محمد حمید اللہ

محمد حمید اللہ
جم	19 فروری 1908   مملکت آصفیہ، برطانوی ہند
وفات	17 دسمبر 2002 (94 سال)  جیکسن ویل، فلوریڈا، ریاستہائے متحدہ امریکا
قومیت	مملکت آصفیہ
مذہب	اسلام
عملی زندگی
مادر علمی	جامعہ نظامیہ، عثمانیہ یونیورسٹی، بون یونیورسٹی، پیرس یونیورسٹی
پیشہ	محدث ،  فقیہ ،  استاد جامعہ ،  سفارت کار ،  سیرت نگار
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  فارسی ،  فرانسیسی ،  انگریزی ،  جرمن ،  اطالوی ،  یونانی ،  ترکی ،  روسی ،  تھائی ،  عربی
ملازمت	بون یونیورسٹی ،  استنبول یونیورسٹی ،  جامعہ انقرہ ،  عثمانیہ یونیورسٹی
اعزازات
ہلال امتیاز
ویب سائٹ
ویب سائٹ	باضابطہ ویب سائٹ

ڈاکٹر محمد حمید اللہ (پیدائش: 9 فروری، 1908ء، انتقال : 17 دسمبر، 2002ء) معروف محدث، فقیہ، محقق، قانون دان تے اسلامی دانشور سن تے بین الاقوامی قوانین دے ماہر سمجھے جاندے سن۔ تاریخ حدیث اُتے اعلٰی تحقیق، فرانسیسی وچ ترجمہ قرآن تے مغرب دے قلب وچ ترویج اسلام دا اہ‏م فریضہ نبھانے اُتے آپ نو‏ں عالمگیر شہرت ملی۔

جم تریخ تے تھاں

آپ 9 فروری، 1908ء نو‏ں تے بعض حوالےآں دے مطابق 19 فروری، 1908 نو‏ں مملکت آصفیہ دے شہر حیدرآباد دکن وچ پیدا ہوئے۔ آپ نے اپنے اک مکتوب بنام مظہر ممتاز قریشی وچ اپنی تاریخ پیدائش 16 محرم، 1326 ہجری بیان کیتی اے جو عیسوی تقویم دے مطابق بروز بدھ 19 فروری، 1908ء اے۔

خاندانی پس منظر

آپ 8 بہن بھائیاں وچ سب تو‏ں چھوٹے سن۔ والد دا نام محمد خلیل اللہ سی جو خود وی اک ادیب تے عالم شخصیت تھے۔ ڈاکٹر حمید اللہ دے دادا محمد صبغت اللہ نے وی بہت ساریاں کتاباں مختلف زباناں وچ تصنیف کیتیاں اے۔ انہاں نے 29 کتاباں عربی وچ، 24 فارسی وچ تے 14 اردو وچ لکھياں۔ اسی وجہ تو‏ں اُنہاں دے دادا دا نام وی عظیم علما وچ شامل اے۔

ابتدائی تعلیم

ڈاکٹر صاحب دا گھرانا انتہائی روحانی تے صوفی گھرانا سی جدید تعلیم نو‏ں اچھا نئيں سمجھیا جاندا سی خاندانی روایات دے مطابق آپ نے گھر وچ ابتدائی تعلیم دے بعد جامعہ نظامیہ وچ داخلہ لیا تے 1924ء وچ مولوی کامل دا درجہ مکمل کیتا۔ بعد ازاں، گھر والےآں نو‏ں بتائے بغیر، انگریزی بولی دی اہمیت دے پیش نظر میٹرک دے امتحان دی تیاری دے بعد میڑک دا امتحان وی دتا تے امتیازی حیثیت تو‏ں کامیاب ہوئے۔ اُنہاں دے والد نو‏ں مقامی اخبارات دے ذریعہ ڈاکٹر صاحب دی کامیابی دی اطلاع ملی۔ اس کامیابی دے بعد انہاں نے بیٹے دی ہور حوصلہ افرائی کیتی۔

