یادگار غالب
یادگار غالب اردو دے سب توں معتبر تے معروف شاعر مرزا اسد اللہ خان غالب دی سوانح عمری اے۔ یاد گار غالب دے مصنف مولانا الطاف حسین حالی نيں۔ اقبال خواجہ
حالی جے علم دی تشنگی بجھانے دے لئی گھر توں روپوش ہوکے پہلی بار 1853 وچ دلی نہ جاندے فیر دوبارہ فکر معاش وچ 1863 وچ دہلی دا رخ نہ کردے تے شیفتہ دے ہاں قیام نہ کردے تاں ممکن سی کہ حالی نوں غالب توں فیض اٹھانے دا موقع نہ ملدا تے اردوادب یادگار غالب، ورگی شاہکار تصنیف توں محروم رہ جاندا۔ پہلی مرتبہ حالی جدوں دلی آئے تاں انہاں دی عمر 17 سال سی۔ ایتھے حالی نے مختلف علما و فضلاء توں استفادہ کیندا ۔ دلی وچ اس وقت فن دے با کمال موجود سن ۔ ذوق ،غالب ،آزردہ ،صہبائی عروس سخن دے گیسو سنوار رہے سن شعر و ادب دی محفلاں گرم رہدیاں سن حالی وی انہاں محفلاں وچ شریک ہُندے سن ۔ ایہ حالی دی بصیرت دا سب توں وڈا ثبوت اے کہ انہاں نے غالب دے کلام نوں غالب ہی توں سمجھنے دی کوشش کيتی۔ ایہ نہ صرف غالب دی بلکہ اردو ادب دی وی خوش نصیبی اے کہ غالب نوں حالی جداں شاگرد ملیا جو علم و ادب کاسچا شیدائی فن شعر دا مزاج داں تے بالغ نظر نقاد سی ۔ حالی نے اردو شاعری نوں حیات نو بخشی۔ غالب توں حالی دی ملاقات محض اتفاق سی۔ زمانے دی ناقدر شناسی نے غالب نوں دقت پسند اورمہل گو شاعر مشہور کر دتا سی ۔ ذوق غالب توں بہتر شاعر سمجھے جاندے سن اس دور وچ محاورہ نوں شعر وچ ڈھالنا قافیاں دے انبار لگادینے ہی نوں شعری فنکاری سمجھدے سن ۔ شاعری صرف غزل وچ محدود ہوکے رہ گئی سی۔ غالب توں اپنی ملاقات دا ذکر حالی انہاں لفظاں وچ کردے نيں جس زمانے وچ میرا دلی جانا ہويا سی مرزا اسد اللہ غالب مرحوم دی خدمت وچ اکثر جانے دا اتفاق ہُندا سی تے اکثر انہاں دے اردو تے فارسی دیوان دے اشعار جو سمجھ وچ نہ آندے سن انہاں دے معنی انہاں توں پُچھیا کردا سی تے چند فارسی قصیدے انہاں نے دیوانہاں وچوں وی پڑھائے سن ‘‘ شیفتہ مومن انتقال دے بعد غالب توں اصلاح لینے لگے سن ۔ حالی جدوں دوسری مرتبہ دلی پہنچے تاں اوہ شیفتہ دے ہاں تقریبا اٹھ سال گزارے۔ شیفتہ دے نال حالی وی اپنا کلام اصلاح دے لئی غالب دے پاس گھلدے سن ۔ غالب شیفتہ دی سخن فہمی دے قائل سن حالی وی شیفتہ دی تنقیدی صلاحیتاں توں متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سکے ۔ ان دی شعر فہمی دی صلاحیت نوں نکھارنے وچ شیفتہ دا وی حصہ رہیا۔ حالی مستقل طور اُتے جہانگیر آباد وچ سن لیکن کدی کدی شیفتہ دے نال دلی وی جاندے تے غالب دی خدمت وچ حاضر ہُندے سن ۔ انہاں نوں غالب توں بے پناہ عقیدت سی۔1869 وچ غالب دا انتقال ہوئے گیا۔ اس وقت حالی دہلی وچ موجود سن حالی نوں غالب توں ادبی و ذہنی قربت سی۔ انہاں دے لئی غالب دی جدائی اک نا قابل برداشت صدمہ سی ۔ اوہ غالب دی موت نوں اک زبردست قومی نقصان تصور کردے نيں۔ غالب دی وفات اُتے جو مرثیہ لکھیا اے اس دے ہر مصرع توں انہاں دی محبت ،عقیدت و ملال جھلکتا اے۔ غالب دی موت انہاں دے نزدیک اک ادبی دور دا خاتمہ ،اک رہتل دی موت سی۔ اس مرثیہ وچ حالی نے غالب دی شاعرانہ عظمت تے شخصیت نوں ایويں ابھارا اے کہ ہندوستان دا تہذیبی منظر روشن ہوجاندا اے۔ بقول ڈاکٹر سید عابد حسین ’’ غالب دی سیرت دا اوہ نقشہ کھِچیا اے کہ اس توں بہتر تصویر ساڈی نظم و نثر وچ نئيں ملدی۔ یونانیاں دے ذہن وچ جو تصور انسانیت دا سی اس دی جھلک غالب دی ذات وچ نظر آئی تے اسنوں انہاں نے شعر دا جامہ پہناکر شہرت دوام بخشی اے ۔‘‘غالب ورگی اہم ادبی شخصیت دے اٹھیا جانے توں صحیح معنےآں وچ بزم شعر سونی ہوئے گئی ۔ نقدِ معنی دا گنج داں نہ رہیا خواں مضمون دا میزباں نہ رہیا ہوچکیاں حسن و عشق دیاں گلاں گل و بلبل دا ترجما نہ رہیا مرثیہ غالب دے آخری بند وچ غالب دی شہرت تے ناں آوری ،استادی تے سخن شناسی دی طرف اشارہ اے ۔ ہند وچ ناں پائے گا ہن کون سکہ اپنا بٹھائے گا ہن کون مرگیا قدردان فہم سخن شعر سانوں سنائے گا ہن کون تھا بساط سخن وچ شاعر اک سانوں چالاں دسے گا ہن کون شعر وچ نا تمام اے حالی غزل اس دی بنائے گا ہن کون مرثیہ غالب اردو دے شخصی مرثیاں وچ اک امتیاز رکھدا اے۔ غالب تے حالی دونے دے مزاج وچ نمایاں فرق سی ۔ حالی توں غالب دا تعلق زیادہ توں زیادہ دس بارہ سال رہیا اوہ وی مسلسل نئيں مگر اس قلیل عرصے وچ انہاں نوں غالب توں اک لگاو پیدا ہوئے گیا ذہنی وابستگی رہی۔ حالی نے غالب توں استفادہ کیندا۔ انہاں دے ادب کمالات نوں سمجھنے پرکھنے تے تجزیہ کرنے دی سعی دی تے ادبی تریخ وچ انہاں دا مقام متعین کیتا۔ اگرچہ غالب دے تے وی شاگرد سن جداں مرزا ہر گوپال تفتہ، میر مہدی حسن مجروح وغیرہ لیکن غالب دے کلام اُتے انہاں دی حقیقی عظمت دا احساس عام کرنے انہاں دی مقبولیت وچ اضافہ کرنے، انہاں دے کلام نوں عوام تک پہنچانے وچ جو کردار ’’یادگار غالب‘‘ نے ادا کیہ اوہ اردو ادب وچ یادگار رہے گا۔ غالب دی حقیقی عظمت اُتے توجہ سب توں پہلے حالی نے کيتی۔ ’’یادگار غالب‘‘ غالب دی اولین سوانح عمری اے۔ سوانح عمری توں ودھ کے یادگار تنقیدی کارنامہ وی اے۔ اس وچ غالب دی زندگی تے شخصیت دی کامیاب تصویر کشی اے۔ انہاں دی نثر نگاری تے شاعری دا جائزہ لیا گیا۔ سوانح دے اعتبار توں کِسے قدر تشنہ اے۔ کتاب دا صرف چوتھائی حصہ سوانح حیات توں متعلق اے۔ انہاں نے حالات زندگی تفصیل توں پیش نئيں کيتی۔ حالی دے دل وچ غالب دے لئی جو عقیدت و احترام دا جذبہ کارفرما سی اوہ غالب دی وفات دے بعد وی برقرار رہیا۔ حالی نے زیادہ زور غالب دے کمال فن نوں ظاہر کرنے اُتے صرف کیتا اے۔ کارنامےآں دے مقابلے وچ حیات نوں کم اہمیت دتی اے۔ حالی دی ملاقات غالب توں اس وقت ہوئی جدوں کہ غالب دا عہد شباب گزر چکيا سی ۔ چونکہ حالی نے غالب دی جوانی کارنامہ نئيں دیکھیا سی اس لئی انہاں دی ایام شباب دی کامیاب تصویر کشی نہ کرسکے۔ حالی نے غالب دی سیرت دے اہم نقوش نوں ابھارا اے اس دے نال انہاں دی کمزوریاں دا بیان وی کر دتا اے۔ خانگی معلومات نوں وی پیش کیتا اے۔ حالی نے غالب دے قیام لکھنؤ دا وی ذکر کیتا اے۔ ایام غدر وچ غالب نوں جنہاں مصائب توں دوچار ہونا پيا خصوصیت دے نال انہاں دے چھوٹے بھائی مرزا یوسف دی موت دا انہاں نوں جو صدمہ ہويا انہاں اُتے یادگار غالب وچ روشنی پائی اے ۔ عہد حاضر دی تحقیق نے یادگار غالب دے بوہت سارے واقعات دی تردید دی اے۔ انہاں دی تحقیقی نا ہمواریاں دی طرف اشارہ کیتا اے۔ یادگار غالب دے بیشتر بیانات تشنہ معلوم ہُندے نيں۔ حالی ذاتی طور اُتے غالب توں نیڑے سن ۔ غالب دی رفاقت توں کوئی فائدہ نئيں اٹھایا۔ جِنّی مستند سوانح عمری دی توقع حالی توں کيتی جاسکدی سی اوہ ’’یادگار غالب‘‘ توں پوری نئيں ہُندی ۔