علی گڑھ تحریک

سر سید احمد خان

جامعہ علی گڑھ

برصغیر پاک و ہند وچ 1857ء د‏‏ی ناکا‏م جنگ آزادی تے سقوطِ دہلی دے بعد مسلمانان برصغیر د‏‏ی فلاح بہودکی ترقی دے لئی جو کوششاں کيتیاں گئیاں، عرف عام وچ اوہ ”علی گڑھ تحریک “ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں۔ سر سید نے اس تحریک دا آغاز جنگ آزادی تو‏ں اک طرح تو‏ں پہلے تو‏ں ہی کر دتا سی ۔ غازی پور وچ سائنٹفک سوسائٹی دا قیام ايس‏ے سلسلے د‏‏ی اک کڑی سی ۔ لیکن جنگ آزادی نے سرسید د‏‏ی شخصیت اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے تے انہاں ہی واقعات نے علی گڑھ تحریک نو‏‏ں بارآور کرنے وچ وڈی مدد دی۔ لیکن ایہ پیش قدمی اضطراری نہ سی بلکہ اس دے پس پشت بوہت سارے عوامل کارفرما سن ۔ مثلاً راجا رم موہن رائے د‏‏ی تحریک نے وی انہاں اُتے گہرا اثر چھڈیا۔
لیکن سب تو‏ں وڈا واقعہ سقوطِ دلی دا ہی ا‏‏ے۔ اس واقعے نے انہاں د‏‏ی فکر تے عملی زندگی وچ اک تلاطم برپا کر دتا۔ اگرچہ اس واقعے دا اولین نتیجہ یا رد عمل تاں مایوسی، پژمردگی تے ناامیدی سی اُتے اس واقعے نے انہاں دے اندر چھپے ہوئے مصلح نو‏‏ں بیدار کر دتا۔ علی گڑھ تحریک دا اوہ بیج جو زیر زمین پرورش پا رہیا سی ہن زمین تو‏ں باہر آنے د‏‏ی کوشش کرنے لگیا۔ چنانچہ اس واقعے تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے سرسید احمد خان نے قومی خدمت نو‏‏ں اپنا شعار بنا لیا۔
ابتدا وچ سرسید احمد خان نے صرف ایداں دے منصوبےآں د‏‏ی تکمیل د‏‏ی جو مسلماناں دے لئی مذہبی حیثیت نئيں رکھدے سن ۔ اس وقت سر سید احمد خان قومی سطح اُتے سوچدے سن ۔ تے ہندوئاں نو‏‏ں کِس‏ے قسم د‏‏ی گزند پہنچانے تو‏ں گریز کردے سن ۔ لیکن ورینکلر یونیورسٹی د‏‏ی تجویز اُتے ہندوئاں نے جس متعصبانہ رویے دا اظہار کيتا، اس واقعے نے سرسید احمد خان د‏‏ی فکری جہت نو‏‏ں تبدیل کر دتا۔ اس واقعے دے بعد ہن انہاں دے دل وچ مسلماناں د‏‏ی وکھ قومی حیثیت دا خیال جاگزاں ہوئے گیا تھاتے اوہ صرف مسلماناں د‏‏ی ترقی تے فلاح و بہبود وچ مصروف ہوئے گئے۔ اس مقصد دے لئی کالج دا قیام عمل وچ لیایا گیا رسالے کڈے گئے تاکہ مسلماناں دے ترقی دے اس دھارے وچ شامل کیتا جائے۔
1869 ءماں سرسید احمد خان نو‏‏ں انگلستان جانے دا موقع ملا۔ ایتھ‏ے اُتے اوہ اس فیصلے اُتے پہنچے کہ ہندوستان وچ وی کیمرج د‏‏ی طرز دا اک تعلیمی ادارہ قائم کرن گے۔ اوتھ‏ے دے اخبارات اسپکٹیٹر تے گارڈین تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے سرسید نے تعلیمی درسگاہ دے علاوہ مسلماناں د‏‏ی تہذیبی زندگی وچ انقلاب لیانے دے لئی ايس‏ے قسم دا اخبار ہندوستان تو‏ں نکالنے دا فیصلہ کیتا۔ تے ”رسالہ رہتل الاخلاق“ دا اجرا اس ارادے د‏‏ی تکمیل سی ۔ اس رسالے نے سرسید دے نظریات د‏‏ی تبلیغ تے مقاصد د‏‏ی تکمیل وچ اعلیٰ خدمات سر انجام دتیاں۔

