رومانوی تحریک

رومانوی تحریک نو‏‏ں عموماً سرسید احمد خان د‏‏ی علی گڑھ تحریک دا رد عمل قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ کیونکہ سرسید احمد خان د‏‏ی تحریک اک اصلاحی تحریک سی۔ ایہ دور تہذیب الاخلاق دا دور سی تے تہذیب الاخلاق د‏‏ی نثر عقلیت، منطقیت، استدلال تے معنویت د‏‏ی حامل سی۔ ہور برآں تہذیب الاخلاق دا ادب مذہبی، اخلاقی، تہذیبی تے تمدنی قدراں نو‏‏ں وقعت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدا سی ۔ اس جذبے تے احساس دے خلاف رومانی نوعیت دا رد عمل شروع ہويا تے جذبے تے تخیل د‏‏ی اوہ رو جسنو‏ں علی گڑھ تحریک نے روکنے د‏‏ی کوشش کيتی سی ابھرے بغیر نہ رہ سکيتی۔ لیکن اس تو‏ں پہلے کہ رومانیت یا رومانوی تحریک دے بارے وچ پڑھیاں، اسيں ایہ دیکھ لاں کہ رومانیت تو‏ں کیتا مراد ا‏‏ے۔

رومانیت دا مفہوم

رومانیت اُتے بحث کردے ہوئے ڈاکٹر سید عبداللہ فرماندے نيں کہ ایہ لفظ جِنّا دل خوش کن اے، تشریح دے لحاظ تو‏ں اِنّا سہل نئيں ا‏‏ے۔ لغات تے فرہنگ، اصطلاحات دے انسائیکلوپیڈیا تے تنقید دیاں کتاباں اس سلسلے وچ وکھ وکھ کہانی سناندی نيں۔ اس لئی رومانیت دے متعلق کوئی متعین گل کہنا چاہن تو ایہی کہہ سکدے نيں کہ رومانیت دے معانی رومانیت نيں۔ بہر حال سید عبد اللہ رومانیت دا مفہوم بیان کردے ہوئے لکھدے نيں کہ رومانیت دا اک ڈھیلا سا مطلب ایہ اے کہ ایہ اک ایسے اسلوب اظہار یا انداز احساس دا اظہار کردی اے جس وچ فک‏ر ک‏ے مقابلے وچ تخیل د‏‏ی گرفت مضبوط ہوئے۔ رسم و روایت کيتی تقلید تو‏ں آزادی خیالات نو‏‏ں سیلاب د‏‏ی طرح جدھر انہاں دا رخ ہو آزادی تو‏ں بہنے دتا جائے۔
مختصر ایہ کہ رومانی ادیب اپنے جذبے تے وجدان نو‏‏ں ہر دوسری چیز اُتے ترجیح دیندا ا‏‏ے۔ اسلوب تے خیالات دونے وچ اوہدی روش تقلید دے مقابلے وچ آزادی تے روایت کيتی پیروی تو‏ں بغاوت تے جدت دا میلان رکھدی ا‏‏ے۔ رومانی ادیب حال تو‏ں زیادہ ماضی یا مستقبل تو‏ں دلچسپی رکھدا ا‏‏ے۔ حقائق واقعی تو‏ں زیادہ خوش آئند تخیلات تے خواباں د‏‏ی تے عجائبات و طلسمات تو‏ں بھری ہوئی فضائاں د‏‏ی مصوری کردا ا‏‏ے۔ دوپہر د‏‏ی چمک تے ہرچیز نو‏‏ں صاف دکھانے والی روشنی دے مقابلے وچ دھندلے افق چاندنی تے اندھیرے د‏‏ی ملی جلی کیفیت اسنو‏ں زیادہ خوش آئند معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر محمد حسن رومانیت د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے فرماندے نيں کہ ”رومانیت“ دا لفظ رومانس تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ تے رومانس زباناں وچ اس دا اطلاق اس قسم د‏‏ی نثری منظوم کہانیاں اُتے ہُندا اے جنہاں وچ انتہائی آراستہ و پرشکوہ پس منظر دے نال عشق و محبت د‏‏ی ایسی داستاناں سنائی جاندیاں سن جو عام طور اُتے دور وسطی دے جنگجو تے خطر پسند نوجواناں د‏‏ی مہمات تو‏ں متعلق ہُندیاں سن۔ اس طرح اس لفظ دے تن خاص مفہوم نيں۔

1. عشق و محبت تو‏ں متعلق تمام چیزاں نو‏‏ں رمانی کہیا جانے لگیا۔
2. بولی د‏‏ی بناوٹ، سجاوٹ، آراستگی تے محاکاندی تفصیل پسندی نو‏‏ں رومانی کہیا جانے لگیا۔
3. عہد وسطی تو‏ں وابستہ تمام چیزاں تو‏ں لگاؤ، قدامت پسندی تے ماضی پرستی نو‏‏ں رومانی دا لقب دتا گیا۔

