حسین بن علی العابد
| حسین بن علی العابد | |
|---|---|
 |
|
| جم | سنہ 745 |
| وفات | 11 جون 786 (40–41 سال)
|
| وجہ وفات | لڑائی میں مارا گیا |
| طرز وفات | لڑائی میں ہلاک |
| شہریت |  خلافت عباسیہ
|
| والد | علی العابد |
| خاندان | علوی |
| عملی زندگی | |
| پیشہ | امام ، انقلابی |
| مادری زبان | عربی |
| پیشہ ورانہ زبان | عربی |
| عسکری خدمات | |
 باب اسلام
| |
ترمیم  | |
ابو عبد اللہ حسین بن علی العابد، پنجويں خلیفہ راشد دے پوتے حسن مثلث دے پوتے تے علی العابد دے صاحبزادے نيں، صاحب فخ دے ناں توں مشہور نيں، جنگ فخ انھاں دی قیادت وچ ہوئی سی تے ايسے وچ شہید ہوئے سن ۔
حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علیؑ انہاں دی کنیت ابو عبد اللہ تے صاحب فخ دے نام توں مشہور نيں۔ اوہ اس قیام تے تحریک دے قائد نيں جو اسی نام توں سنہ 169 ہجری وچ ہادی عباسی دے خلاف مکہ دے قریب سرزمین فخ وچ شروع ہوئی۔
تعارف
سودھوبوقت شہادت انہاں دی عمر 41 برس سی تے سنہ 128ھ وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد علی بن حسن نہایت متقی و عابد تے علی الخیر و علی الاغر (نیک) دے ناں توں معروف سن، والدہ زینب، عبد اللہ بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب دی بیٹی، محمد نفس زکیہ تے ابراہیم قتیل باخمری دی بہن سن۔ انہاں دے والدین "زوج صالح" دے ناں توں معروف سن ۔[۱][۲][۳] محمد نفس زکیہ دے قیام دے بعد منصور عباسی دے حکم اُتے علی بن حسن تے ہور علویاں نوں گرفتار کر ليا گیا، اوہ کچھ عرصہ بعد قید خانے وچ انتقال کر گئے۔[۴][۵][۶]
ولادت تے نسب
سودھوحسین بن علی یا صاحب فخ بوقت شہادت 41 سالہ سن تے اس حساب توں انہاں دا سنۂ ولادت سنہ 128 ہجری اے۔ انہاں دے والد علی بن حسن نہایت متقی تے عبادت گذار سن تے علیُ الخیر تے علیُ الاغرّ (نیک) دے عنوان توں شہرت رکھدے سن ۔ انہاں دی والدہ زینب بنت عبداللہ بن حسن بن حسن بن علی (ع) سن جو محمد نفس زکیہ تے قتیل باخمرا دی ہمشیرہ سن۔ ایہ میاں بیوی بہت زیادہ تقوی تے عبادت دی بنا اُتے زوج صالح (نیک جوڑا) دے عنوان توں مشہور سن ۔[۷]۔[۸]۔[۹] علی بن حسن نفس زکیہ دے قیام دے بعد، علویاں دے اک گروہ دے ہمراہ منصور عباسی دے ہمراہ گرفتار ہوئے تے کچھ ہی عرصہ بعد قیدخانے وچ وفات پاگئے۔[۱۰]
نسب
سودھوحسین بن علی العابد بن حسن مثلث بن حسن مثنی بن حسن مجتبی بن علی بن ابی طالب، طالبی، علوی، حسنی خاندان توں سن ۔
انہاں دی والدہ: زینب بنت عبد اللہ المحض بن حسن مثنی بن حسن مجتبی بن علی بن ابی طالب نيں۔
سیاسی فعالیت
سودھوسنہ 169 ہجری قمری توں قبل، حسین بن علی دی سیاسی فعالیت دے بارے وچ کچھ زیادہ معلومات دستیاب نئيں نيں۔ بعض روایات دے مطابق، شیعیان کوفہ دی اک جماعت نے انہاں دے قیام توں کچھ عرصہ قبل انہاں دے ہتھ اُتے بیعت دی سی۔ علاوہ ازاں، انھاں نے مکہ تے مدینہ دے عوام نوں وی دعوت دتی کہ انہاں دے نال بیعت کراں تے اپنے بعض داعی خراسان تے جبل (یا جمیل؟ گیلان) روانہ کيتے۔[۱۱]۔[۱۲]۔[۱۳]۔[۱۴]
ان روایات دی صحت و سقم توں قطع نظر، بعض شواہد توں معلوم ہُندا اے کہ شاید حسین بن علی سنہ 169 ہجری قمری توں قبل وی سیاسی میدان وچ فعال کردار ادا کردے رہے نيں؛ جداں:
- انہاں دا تعلق ایسے خاندان توں سی جو عباسیاں دے خلاف تحریکاں دے حوالے توں پس منظر رکھدا سی ؛
- مہدی عباسی دے زمانے وچ انہاں نوں بغداد وچ بلوایا گیا کیونکہ عباسی خلافت انہاں دے اقدامات تے انہاں دی فعالیت توں فکرمند سی ؛
- ہادی عباسی تے اس دے والی نے مدینہ وچ علویاں دے نال سخت رویہ اپنایا؛
- حسین بن علی اُتے الزام لگایا گیا کہ اوہ امارت دی خواہش رکھدے نيں؛
- تے آخرکار، قیام فخ دے دوران حسین بن علی دا موقف تے اقدامات۔[۱۵]۔[۱۶]۔[۱۷]۔[۱۸] حتی،
- اک روایت دے مطابق حسین نے سنہ 169 ہجری وچ اپنے قیام توں قبل وی اک بار قیام کیتا سی ۔[۱۹]
جناب حسین دی سیاسی زندگی دے بارے وچ 169ھ توں پہلے کوئی معلومات دستیاب نئيں نيں۔ کچھ روایات دی رو توں کوفہ دے اہل تشیع نے انہاں دے قیام توں برساں پہلے انہاں دی بیعت کر لئی سی۔ ہور ایہ کہ انہاں نے مکہ و مدینہ دے لوکاں نوں وی بیعت کيتی دعوت دتی تے اپنے نمائندے خراسان و جَبَل (یا جمیل؟= گیلان ) روانہ کیتے۔[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]
انہاں روایات دی صحت و سقم توں قطع نظر بیشر ایداں دے شواہد نيں جو انہاں دے 169ھ وچ قیام توں پہلے جناب حسین دی سیاسی فعالیت اُتے دلالت کردے نيں جنہاں وچوں ، انہاں دا عباسی مخالف خاندان توں ہونا ، مہدی عباسی دے دور وچ انہاں دی سرگرمیاں نوں خلافت مخالف جاندے ہوئے انہاں دا بغداد طلب کیتے جانا، مدینہ وچ ہادی عباسی تے اس دے عامل دا علویاں اُتے سختی کرنا، جناب حسین اُتے خلافت دا امیدوار ہونے دا الزام تے بالآخر جناب حسین دا قیام اُتے عمل کرنا تے اس دوران وچ انہاں دے خطبات انہاں شواہد وچ شامل نيں۔[۲۴][۲۵][۲۶][۲۷] اک روایت ایہ وی اے کہ انہاں نے 169ھ توں اک سال پہلے وی قیام کيتا سی۔[۲۸]
واقعۂ فخ دے بعد عباسیاں دے اقدامات
سودھوصاحب فخ دے بعد مدینہ دے والی عمری نے حسین بن علی تے انہاں دے خاندان دے بعض افراد دے گھراں تے نخلستاناں نوں نذر آتش کیتا تے انہاں دے بعض ہور نخلستاناں تے اموال نوں ضبط کیتا۔ موسی بن عیسی عباسی وی مدینہ پہنچیا تے لوگاں نوں مسجد وچ جمع کیتا تے انہاں نوں آل ابی طالب تے حسین تے انہاں دے ساتھیاں دی اعلانیہ بدگوئی اُتے مجبور کیتا۔[۲۹]۔[۳۰] ہادی عباسی دے رد عمل دے بارے وچ وی متضاد روایات دستیاب نيں:
بعض روایات وچ کہیا گیا اے اس واقعے دے اسیراں تے جنگ وچ کوتاہی کرنے والے عباسی امراء دے نال سنگ دلانہ سلوک روا رکھیا؛ مثال دے طور اُتے اس نے قاسم بن محمد بن عبداللہ علوی نوں اسیر کیتا تے انہاں دے اعضاء جسمانی نوں آری دے ذریعے ٹکڑے ٹکڑے کر دتا؛ تے موسی بن عیسی عباسی اُتے غضبناک ہويا تے اس دے اموال و املاک نوں ضبط کر لیا کیونکہ اس نے حسن بن محمد بن عبداللہ نوں قتل کردتا سی تے اسنوں گرفتار نئيں کیتا سی ۔ خلیفہ دے غصے دا سبب ایہ سی کہ اوہ خود حسن بن محمد مقدر دا فیصلہ کرنا چاہندا سی ۔
دوسری طرف توں، بعض روایات وچ کہیا گیا اے کہ ہادی نے انہاں افراد اُتے لعنت ملامت دی جنہاں نے حسین بن علی دا سر قلم کرکے اسنوں سامنے پیش کیتا سی تے کہیا کہ حسین آل خاندان رسول (ع) دی اک فرد سن، اوہ ترک و دیلم دے کوئی باغی نہ سن ۔ چنانچہ اس نے کہیا: انہاں افراد دی گھٹ توں گھٹ سزا ایہ اے کہ انہاں نوں انعام و اکرام توں محروم کیتا جائے۔[۳۱]۔[۳۲]۔[۳۳]۔[۳۴]