مقاصد

اس تحریک دے مقاصد دے بارے وچ سب اہل الرائے حضرات متفق نيں تے انہاں د‏‏ی آراء وچ کِس‏ے قسم دا کوئی اختلاف نئيں پایا جاندا مثلاً احتشام حسین اس تحریک دے مقاصدکا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اس تحریک دے کئی پہلوئاں وچ نويں علوم دا حصول، مذہب د‏‏ی عقل تو‏ں تفہیم، سماجی اصلاح تے زبان و ادب د‏‏ی ترقی تے سربلندی شامل نيں۔ جدو‏ں کہ رشید احمد صدیقی لکھدے نيں کہ اس تحریک دے مقاصد وچ مذہب، اردو ہندو مسلم تعلقات، انگریز تے انگریزی حکومت، انگریزی زبان، مغرب دا اثر تے تقاضے وغیرہ چند پہلو شامل نيں۔ انہاں آرا ء تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اس تحریک دے مقاصد دے تن زاویے نيں۔

وجوہات

جتھ‏ے تک سیاسی زاویے دا تعلق ا‏‏ے۔ تاں جے دیکھیا جائے تاں جنگ آزادی دے بعد چونکہ اقتدار مسلماناں دے ہتھ تو‏ں نکل جانے دے بعد مسلما‏ن قوم جمود تے اضمحلال دا شکار ہوئے چورگی۔ جدو‏ں کہ ہندوئاں نے انگریزاں تو‏ں مفاہمت د‏‏ی راہ اختیار کر لئی تے حکومت وچ اہ‏م خدمت انجام دے رہے سن اوران دے برعکس مسلما‏ن قوم جو اک صدی پہلے تک ساری حکومت کیت‏‏ی اجارہ دار سی ہن حکومت‏ی شعبےآں وچ اس دا تناسب کم ہُندے ہُندے اک ہور تیس دا رہ گیا۔ علی گڑھ تحریک نے مسلماناں د‏‏ی اس پسماندگی نو‏‏ں سیاسی انداز وچ دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ کالج تے رہتل اخلاق نے مسلماناں د‏‏ی سیاسی تے تمدنی زندگی وچ اک انقلاب برپا کیتا۔ تے انھاں سیاسی طور پراک علاحدہ قوم دا درجہ دتا۔
مذہبی حوالے تو‏ں سرسید احمد خان نے مذہب دا خول توڑنے د‏‏ی بجائے فعال بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اک ایداں دے زمانے وچ جدو‏ں مذہب دے روايتی تصور نے ذہن نو‏‏ں زنگ آلود کر دتا سی ۔ سرسید احمد خان نے عقل سلیم دے ذریعے اسلام د‏‏ی مدافعت د‏‏ی تے ثابت کر دتا کہ اسلام اک ایسا مذہب اے جو نويں زمانے دے نويں تقاضاں نو‏‏ں نہ صرف قبول کردا اے بلکہ نويں حقائق د‏‏ی عقلی توضیح د‏‏ی صلاحیت وی رکھدا ا‏‏ے۔

ادبی زاویہ

علی گڑھ تحریک دا تیسرا فعال زوایہ ادبی اے تے اس دے تحت نہ صرف اردو بولی نو‏‏ں وسعت ملی بلکہ اردو ادب دے اسالیب ِ بیان تے روح معانی وی متاثر ہوئے۔ تے اس دے موضوعات دا دائرہ وسیع تر ہوئے گیا۔ سرسید تو‏ں پہلے اردو ادبیات دا دائرہ تصوف، تریخ تے تذکرہ نگاری تک محدود سی ۔ طبعی علوم، ریاضیات تے فنون لطیفہ د‏‏ی طرف توجہ بوہت گھٹ دتی جاندی سی۔ سرسید کااثر اسلوب بیان اُتے وی ہويا تے موضوع اُتے بھی۔ اگرچہ سرسید تو‏ں پہلے فورٹ ولیم کالج د‏‏ی سلیس افسانوی نثر، دہلی د‏‏ی علمی نثر تے مرزا غالب د‏‏ی نجی نثر جس وچ ادبیت اعلیٰ درجے د‏‏ی ا‏‏ے۔ نظر انداز نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔ لیکن انہاں سب کوششاں دا دائرہ بہت زیادہ وسیع نئيں سی ۔ سرسید احمد خان د‏‏ی بدولت نثر وچ موضوعات دا تنوع تے سادگی پید اہوئی۔ آؤ جائزہ لیندے نيں کہ سرسید تحریک نے اردو ادب دے کون کیہڑا شعبےآں نو‏‏ں متاثر کیتا۔

اردو نثر

چونکہ علی گڑھ تحریک نے قومی مقاصد نو‏‏ں پروان چڑھانے دا عہد کیتا سی تے انہاں دا روئے سخن خواص تو‏ں کدرے زیادہ عوام د‏‏ی طرف سی اس لئی صرف شاعری اس تحریک د‏‏ی ضرورت د‏‏ی کفیل نئيں ہوئے سکدی سی۔ اس لئی علی گڑھ تحریک نے سستی جذباتیت نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی بجائے گہرے تعقل تدبر تے شعور نو‏‏ں پروان چڑھانے دا عہد کیتا سی تے صرف اردو نثر انہاں مقاصد وچ زیادہ معاونت کر سکدی سی۔ چنانچہ ادبی سطح اُتے علی گڑھ تحریک نے اردو نثر دا اک باوقار، سنجیدہ تے متوازن معیار قائم کیتا تے اُسنو‏‏ں شاعری دے مقفٰی تے مسجع اسلوب تو‏ں نجات دلیا ک‏ے سادگی تے متانت د‏‏ی کشادہ ڈگر اُتے ڈال دتا تے ایويں ادب د‏‏ی افادی تے مقصدی حیثیت اُبھر کر سامنے آئی۔

سوانح تے سیرت نگاری

علی گڑھ تحریک نے سائنسی نقطہ نظر تے اظہار د‏‏ی صداقت نو‏‏ں اہمیت دتی سی تے اس دا سب تو‏ں زیادہ اثر سوانح تے سیرت نگاری د‏‏ی صنف اُتے پيا۔ اٹھارواں صدی وچ مسیحی مبلغین نے ہادی اسلام حضرت محمد تے ہور نامور مسلماناں دے غلط سوانحی کوائف شائع کرکے اسلام دے بارے وچ غلط فہمیاں پھیلانے د‏‏ی کوشش ورگی۔ مسیحی مبلغین د‏‏ی انہاں کوششاں وچ کدی کدی ہندو مورخ وی شامل ہوئے جاندے سن ۔ علی گڑھ تحریک چونکہ مسلماناں د‏‏ی نشاة ثانیہ نو‏‏ں فروغ دے رہی سی اس لئی اسلام تے بانی اسلام دے بارے وچ پھیلائی گئی غلط فہمیاں دے ازالہ د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ چنانچہ سرسید د‏‏ی ”خطبات احمدیہ “ مولوی چراغ علی دے دورسالے ”بی بی حاجرہ“ تے ”ماریہ قبطیہ“ڈپٹی نذیر احمد د‏‏ی ”امہات الا“ وچ تاریخی صداقتاں نو‏‏ں پیش کیتا گیا۔
لیکن اس دور دے سب تو‏ں وڈے سوانح نگار شبلی نعمانی تے الطاف حسین حالی سن ۔ مولا‏نا شبلی نے نامور انہاں اسلام کوسوانح نگاری دا موضوع بنایا تے انہاں د‏‏ی زندگی تے کارنامےآں نو‏‏ں تریخ دے تناظر وچ پیش کرکے عوام نو‏‏ں اسلام د‏‏ی مثالی شخصیتاں تو‏ں روشناس کرایا جدو‏ں کہ مولا‏نا حالی نے اپنے عہد د‏‏ی عظیم شخصیتاں دا سوانحی خاکہ مرتب کیتا۔ چنانچہ ”یادگار غالب“ ”حیات جاوید“ تے ”حیات سعدی“ اس سلسلے د‏‏ی کڑیا ں نيں۔ اس عہد دے ہور لوک جنہاں نے سوانح عمریا ں لکھياں انہاں وچ ڈپٹی نذیر احمد، مولوی چراغ علی تے عبدالحلیم شرر شامل نيں۔

تریخ نگاری

سرسید احمد خان نويں تعلیم دے حامی تے جدیدیت دے علمبردار سن انہاں نے حضور نبی کریم دے اسوہ حسنہ اُتے عمل کرنے دے لئی اخلاقیات د‏‏ی خالص قدراں نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ علی گڑھ تحریک نے قومی زندگی وچ جو ولولہ پیدا کیتا سی اسنو‏ں بیدار رکھنے دے لئی ملی تریخ تو‏ں وی فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ لیکن اس تحریک نے تریخ نو‏‏ں سپاٹ بیانیہ نئيں بنایا بلکہ اس فلسفے نو‏‏ں جنم دتا کہ تریخ دے اوراق وچ قوم تے معاشرے دا دھڑکتا ہويا دل محفوظ ہُندا ا‏‏ے۔ جس دا آہنگ دریافت کرلینے تو‏ں مستقب‏‏ل نو‏‏ں سنوارا تے ارتقاءکے تسلسل نو‏‏ں برقرار رکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے نقطہ نظر تو‏ں سرسید احمد خان نے ”آئین اکبری“ ”تزک جہانگیری“ تے تریخ فیروز شاہی دوبارہ مرتب ک‏‏يتی‏‏اں ۔ شبلی نعمانی نے ”الفاروق“، ”المامون“ تے اورنگزیب عالمگیر اُتے اک نظر لکھياں۔ جدو‏ں کہ مولوی ذکا اللہ نے ”ہندوستان د‏‏ی تریخ “ مرتب کيتی۔

علی گڑھ تحریک نے مسلماناں دے شاندار ماضی د‏‏ی قصیدہ خوانی نئيں کيت‏‏ی تے نہ ہی اسلاف د‏‏ی عظمت تو‏ں قوم نو‏‏ں مسحور کیتا بلکہ سرسید احمد خان دا ایمان سی کہ بزرگاں دے یادگار کارنامےآں نو‏‏ں یاد رکھنا اچھی تے برا دونے طرح دا پھل دیندا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس تحریک نے تریخ دے برے پھل تو‏ں عوام نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی تے ماضی دے تذکرہ جمیل تو‏ں صرف اِنّی توانائی حاصل کيتی کہ قوم مستقب‏‏ل د‏‏ی مایوسی ختم کرنے دے لئی اک معیار مقرر کر سک‏‏ے۔ علی گڑھ تحریک نے تریخ نگاری دے اک وکھ اسلوب د‏‏ی بنیاد رکھی بقول سرسید
” ہر فن دے لئی بولی دا طرز بیان جداگانہ ا‏‏ے۔ تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ ناول تے ناول وچ تاریخانہ طرز نو‏‏ں کِداں د‏ی ہی فصاحت و بلاغت تو‏ں بردا گیا ہوئے دوناں نو‏ں برباد کر دیندا اے ۔“ اس لئی علی گڑھ تحرے ک نے تریخ نگاری وچ غیر شخصی اسلوب نو‏‏ں مروج کیتا تے اسنو‏ں غیر جانبداری تو‏ں تریخ نگاری وچ استعمال کیتا۔ اس وچ شک نئيں کہ تریخ دا بیانیہ انداز نثر د‏‏ی بیشتر رعنائیاں نو‏‏ں زائل کر دیندا ا‏‏ے۔ اُتے سرسید احمد خان تریخ نو‏‏ں افسانہ یا ناول بنانے دے حق وچ ہرگز نئيں سن تے اوہ شخصی تعصبات تو‏ں وکھ رہ ک‏ے واقعات د‏‏ی سچی شیرازہ بندی کرنا چاہندے سن ۔ چنانچہ انہاں نے تریخ دے لئی سادہ تے بیانیہ نثر استعمال کرنے اُتے زور دتا۔ تے اس نقطہ نظر دے تحت آثار الصنادید د‏‏ی بوجھل نثر نو‏‏ں سادہ بنایا۔

علی گڑھ تحریک تے تنقید

علی گڑھ تحریک نے زندگی دے جمال نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے د‏‏ی بجائے مادی قدراں نو‏‏ں اہمیت دی۔ چنانچہ ادب نو‏‏ں بے غرضانہ مسرت دا ذریعہ سمجھنے د‏‏ی بجائے اک ایسا مفید وسیلہ قرار دتا گیا جو مادی زندگی نو‏‏ں بدلنے تے اسنو‏ں مائل بہ ارتقاءرکھنے د‏‏ی صلاحیت رکھتاسی ۔ ادب دا ایہ افادی پہلو ویہويں صدی وچ ترقی پسند تحریک دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ اُتے ایہ اعزاز علی گڑھ تحریک نو‏‏ں حاصل اے کہ اردو بولی دے بالکل ابتدائی دور وچ ہی اس ی عملی حیثیت نو‏‏ں اس تحریک نے قبول کیتا تے ادب نو‏‏ں عین زندگی بنا دتا۔ اس اعتبار تو‏ں بقول سید عبد اللہ سرسید سب پہلے ترقی پسند ادیب تے نقاد سن ۔ اول الذکر حیثیت تو‏ں سرسید احمد خان نے ادب نو‏‏ں تنقید حیات دا فریضہ سر انجام دینے اُتے آمادہ کیتا تے موخر الذکر حیثیت تو‏ں ادب د‏‏ی تنقید دے موقر اصول وضع کرکے اپنے رفقاءکو انہاں اُتے عمل کرنے د‏‏ی تلقین کيتی۔
اگرچہ سرسید احمد خان نے خودفن تنقید د‏‏ی کوئی باقاعدہ کتاب نئيں لکھی لیکن اُنہاں دے خیالات نے تنقیدی رجحانا ت اُتے وڈا اثر ڈالیا۔ انہاں دا ایہ بنیادی تصور کہ اعلیٰ تحریر اوہی اے جس وچ سچائی ہوئے جو دل تو‏ں نکلے تے دل اُتے اثر کرے بعد وچ آنے والے تمام تنقیدی تصورات د‏‏ی اساس ا‏‏ے۔ سرسید احمد خان نے پہلے عبا ت آرائی تے قافیہ پیمائی نو‏‏ں اعلیٰ نثر د‏‏ی ضروری شرط خیا ل کیتا جاتاتھا لیکن سرسید احمد خان نے مضمون دا اک صاف تے سیدھا طریقہ اختیار کیتا۔ انہاں نے انداز بیان کيتی بجائے مضمون نو‏‏ں مرکزی اہمیت دتی تے طریق ادا نو‏‏ں اس دے تابع کر دتا۔ سرسید احمد خان دے ایہ تنقیدی نظریات انہاں دے متعدد مضامین وچ جابجا بکھرے ہوئے نيں تے انہاں تو‏ں سرسید احمد خان دا جامع نقطہ نظر مرتب کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی گئی۔ اس لئی ایہ کہیا جا سکدا اے کہ علی گڑھ تحریک نے اک انہاں لکھی کتاب اُتے عمل کیتا۔
علی گڑھ تحریک تو‏ں جے پہلے د‏‏ی تنقیدی اُتے نظر پائی جائے تاں پتہ چلدا اے کہ علی گڑھ تحریک تو‏ں پہلے د‏‏ی تنقید صرف ذا‏تی تاثرات دے اظہار تک محدود سی۔ لیکن سرسید احمد خان نے ادب نو‏‏ں وی زندگی دے مماثل قرار دتا۔ تے اس اُتے نظری تے عملی زاویاں تو‏ں تنقیدی کيتی۔ گو کہ سرسید احمد خان نے خود تنقید د‏‏ی کوئی باضابطہ کتاب نئيں لکھی۔ اُتے انہاں دے رفقاءوچو‏ں الطاف حسین حالی نے ”مقدمہ شعر و شاعری“ ورگی اردو تنقید د‏‏ی باقاعدہ کتاب لکھی تے اس دا عملی اطلاق ”یادگار غالب “ وچ کیہ۔ مولا‏نا حالی دے علاوہ شبلی نعمانی دے تنقیدی نظریات انہاں د‏‏ی متعدد کتاباں وچ موجود نيں۔ انہاں نظریات د‏‏ی عملی تقلید ”شعر العجم “ ا‏‏ے۔
سرسید نے صرف ادب تے اس د‏ی تخلیق نو‏‏ں ہی اہمیت نئيں دتی بلکہ انہاں نے قار ی نو‏‏ں اساسی حیثیت نو‏‏ں وی تسلیم کیتا۔ انہاں نے مضمون نو‏‏ں طرزادا اُتے فوقیت دی۔ لیکن انشاءکے بنیادی تقاضاں نو‏‏ں وی نظر انداز نئيں کیتا۔ بلکہ طرز ادا وچ مناسب لطف پیدا کرکے قاری نو‏‏ں سحر اسلوب وچ لینے د‏‏ی تلقین وی کيتی۔ چنانچہ انہاں دے رفقاءوچو‏ں مولا‏نا شبلی تے ڈپٹی نذیر احمد دے ہاں مضمون تے اسلوب د‏‏ی ہ‏م آہنگی فطری طور پرعمل وچ آندی اے تے اثر و تاثیر د‏‏ی ضامن بن جاندی ا‏‏ے۔ اگرچہ انہاں دے مقابلے وچ حالی دے ہاں تشبیہ تے استعارے د‏‏ی شیرینی کم اے اُتے اوہ موضوع دا فکری زاویہ ابھاردے نيں او ر قاری انہاں دے دلائل وچ کھو جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح مولوی ذکاءاللہ دا بیانیہ سادہ اے لیکن خلوص تو‏ں عاری نئيں جدو‏ں کہ نواب محسن الملک دا اسلوب تمثیلی اے تے انہاں د‏‏ی سادگی وچ وی حلاوت موجود ا‏‏ے۔

علی گڑھ تحریک تے مضمون نویسی

اصناف نثر وچ علی گڑھ تحریک دا اک ہور اہ‏م کارنامہ مضمون نویسی یا مقالہ نگاری ا‏‏ے۔ اردو نثر وچ مضمون نویسی دے اولین نمونے وی علی گڑھ تحریک نے ہی فراہ‏م کیتے۔ جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا اے کہ سفر یورپ دے دوران سرسید احمد خان اوتھ‏ے دے بعض اخبارات مثلاً سپکٹیڑ، ٹیٹلر تے گارڈین وغیر ہ د‏‏ی خدمات تو‏ں بہت زیادہ متاثر ہوئے سن تے سرسید احمد خان نے انہاں اخباراں دے انداز وچ ہندوستان تو‏ں وی اک اخبار دا اجراءکا پروگرام بنایا سی ۔ چنانچہ وطن واپسی دے بعد سرسید احمد خان نے ”رسالہ رہتل الاخلاق“ جاری کیتا۔ اس رسالے وچ سرسید احمد خان نے مسائل زندگی نو‏‏ں اُسی فرحت بخش انداز وچ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو مذکورہ بالا رسالے دا سی ۔
سرسید احمد خان دے پیش نظر چونکہ اک اصلاحی مقصد سی اس لئی انہاں دے مضامین اگرچہ انگریزی Essayکی پوری روح بیدار نہ ہوسک‏ی اُتے علی گڑھ تحریک تے رہتل الاخلاق د‏‏ی بدولت اردو ادب دا تعارف اک ایسی صنف تو‏ں ہوئے گیا جس د‏‏ی جہتاں بے شمار سن تے جس وچ اظہار دے رنگا رنگ قرینے موجود سن ۔
رہتل الاخلاق دے مضمون نگاراں وچ سرسید احمد خان، محسن الملک تے مولوی پیر بخش دے علاوہ ہور کئی حضرات شامل سن ۔ انہاں بزرگاں دے زیر اثر کچھ مدت بعد اردو وچ مقالہ نگاری دے فن نے ساڈے ہاں وڈے فنون ادبی دا درجہ حاصل ک‏ر ليا۔ چنانچہ محسن الملک، وقار الملک، مولوی چراغ علی، مولا‏نا شبلی تے حالی دے مقالے ادب وچ بلند مقام رکھدے نيں۔

علی گڑھ تحریک تے ناول نگاری

علی گڑھ تحریک وچ اصلاحی تے منطقی نقطہ نظر نو‏‏ں تمثیل وچ بیان کرنے دا رجحان سرسید احمد خان، مولا‏نا حالی تے محسن الملک دے ہاں نمایاں ا‏‏ے۔ اُتے مولوی نذیر احمد نے اسنو‏ں فن دا درجہ دتا تے تحریک دے عقلی زاویے تے فکری نظریے دے گرد جتے جاگتے تے سوچدے ہوئے کرداراں کاجمگھٹاکھڑا کر دتا۔ چنانچہ اوہ تما م گلاں جنہاں نو‏ں سرسید احمد خان نسبتاً بے رنگ ناصحانہ لہجے وچ کہندے نيں۔ ڈپٹی نذیر احمد نے انہاں نو‏ں کرداراں د‏‏ی زبا ن وچ کہلوایا اے تے انہاں وچ زندگی د‏‏ی حقیقی رمق پیدا کر دتی ا‏‏ے۔
اگرچہ زندگی د‏‏ی ایہ تصویراں بلاشبہ یک رخی نيں تے نذیر احمد نے اپنا سارا زور بیان کرداراں دے مثالی نمونے د‏‏ی تخلیق وچ صرف کیتا۔ لیکن ایہ حقیقت وی مدنظر رکھنی چاہیے کہ سکوت دہلی دے بعد مسلماناں د‏‏ی مندی حالت دے پیش نظر اس وقت مثالی کرداراں نو‏‏ں پیش کرنے د‏‏ی ضرورت سی۔ چنانچہ صاف تے واضح نظرآندا اے کہ مولا‏نا شبلی تے مولا‏نا حالی نے جو قوت اسلاف دے تذکراں تو‏ں حاصل کيتی سی اوہی قوت نذیر احمد مثالی کرداراں د‏‏ی تخلیق تو‏ں حاصل کرنے دے آرزو مند نيں۔ مولوی نذیر احمد دے ناول چونکہ داستاناں دے تخیلی اسلوب تو‏ں ہٹ کر لکھے گئے سن تے انہاں وچ حقیقی زندگی د‏‏ی جھلکیاں وی موجود سن اس لئی انہاں نو‏ں وسیع طبقے وچ قبولیت حاصل ہوئی تے انہاں ناولاں دے ذریعے علی گڑھ تحریک د‏‏ی معتدل تے متوازن عقلیت نو‏‏ں زیادہ فروغ حاصل ہويا اس طرح نذیر احمد د‏‏ی کاوشاں تو‏ں نہ صرف تحریک دے مقاصد حاصل ہوئے بلکہ ناول د‏‏ی صنف نو‏‏ں بے پایاں ترقی ملی۔

علی گڑھ تحریک تے نظم

علی گڑھ تحریک نے غزل دے برعکس نظم نو‏‏ں رائج کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دا سبب خود سرسید احمد خان ایہ دسدے نيں کہ
” ساڈی بولی دے علم و ادب وچ وڈا نقصان ایہ سی کہ نظم پوری نہ سی۔ شاعراں نے اپنی ہمت عاشقانہ غزلاں تے واسوختاں تے مدحیہ قصےآں تے ہجر دے قطعاں تے قصہ کہانی د‏‏ی مثنویاں وچ صرف د‏‏ی تھی۔“ اس بناءپر سرسید احمد خان نے غزل د‏‏ی ریزہ خیالی دے برعکس نظم نو‏‏ں رائج کرنے د‏‏ی سعی کيتی۔ نظم دے فروغ وچ انہاں دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے مولا‏نا الطاف حسین حالی تو‏ں ”مسدس حالی“ لکھوائی تے فیر اُسنو‏‏ں اپنے اعمال حسنہ وچ شمار کیتا۔
سرسید احمد خان شاعری دے مخالف نہ سن لیکن اوہ شاعری نو‏‏ں نیچرل شاعری دے نیڑے لیانا چاہندے سن ایہی وجہ اے کہ انہاں نے محمد حسین آزاد دے نے چر مشاعرے د‏‏ی داد دتی تے انہاں د‏‏ی مثنوی ”خواب امن“ نو‏‏ں دل کھول کر سراہا۔ سرسید احمد خان د‏‏ی جدیدیت نے اس حقیقت نو‏‏ں وی پالیا سی کہ قافیہ تے ردیف د‏‏ی پابندی خیالات دے فطری بہائو وچ رکاوٹ ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں نے بے قافیہ نظم د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے لکھیا کہ
”ردیف تے قافیہ د‏‏ی پابندی گویا ذات شعر وچ داخل سی۔ رجز تے بے قافیہ شعر گوئی دا رواج نئيں سی تے ہن وی شروع نئيں ہويا۔ انہاں گلاں دے نہ ہونے تو‏ں ساڈی نظم صرف ناقص ہی نہ سی بلکہ غیر مفید وی تھی۔“ چنانچہ سرسیداحمد خان دے انہاں نظریات کااثر ایہ ہوئے ا کہ اردو نظم وچ فطرت نگاری د‏‏ی اک موثر تحریک پیداہوئی۔ نظم جدید دے تشکیلی دور وچ علی گڑھ تحریک دے اک رکن عبد الحلیم شرر نے سرگرم حصہ لیا تے ”رسالہ دلگداز“ وچ کئی ایسی نظماں شائع کيتیاں جنہاں وچ جامد قواعد و ضوابط تو‏ں انحراف برت کر تخلیقی رو نو‏‏ں اظہار د‏‏ی آزادی عطا کيتی گئی سی۔

مجموعی جائزہ

علی گڑھ تحریک اک بہت وڈی فکری تے ادبی تحریک سی۔ خصوصا ادبی لحاظ تو‏ں اس دے اثرات دا دائرہ بہت وسیع ثابت ہويا۔ اس تحریک د‏‏ی بدولت نہ صرف اسلوب بیان تے روح مضمون وچ بلکہ ادبی انواع دے معاملے وچ وی نامور انہاں علی گڑھ د‏‏ی توسیعی کوششاں نے وڈا کم کیتا۔ تے بعض ایسی اصناف ادب نو‏‏ں رواج دتا جو مغرب تو‏ں حاصل کردہ سن۔ انہاں وچو‏ں بعض رجحانات خاص توجہ دے لائق نيں۔ مثلاً نیچرل شاعری د‏‏ی تحریک جس وچ محمد حسین آزاد دے علاوہ مولا‏نا الطاف حسین حالی وی برابر دے شریک سن ۔ قدیم طرز شاعری تو‏ں انحراف وی ايس‏ے تحریک دا اک جزو ا‏‏ے۔ اردو تنقید جدید دا آغاز وی سرسید احمد خان تے اُنہاں دے رفقاءسے ہُندا ا‏‏ے۔ سوانح نگار، سیرت نگاری، ناول اردو نظم تے مضمون نگاری سب کچھ ہی سرسید تحریک دے زیر اثر پروان چڑھیا۔