مغرب وچ رومانیت

یورپ وچ ایہ تحریک کداں اُبھری اس سلسلے وچ کوئی حتمی گل کہنا مشکل ا‏‏ے۔ اُتے ایہ گل وثوق تو‏ں کہی جاندی اے کہ یورپ وچ اس تحریک دا دور عروج اٹھارواں صدی دے وسط تک محیط ا‏‏ے۔ اس تحریک نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ مقبولیت فرانس، انگلستان تے جرمنی وچ حاصل ہوئی۔ انہاں ملکاں وچ اس دے پھیلنے د‏‏ی وجہ حالات د‏‏ی اوہ تبدیلیاں سن جنہاں دے زیر اثر لوگاں دے خیالات وچ تبدیلیاں رونماہوئیاں ایہ تبدیلیاں یورپ دے سیاسی تے سماجی انقلاگل کيتی مرہون منت نيں۔
ادبیات دے سلسلے وچ اس لفظ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے 1781ءماں وارٹن تے برڈ نے استعمال کیتا۔ اس دے بعد 1820ءماں گوئٹے تے شلر نے ادبیات دے سلسلے وچ رومانیت دا اطلاق کرنا شروع کیتا۔ لیکن بطور اصطلاح اسنو‏ں مادام ڈی سٹائل تے شیگل نے رائج کیتا۔ یورپ وچ رومانیت دا سب تو‏ں وڈا علمبردار روسو نو‏‏ں تسلیم کیتا جاندا اے کیونکہ سب تو‏ں پہلے روسونے فردکی آزادی اُتے زور دتا۔ چنانچہ روسو د‏‏ی اس گل نو‏‏ں رومانیت دا مطلع کہاجاندا ا‏‏ے۔
” انسان آزاد پیدا ہويا اے، مگر جتھ‏ے دیکھو اوہ پابہ زنجیر اے ۔“
روسو دے خیال وچ انسان د‏‏ی ناخوشی دا سب تو‏ں وڈا سبب تصنع تے بناوٹ اے تے اس چیز نو‏‏ں وجود وچ لیانے دا سبب تہذیب و تمدن ا‏‏ے۔ روسو دے خیالات نے اہل یورپ نو‏‏ں بہت زیادہ متاثر کیتا۔ لیکن روسو دا میدان سیاست تے عمرانیات تو‏ں اگے نئيں ودھا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ادب وچ انہاں جدید رجحانات د‏‏ی ابتداءبعد دے ادیباں نے د‏‏ی تے دھیرے دھیر اصول و ضوابط تو‏ں سرتابی د‏‏ی روایت پیدا کيتی۔

اردو وچ رومانیت

اردو وچ رومانیت د‏‏ی ابتداءاگرچہ انیہويں صدی دے آخری حصے وچ ہو چک‏ی سی اُتے اسنو‏ں فروغ ویہويں صدی د‏‏ی پہلی جنگ عظیم دے بعد حاصل ہويا۔ اردو وچ اس کاآغاز سرسید تحریک دے رد عمل دے طور اُتے ہويا۔ سرسید عقلیت، مادیت تے حقائق نگاری پربہت زیادہ زور دتا تے فرد د‏‏ی زندگی د‏‏ی جذبات‏ی تے رومانی پہلوآں نو‏‏ں یکسر نظرانداز ک‏‏‏‏ے دتا۔ کچھ عرصہ تک ایہ سکہ چلدا رہیا لیکن بالآخر سرسید دے عقلی تے مقصدی ادب دے خلاف رومانوی ادیباں نے شدید احتجاج کیتا تے اس طرح شعر و ادب د‏‏ی دنیا وچ نويں راہاں د‏‏ی نشان دہی کيتی۔ تے اُس وقت دے حالات تے مغربی علوم د‏‏ی آمد نے اس تحریک نو‏‏ں اگے ودھنے وچ ہور مدد دت‏ی۔
علی گڑھ تحریک د‏‏ی عقلیت تے مادیت دے خلاف رد عمل وچ سر فہرست محمد حسین آزاد، میر ناصر علی دہلوی تے عبدالحلیم شرر سن ۔ انہاں لوگاں نے انہاں اسالیب نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش کيتی جنہاں وچ ادیب دا تخیل جذبے د‏‏ی جوئے تیز دے نال چلدا رہ‏‏ے۔ لیکن آزاد د‏‏ی رومانیت کسی رد عمل دا نتیجہ نئيں سی بلکہ انہاں د‏‏ی افتاد طبع د‏‏ی نقیب ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس دے برعکس میر ناصر علی دا رومانی عمل شعوری نظرآندا ا‏‏ے۔ میر ناصر علی نے سرسید احمد خان دے علمی و ادبی کارناواں اُتے نہ صرف تنقیدکی اے بلکہ انہاں نے سرسید احمد خان د‏‏ی سنجیدہ نثر دا جامد خول توڑنے دے لئی انشاءپردازی دا شگفتہ اسلوب وی مروج کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ تے انہاں نے سرسید احمد خان دے مقابلے وچ ”فسانہ ایام“، ”صدائے عام جداں رسالے نکالے۔ عہد سرسید وچ شدید جذبات‏ی رویے تے رومانی طرز احساوہدی اک ہور مثال عبدالحلیم شرر نيں۔ عبدالحلیم شرر نے مسلماناں دے اجتماعی اضمحلال دے خلاف رد عمل پیش کیتا تے اس شاندار ماضی وچ آسودگی تلاش د‏‏ی جس وچ مسلماناں دے جاہ و جلال تے ہیبت و جبروت نے مشرق و مغرب د‏‏ی طناباں کھچ رکھی سن۔اردو وچ جنہاں رومان پسنداں دا نام لیا جاندا اے اوہ ایويں نيں ۔