حسین صاحب فخ دی خصوصیات
سودھو%D8%AF%D8%B1_%D9%85%DA%A9%D9%87.jpg){kind=link}
حسین بن علی بلیغ تے سخنور سن ۔ زہد، تقوی، تعبد، تہجد و شجاعت، فقراء دی نسبت سخاوت تے محتاجاں دی دستگیری اُتے انہاں دی بہت زیادہ تمجید و تعریف ہوئی اے۔[۳۵]۔[۳۶]۔[۳۷] شیخ طوسی نے[۳۸] انہاں نوں امام صادق(ع) دے اصحاب دے زمرے وچ گردانا اے۔ اوہ شہادت دے وقت 41 یا 57 سالہ سن تے انھاں نے اپنی بعد کوئی اولاد نئيں چھڈی۔[۳۹]۔[۴۰]۔[۴۱]
تاریخ تشیّع وچ واقعۂ فخ
سودھوحادثۂ فخ تاریخ تشیع علوی تحریکاں دے تلخ ترین واقعات وچوں اک اے۔ امام محمد تقی علیہ السلام فرماندے نيں: "یہ واقعہ اہل بیت (ع) دے لئے واقعۂ کربلا دے بعد، سب توں وڈی آزمائش سی ۔ علاوہ ازاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ تے ائمہ علیہم السلام توں منقولہ بہت سی احادیث تے انہاں دی شہادت اُتے کہے گئے مرثیے، اس دعوی دی دلیل نيں۔[۴۲]۔[۴۳]۔[۴۴]۔[۴۵]۔[۴۶]۔[۴۷] منقول اے کہ امام کاظم علیہ السلام شہدائے فخ نوں یاد کرکے گریہ و بکاء کردے سن تے خداوند متعال توں انہاں دے قاتلاں دے لئے موت تے عذاب شدید دی التجا کردے سن تے آپ (ع) نے فخ وچ شہادت پانے والے علویاں دے ایتام، اطفال تے بیواواں دی کفالت اپنے ہتھ وچ لی۔[۴۸]۔[۴۹]
بغاوت تے جنگ فخ
سودھوعباسی حکمران موسیٰ الہادی دے زمانے علوی سادات نوں حکمران طبقے توں کچھ اذیت دا سامنا ہويا، مدینہ منورہ وچ انہاں دے گورنر توں تنازع ہويا تے حکمران طبقے نے سادات دے وسائل نوں تنگ کر دتا تے کھانے پینے دی سہولیات وچ سختی برتی۔[۵۰] جس دی وجہ توں سادات ناراض ہونے لگے تے بغاوت بھڑکنے لگی۔ مدینہ توں سادات دا قافلہ حسین بن علی العابد دی قیادت وچ مکہ روانہ ہو گیا تے اوتھے بیعت دا اعلان کر دتا، لوک جوق درجوق بیعت کرنے لگے۔ جدوں اس دی خبر خلیفہ موسیٰ الہادی نوں پہنچی تاں اس نے اس بغاوت نوں جلد ازجلد ناکام بنانے دا حکم دتا تے اسنوں روکنے دے لئی فوری طور اُتے اک فوج روانہ کر دتی۔ حج دا موسم شروع نوں چکيا سی، سادات تے انہاں دے ہمنوا اصحاب حج دا احرام بنھ چکے سن تے وادی فخ وچ سن، اوتھے خلیفہ دی فوج توں سامنا ہويا تے دونے وچ جنگ ہوئی، جس نوں جنگ فخ کہیا جاندا اے۔ اس جنگ وچ حسین بن علی العابد دی جماعت نوں شکست ہوئی، اوہ انہاں دے بوہت سارے اصحاب تے سادات شہید ہوئے۔
وفات (شہادت)
سودھوحسین بن علی العابد جنگ فخ وچ 8 ذو الحجہ سنہ 169ھ نوں وادی زاہر وچ شہید ہوئے، ہن اوہ علاقہ مکہ دے نیڑے "حی الشہداء" دے ناں توں جانیا جاندا اے۔
حسین دی شہادت کِداں ہوئی اس متعلق اختلاف اے۔ اک قول دے مطابق اوہ میدان جنگ وچ قتل ہوئے، جدوں انہاں دی پیشانی تے پشت اُتے تلوار توں وار کيتا گیا۔ دوسرے قول دے مطابق حماد الترکی نے انہاں اُتے تیر چلایا تے اوہ فوت ہوگئے۔[۵۱][۵۲][۵۳][۵۴][۵۵][۵۶][۵۷][۵۸][۵۹][۶۰][۶۱] مشہور روایت دے مطابق یوم ترویہ 169ھ نوں فوت ہوئے، کچھ نے لکھیا کہ یوم روزِ ترویہ 170ھ[۶۲] یا یوم عرفہ (9 ذو الحجہ) 167ھ (احتمالاً تصحیف 169ھ)[۶۳] اے۔