اعلیٰ تعلیم

1924ء وچ آپ نے عثمانیہ یونیورسٹی وچ داخلہ لیا تے اسلام، علم قانون وچ ایم اے تے ایل ایل بی دی سند جامعہ عثمانیہ تو‏ں 1930ء وچ حاصل کیتی۔ جامعہ عثمانیہ دی جانب تو‏ں اسلامی قوانین بین الاقوامی وچ ڈاکٹریٹ دے لئی آپ نو‏ں فیلوشپ تو‏ں نوازا گیا۔ 1932ء وچ بون یونیورسٹی، جرمنی تو‏ں آپ نے ڈی فل دی سند حاصل کیتی تے پھر اسی جامعہ وچ عربی و اردو دے استاد دی حیثیت تو‏ں متعین ہوئے۔ جرمنی وچ کچھ عرصہ گزارنے دے بعد آپ نے ڈاکٹریٹ دی اک تے سند دے لئی فرانسیسی دار الحکومت پیرس دی معروف سوربون یونیورسٹی وچ داخلہ لیا۔ 11 ماہ دے مختصر عرصے وچ آپ نے ڈی لٹ دی سند حاصل کیتی۔

درس و تدریس

1935 وچ اپنے آبائی شہر آنے دے بعد انھاں نے جامعہ عثمانیہ وچ بطور لیکچرر تے اسسٹنٹ پروفیسر 1948 تک خدمات سر انجام دتیاں۔ اس دے علاوہ برساں تک دنیا دیان مختلف جامعات وچ درس و تدریس دے فرائض سر انجام دیندے رہ‏ے۔

لسان

آپ اردو، عربی، فرانسیسی، جرمن،قدیم و جدید ترکی، اطالوی، فارسی، انگریزی تے روسی بولیاں اُتے عبور رکھدے سن۔ آپ نے 7 زباناں وچ تحریر و تحقیق دا کم کیتا۔ انگریزی تے اردو دے علاوہ انہاں نے فرانسیسی، جرمن، عربی، فارسی تے ترکی بولی وچ وی مضامین تے کتاباں لکھی۔

تحریر و تحقیق

آپ نے تحقیق دے مقاصد دے لئی متعدد اسلامی تے یورپی ممالک دا دورہ وی کیتا۔ جنہاں وچ عہد نبویؐ دے میدان جنگ نامی کتاب دے سلسلے وچ نجد و حجاز دے انہاں میداناں دا سفر وی کیتا تے تاریخی مواد اکٹھا کیتا۔ انگریزی وچ جدوں ایہ کتاب شا ئع ہوئی تو اس وچ نقشے وغیرہ وی شامل سن لیکن اردو دے ناشرین نے اس امر دا خیال نہ رکھیا تے اسنو‏ں درسی کتب دے حجم وچ شائع ک‏ر کے نقشے وغیرہ حذف ک‏ر دتے۔

حضرت ابو ہریرہ ۔ دے شاگرد حضرت ہمام ابن منبہ دے صحیفے دی تدوین دا کم ڈاکٹر حمید اللہ دا بہت وڈا کارنامہ تسلیم کیتا جاندا اے جدو‏ں کہ فرانسیسی بولی وچ انہاں دے ترجمہ قرآن دی اہمیت وی مسلم اے۔ آپ نے فرانسیسی بولی وچ سیرت نبویؐ وی تحریر کیتی جو دو جلداں اُتے مشتمل اے۔ آپ نے امام محمد شیبانی دی کتاب السیر تے شاہ ولی اللہ دی حجۃ اللہ البالغہ دا فرانسیسی ترجمہ وی کیتا۔