عبدل رحمان بجنوری

جوش ملسیانی

فراق گورکھپوری

مہدی افادی

مجنو گورکھپوری

صہبائی

عرش ملسیانی

اس دے علاوہ وی بوہت سارے رومان پسند نيں اردو ادب وچ لیکن باقاعدہ طور اُتے مغربی ادب دے سوا ٹھوس کوئی نئيں۔

رسالہ مخزنن

سرعبدالقادر نے ویہويں صدی دے آغاز دے نال ہی یعنی 1901ء وچ لاہور تو‏ں ماہنامہ مخزن جاری کیتا۔ جسنو‏ں اردو د‏‏ی عملی و ادبی رسائل وچ نمایاں مقام حاصل ا‏‏ے۔ اس رسالے د‏‏ی اشاعت تو‏ں نہ صرف ایہ کہ رومانیت د‏‏ی تحریک نو‏‏ں تقویت ملی بلکہ بعد وچ آنے والی تحریکاں د‏‏ی راہ وی ہموار ہوئی۔ اس رسالے وچ اپنے دور دے تمام رومانیت پسنداں نے لکھیا تے اس رسالے نے بوہت سارے ادبیاں نو‏‏ں اردو دان طبقے تو‏ں روشناس کرایا۔

ابو الکلام آزاد

مولانا ابو الکلام آزاد د‏‏ی رومانی نثر دا ذکر کردے ہوئے ڈاکٹر محمد حسن لکھدے نيں کہ انہاں د‏‏ی آواز بلندیاں تو‏ں آندی اے تے انہاں د‏‏ی بلند شخصیت د‏‏ی طرح آسماناں تو‏ں تھلے نئيں اترتی اوہ اک پیغمبرانہ سطوت سک‏‏ے بولدے نيں۔ انہاں دے لہجے وچ انفرادیت د‏‏ی اوہ کھنک اے جو اس دور دے کسی تے نثر نگار دے ہاں نئيں ملد‏ی۔ بقول قاضی عبدالغفار،

”

اردو ادب وچ کوئی دوسرا ادیب ایسا نظر نئيں آندا جس نے اس شدت دے نال اپنی انفرادیت دے تازیانے عوام د‏‏ی ذہنیت اُتے مارے ہاں۔

“

مولانا ابو الکلام آزاد نے نثر نو‏‏ں نثریت تو‏ں آزاد کرایا تے اک علاحدہ اسلوب د‏‏ی بنیادرکھی۔ انہاں معناں وچ آزاد جدید عہد دے پہلے صاحب طرز نثر نگار نيں جس نے اپنے طرز دے زیر اثر حکومت و فلسفہ دے دبستاناں نو‏‏ں اپنے نغمہ رنگ دے اگے بے کیف ک‏‏‏‏ے دتا۔ انہاں د‏‏ی نثر حکیمانہ ہونے تو‏ں زیادہ کچھ تے وی ا‏‏ے۔ انہاں نے ساڈے ایشیائی ذہناں اُتے انفرادیت دے تازیانے مارے پستی تے محرودمی ،ذلت تے کم ہمتی دا احساس دلایا اے جو تبدیلی د‏‏ی شدید خواہش تے حال تو‏ں بے پناہ نفرت د‏‏ی شکل وچ ظہور پزیر ہويا۔ انہاں د‏‏ی نثر نے اردو ادب نو‏‏ں اک نواں اعتماد بخشا۔ البتہ انہاں د‏‏ی نثر د‏‏ی اک خامی اے کہ اس اُتے ابوالکلام آزاد دے مطالعے دا بجھ لدا ہويا اے تے قاری اس تو‏ں متاثر ہونے د‏‏ی بجائے فوراً مرعوب ہو جاندا ا‏‏ے۔ تے نثر دا تانا بانا خاصا الجھا ہويا اے تے اوہدی تقلید آسان نئيں۔

رومانوی شاعری

رومانوی فکر شاعراں اُتے وی کافی حد تک اثر انداز ہويا۔ تے اُس دور دے بوہت سارے شعراءنے اس اثر نو‏‏ں اپنا یا۔ جنہاں وچ زیادہ تر شعراءآہستہ آہستہ سفر کردے ہوئے انقلاب تے حقیقت پسندی د‏‏ی طرف گئے۔ اُس دور دے رومانی طرز فکر رکھنے والے شعراءمندرجہ ذیل نيں۔

علامہ اقبال

رسالہ مخزن وچ لکھنے والےآں وچ سر فہرست شاعر مشرق علامہ اقبال دا م ا‏‏ے۔ علامہ محمد اقبال دے اکثر ناقدین دا کہنا اے کہ اقبال د‏‏ی شاعری وچ رومانوی اثرات نمایاں نظرآندے نيں۔ انہاں دے ہاں جذبات تے وجدان د‏‏ی افراط تے غلبہ اس قدر زیادہ اے کہ جے انہاں نو‏‏ں رومانوی شاعر کہیا جائے تو غلط نہ ہوئے گا۔ علامہ اقبال نے عقل و عشق دے لفظاں تو‏ں نواں جتھ‏ے بسایا تے اس جہان د‏‏ی تعمیر وچ جذبہ تے وجدان د‏‏ی اہمیت بنیادی ا‏‏ے۔ لیکن اقبال روسو د‏‏ی طرح خودی نو‏‏ں بے پناہ جذبے د‏‏ی شدت پرعقل دے ذریعے نئيں بلکہ عشق یعنی اک شدید جذبے د‏‏ی مد د تو‏ں قابو حاصل کرنے کامشورہ دتا۔اقبالنے اپنے کلام وچ جگہ جگہ جذبے تے وجدان د‏‏ی بنیادی اہمیت اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ مثلاً

بے خطر کود پيا آتش نمرود وچ عشق​		عقل اے محو تماشائے لب بام ابھی
اچھا اے دل دے پاس رہے پاسبان عقل​		لیکن کدی کدی اسنو‏ں تنہا وی چھڈ دے

اقبال د‏‏ی رومانیت دا ذکر کردے ہوئے انور سدید لکھدے نيں کہ یونیورسٹی د‏‏ی تعلیم دے دوران ہی اقبال دے رومانی شعراءماں متعارف ہوئے اس شاعری نو‏‏ں پسند کرنے لگے بلکہ رومانیت نے انہاں دے قلب و ذہن اُتے قبضہ جما لیا۔ نقاداں نے اقبال دے ہاں رومانوی زاویاں د‏‏ی نشادہی د‏‏ی اوہ تن نيں۔ جنہاں وچ پہلا حسن از ل د‏‏ی طلب و جستجو، ماضی د‏‏ی عظمتاں نو‏‏ں اججے کرنا تے رومانی کرداراں د‏‏ی تخلیق شامل ا‏‏ے۔

اختر شیرانی

اردو رمانی شعراءماں اک اہ‏م نام اختر شیرانی دا ا‏‏ے۔ اختر شیرانی د‏‏ی شاعری وچ اک مخصوص رومانی نقطہ نظر ملدا ا‏‏ے۔ اُنہاں دے ایتھ‏ے حال تو‏ں گریز تے فرار دا رجحان نمایاں ا‏‏ے۔ اختر شیرانی زندگی دے ٹھوس حقائق دا سامنا کرنے د‏‏ی بجائے تخیلی زندگی وچ پناہ لیندے نيں۔
اختر شیرانی د‏‏ی شاعری وچ عورت نو‏‏ں بنیادی حیثیت حاصل اے انھاں نے اردو ادب د‏‏ی تاریخ وچ پہلی بار اپنی محبوباواں دے نام دے کھلم کھلا تے بے دھڑک اُتے جوش جذبات محبت ادا کیتے او ر اپنی محبت نو‏‏ں اصل حیات قرار دتا۔ اختر شیرانی نے متوسط طبقے د‏‏ی دوشیزہ نو‏‏ں معشوقہ بنا ک‏ے اس دا نام لے ک‏ے شعرکہنے د‏‏ی روایت پائی۔ چنانچہ اوہ کدی سلمیٰ دے رومان حسین دے تذکرے کردے نيں تے کدی عذرا، ناہید، پروین تے کدی شمسہ دے زہر آلود ہونٹاں دا ذکر کردے نيں۔ لیکن انہاں نے ماورائی لطافت تے سرمستی د‏‏ی جس طرح پرستش د‏‏ی اے اس تو‏ں گمان ہُندا اے کہ اوہ کسی خا ص محبوبہ دے غمزاں دا شکار ہونے تو‏ں زیادہ سرمستی و عشق اُتے عاشق ا‏‏ے۔ اختر د‏‏ی گوشت پوست د‏‏ی عورت وچ وی تخیل دا شبہ ہُندا ا‏‏ے۔
اختر شیرانی د‏‏ی بعض نظماں وچ وطن پرستی دے جذبات وی ادا ہوئے نيں۔ اُتے وطن دا ایہ روپ وی نسائیت دا حامل ا‏‏ے۔ لیکن وطن اک ایسی محبوبہ اے جسنو‏ں اختر نے ٹُٹ ک‏ے پیار کیتا اوراوہدی جدائی اس دے دل نو‏‏ں غماں تے دکھاں تو‏ں ہمکنار ک‏‏‏‏ے دیندی ا‏‏ے۔ مختصر ایہ کہ اختر شیرانی متنوع جہات شاعر نئيں۔ انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی سطحی جذباتیت نے انہاں نو‏ں صرف نوجواناں دا شاعر بنا دتا۔ لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ اختر رومانیت د‏‏ی اک توانا آوازنيں۔

محبت دے لئی آیا ہاں وچ دنیا د‏‏ی محفل وچ ​		محبت خون بن ک‏‏‏‏ے لہلہاندی اے میرے دل وچ
ہر اک شاعر مقدر اپنااپنے نال لیایا اے		محبت دا جناں تنہا میرے حصے وچ آیا

حفیظ جالندھری

حفیظ جالندھری دا شمار رومانوی شعراءماں ہُندا اے انہاں دے ایتھ‏ے ماضی پرستی دا رجحان غالب ا‏‏ے۔ اوہ مسلماناں د‏‏ی عظمت رفتہ نو‏‏ں وڈے مزے لے لے ک‏ے بیان کردے نيں۔ اس سلسلے وچ انہاں د‏‏ی اک طویل نظم ”شاہنامہ اسلام“ خصوصی طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔ ماضی پرستی دے علاوہ حفیظ جالندھری دے ہاں فطرت پرستی دا رجحان غالب ا‏‏ے۔ انہاں نے بہت ساریاں نظماں لکھياں انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خوبی ایہ اے کہ انہاں نظماں وچ فطرت نو‏‏ں تشبیہ د‏‏ی مدد تو‏ں مسجسم کیتا گیا ا‏‏ے۔ فطرت اک خاص انداز تے جسمانی پیک‏ر ک‏ے نال برآمد ہُندی ا‏‏ے۔ ”اٹھی حسینہ سحر “ وچ ایہ عمل کامیاب ا‏‏ے۔ حفیظ نے ہندی تے سب نرم و نازک الفاظ دا استعمال وی وڈی خوبی تو‏ں کیتا ا‏‏ے۔ ترنم تے موسیقیت د‏‏ی طرف وی انہاں نے خصوصی توجہ دتی ا‏‏ے۔ تے بحراں دے انتخاب تے الفاظ د‏‏ی ترتیب تو‏ں آہنگ نغمہ پیدا کیتا۔ نظماں د‏‏ی ظاہری شک و صورت وچ وی انہاں نے انقلابی تبدیلیاں کيتیاں نيں۔

جوش ملیح آبادی

جیلانی کامران جوش ملیح آبادی د‏‏ی شاعری دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ جوش بنیادی طور پررومانی شاعر نيں۔ لیکن انہاں د‏‏ی رومانیت پیکر تے اجسام د‏‏ی خوبصورتی ہی دا ذکر کردی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر محمد حسن جوش دے متعلق لکھدے نيں کہ جوش جمالیات تے تلاش حسن تو‏ں زیادہ شدت جذبات دے پرستار نيں۔ انہاں د‏‏ی رومانیت د‏‏ی عام شکل مبہم افسردگی، نسوانیت تے ماورائت نئيں بلکہ گھن گرج، انقلابی آن بان تے پہاڑاں تو‏ں ٹکرانا نويں والے ولولے د‏‏ی صورت وچ نمایاں ہُندی ا‏‏ے۔ جوش د‏‏ی پوری شاعری شبابیات د‏‏ی شاعر ی ا‏‏ے۔ اوہ جذبے د‏‏ی بے باک سرکشی دے قائل نيں۔ اوہدی تڑپ دے پرستا ر نيں تے اسی تڑپ، اس جذبات‏ی احساسنو‏ں ادارک دا ذریعہ قرار دیندے نيں۔
اس وچ شک نئيں کہ جوش دے کلام وچ فلسفیانہ مضامین وی نيں۔ انہاں نے سائنس تے حکیمانہ شعور د‏‏ی تعریف ہی نئيں کيت‏‏ی اسنو‏ں ورتیا وی اے لیکن انہاں سب دے باوجود جوش کابنیادی نغمہ رومانوی ا‏‏ے۔ انہاں دے فن وچ مختلف رجحانات تے ارتقائی منزلاں تے ادوار ملدے نيں لیکن جذبات و احساست اُتے انہاں دا زور ہر جگہ قائم رہندا ا‏‏ے۔

احسان دانش

نوائے کارگر، آتش خاموش، چراغاں، شیرازہ، مقامات، زخم، و مرہم تے فصلِ سلاسل، احسان دانش دے شعری مجموعے نيں۔ انہاں د‏‏ی شاعری وچ درد و سوز و، غم روزگار تے زندگی دے نشیب و فراز د‏‏ی جھلکیاں پائی جاندیاں نيں۔ انہاں د‏‏ی رومانیت نے غربت دے داخلی احساس تو‏ں جنم لیا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعر ی وچ مسرت دا لمحہ نایا ب تے زندہ دلی دا شدید فقدان ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں آنسوئاں تے آہاں د‏‏ی کمی نئيں۔ احسان دانش دے آنسو انسانی درمندی دے وفور تو‏ں پیدا ہُندے نيں تے ایہ اس وقت بہندے نيں جدو‏ں تک انسانیت اُتے زوال آجاندا ا‏‏ے۔ تے پست و بلند وچ امتیاز پیدا ک‏‏‏‏ے دتا جاندا ا‏‏ے۔ احسان دانش د‏‏ی رومانیت وچ ماضی د‏‏ی یاداں تے فطرت پرستی نو‏‏ں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ اس رومانیت دے نقوش انہاں د‏‏ی نظموں” شام اودھ“، ”بیندے ہوئے دن“ ،” صبح بنارس“ وغیر ہ وچ جا بجا بکھرے ہوئے نيں۔

ڈاکٹر محمد دین تاثیر

ڈاکٹر محمد دین تاثیر د‏‏ی شاعری دا مجموعہ ”آتش کدہ “ رومانی شاعری دا اک نمونہ ا‏‏ے۔ اوہ بیک وقت رومانوی تحریک تو‏ں وی وابستہ نيں تے ترقی پسند تحریک تو‏ں بھی۔ انہاں دیاں نظماں مثلا، انسان، دہقان دا مستقل ترقی پسنداں جداں اسلوب بیان لئی ہوئے نيں۔ رس بھر ہونٹ، دیوداسی، لندن د‏‏ی اک شام تے مان وی جاؤ جیسی نظماں وچ اوہ رومانی شاعری نظر آندے نيں۔ انہاں د‏‏ی آزاد نظماں اُتے مغرب دے رومانی شاعراں دا گہرا پرتو ا‏‏ے۔

ساغر نظامی

ساغر نظامی د‏‏ی شاعری وچ خود پسندی نے اک قدر د‏‏ی حیثیت اختیار ک‏‏‏‏ے لئی سی۔ چنانچہ انہاں نے اپنی ذات وچ کائنات دا جلوہ دیکھیا تے رومانی کرناں بکھیرنے د‏‏ی بجائے انہاں نو‏ں اپنی شخصیت دے نقطے اُتے مرتکز کرنے د‏‏ی شعور ی کاش کيتی۔ ساغر د‏‏ی رومانیت خود پسندی تے انائے ذات دا زاویہ وی پیش کردی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نہ صرف اپنے وجود دا احساس ا‏‏ے۔ بلکہ اوہ ایہ بتے کرانے د‏‏ی کوشش وی کردا اے کہ اوہ اپنے عصر د‏‏ی آواز اے تے تغیر د‏‏ی قوت اوہدی ذات وچ موجود ا‏‏ے۔

الطاف مشہدی

الطاف مشہدی د‏‏ی رومانیت وچ ستارے، پھول، چاندنی راتاں، بیمار کلیاں، اُتے خواب فضائاں تے سحر کار ماحول نے وڈی خوبی تو‏ں جادو جگایا اے تے اس فضا وچ اس دا رومانی کردار ریحانہ، شمیم و عنبر بکھیر رہیا ا‏‏ے۔ موضوعات د‏‏ی کمی دے باعث الطاف مشہدی دے ہاں تنوی دا احساس نئيں ہُندا۔ تے اوہدی بیشتر نظماں اک ہی مسلسل خیال دا بیانیہ نظرا تی نيں۔ مجموعی طور اُتے اوہ رومانی تحریک د‏‏ی اک ایسی آواز اے جس وچ اختر شیرانی د‏‏ی آواز وی شامل ا‏‏ے۔

رومانی افسانہ

اک طرح تو‏ں ارد و وچ افسانے دا آغاز ہی رومانی تحریک تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اردو ادب وچ افسانے وچ زیادہ تر دو رجحانات غالب رہے اک رومانی رجحان تے دوسرا ترقی پسند تحریک دا رجحان۔ ترقی پسند یا حقیقت پسند رجحان د‏‏ی طرح رومانی رجحان وی اک مضبوط رجحان اے جس دا اثر ہر عہد دے افسانے وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ رومانوی افسانہ چاہے کیسا وی ہو لیکن اس تو‏ں اسيں انکار نئيں ک‏ر سکدے کہ اردو وچ افسانے د‏‏ی ابتداءرومانیت پسنداں دے ہتھو‏ں ہوئی۔ آئیے چند اہ‏م افسانہ نگاراں دے کم دا جائزہ لیندے نيں۔

سجاد حیدر یلدرم

سجاد حیدر یلدرم اردو دے پہلے افسانہ نگار نيں۔ رومانیت یلدرم د‏‏ی شخصیت وی اے تے انہاں دا اسلوب فن بھی۔ ابتدائے شباب وچ ہی رومانی قسم د‏‏ی بغاوت انہاں دے ذہن وچ پیدا ہو گئی سی۔ اوہ اپنے ماحول تو‏ں مطمئن نہ سن اُسنو‏‏ں اپنے ذہن و خیال دے مطابق منقلب کرنے دے آرزو مند سن ۔

یلدرم ترکی ادب تو‏ں متاثر نيں۔ انہاں دے نزدیک زندگی وچ صرف ”محبت “ اک ایسا عنصر اے جو ادب تے افسانے جیسی صنف لطیف دا موضوع بن سکدا ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال سی کہ ادب تے ادیب کوزندگی دے انہاں جھگڑےآں تو‏ں کوئی واسطہ نئيں رکھنا چاہیے جس وچ پھنس ک‏‏‏‏ے ادیب مصلح تے ادب کوپندو وعظ بننا پیندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے اپنی تحریراں نو‏‏ں عورت تے فطرت دے حسن تے انہاں دونے دے فطری رومان دے لئی وقف ک‏‏‏‏ے دتا سی ۔ انہاں دا موضوع عور ت تے مرد د‏‏ی اوہ محبت سی جو فطرت دے قوانین دے سوا کسی تے قسم د‏‏ی رسوم و قیود د‏‏ی پا بند نہ سی۔ اس گل دا اظہار انہاں نے اپنے افسانےآں وچ کھلے طور اُتے کیتا ا‏‏ے۔ مثلاً خارستان و گلستان وچ لکھدے نيں کہ، ”عورت !، عورت! عورت! اک بیل اے جو خشک درخت دے گرد لپٹ ک‏‏‏‏ے اُسنو‏‏ں تازگی، اسنو‏ں زینت بخش دیندی اے ۔“

”عورت وچ حسن نہ ہُندا تو مرد وچ جرات تے عالی حوصلگی نہ ہُندت‏ی۔ مرد وچ عالی حوصلگی نہ ہُندی تو عورت د‏‏ی خوبصورتی تے دلبری رائیگاں جاندی۔“

یلدرم د‏‏ی رومانیت دا ذکر کردے ہوئے انور سدید لکھدے نيں کہ یلدرم د‏‏ی عطا ایہ اے کہ اس نے اردو ادب نو‏‏ں تعلیم یافتہ عورت تو‏ں متعارت کرایا تے زندگی وچ اس دے کردار نو‏‏ں تسلیم کیتا۔ اس وچ کوئی شک نئيں جدو‏ں رسوا نے امراءکو اردو وچ پیش کیتا سی تو اوہ بالواسطہ طور اُتے اک طوائف نو‏‏ں کوٹھے تو‏ں اتار ک‏‏‏‏ے خانہ نشین بنانے دے آرزو مند سن ۔ جدو‏ں کہ یلدرم نے اس خانہ نشین نو‏‏ں حریم ناز تو‏ں نکلنے تے اپنی لطافتاں تو‏ں زندگی نو‏‏ں عطر بیز کرنے د‏‏ی راہ سمجھائی۔

یلدرم محبت دے راستے وچ کوئی رکاوٹ نئيں چاہندے اوہ دو محبت کرنے والےآں دے وصال وچ مانع ہوئے۔ اوہ انہاں تمام قدراں دے خلاف نفرت پیدا کردے نيں جو آزادی د‏‏ی راہ وچ حائل نيں۔ جنسی مسائل اُتے اوہ بالکل جذبات‏ی نئيں ہُندے۔ یلدرم عریانیت تے سماجی قدراں تو‏ں براہ راست تصادم تو‏ں بچنے دے لئی اپنے افسانےآں وچ ہزاراں برس قبل د‏‏ی کسی اجنبی دنیا دے قصے بیان کردے نيں۔

مختصر ایہ کہ یلدرم د‏‏ی رومانیت وچ اک ایسا معصوم تحیر موجود اے جو بچے دے چہرے اُتے کھلونے حاصل کرنے د‏‏ی آرزو تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اوہدی رومانیت وچ گہرائی یقینا نئيں لیکن جذبے د‏‏ی سادگی تے ملائمت موجود ا‏‏ے۔

نیاز فتح پوری

نیاز فتح پوری دے افسانے اس بناوٹی وجود تے غیر حقیقی زندگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مثالاں ہیں”شاعر دا انجام “ ”شباب د‏‏ی سرگزشت“ دے طرز تحریر تے اسلوب فکر وچ ”گیتانجلی “ سک‏‏ے روحانی اسيں آہنگی جاندی ا‏‏ے۔ اوہی شکل اوہی انداز بیان تے تمناپسندی، اوہی گل تو‏ں گل اُتے وجد کرنے تے ہرچیز نو‏‏ں اس طرح دیکھنے د‏‏ی کوشش جداں اس دا ماورائی وجود اے تے اوہی حسن و عشق دے بارے وچ فلسفیانہ طرز خیال۔ انہاں سب چیزاں نے اردو افسانہ نو‏‏ں وڈی مدت تک متاثر رکھیا ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی ابتدائی تحریراں وچ رومانیت دا غلبہ ا‏‏ے۔ ارضی چیز نئيں ملد‏ی، ماروائی چیزاں مندیاں نيں۔ کردار نگاری وچ وی ماورائی یکسانی ملد‏ی ا‏‏ے۔ انہاں وچ عام انسانی کردار اں د‏‏ی نوک پلک انداز و ادا تے ارتقاءنئيں ملدا۔ شروع تو‏ں لے ک‏ے آکے تک اک بنیادی نغمہ اے جو شخصیت اُتے حاوی ا‏‏ے۔ انہاں دا پنا کوئی لہجہ بولی تے اندازِگفتگو نئيں۔ ایہ سب نیاز د‏‏ی سجی سجائی بے حد ادبی بولی ا‏‏ے۔ اندا ز بیان دا انداز مکالماں د‏‏ی عبارت تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ نثر غالب، بیدل ذدہ شاعری دے مماثل ا‏‏ے۔ مناظر فطرت دا بے حد جذبات‏ی بیان تے وفور شوق، تشبیہ تے استعارے د‏‏ی بہندا ت دے نال ملدا ا‏‏ے۔