علما دے اقوال
سودھو- امام جعفر صادق دے بارے وچ اے کہ جدوں اوہ مقام فخ اُتے پہنچے تاں اوتھے وضو کيتا تے نماز ادا کيتی تے سوار ہو گئے، اس عمل اُتے پُچھنے اُتے جواب دتا: «ایتھے میری اہل بیت دا اک شخص اپنی جماعت دے نال شہید ہويا اے، انہاں دی روحاں انہاں دے جسماں توں پہلے جنت وچ پہنچ چکیاں نيں»۔[۶۴]
- صفدی لکھدے نيں: «ان دے والد (علی العابد) بہت عبادت گزار سن، چنانچہ انھاں نے حسین دی بہترین پرورش کی، صالح نفس، سخی تے بہادر سن »۔[۶۵]
- ابن اثیر کہندے نيں: «حسین، کریم تے بہادر سن، مہدی نے انھاں چالیس ہزار دینار دتا تاں انھاں نے اسنوں بغداد تے کوفہ وچ لوکاں دے درمیان تقسیم کر دتا، جدوں کوفہ توں نکلے تاں انہاں دے پاس صرف انہاں دے پاس جسم اُتے اک چادر سی جس دے تھلے قمیص وی نئيں سی»۔[۶۶]
حوالے
سودھوہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین، ج1، ص174، تحقیق احمد صقر، بیروت 1408/1987
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین، ج1، ص364، تحقیق احمد صقر، بیروت 1408/1987
- ↑ حمید بن احمد محلی، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج1، ص317، تحقیق مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء 1423/ 2002
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین، ج1، ص176، تحقیق احمد صقر، بیروت 1408/1987
- ↑ علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبین، ج1، ص66، تحقیق احمد مہدوی دامغانی، قم 1409
- ↑ حمید بن احمد محلی، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج1، ص317، تحقیق مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء 1423/ 2002
- ↑ ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص174، 364۔
- ↑ ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ الائمة السادة، ص26۔
- ↑ مُحلی، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج1، ص317۔
- ↑ رجوع کراں: ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص176۔عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، ص66۔محلی، الحدائق الوردیۃ فی مناقب ائمة الزیدیہ، ج1، ص317۔
- ↑ رجوع کراں: طبری، تاریخ، ج8، ص193۔
- ↑ بلعمی، تاریخ نامہ طبری، ج2، ص1177ـ 1178۔
- ↑ حسنی، اخبار الحسین بن علی الفخی و ...، ص284۔
- ↑ قس آملی، تتمة مصابیح ابی العباس الحسنی، ص468۔
- ↑ رجوع کراں: طبری، تاریخ، ج8، ص200۔
- ↑ رازی، اخبار فخ و ...، ص153ـ 154۔
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص372۔
- ↑ آملی، تتمہ مصابیح ابی العباس الحسنی، ص465ـ 467۔
- ↑ رجوع کراں: ابن تغری بردی، النجومالزاہرة ...، ج2، ص59۔
- ↑ طبری، تریخ (بیروت)، ج8، ص193
- ↑ بلعمی، تاریخنامہ طبری، ج2، ص1177ـ 1178، تحقیق محمد روشن، تہران 1366
- ↑ احمد بن ابراهیم حسنی، اخبار الحسین بن علی الفخی و یحیی و ادریس ابنَیْ عبداللہ من کتاب المصابیح در «احمدبن سہل رازی، ج1، ص284، اخبار فخّ»، تحقیق ماہر جرّار، بیروت 1995
- ↑ علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابیالعباسالحسنی، ج1، ص468، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، تحقیق عبداللہ بن عبداللہ حوثی، صنعاء 1423/ 2002