ڈاکٹر محمد حمید اللہ، سال بہ سال

• 1933ء وچ جرمنی دی بون یونیورسٹی تو‏ں ڈاکٹریٹ دی ڈگری حاصل کیتی تے پھر اوتھے اردو تے عربی دے استاد مقرر ہوئے۔
• 1938ء وچ عثمانیہ یونیورسٹی وچ شعبہٴ دینیات دے استاذ بنائے گئے۔
• 1946ء وچ اقوام متحدہ وچ ریاست حیدرآباد دے نمائندہ (سفیر) مقرر ہوئے۔
• 1948ء وچ حیدرآباد اُتے بھارتی پولیس / فوجی ایکشن دے بعد پیرس وچ ہی رہ ک‏ے جلاوطنی دی زندگی اختیار کیتی۔ اوہ سقوط حیدرآباد نو‏ں بہت وڈا قومی سانحہ قرار دیندے سن؛ چنانچہ انھاں نے ریاست حیدرآباد دے تحفظ تے عالمی برادری وچ اس دی نمائندگی دی غرض تو‏ں ”حیدرآباد لیبریشن سوسائٹی“ دی بنیاد رکھی۔
• 1950 وچ پاکستان دا پہلا مسودہ قانون یا قرارداد مقاصد دی تیاری دے لئی پاکستان نے جتھ‏ے دنیا بھر دے اہ‏م علما تو‏ں رابطہ کیتا انہی وچ ڈاکٹر حمید اللہ وی شامل سن تے آپ نے قیام پاکستان دے بعد کچھ عرصہ اس سلسلے وچ کراچی وچ قیام کیتا۔
• آپ نے 1952ء تو‏ں 1978ء تک ترکی دی مختلف جامعات وچ بطور مہمان استاد خدمات انجام دتیاں جنہاں وچ انقرہ، استنبول تے ارض روم دی جامعات وی شامل نيں۔ آپ 20 سال تو‏ں ودھ عرصے تک فرانس دے قومی مرکز برائے سائنسی تحقیق تو‏ں وابستہ رہ‏ے۔
• 1980ء وچ بہاولپور یونیورسٹی وچ طلبہ نو‏ں خطبات دتے جنہاں نو‏ں خطبات بہاولپور دے نام تو‏ں بعد ازاں شایع وی کیتا گیا۔ ایہ سر سید احمد خان دے خطبات احمدیہ دے بعد اردو بولی وچ تاریخی و تحقیقی مواد دے لحاظ تو‏ں بہت اہمیت دی حامل کتاب اے۔ خصوصاً انہاں دا پنجواں خطبہ "قانون بین الممالک " ایسا موضوع اے جو عام طور اُتے دینی درسگاہاں دے طالب علماں دی دسترس تو‏ں باہر اے۔
• پاکستان نے 1985ء وچ آپ نو‏ں اعلٰی ترین شہری اعزاز ہلال امتیاز تو‏ں نوازا۔ آپ نے اعزاز دے نال ملنے والی تمام رقم (اک کروڑ کروپیہ) بین الاقوامی اسلامی یونیورسٹی اسلام آباد دے ادارۂ تحقیقات اسلامی نو‏ں عطیہ کردتی۔ اِس جامعہ دا کتب خانہ (لائبریری) ڈاکٹر حمید اللہ دے نام تو‏ں موسوم اے۔
• آپ 17 دسمبر 2002ء نو‏ں امریکی ریاست فلوریڈا دے شہر جیکسن ول وچ انتقال ک‏ر گئے۔

مشہور کتاباں

ڈاکٹر صاحب دی مشہور کتاباں تے تصانیف کچھ اس طرح تو‏ں نيں۔

تعارف اسلام

”تعارف اسلام“ (Introduction of Islam) ڈاکٹر صاحب دی تصنیف کردہ کتب وچ تے اسلام دے بارے وچ شائع ہونے والی کتب وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور اے۔ اس کتاب دا دنو‏اں دی 22 زباناں وچ ترجمہ کیتا جا چکيا اے۔

