سنوسی تحریک
19ویں صدی چ لبیا دے دکھنی صحرائی علاقےآں چ شروع ہون آلی اک تحریک سی ، جس دا بانی سید محمد ابن علی سنوسی (1787ء توں 1859ء) سی ۔ اس نے اس تحریک دی نیہہ 1837ء چ مکہ معظمہ چ اپنا پہلا زاویہ قائم کر کے رکھی ۔ بعد چ ایہو زاویے یاں حلقے سنوسی تحریک چ مرکزی حیثیت اختیار کر گئے ۔ اینہاں نے مختلف تھانواں تے اپنے قیام دے دران اینج دے زاويے قائم کیتے تے اینہاں زاویاں نال اسنے اپنا پیغام دوجےآں تک پہنچانا شروع کیتا ۔ آخر چ اوہناں نے برقہ یاں سائرنیکا دے صحراء دے جغبوب دے نخلستان چ 1853ء چ اپنی دعوت دا مرکز قائم کیتا اگرچہ بعد چ اسنے ایہہ مرکز دکھن چ کئی سو میل دے فاصلے پے نخلستان کفرہ منتقل کر دتا لیکن جغبوب نوں سنوسی تحریک چ ہمیشہ اہم مقام حاصل رہئیا ۔ سنوسی تحریک دا مقصد کتاب و سنت دی بنیاد تےعالم اسلام دا دینی احیاء سی ۔ اوہ احمد بن حنبل ، امام غزالی ، ابن تیمہ تے محمد بن عبدالوہاب توں بوہت متاثر سی تے اسدی تحریک محمد بن عبدالوہاب دی ہم عصر نجدی تحریک نال بوہت مشابہ سی ۔ اسلامی تعلیمات تے عمل کرن دے علاوہ محمد سنوسی نے صحراۓ اعظم چ خانہ بدوشاں دیاں بستیاں آباد کرن تے واہی ویجی شروع کرن دی حوصلہ افزائی کیتی ۔ در اصل سنوسیاں دی ایہو بستیاں زاویہ کہلاندیاں سن ۔ ہر زاویہ اقتصادی لحاظ نال خود کفیل ہندا سی ۔ ایہو زاويے اسلام دی تبلیغ تے اشاعت دے مرکز بن گئے ۔ اخوان المسلمین وانگوں سنوسی اک ای ویلے مبلغ ، معلم تے کسان سن تے جدوں اینہاں نوں جہاد دی دعوت پہنچدی تے اوہ میدان جنگ دا رخ اختیار کر لیندے ۔
سید محمد سنوسی دا پتر سید مہدی (1824ء توں 1902ء ) دے ویلے چ تحریک دی قوت تے اثر تے نفوذ عروج تے پہنچ گئیا ۔ کفرہ نے اک دارالعلوم دی شکل اختیار کر لئی ۔ اوتھے دے کتب خانے چ مختلف علوم دیاں 8 ہزار کتاباں سن ۔ صحراۓ اعظم چ کتاباں دا اینا وڈا ذخیرہ جمع کرنا انتہائی حیرت انگیز سی ۔ سنوسی مبلغاں دیاں کوششاں نال دنیا دے سبتوں وڈے صحرا چ چوری ، قتل و غارت تے دوجے جرائم ختم ہو گئے تے صحرا دے دکھنی حصیاں چ آباد سیاہ فام باشندےآں چ اسلام وی پھیلئیا ۔
19ویں صدی دے آخر چ جدوں فرانس نے لہندے افریقہ تے قبضہ کرنا چاہئیا تے سنوسیاں نال اسدا تصادم ہوگئیا ۔ سید مہدی دے انتقال دے بعد اسدے پتر محمد ادریس دی عمر صرف 12 ورہے سی ۔ اس لئی تحریک دی قیادت اسدے چاچا زاد بھائی سید احمد شریف (1873ء توں 1933ء) نےسمبھالی ۔ فرانس نےسنوسیاں دے خلاف 1902ء چ فوجی کاروائی شروع کیتی ۔ سید احمد شریف 10 سال تک فرانس دا مقابلہ کردا رہئیا تے اس جنگ چ سنوسی تحریک دا نقصان پہنچئیا تے صحراۓ اعظم دے دکھنی علاقےآں چ اس تحریک دا زور ٹٹ گئیا ۔
فرانس نال حالے جنگ دا خاتمہ وی نئیں ہوئیا سی کہ سنوسیاں دا تصادم اٹلی نال ہو گئیا ۔ ایہہ حملہ اتلے پاسےاوں لبیا تے ہوئیا سی ۔ سنوسی اگرچہ لبیا دے حصرائی علاقےآں تے چھائے ہوئے سن پر انتظامی لحاظ نال سلطنت عثمانیہ دا حصہ سن تے ساحلی علاقےآں تے شہراں چ ترکی دی حکومت مستحکم سی ۔ اطالوی باشندے ساحلی علاقےآں چ آباد ہونا شروع ہو گئے سن تے اینہاں نے کاروباری دنیا تے غلبہ پا لئیا سی ۔ اٹلی نے اپنے سیاسی مقصداں نوں پورا کرن دی خاطر اینہاں اطالوی باشندےآں دی حفاظت دے بہانے لبیا چ مداخلت شروع کر دتی ۔ ایہہ اوہی طریقہ سی جس تے برطانیہ مصر چ تے فرانس اتلے افریقہ چ عمل کر چکئیا سی ۔ اٹلی نے 26 دسمبر 1911ء چ ترکاں دے خلاف اعلان جنگ کر دتا تے 5 اکتوبر نوں طرابلس تے مل مار لئیا ۔
