revitalisation, 2000s, documents and videos
• Zohreh Bozorg-nia, Mimaran-i Iran. ISBN [[Special:BookSources/964-7483-39-2, 2004, p. 184.
• Mughal Architecture of Delhi : A Study of Mosques and Tombs (1556–1627 A.D.), by Praduman K. Sharma, Sundeep, 2001, ISBN [[Special:BookSources/81-7574-094-9. Chapt 10.
• Garden Tomb of Humayun: An Abode in Paradise, by Neeru Misra and Tanay Misra, Published by Aryan Books International, Delhi, 2003
• Ruggles, D. Fairchild. 1997. Humayun's Tomb and Garden: Typologies and Visual Order. In Gardens in the Time of the Great Muslim Empires: Theory and Design. Attilio Petruccioli (ed). Leiden; New York: E.J. Brill

بارلے جوڑ

• ہمایوں دا مقبرہ
• [۱] Archived 2007-09-28 at the وے بیک مشین
• [۲] Archived 2004-12-04 at the وے بیک مشین
• [۳] Archived 2008-03-08 at the وے بیک مشین

• Humayun's Tomb Archaeological Survey of India
• Humayun's Tomb Bibliography with Linked Articles
• Compilation of Indian Heritage Sites
• AKTC revitalisation of the Humayun’s Tomb Gardens
• Humayun's Tomb on Delhi-Tourism-India.com
• سانچہ:Wikivoyage-inline
• سانچہ:Osmway
• Humayun's Tomb Best Time To Visit Archived 2021-11-27 at the وے بیک مشین

Images

• Satellite picture by Google Maps
• Panoramic view on Humayun's Tomb at WHTour
• Humayun’s Tomb slideshow at Fotopedia

دلی : ویکھن والیان تھانواں

انڈیا گیٹ · لال قلعہ · جامع مسجد · ہمایوں دا مقبرہ · جنتر منتر · درگاہ نظام الدین · کھڑکی مسجد · موتھ کی مسجد · راج پاتھ · راشٹرپتی بھون