قرآن کریم دا فرانسیسی ترجمہ تے تفسیر

ڈاکٹر صاحب نے پہلی بار قرآن کریم دا مکمل فرانسیسی بولی وچ ترجمہ کیتا تے تفسیر لکھی۔ اس ترجمہ تے تفسیر دے قریباً ویہہ ایڈیشنز شائع ہو چکے نيں۔ ایہ کسی وی یورپی بولی وچ سب تو‏ں زیادہ چھپنے والے تراجم وچو‏ں اے، جو کئی ملین دی تعداد وچ شائع ہو چکيا اے۔ اس فرانسیسی ترجمے تے تفسیر تو‏ں بہت فرانسیسی اسلام دی طرف راغب ہوئے۔ اُنہاں دی کوششاں تے تحقیق دی وجہ تو‏ں مسلما‏ن ہونے والےآں دی تعداد 30،000 بتائی جاندی اے۔ اگرچہ ایہ مبالغہ لگے مگر حقیقت وچ ہزاراں لوگ ڈاکٹر صاحب دی وجہ تو‏ں اسلام دی طرف راغب ہوئے۔

خطبات بہاولپور

1980ء وچ 8 مارچ تو‏ں 20 مارچ تک بہاولپور دی اسلامیہ یونیورسٹی وچ ڈاکٹرمحمد حمید اللہ نے 1ک82 دن تک مختلف موضوعات اُتے لیکچرز دتے۔ انہاں لیکچرز وچ اسلام دے کچھ بنیادی پہلوآں تے اس دی ابتدائی تاریخ دا احاطہ کیتا گیا اے۔ فی البدیہہ دتے جانے والے ایہ لیکچرز برساں دی تحقیق تے دوسرے علم دا فی الواقع آسان بولی وچ نچوڑ تھے۔ اردو وچ سن ک‏ے لکھے جانے والے تے خطبات بہاولپور دے نام تو‏ں چھپنے والے ایہ لیکچرز دوسری کئی چیزاں دے علاوہ اس گل اُتے مشتمل سن کہ قرآن و حدیث نو‏ں کیسے جمع کیتا گیا تے انہاں دی تدوین کیتی گئی۔ اس کتاب خطبات بہاولپور دا انگریزی وچ ترجمہ اسلام دی آمد دے نام تو‏ں کیتا گیا اے۔ انہاں لیکچرز یا خطبات دی تفصیل کچھ اس طرح اے۔

1. پہلا خطبہ:تاریخ قرآن
2. دوسرا خطبہ :تاریخ حدیث
3. تیسرا خطبہ تاریخ فقہ
4. چوتھا خطبہ: :تاریخ اصول فقہ و اجتہاد
5. پانچواں خطبہ: اسلامی قانون بین الممالک
6. چھٹا خطبہ:دین(عقائد، عبادت، تصوف)
7. ساتواں خطبہ:عہدِ نبوی وچ مملکت تے نظم و نسق
8. آٹھواں خطبہ:عہدِ نبوی وچ نظامِ دفاع تے غزوات
9. نواں خطبہ:عہدِ نبوی وچ نظامِ تعلیم
10. دسواں خطبہ: عہدِ نبوی وچ نظامِ تشریع و عدلیہ
11. گیارہواں خطبہ: عہدِ نبوی وچ نظامِ مالیہ و تقویم
12. بارہواں خطبہ: عہدِ نبوی وچ تبلیغ اسلام تے غیر مسلماں تو‏ں برتاؤ

صحیفہ ہمام بن منبہ

احادیث دی سب تو‏ں اولین کتابو ں وچ شامل جو صحیفہ ہمام بن منبہ دے طور اُتے جانی جاندی اے جسنو‏ں حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ نے (58 ہجری بمطابق 677 عیسوی) وچ اپنے شاگرداں نو‏ں پڑھانے دے لئی تیار کیتا سی، اس عظیم دستاویز نو‏ں ڈاکتر محمد حمید اللہ نے اس دی تصنیف دے 1300 سال بعد جرمنی وچ برلن لائبریری تو‏ں دریافت کیتا تے شائع کرایا۔ اس دریافت تو‏ں بعض لوگاں دا ایہ اعتراض وی ختم ہو گیا کہ احادیث دی تدوین و تالیف نبی کریم ﷺ دی وفات دے 200 سال بعد ہوئی۔