سلطنت عثمانیہ لئی لبیا دی جنگ جاری رکھنا بوہت مشکل سی کیونجے بلقان دی صورتحال نازک سی تے بحری رستے تھائیں کمک وی نئیں بھیجی جا سکدی سی ۔ اس لئی ترکاں نے اٹلی نال صلح کر لئی تے لبیا توں اپنیاں ساریاں فوجاں واپس بلان دا وعدہ کیتا ۔ اس دوران سید احمد شریف کفرہ توں جغبوب آئیا تے اوتھے ترک آگو انور پاشا نال ملاقات کیتی جہڑا بھیس بدل کے مصر دے راہیں ایتھے پہنچئیا سی ۔ اٹلی نوں امید سی کہ عرباں تے ترکاں دی نسلی کشمکش پاروں لبیا دے عرب اطالویاں نوں جی آیاں نوں آکھن گے پر لبیا دے حالات شام ، عراق تے حجاز توں وکھرے سن ، ایتھے سنوسی تحریک نے اسلامی اخوت دا رشتہ اینا مضبوط کر دتا سی کہ نسلی تے علاقائی مفادات تے تعصبات اسنوں توڑ نئیں سکدے سن ۔ لبیا دے لوکاں نے سنوسی قیادت چ ترکاں دی بھرپور مدد کیتی تے تھاں تھاں تے اٹلی دا مقابلہ کیتا ۔
1914ء دے شروع چ بوہتیاں ترک فوجاں لبیا توں واپس چلئیاں گئیاں ، اس لئی اٹلی نال جنگ دا سارا بھار سنوسیاں دے موڈھےآں تے آ پئیا ۔ اج جنگ چ جہڑی ہن لبیا دی آزادی دی جنگ بن چکی سی ، سید احمد شریف دی قیادت چ سنوسیاں نے 1912ء توں 1918ء تک اٹلی نال جنگ کیتی ۔ 1915ء اٹلی اتحادیاں ولوں جنگ عظیم اول چ شامل ہو گئیا ، جس دی وجہ توں سنوسی مجاہداں دا برطانیہ نال وی ٹکڑاء ہو گئیا تے فروری 1916ء چ برطانوی فوجاں نے حریت پسنداں نوں شکست دے دتی ۔ سید احمد ہن لبیا توں نکل کے نخلستان داخلہ (مصر) چ پناہ لین تے مجبور ہو گئیا ، جتھوں ستمبر 1918ء چ اوہ ترکی چلا گئیا ۔ ایہہ اوہی سید احمد سنوسی اے جہڑا عرب قوم پرستی دے مقابلے چ برابر ترکی دی خلافت دی حمایت کردا رہئیا ۔
فیر سنوسی تحریک دی قیادت سید محمد ادریس دے ہتھ آ گئی ۔ اٹلی تے محمد ادریس وچکار صلح دے مذاکرات شروع ہوئے ۔ اینہاں مذاکرات دے نتیجے چ اٹلی نے محمد ادریس نوں صحرائی علاقےآں چ سنوسی تحریک دا امیر تسلیم کر لئیا پر اٹلی نے ایس معاہدے دی خلاف ورزی کیتی ۔ جس دی وجہ توں فیر لڑائی شروع ہو گئی تے محمد ادریس نوں دسمبر 1922ء چ مصر چ پناہ لینی پئی ، جتھوں اوہ سنوسیاں دی تحریک مزاحمت دی رہنمائی کردا رہئیا ۔
محمد ادریس دے مصر چلے جان دے مگروں 1923ء چ اٹلی نے لبیا تے مکمل تسلط حاصل کرن لئی اک نویں مہم شروع کیتی ، سنوسیاں نے پہلے وانگوں اینہاں جارحانہ کاروائیاں دا بوہت دلیری نال مقابلہ کیتا ۔ جنگ دا ایہہ سلسلہ 1933ء تک جاری رہئیا ، اس جنگ چ سنوسی حریت پسندان دی قیادت اک ہور سنوسی شیخ عمر مختار نے کیتی اس جنگ چ اٹلی دیاں فوجاں نے سخت ظلم تے بربریت دا مظاہرہ کیتا ۔ سنوسی زاورے ڈھاء دتے گئے ، کھوہ (کنواں) پور دتے گئے تاکہ مجاہد صحرا چ تریہہ (پیاس) نال مر جان ، جائیداداں ضبط کر لئیاں گئیاں تے عمر مختار تے دوجے آگوآں نوں گرفتار کر کے پھانسی دے دتی گئی ۔ عمر مختار دی شہادت نال ای سنوسی تحریک دی مسلح مزاحمت دا خاتمہ ہو گئیا ۔ اج طرابلس دی سبتوں وڈی شاہراہ ایسے مرد مجاہد دے ناں تے شارع عمر مختار کہلاندی اے ۔