- ↑ طبری، تریخ (بیروت)، ج8، ص200
- ↑ احمد بن سہل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبد اللہ و اخیہ ادریس بن عبد اللہ، ج1، ص153ـ 154، تحقیق ماہر جرّار، بیروت 1995
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتلالطالبین، ج1، ص372، تحقیق احمد صقر، بیروت 1408/1987
- ↑ علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی العباس الحسنی، ج1، ص465ـ 467، در «احمد بن ابراہیم حسنی، المصابیح»، تحقیق عبد اللہ بن عبد اللہ حوثی، صنعاء 1423/ 2002
- ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، ج2، ص59، قاہرہ 1348 1392/1921972۔
- ↑ رجوع کراں: طبری، تاریخ، ج8، ص200۔
- ↑ ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص381ـ 382۔
- ↑ رجوع کراں: طبری، تاریخ، ج8، ص198، 200، 203۔
- ↑ رازی، اخبار فخ و...، ص159ـ 160۔
- ↑ مسعودی، مروج الذہب، ج4، ص186۔
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص379، 381۔
- ↑ رجوع کراں: ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص368ـ 371، 380۔
- ↑ ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ الائمة السادة، ص26۔
- ↑ آملی، تتمة مصابیح ابی العباس الحسنی، ص465ـ 469۔
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ص 182۔
- ↑ بخاری، سرّ السلسلة العلویہ، ص15۔
- ↑ ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ الائمة السادة، ص28۔ ص66۔
- ↑ فخر رازی، اخبار فخ و...، ص22۔
- ↑ رجوع کراں: بخاری، سرّ السلسلة العلویہ، ص14ـ 15۔
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج4، ص186۔
- ↑ ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص366ـ 367، 384ـ 385۔
- ↑ آملی، تتمة مصابیح ابی العباس الحسنی، ص463ـ 464، 473ـ 474، 486۔
- ↑ محلی، الحدائق الوردیہ فی مناقب ائمة الزیدیہ، ج1، ص327ـ 328۔
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج4 ص238۔
- ↑ امینی، بطل فخ، ص136ـ 137۔
- ↑ ہور رجوع کراں: ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص380۔
- ↑ تریخ الیعقوبی جلد 2، صفحہ 126۔
- ↑ طبری، تریخ (بیروت)، ج8، ص197 198
- ↑ طبری، تریخ (بیروت)، ج8، ص200
- ↑ احمد بن سہل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبداللہ و اخیہ ادریس بن عبداللہ، ج1، ص147، تحقیق ماہر جرّار، بیروت 1995
- ↑ احمد بن سہل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبداللہ و اخیہ ادریس بن عبداللہ، ج1، ص154ـ 161، تحقیق ماہر جرّار، بیروت 1995
- ↑ ابو نصر سہل بن عبد اللہ بخاری، سرّ السلسلة العلویة، ج1، ص16، تحقیق محمد صادق بحر العلوم، نجف 1381/ 1962۔
- ↑ مسعودی، مروج (بیروت)، ج4، ص185ـ 186
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین، ج1، ص365، تحقیق احمد صقر، بیروت 1408/1987
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین، ج1، ص378 381، تحقیق احمد صقر، بیروت 1408/1987
