سنوسی
سنوسی لبیا تے سوڈان دے مسلماناں دے سیاسی تے دینی جتھے دا ناں اے جس دی نیو مکہ چ 1837 چ سید محمد سنوسی نے رکھی۔ اے مسلماناں نوں تکڑا کرناں چاندا سی تے اے فرانس تے اٹلی نال لڑیا حدون ایناں نے صحرا تے لبیا تے مل مارن نوں ٹرے۔ ادریس لبیا دا پیلا بادشاہ سی جس نے لبیا تے راج کیتا اوہ سنوسی دا پوتا سے۔
19ویں صدی چ لبیا دے دکھنی صحرائی علاقےآں چ شروع ہون آلی اک تحریک سی ، جس دا بانی سید محمد ابن علی سنوسی (1787ء توں 1859ء) سی ۔ اس نے اس تحریک دی نیہہ 1837ء چ مکہ معظمہ چ اپنا پہلا زاویہ قائم کر کے رکھی ۔ بعد چ ایہو زاویے یاں حلقے سنوسی تحریک چ مرکزی حیثیت اختیار کر گئے ۔ اینہاں نے مختلف تھانواں تے اپنے قیام دے دران اینج دے زاويے قائم کیتے تے اینہاں زاویاں نال اسنے اپنا پیغام دوجےآں تک پہنچانا شروع کیتا ۔ آخر چ اوہناں نے برقہ یاں سائرنیکا دے صحراء دے جغبوب دے نخلستان چ 1853ء چ اپنی دعوت دا مرکز قائم کیتا اگرچہ بعد چ اسنے ایہہ مرکز دکھن چ کئی سو میل دے فاصلے پے نخلستان کفرہ منتقل کر دتا لیکن جغبوب نوں سنوسی تحریک چ ہمیشہ اہم مقام حاصل رہئیا ۔ سنوسی تحریک دا مقصد کتاب و سنت دی بنیاد تےعالم اسلام دا دینی احیاء سی ۔ اوہ احمد بن حنبل ، امام غزالی ، ابن تیمہ تے محمد بن عبدالوہاب توں بوہت متاثر سی تے اسدی تحریک محمد بن عبدالوہاب دی ہم عصر نجدی تحریک نال بوہت مشابہ سی ۔ اسلامی تعلیمات تے عمل کرن دے علاوہ محمد سنوسی نے صحراۓ اعظم چ خانہ بدوشاں دیاں بستیاں آباد کرن تے واہی ویجی شروع کرن دی حوصلہ افزائی کیتی ۔ در اصل سنوسیاں دی ایہو بستیاں زاویہ کہلاندیاں سن ۔ ہر زاویہ اقتصادی لحاظ نال خود کفیل ہندا سی ۔ ایہو زاويے اسلام دی تبلیغ تے اشاعت دے مرکز بن گئے ۔ اخوان المسلمین وانگوں سنوسی اک ای ویلے مبلغ ، معلم تے کسان سن تے جدوں اینہاں نوں جہاد دی دعوت پہنچدی تے اوہ میدان جنگ دا رخ اختیار کر لیندے ۔
سید محمد سنوسی دا پتر سید مہدی (1824ء توں 1902ء ) دے ویلے چ تحریک دی قوت تے اثر تے نفوذ عروج تے پہنچ گئیا ۔ کفرہ نے اک دارالعلوم دی شکل اختیار کر لئی ۔ اوتھے دے کتب خانے چ مختلف علوم دیاں 8 ہزار کتاباں سن ۔ صحراۓ اعظم چ کتاباں دا اینا وڈا ذخیرہ جمع کرنا انتہائی حیرت انگیز سی ۔ سنوسی مبلغاں دیاں کوششاں نال دنیا دے سبتوں وڈے صحرا چ چوری ، قتل و غارت تے دوجے جرائم ختم ہو گئے تے صحرا دے دکھنی حصیاں چ آباد سیاہ فام باشندےآں چ اسلام وی پھیلئیا ۔
19ویں صدی دے آخر چ جدوں فرانس نے لہندے افریقہ تے قبضہ کرنا چاہئیا تے سنوسیاں نال اسدا تصادم ہوگئیا ۔ سید مہدی دے انتقال دے بعد اسدے پتر محمد ادریس دی عمر صرف 12 ورہے سی ۔ اس لئی تحریک دی قیادت اسدے چاچا زاد بھائی سید احمد شریف (1873ء توں 1933ء) نےسمبھالی ۔ فرانس نےسنوسیاں دے خلاف 1902ء چ فوجی کاروائی شروع کیتی ۔ سید احمد شریف 10 سال تک فرانس دا مقابلہ کردا رہئیا تے اس جنگ چ سنوسی تحریک دا نقصان پہنچئیا تے صحراۓ اعظم دے دکھنی علاقےآں چ اس تحریک دا زور ٹٹ گئیا ۔
فرانس نال حالے جنگ دا خاتمہ وی نئیں ہوئیا سی کہ سنوسیاں دا تصادم اٹلی نال ہو گئیا ۔ ایہہ حملہ اتلے پاسےاوں لبیا تے ہوئیا سی ۔ سنوسی اگرچہ لبیا دے حصرائی علاقےآں تے چھائے ہوئے سن پر انتظامی لحاظ نال سلطنت عثمانیہ دا حصہ سن تے ساحلی علاقےآں تے شہراں چ ترکی دی حکومت مستحکم سی ۔ اطالوی باشندے ساحلی علاقےآں چ آباد ہونا شروع ہو گئے سن تے اینہاں نے کاروباری دنیا تے غلبہ پا لئیا سی ۔ اٹلی نے اپنے سیاسی مقصداں نوں پورا کرن دی خاطر اینہاں اطالوی باشندےآں دی حفاظت دے بہانے لبیا چ مداخلت شروع کر دتی ۔ ایہہ اوہی طریقہ سی جس تے برطانیہ مصر چ تے فرانس اتلے افریقہ چ عمل کر چکئیا سی ۔ اٹلی نے 26 دسمبر 1911ء چ ترکاں دے خلاف اعلان جنگ کر دتا تے 5 اکتوبر نوں طرابلس تے مل مار لئیا ۔
سلطنت عثمانیہ لئی لبیا دی جنگ جاری رکھنا بوہت مشکل سی کیونجے بلقان دی صورتحال نازک سی تے بحری رستے تھائیں کمک وی نئیں بھیجی جا سکدی سی ۔ اس لئی ترکاں نے اٹلی نال صلح کر لئی تے لبیا توں اپنیاں ساریاں فوجاں واپس بلان دا وعدہ کیتا ۔ اس دوران سید احمد شریف کفرہ توں جغبوب آئیا تے اوتھے ترک آگو انور پاشا نال ملاقات کیتی جہڑا بھیس بدل کے مصر دے راہیں ایتھے پہنچئیا سی ۔ اٹلی نوں امید سی کہ عرباں تے ترکاں دی نسلی کشمکش پاروں لبیا دے عرب اطالویاں نوں جی آیاں نوں آکھن گے پر لبیا دے حالات شام ، عراق تے حجاز توں وکھرے سن ، ایتھے سنوسی تحریک نے اسلامی اخوت دا رشتہ اینا مضبوط کر دتا سی کہ نسلی تے علاقائی مفادات تے تعصبات اسنوں توڑ نئیں سکدے سن ۔ لبیا دے لوکاں نے سنوسی قیادت چ ترکاں دی بھرپور مدد کیتی تے تھاں تھاں تے اٹلی دا مقابلہ کیتا ۔
1914ء دے شروع چ بوہتیاں ترک فوجاں لبیا توں واپس چلئیاں گئیاں ، اس لئی اٹلی نال جنگ دا سارا بھار سنوسیاں دے موڈھےآں تے آ پئیا ۔ اج جنگ چ جہڑی ہن لبیا دی آزادی دی جنگ بن چکی سی ، سید احمد شریف دی قیادت چ سنوسیاں نے 1912ء توں 1918ء تک اٹلی نال جنگ کیتی ۔ 1915ء اٹلی اتحادیاں ولوں جنگ عظیم اول چ شامل ہو گئیا ، جس دی وجہ توں سنوسی مجاہداں دا برطانیہ نال وی ٹکڑاء ہو گئیا تے فروری 1916ء چ برطانوی فوجاں نے حریت پسنداں نوں شکست دے دتی ۔ سید احمد ہن لبیا توں نکل کے نخلستان داخلہ (مصر) چ پناہ لین تے مجبور ہو گئیا ، جتھوں ستمبر 1918ء چ اوہ ترکی چلا گئیا ۔ ایہہ اوہی سید احمد سنوسی اے جہڑا عرب قوم پرستی دے مقابلے چ برابر ترکی دی خلافت دی حمایت کردا رہئیا ۔
فیر سنوسی تحریک دی قیادت سید محمد ادریس دے ہتھ آ گئی ۔ اٹلی تے محمد ادریس وچکار صلح دے مذاکرات شروع ہوئے ۔ اینہاں مذاکرات دے نتیجے چ اٹلی نے محمد ادریس نوں صحرائی علاقےآں چ سنوسی تحریک دا امیر تسلیم کر لئیا پر اٹلی نے ایس معاہدے دی خلاف ورزی کیتی ۔ جس دی وجہ توں فیر لڑائی شروع ہو گئی تے محمد ادریس نوں دسمبر 1922ء چ مصر چ پناہ لینی پئی ، جتھوں اوہ سنوسیاں دی تحریک مزاحمت دی رہنمائی کردا رہئیا ۔
محمد ادریس دے مصر چلے جان دے مگروں 1923ء چ اٹلی نے لبیا تے مکمل تسلط حاصل کرن لئی اک نویں مہم شروع کیتی ، سنوسیاں نے پہلے وانگوں اینہاں جارحانہ کاروائیاں دا بوہت دلیری نال مقابلہ کیتا ۔ جنگ دا ایہہ سلسلہ 1933ء تک جاری رہئیا ، اس جنگ چ سنوسی حریت پسندان دی قیادت اک ہور سنوسی شیخ عمر مختار نے کیتی اس جنگ چ اٹلی دیاں فوجاں نے سخت ظلم تے بربریت دا مظاہرہ کیتا ۔ سنوسی زاورے ڈھاء دتے گئے ، کھوہ (کنواں) پور دتے گئے تاکہ مجاہد صحرا چ تریہہ (پیاس) نال مر جان ، جائیداداں ضبط کر لئیاں گئیاں تے عمر مختار تے دوجے آگوآں نوں گرفتار کر کے پھانسی دے دتی گئی ۔ عمر مختار دی شہادت نال ای سنوسی تحریک دی مسلح مزاحمت دا خاتمہ ہو گئیا ۔ اج طرابلس دی سبتوں وڈی شاہراہ ایسے مرد مجاہد دے ناں تے شارع عمر مختار کہلاندی اے ۔