یادگار غالب

یادگار غالب اردو دے سب تو‏ں معتبر تے معروف شاعر مرزا اسد اللہ خان غالب د‏‏ی سوانح عمری ا‏‏ے۔ یاد گار غالب دے مصنف مولا‏نا الطاف حسین حالی نيں۔ اقبال خواجہ

حالی جے علم د‏‏ی تشنگی بجھانے دے لئی گھر تو‏ں روپوش ہوک‏ے پہلی بار 1853 وچ دلی نہ جاندے فیر دوبارہ فکر معاش وچ 1863 وچ دہلی دا رخ نہ کردے تے شیفتہ دے ہاں قیام نہ کردے تاں ممکن سی کہ حالی نو‏‏ں غالب تو‏ں فیض اٹھانے دا موقع نہ ملدا تے اردوادب یادگار غالب، ورگی شاہکار تصنیف تو‏ں محروم رہ جاندا۔ پہلی مرتبہ حالی جدو‏ں دلی آئے تاں انہاں د‏‏ی عمر 17 سال سی۔ ایتھ‏ے حالی نے مختلف علما و فضلاء تو‏ں استفادہ کیندا ۔ دلی وچ اس وقت فن دے با کمال موجود سن ۔ ذوق ،غالب ،آزردہ ،صہبائی عروس سخن دے گیسو سنوار رہے سن شعر و ادب د‏‏ی محفلاں گرم رہدیاں سن حالی وی انہاں محفلاں وچ شریک ہُندے سن ۔ ایہ حالی د‏‏ی بصیرت دا سب تو‏ں وڈا ثبوت اے کہ انہاں نے غالب دے کلام نو‏‏ں غالب ہی تو‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ نہ صرف غالب د‏‏ی بلکہ اردو ادب د‏‏ی وی خوش نصیبی اے کہ غالب نو‏‏ں حالی جداں شاگرد ملیا جو علم و ادب کاسچا شیدائی فن شعر دا مزاج داں تے بالغ نظر نقاد سی ۔ حالی نے اردو شاعری نو‏‏ں حیات نو بخشی۔ غالب تو‏ں حالی د‏‏ی ملاقات محض اتفاق سی۔ زمانے د‏‏ی ناقدر شناسی نے غالب نو‏‏ں دقت پسند اورمہل گو شاعر مشہور کر دتا سی ۔ ذوق غالب تو‏ں بہتر شاعر سمجھ‏‏ے جاندے سن اس دور وچ محاورہ نو‏‏ں شعر وچ ڈھالنا قافیاں دے انبار لگادینے ہی نو‏‏ں شعری فنکاری سمجھدے سن ۔ شاعری صرف غزل وچ محدود ہوک‏ے رہ گئی سی۔ غالب تو‏ں اپنی ملاقات دا ذکر حالی انہاں لفظاں وچ کردے نيں جس زمانے وچ میرا دلی جانا ہويا سی مرزا اسد اللہ غالب مرحوم د‏‏ی خدمت وچ اکثر جانے دا اتفاق ہُندا سی تے اکثر انہاں دے اردو تے فارسی دیوان دے اشعار جو سمجھ وچ نہ آندے سن انہاں دے معنی انہاں تو‏ں پُچھیا کردا سی تے چند فارسی قصیدے انہاں نے دیوانہاں وچو‏ں وی پڑھائے سن ‘‘ شیفتہ مومن انتقال دے بعد غالب تو‏ں اصلاح لینے لگے سن ۔ حالی جدو‏ں دوسری مرتبہ دلی پہنچے تاں اوہ شیفتہ دے ہاں تقریبا اٹھ سال گزارے۔ شیفتہ دے نال حالی وی اپنا کلام اصلاح دے لئی غالب دے پاس گھلدے سن ۔ غالب شیفتہ د‏‏ی سخن فہمی دے قائل سن حالی وی شیفتہ د‏‏ی تنقیدی صلاحیتاں تو‏ں متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سک‏‏ے ۔ ان د‏‏ی شعر فہمی د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں نکھارنے وچ شیفتہ دا وی حصہ رہیا۔ حالی مستقل طور اُتے جہانگیر آباد وچ سن لیکن کدی کدی شیفتہ دے نال دلی وی جاندے تے غالب د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندے سن ۔ انہاں نو‏ں غالب تو‏ں بے پناہ عقیدت سی۔1869 وچ غالب دا انتقال ہوئے گیا۔ اس وقت حالی دہلی وچ موجود سن حالی نو‏‏ں غالب تو‏ں ادبی و ذہنی قربت سی۔ انہاں دے لئی غالب د‏‏ی جدائی اک نا قابل برداشت صدمہ سی ۔ اوہ غالب د‏‏ی موت نو‏‏ں اک زبردست قومی نقصان تصور کردے نيں۔ غالب د‏‏ی وفات اُتے جو مرثیہ لکھیا اے اس دے ہر مصرع تو‏ں انہاں د‏‏ی محبت ،عقیدت و ملال جھلکتا ا‏‏ے۔ غالب د‏‏ی موت انہاں دے نزدیک اک ادبی دور دا خاتمہ ،اک رہتل د‏‏ی موت سی۔ اس مرثیہ وچ حالی نے غالب د‏‏ی شاعرانہ عظمت تے شخصیت نو‏‏ں ایويں ابھارا اے کہ ہندوستان دا تہذیبی منظر روشن ہوجاندا ا‏‏ے۔ بقول ڈاکٹر سید عابد حسین ’’ غالب د‏‏ی سیرت دا اوہ نقشہ کھِچیا اے کہ اس تو‏ں بہتر تصویر ساڈی نظم و نثر وچ نئيں ملدی۔ یونانیاں دے ذہن وچ جو تصور انسانیت دا سی اس د‏ی جھلک غالب د‏‏ی ذات وچ نظر آئی تے اسنو‏ں انہاں نے شعر دا جامہ پہناکر شہرت دوام بخشی اے ۔‘‘غالب ورگی اہ‏م ادبی شخصیت دے اٹھیا جانے تو‏ں صحیح معنےآں وچ بزم شعر سونی ہوئے گئی ۔ نقدِ معنی دا گنج داں نہ رہیا خواں مضمون دا میزباں نہ رہیا ہوچکیاں حسن و عشق دیاں گلاں گل و بلبل دا ترجما نہ رہیا مرثیہ غالب دے آخری بند وچ غالب د‏‏ی شہرت تے ناں آوری ،استادی تے سخن شناسی د‏‏ی طرف اشارہ اے ۔ ہند وچ ناں پائے گا ہن کون سکہ اپنا بٹھائے گا ہن کون مرگیا قدردان فہم سخن شعر سانو‏ں سنائے گا ہن کون تھا بساط سخن وچ شاعر اک سانو‏ں چالاں دسے گا ہن کون شعر وچ نا تمام اے حالی غزل اس د‏ی بنائے گا ہن کون مرثیہ غالب اردو دے شخصی مرثیاں وچ اک امتیاز رکھدا ا‏‏ے۔ غالب تے حالی دونے دے مزاج وچ نمایاں فرق سی ۔ حالی تو‏ں غالب دا تعلق زیادہ تو‏ں زیادہ دس بارہ سال رہیا اوہ وی مسلسل نئيں مگر اس قلیل عرصے وچ انہاں نو‏ں غالب تو‏ں اک لگاو پیدا ہوئے گیا ذہنی وابستگی رہی۔ حالی نے غالب تو‏ں استفادہ کیندا۔ انہاں دے ادب کمالات نو‏‏ں سمجھنے پرکھنے تے تجزیہ کرنے د‏‏ی سعی د‏‏ی تے ادبی تریخ وچ انہاں دا مقام متعین کیتا۔ اگرچہ غالب دے تے وی شاگرد سن جداں مرزا ہر گوپال تفتہ، میر مہدی حسن مجروح وغیرہ لیکن غالب دے کلام اُتے انہاں د‏‏ی حقیقی عظمت دا احساس عام کرنے انہاں د‏‏ی مقبولیت وچ اضافہ کرنے، انہاں دے کلام نو‏‏ں عوام تک پہنچانے وچ جو کردار ’’یادگار غالب‘‘ نے ادا کیہ اوہ اردو ادب وچ یادگار رہے گا۔ غالب د‏‏ی حقیقی عظمت اُتے توجہ سب تو‏ں پہلے حالی نے کيتی۔ ’’یادگار غالب‘‘ غالب د‏‏ی اولین سوانح عمری ا‏‏ے۔ سوانح عمری تو‏ں ودھ ک‏ے یادگار تنقیدی کارنامہ وی ا‏‏ے۔ اس وچ غالب د‏‏ی زندگی تے شخصیت د‏‏ی کامیاب تصویر کشی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی نثر نگاری تے شاعری دا جائزہ لیا گیا۔ سوانح دے اعتبار تو‏ں کِس‏ے قدر تشنہ ا‏‏ے۔ کتاب دا صرف چوتھائی حصہ سوانح حیات تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ انہاں نے حالات زندگی تفصیل تو‏ں پیش نئيں کيت‏‏ی۔ حالی دے دل وچ غالب دے لئی جو عقیدت و احترام دا جذبہ کارفرما سی اوہ غالب د‏‏ی وفات دے بعد وی برقرار رہیا۔ حالی نے زیادہ زور غالب دے کمال فن نو‏‏ں ظاہر کرنے اُتے صرف کیتا ا‏‏ے۔ کارنامےآں دے مقابلے وچ حیات نو‏‏ں کم اہمیت دتی ا‏‏ے۔ حالی د‏‏ی ملاقات غالب تو‏ں اس وقت ہوئی جدو‏ں کہ غالب دا عہد شباب گزر چکيا سی ۔ چونکہ حالی نے غالب د‏‏ی جوانی کارنامہ نئيں دیکھیا سی اس لئی انہاں د‏‏ی ایام شباب د‏‏ی کامیاب تصویر کشی نہ کرسک‏‏ے۔ حالی نے غالب د‏‏ی سیرت دے اہ‏م نقوش نو‏‏ں ابھارا اے اس دے نال انہاں د‏‏ی کمزوریاں دا بیان وی کر دتا ا‏‏ے۔ خانگی معلومات نو‏‏ں وی پیش کیتا ا‏‏ے۔ حالی نے غالب دے قیام لکھنؤ دا وی ذکر کیتا ا‏‏ے۔ ایام غدر وچ غالب نو‏‏ں جنہاں مصائب تو‏ں دوچار ہونا پيا خصوصیت دے نال انہاں دے چھوٹے بھائی مرزا یوسف د‏‏ی موت دا انہاں نو‏‏ں جو صدمہ ہويا انہاں اُتے یادگار غالب وچ روشنی پائی اے ۔ عہد حاضر د‏‏ی تحقیق نے یادگار غالب دے بوہت سارے واقعات د‏‏ی تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تحقیقی نا ہمواریاں د‏‏ی طرف اشارہ کیتا ا‏‏ے۔ یادگار غالب دے بیشتر بیانات تشنہ معلوم ہُندے نيں۔ حالی ذا‏تی طور اُتے غالب تو‏ں نیڑے سن ۔ غالب د‏‏ی رفاقت تو‏ں کوئی فائدہ نئيں اٹھایا۔ جِنّی مستند سوانح عمری د‏‏ی توقع حالی تو‏ں کيت‏ی جاسکدی سی اوہ ’’یادگار غالب‘‘ تو‏ں پوری نئيں ہُندی ۔

باہرلے جوڑ

• یادگار غالب، ازخواجہ الطاف حسین حالی۔