- ↑ علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی العباس الحسنی، ج1، ص480ـ 483، در «احمد بن ابراہیم حسنی، المصابیح»، تحقیق عبد اللہ بن عبد اللہ حوثی، صنعاء 1423/ 2002
- ↑ علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابیالعباسالحسنی، ج1، ص485، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، تحقیق عبداللہ بن عبداللہ حوثی، صنعاء 1423/ 2002
- ↑ علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی العباس الحسنی، ج1، ص486، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، تحقیق عبداللہ بن عبداللہ حوثی، صنعاء 1423/ 2002
- ↑ علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبین، ج1، ص66، تحقیق احمد مہدوی دامغانی، قم 1409
- ↑ علی بن زید بیہقی، لباب الانساب والالقاب والاعقاب، ج1، ص411، تحقیق مہدی رجائی، قم 140
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص 290
- ↑ الوافی بالوفیات، 282/12
- ↑ الکامل فی التریخ لابن اثیر جزری، 94/6
مآخذ
سودھو- علی بن بلال آملی، تتمہ مصابیح ابی العباس الحسنی، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبد الله بن عبدالله حوثی، صنعاء 1423 هجری قمری/ 2002 عیسوی۔
- ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، قاہره 1348ـ 1392 هجری قمری /1929ـ1972 عیسوی۔
- ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت 1408 هجری قمری /1987 عیسوی۔
- محمد هادی امینی، بطل فخ، بیروت 1993 عیسوی۔
- ابو نصر سہل بن عبدالله بخاری، سرّ السلسلة العلویہ، چاپ محمد صادق بحر العلوم، نجف 1381 ہجری قمری/ 1962 عیسوی۔
- عاتق بن غیث بلادی، معجم معالم الحجاز، مکہ 1398ـ 1402 هجری قمری / 1978ـ 1982 عیسوی۔
- بلعمی، تاریخ نامہ طبری، چاپ محمد روشن، تہران 1366 هجری شمسی۔
- احمد بن ابراهیم حسنی، اخبار الحسین بن علی الفخی و یحیی و ادریس ابنَیْ عبدالله من کتابالمصابیح در «احمدبن سہل رازی، اخبار فخّ»، چاپ ماهر جرّار، بیروت 1995 عیسوی۔
- احمد بن سہل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیہ ادریس بن عبدالله، چاپ ماہر جرّار، بیروت 1995 عیسوی۔
- طبری، تاریخ (بیروت)۔
- محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفہانی، قم 1415 هجری قمری۔
- علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مہدوی دامغانی، قم 1409 هجری قمری.
- العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، چاپ دخویہ، لیدن 1871 عیسوی۔
- محمد بن عمر فخر رازی، الشجرة المبارکہ فی انساب الطالبیہ، چاپ مہدی رجایی، قم 1409 ہجری قمری۔
- کلینی، کافی۔
- حمید بن احمد محلی، الحدائق الوردیۃ فی مناقب ائمة الزیدیہ، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء 1423 ہجری قمری/ 2002 عیسوی۔
- مسعودی، مروج الذهب، ط (بیروت).
- ناطق بالحق، یحیی بن حسین هارونی، الافادة فی تاریخ الائمہ السادة، چاپ محمد کاظم رحمتی، تہران 1387 هجری شمسی۔
- ياقوت بن عبد الله الحموي الرومي البغدادي، معجم البلدان، دار إحياء التراث العربي بيروت - لبنان، 1399 هجری قمری/ 1979 عیسوی۔
- یعقوبی، تاریخ.
بیرونی ربط
سودھو- مضمون دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام