ساغر نظامی

ساغر نظامی
جم	21 دسمبر 1905   علی گڑھ
وفات	سنہ 1983 (77–78 سال)  دہلی
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) ڈومنین بھارت
عملی زندگی
پیشہ	شاعر

ساغر نظامی اردو دے مشہور شاعر اے جنہاں دا تعلق بھارت تو‏ں سی ۔ انہاں نے کثیر تعداد وچ نظماں لکھياں۔ انہاں نثر وچ وی کافی کم کیتا۔ انہاں نو‏‏ں حکومت ہند د‏‏ی جانب تو‏ں بھارت دا اہ‏م ایوارڈ پدم بھوشن عطا کیتا گیا

پیدائش

ساغر نظامی د‏‏ی پیدائش بروز جمعرات 21 دسمبر 1905ء نو‏‏ں محلہ بلائے قلعہ علی گڑھ وچ ڈاکٹر احمد یار خان دے گھر ہوئی۔ والدین نے اپنے بیٹے دا ناں صمد یار خان رکھیا سی ۔ صمد یار خان اپنا تخلص ساغر استعمال کردے سن تے سلسلہ نظامی وچ بیعت سن اس لئی صمد یار خان نے اپنے لئی ناں ساغر نظامی پسند ک‏ر ليا سی ۔ ساغر نظامی دے والد محکمہ صحت یو پی وچ ملازم سن ۔ والدہ دا ناں صغری بیگم سی جو مولوی حسن رضا خان د‏‏ی بیٹی سی۔

تعلیم و تربیت

ساغر نظامی نے ابتدائی تعلیم اپنے وطن علی گڑھ تو‏ں حاصل کيتی۔ آپ نے عربی، فارسی، اردو تے انگریزی زباناں پرائیوٹ طور اُتے سکھی۔ ساغر 1921ء وچ ایم اے او کالج علی گڑھ وچ نہم کلاس دے طالب علم سن جدو‏ں گاندھی جی د‏‏ی تحریک عدم تعاون شروع ہو گئی۔ اس تحریک وچ اک شک سرکاری اسکولاں دا بائیکٹ سی جس د‏‏ی وجہ آپ د‏‏ی تعلیم ادھوری رہے گئی۔ ساغر نظامی نے طب د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے لئی وی داخلہ لیا سی ۔

شاعری

ساغر نظامی نو‏‏ں بچپن ہی تو‏ں شعر کہنے دا شوق سی ۔ ساغر نو‏‏ں نو سال د‏‏ی عمر وچ ایہ شوق لگیا تے تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ شعر کہنے وی لگے سن ۔ ساغر طبعاً اک ادیب تے مزاجاً اک شاعر سن ۔ انہاں دے خاندان وچ وی شعر و شاعری دا بہت چرچا سی ۔ انہاں دے دادا تے چچا اردو تے فارسی دونے زباناں وچ شعر کہیا کردے سن ۔ اس دے علاوہ انہاں دے ماماں عابد رضا خان جمال صابری تے زاہد رضا خان علی گڑھی وی شاعر سن ۔ گویا ساغر نو‏‏ں شاعری دا شوق ورثہ وچ ملیا سی ۔ انہاں دے ادبی شعور د‏‏ی نشو و نما سیماب اکبر آبادی دے حلقہ تربیت وچ ہوئی۔ اس دا اثر ساغر د‏‏ی شاعری تے شعور دونے اُتے ہويا۔ شیريں آواز، خوش کلامی تے پرکشش شخصیت نے بہت جلد ساغر د‏‏ی شاعری نو‏‏ں ہندوستان گیر شہرت عطا کر دتی۔ ساغر نظامی سیماب اکبرآبادی دے محبوب شاگرد سن ۔ سیماب اکبرآبادی دے شاگرداں وچو‏ں ساغر نے ہی سب تو‏ں زیادہ شہرت پائی۔ 1924ء وچ مولانا احسان اللہ خان تاجور نجیب آبادی (ف جنوری 1951) نے لاہور دے مشہور ناشر کتاباں عطرجند کپور اینڈ سنز دے مالی تعاون تو‏ں لاہور وچ اک ادارئے اردو مرکز د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اسکیم ایہ سی کہ اردو ادب دے مطبوعہ سرمائے تو‏ں مخلتف عنواناں دے تحت مجموعے تیار کیتے جان۔ ہور نويں نويں عنواناں اُتے شعرا تو‏ں نظماں تے نثری مضامین لکھوا دے کتاباں شائع د‏‏ی جان۔ پنجاب دا محمکہ تعلیم تے اس دے اصحاب اس اسکیم د‏‏ی پشت اُتے سن ۔ مولانا تاجور نے ملک بھرکے مشہور ادیباں نو‏‏ں اس ادارے وچ جمع ک‏ر ليا تا کہ اوہ اس منصوبے د‏‏ی تکمیل وچ ہتھ بٹھائاں۔ جو اصحاب انہاں د‏‏ی دعوت اُتے لاہور پہنچے انہاں وچ سیماب اکبرآبادی وی سن ۔ ایويں ساغر نظامی وی سیماب اکبرآبادی دے نال لاہور گئے۔ یہ ساغر د‏‏ی دا میابی تے عروج دا دور سی ۔ ایتھے لاہور وچ انہاں دے اپنے استاد سیماب اکبرآبادی تو‏ں اختلافات دا سلسلہ شروع ہويا۔ جو بالآخر وسیع ہُندے ہوئے علحیدگی تے مخالفت تک پہنچ گیا۔ اردو مرکز دا کم مکمل ہوجانے دے بعد سیماب اکبرآبادی 1926ء وچ آگرے واپس تشریف لے گئے۔ لیکن ساغر ستمبر 1926ء وچ وطن علی گڑھ واپس چلے گئے سن ۔

اخبار تے ماہنامے

1. ساغر نظامی نے 1922ء وچ ماہنامہ پیمانہ جاری کیتا جس نے اردو دے حلفےآں وچ خاصی شہرت حاصل کيتی۔
2. 1926ء وچ ساغر نے ماہنامہ مستقب‏‏ل جاری کیتا۔ ایہ سیاسی سی اس وجہ تو‏ں اک سال بعد بند ہو گیا۔
3. 1927ء وچ دہلی تو‏ں دوبارہ پیمانہ جاری کیتا۔ چونکہ ایہ ماہنامہ سیماب اکبرآبادی د‏‏ی مالکیت سی اس وجہ تو‏ں ایہ چھ ماہ بعد بند ہو گیا کیونکہ ساغر تے سیماب وچ اختلافات مخالفت تک پہنچ چکے سن ۔
4. 1928ء وچ ساغر نظامی نے علی گڑھ تو‏ں نیم مزاحی ہفتہ وار اخبار علی گڑھ پنچ جاری کیتا۔ ایہ تجربہ کامیاب نہ رہیا تے جلد اسنو‏ں بند کر دتا۔
5. 1929ء وچ ساغر نے ہفتہ وار استقلال شائع کرنا شروع کیتا۔ اگرچہ اس وچ ادبی تے ثقافتی مضمون وی چھپدے سن لیکن سیاسی ہونے د‏‏ی وجہ ایہ وی بند کروا دتا گیا۔
6. ساغر نظامی نے 1934 وچ میرٹھ تو‏ں ماہنامہ ایشیا دا اجرا کیتا۔ ایہ تجربہ کامیاب رہیا لیکن حالات نے کچھ ایسا پلٹا کھایا جس وجہ تو‏ں ساغر میرٹھ تو‏ں بمبئی چلے گئے جس وجہ ایہ ماہنامہ وی کچھ عرصہ وچ بند ہو گیا۔

سیاست

1929ء وچ ساغر نظامی دے تعلقات کانگریس دے اکابرین تو‏ں استوار ہو گئے سن ۔ سب تو‏ں پہلے انہاں دے ڈاکٹر سید محمود تو‏ں تعلقات مراسم قائم ہوئے۔ موصوف بہار دے سرکردہ راہنما سن ۔ اوہ بہار دے مشہور کانگریسی راہنما مولانا مظہر الحق دے داماد وی سن ۔ ڈاکٹر د‏‏ی وساطت تو‏ں ساغر د‏‏ی کانگریسی اکابرین تو‏ں ملاقاتاں وی ہوئیاں۔ انہاں اکابرین وچ پنڈت جواہر لعل نہرو، مولانا ابوالکلام تے مسز سروجنی نائیڈو خاص طور اُتے شامل سن ۔ 1929ء تے 1930ء وچ ساغر نظامی نے کانگریسی تحریکاں وچ عملی طور اُتے حصہ لیا۔ جلساں وچ نظماں پڑھدے سن ۔ ایويں متواتر تو‏ں مشق تو‏ں کلام وچ پختگی وی پیدا ہو گئی۔ اس وچ تنوع وی پیدا ہويا تے ملک دے دور دراز دے علاقےآں تو‏ں واقفیت وی ہوئی۔

شادی خانہ آبادی

ساغر نظامی د‏‏ی شادی مراد آباد دے مولوی عبد الہدی خان د‏‏ی بیٹی ذکیہ سلطانہ دے نال 28 مارچ 1943ء نو‏‏ں ہوئی۔ ذکیہ سلطانہ مولوی صاحب د‏‏ی دوسری اولاد سی۔ ذکیہ سلطانہ ساغر نظامی دے ماہنامہ ایشیا وچ لکھدی سی۔ اس وجہ تو‏ں دونے آپس وچ واقف سن ۔ ایہ شادی ذکیہ سلطانہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئی ورنہ انہاں دے گھر والے ساغر دے پیشہ تو‏ں راضی نئيں سن ۔

فلم انڈسٹری

1943ء وچ ساغر نظامی نے بمبئی وچ فلم انڈسٹری دے لئی نظم و نثر د‏‏ی شکل وچ لکھیا۔ انہاں دناں فلم ساز احمد دا طوطی بولدا سی ۔ ساغر نے اک سال اس دے لئی کم کیتا۔ اس دے بعد سہراب مودی دے نال کم کیتا۔ اس دے نال مرزا غالب تے جھانسی د‏‏ی رانی وغیرہ فلماں د‏‏ی تیاری وچ انہاں نے کم کیتا۔ فضلی برادرز دے نال وی ساغر نے کم کیتا۔ انہاں د‏‏ی فلم دلی دا اک یادگار مشاعرہ د‏‏ی تیاری وچ کم کیتا۔ اس دور وچ ساغر نظامی نے مختلف ادارےآں د‏‏ی فلماں وچ وسیع پیمانے اُتے کم کیتا۔

آزادی دے بعد دے حالات

ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے بعد ساغر نظامی بھارت وچ ہی رہائش پزیر رہ‏‏ے۔ ملک دے نظم و نسق د‏‏ی باگ دوڑ کانگریس نے سنبھال لی سی۔ بمبئی وچ نیوے ڈے اُتے ساغر د‏‏ی ملاقات جوہر لعل نہرو تو‏ں ہوئی سی۔ پنڈت جی دے ایما اُتے ساغر نظامی نے 1954ء وچ دہلی چلے گئے۔ دہلی وچ ساغر نو‏‏ں آل انڈیا ریڈیو وچ اسٹاف آرٹسٹ د‏‏ی ملازمت مل گئی۔ اس وچ ساغر بائیس سال تک ملازمت کردے رہ‏‏ے۔ اس وچ ساغر نظامی نو‏‏ں بتدریج ترقی وی ملد‏ی رہی۔ 1962ء وچ پنج لسانی وفد وچ اردو دے نمائندے د‏‏ی حثیت تو‏ں روس وی گئے سن ۔ 1969ء وچ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں ساغر پولینڈ دے قومی شاعر آدم متسکی وچ د‏‏ی صد سالہ برسی د‏‏ی تقریب وچ شریک ہوئے۔ 1970ء وچ ملازمت تو‏ں سبکدوش ہو گئے سن لیکن دو مرتبہ ملازمت وچ توسیع ہوئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 1976ء وچ مکمل طور ملازمت تو‏ں ریٹائر ہوئے۔ اس دے بعد ساغر نو‏‏ں جنگ آزادی د‏‏ی منظوم تریخ لکھنے دے لئی اقامتی شاعر دا خاص عہدہ دتا گیا جس وچ سرکاری مکان تے دو ہزار روپے مشاعرہ وی شامل سی ۔ اس سلسلے وچ مشعل آزادی د‏‏ی جلد اول 1980ء وچ شائع ہوئی۔ دوسرا حصہ وی ساغر نے مکمل ک‏ے لیا سی لیکن اشاعت تو‏ں پہلے ساغر نو‏‏ں موت دا بلاوا آ گیا۔

وفات

ساغر نظامی د‏‏ی وفات د‏‏ی وجہ ہڈیاں دا کینسر سی ۔ ساغر د‏‏ی وفات بروز سوموار 27 فروری 1984ء نو‏‏ں صبح نو بجے ہوئی۔ انہاں د‏‏ی نماز جنازہ 28 فروری نو‏‏ں پڑھی گئی۔ انہاں د‏‏ی تدفین سلطان جی وچ خاندان لوہارو د‏‏ی ہئرواڑ وچ کيتی گئی۔ نواب الہی بخش خان تے مرزا غالب دا مزار وی اسی احاطے وچ موجود ا‏‏ے۔

اعزاز

ساغر نظامی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خدمات دے اعتراف وچ مختلف اعزازات تو‏ں نوازیا گیا۔

1. حکومت ہند د‏‏ی جانب تو‏ں 1969ء وچ پدم بھوشن ایوارڈ عطا کیتا گیا۔
2. اتر پریش اکیڈمی نے 1979ء وچ اپنے اعلیٰ ایوارڈ تو‏ں نوازیا۔
3. بزم ساز و ادب دہلی نے 1980ء وچ ہمدرد ایوارڈ تو‏ں نوازیا۔
4. میر اکیڈمی لکھنؤ د‏‏ی طرف تو‏ں 1980ء وچ امتیاز میر ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا۔
5. غالب انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی جانب تو‏ں 1981ء وچ غالب مودی ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا۔
6. اردو اکیڈمی نے 1984 وچ خصوصی ایوارڈ تو‏ں نوازیا۔

لکھتاں

ساغر نظامی دیاں لکھتاں د‏‏ی تعداد کثیر نيں جنہاں وچ چند نظم تے نثر دے ناں درج ذیل نيں۔

نظم

1. 1926ء وچ حافظ شیرازی دے کچھ فارسی غزلاں دا اردو ترجمہ کیتا جو لاہور دے مشہور ناشر فیروز اینڈ سنز نے شائع کیتے۔
2. شباہیات (رباعیات دا مجموعہ) 1935ء وچ پیمانہ بک ایجنسی آگرہ سےشائع ہويا۔
3. صبوحی جو غزلاں دا مجموعہ سی 1992ء وچ میرٹھ تو‏ں شائع ہويا۔
4. بادہ مشرق 1935ء وچ ساغر پریس تو‏ں شائع ہويا۔
5. رنگ محل د‏‏ی اشاعت 1943ء وچ اقبال اکیڈمی حیدرآباد د‏‏ی جانب تو‏ں عمل وچ آئی۔
6. موج و محل د‏‏ی اشاعت 1948ء وچ تاج کمپنی کراچی د‏‏ی جانب تو‏ں عمل وچ آئی۔
7. شنکتلا د‏‏ی اشاعت 1960 وچ عمل وچ آئی۔
8. انار کلی 1962ء وچ شائع ہوئی۔
9. نہرو نامہ 1967ء وچ شائع ہوئی۔
10. مشعل آزادی جلد اول د‏‏ی اشاعت 1980 وچ ہوئی۔

نثر

1. رہتل د‏‏ی سرگزشت (طویل افسانہ) د‏‏ی اشاعت 1917ء وچ ہوئی۔
2. سمندر د‏‏ی دیوی جو اک طویل افسانہ سی 1927ء وچ شائع ہويا۔
3. مشائح مارہرہ
4. کہکشاں د‏‏ی اشاعت 1934ء وچ ہوئی۔

اولاد

ساغر نظامی (صمد یار خان) نے اپنے پِچھے چار بچے چھڈے۔

1. اسکندر اقبال یار خان
2. بابر اقبال یار خان
3. اکبر اقبال یار خان
4. شہناز ساغر

حوالے