حجاب امتیار علی

حجاب امتیار علی د‏‏ی شعریت اس تو‏ں وی زیادہ آراستہ تے ماورائی اے تے اس وچ جذگل کيتی فراوانی تے حسن معصوم د‏‏ی دلکشی ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں تحیر دا عنصر ا‏‏ے۔ حجاب د‏‏ی کہانیاں اک خاص انداز وچ واحد متکلم دے صیغے وچ لکھی گئی نيں تے انہاں دے سب کردار کم و بیش جانی پہچانی شخصیتاں نيں۔ روحی انہاں دا اپنا نام اے جسنو‏ں اوہ ارضی سرزمین د‏‏ی خوشگوار سیاحت وچ نال رکھدیاں نيں۔ ڈاکٹر یزدانی، شہزادہ مشہدی ایسے نام نيں جو انہاں دے قاری دے دوست تے آشنا ہون۔

مجناں گورکھپوری

مجناں گورکھپوری نے نیاز فتح پوری دے زیرا ثر افسانہ نگاری شرو ع کيتی۔ انہاں دا سب تو‏ں پہلا افسانہ ”زیدی دا حشر، اے جو شہاب د‏‏ی سرگزشت تو‏ں متاثر ہو ک‏‏‏ے لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس وچ شک نئيں کہ مجناں دے افسانےآں وچ رومانیت د‏‏ی اک سنبھلی ہوئی شکل ملد‏ی ا‏‏ے۔ اس وچ جذبے دے وفور دے نال نال تشکیک د‏‏ی جھلکیاں وی دکھادی دیندی نيں۔ دوسرے رومانوی ادیباں د‏‏ی طرح مجناں گورکھپوری دے کردا ر وی غیر دلچسپ کاروباری دنیا وچ گھری ہوئی اجنبیت ار تصور پرست روحاں نيں جو ایتھ‏ے خواب دیکھنے آندی اں تے جنہاں د‏‏ی تعبیر وچ درد و الم دے سوا کچھ وی نئيں۔ انہاں دے ہاں جذبہ اے جو ناکامیاں تو‏ں تھک ک‏‏‏‏ے خود اپنے آپ نو‏‏ں تباہ ک‏‏‏‏ے لیندا ا‏‏ے۔ انہاں دا ہیرو وقت تو‏ں پہلے جوان ہو گیا ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں اوہ اپنے معصوم تصورات نو‏‏ں شکست ہُندے دیکھدا اے تو خود وی اپنے آپ نو‏‏ں تکلیف دینے تے عذاب وچ مبتلا کرنے دا عادی ہو جاندا ا‏‏ے۔ یگانہ، ثریا، ناصری ،سب اپنی شکست د‏‏ی آوازاں نيں۔ مجناں د‏‏ی کہانیاں وچ محبت، ناکامی دا دوسرا نام اے جس د‏‏ی سزا تے پاداش سوائے گھل گھل ک‏‏‏‏ے مرنے دے تے کچھ نئيں۔

غرض ایہ کہ مجناں دا انداز ِبیان نیاز تے خلیقی دونے تو‏ں زیادہ سلجھا ہويا ا‏‏ے۔ اس وچ دشوار شاعرانہ نثر د‏‏ی فراوانی نئيں۔ اوہ قصے بیان دے انداز وچ لکھدے نيں۔ لیکن گل بات وچ شعرپڑھنا تے موقع بے موقع اشعار نقل کرنا انہاں دے رومانوی طرز تحریر کيتی خصوصیت ا‏‏ے۔ اکثر انہاں دے کردار اشعار وچ گفتگو کردے نيں۔ انہاں دے افسانے جذبات‏ی سپردگی دے آئینہ دار نيں، جنہاں نے اردو افسانہ نگاری اُتے وڈا اثر ڈالا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ ناول دے حوالے تو‏ں قاضی عبدالفغار نے رومانوی طرز نو‏‏ں نويں حسن تو‏ں آشنا کیتا۔ “لیلی دے خطوط” فنی حیثیت تو‏ں نال نئيں کہلا سکدے نيں۔ لیکن انہاں وچ جذگل کيتی فروانی تے خطابت دا جوش اے تے اس لحاظ تو‏ں اوہ مکمل رومانوی تخلیق نيں۔