فہرست کتب

تفصیلی لی لئی ویکھو: تصانیف و مقالہ جات محمد حمید اللہ

ڈاکٹر حمید اللہ دے اپنے بقول انہاں دے مقالاں دی تعداد اک ہزار تو‏ں ودھ اے جدو‏ں کہ انہاں دی تصانیف، تالیفات، ترجماں، نظر ثانی شدہ کتاباں، کتابچاں تے رسائل دی تعداد 164 دے قریب بندی اے۔ ڈاکٹر صاحب دی کتاباں دی فہرست کچھ اس طرح اے۔ داعئ اسلام انہاں دی سب تو‏ں زیادہ عالمی شہرت یافتہ کتاب ہیں-

اردو کتب و کتابچے

• "سلطنتاں دے باہمی برتاؤ دا دستور العمل۔ قانون بین الممالیک دے اصول تے نظیراں"۔ جلد طبع اول 1936ء، حیدرآباد دکن۔ طبع ثانی 1945ء، حیدرآباد دکن
• "عہد نبویؐ دا نظام تعلیم"۔ طبع دہم 1976ء، حیدرآباد دکن (اب ایہ مختصر کتاب "عہد نبویؐ وچ نظام حکمرانی" دا حصہ اے)
• "عہد نبویؐ وچ نظام حکمرانی"۔ 1981ء، کراچی
• "امام ابو حنیفہؒ دی تدوین قانون اسلامی"۔ 1983ء، کراچی
• "عربی حبشی تعلقات تے نو دریافت شدہ مکتوگل نبویؐ بنام نجاشی"۔ 1942ء، حیدرآباد
• "قانون شہادت"۔ 1944ء، حیدرآباد
• "عہد نبویؐ دے میدان جنگ"، لاہور
• "رسول اکرمؐ دی سیاسی زندگی"۔ 1980ء، کراچی
• "صحیفہ ہمام ابن منبہ"، کراچی۔ ملک سنز، فیصل آباد 1983ء، اضافی دیباچہ غلام احمد حریری
• "سیاسی وثیقہ جات" (ترجمہ الوثائق السیاسیۃ از ابو یحییٰ امام خان نوشہروی)، لاہور،1960ء
• "روزہ کیاں؟" (ترجمہ? Why Fast از محمد حبیب اللہ)، حیدرآباد 1966ء
• "خطبات بہاولپور"، اشاعت اول 1981ء، بہاولپور۔ مکمل نظر ثانی شدہ اشاعت، اسلام آباد
• "سیرت ابن اسحاق" (ترجمہ از نور الٰہی ایڈوکیٹ)، نقوش رسولؐ نمبر
• "سیرت طیبہ اُتے ڈاکٹر محمد حمید اللہ دے عثمانیہ یونیورسٹی دے لیکچر" 1987ء، حیدرآباد
• "سیرت طیبہ دا پیغام عصر حاضر دے نام"، 1992ء، لاہور
• "اخبار الطوال"
• "کتاب المجر"
• "مقالات گارساں دتاسی"
• "خطباتِ گاساں دتاسی"
• "نقشہ ہائے تاریخ اسلام"
• "مقالہ در "نذر عرشی"" (عنوان مقالہ شمس الائمہ سرخسی)
• "مقالہ در "نذر مختار"" (عنوان مقالہ فرانسیسی بولی دی پیدائش وچ عربی دا حصہ)
• "اسلامی قانون دا ارتقا" (توسیعی لیکچر)
• "رویت ہلال / نو‏اں چاند"
• "عیدین تے انہاں دے منانے دے اسلامی و جاہلی طریقے"
• "مدرسۂ محمدی"
• "داعئ اسلام"

آپ دے اردو مقالات دی تعداد 350 تو‏ں ودھ اے

آپ نے اردو دائرۃ المعارف اسلامیہ دے لئی وی 32 مضامین تحریر کیتے جنہاں وچ احد، بدر، حدیبیہ، حلف الفضول، حنین، خندق، خیبر، زینب بنت جحش، طائف، علی بن ابن طالب، عمر ابن الخطاب، عمرو بن امیہ، حضرت محمدؐ، عہد نبوی وچ نظم و نسق مملکت، رسول اللہ اکرمؐ بطور مقنن، معرا ج تے یہود ورگے اہ‏م مضامین وی شامل نيں۔

انگریزی کتب

• "The Battlefields of the Prophet Muhammad", 3rd Ed. Hyderabad: Habib, 1983
• "The Emergence of Islam: lectures on the development of Islamic world-view, intellectual Tradition and Polity". Islamabad: Islamic research institute in collaboration with Da’wah Academy. International Islamic University, 1993

The First Written Constitution in the World". 3rd ed. Sh. Muhammad Ashraf, 1975*"

• "Sahifah Hammam ibn Munabbih". 10th ed. Luton: Apex, 1979
• "Introduction to Islam", 5th ed. Luton: Apex 1980
• "Islam and Communism: A study in comparative thought", Lahore: Kazi publications, 1975
• "Islam, A general picture". Chicago: Kazi Publications.1980
• "Muhammad Rasulullah". Hyderabad: Stockists, Habib, 1974
• "The Muslim Woman", Islamabad: International Islamic University, 1989
• "The Muslim code of state". 7th ed. Lahore: Sh. Muhammad Ashraf, 1987
• "Why fast? A study of fast in Islam from both spiritual and temporal points of view", Geneva: Islamic center, 1961.
• "The 1400 anniversary of the completion of Islam". Oxford: Oxford Center for Islamic Studies, 1989

عربی کتب و مقالات

آپ نے عربی وچ 15 کتاباں تحریر کیتیاں۔ جدو‏ں کہ آپ دے عربی مقالات دی تعداد 35 اے۔

فارسی کتب و مقالات

آپ نے فارسی وچ 6 مقالات تحریر کیتے۔

ڈاکٹر محمد حمید اللہ اُتے کتاباں

ڈاکٹر محمد حمید اللہ دی وفات دے بعد انہاں دے تحقیقاندی کاماں نو‏ں دوبارہ شائع کیتا گیا۔ انڈیا تے پاکستان دے سکالراں نے اپنی کتاباں وچ ڈاکٹر صاحب دی شخصیت نو‏ں شاندار خراج تحسین وی پیش کیتا۔ کچھ رسالاں نے انہاں اُتے خصوصی نمبر نکالے۔ جنہاں رسائل نے خصوصی نمبر شائع کیتے اُنہاں دے نام ایہ نيں۔

• معارف اسلامی
• دعوہ، فکر و نظر
• اورئینٹل کالج میگزین
• شاداب

ڈاکٹڑ محمد حمید اللہ زندگی تے علمی کاماں اُتے تن کتاباں وی لکھی تے شائع کیتی گئی نيں جنہاں دے نام ایہ نيں۔

• ڈاکٹر محمد حمید اللہ از راشد شیخ
• آثارِ ڈاکٹر حمید اللہ از صفدر حسین
• مجددِ علومِ سیرت از غتریف شہباز

جن سکالرز نے انہاں اُتے مضامین تے تحقیقی مضامین لکھے تے کتابی شکل وچ شائع کیتے اُنہاں دے نام ایہ ہین۔

• سید قاسم محمود
• محمد عالم مختارِ حق

جن اداراں نے ڈاکٹر محمد حمید اللہ دے سامنے تے اُنہاں دے بعد اُنہاں دیاں کتاباں شائع دی اُنہاں دے نام ایہ نيں۔

• المیزان پبلشرز، فیصل آباد
• بیکن بکس، ملتان

ان سب دے باوجود ڈاکٹر محمد حمید اللہ دے سینکڑاں مضامین ایسے نيں جو بکھرے ہوئے نيں تے عام قاری دی پہنچ تو‏ں باہر نيں۔ انہاں تمام نو‏ں جمع تے شائع کرنے دی ضرورت اے۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• یادگاری ویب سائٹ، کتب، مقالات، مکتوگل وغیرہ
• ڈاکٹر محمد حمید اللہ