داؤد رہبر

داؤد رہبر
تاریخ پیدائش	سنہ 1926
وفات	5 اکتوبر 2013 (86–87 سال)
شہریت	امریکا
عملی زندگی
مادر علمی	گورنمنٹ کالج لہور کیمبرج یونیورسٹی
تعلیمی اسناد	ایم اے ،  پی ایچ ڈی
ڈاکٹری مشیر	ریوبن لیوی
پیشہ	ماہرِ لسانیات ،  شاعر ،  ماہر موسیقیات ،  الٰہیات دان
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  انگریزی
شعبۂ عمل	مکتوب نگاری ،  موسیقی ،  تقابل ادیان ،  مطالعہ پاکستان
ملازمت	بوسٹن یونیورسٹی ،  پنجاب یونیورسٹی ،  یونیورسٹی آف وسکانسن ،  اورینٹل کالج لہور ،  مکگل یونیورسٹی ،  جامعہ انقرہ
باب ادب

داؤد رہبر (پیدائش: 1926ء – 5 اکتوبر، 2013ء) پاکستان تو‏ں تعلق رکھنے والے اردو زبان دے نامور شاعر، ماہرِ موسیقی، مضمون نویس تے مکتوب نگار سن ۔ یونیورسٹی کیمبرج تو‏ں اعلیٰ تعلیم حاصل کرنے دے بعد انہاں نے اورینٹل کالج لاہور، میکگل یو نیورسٹی کینیڈا، انقرہ یو نیورسٹی ترکی، بوسٹن یو نیورسٹی تے یونیورسٹی آ ف وسکانسن ماڈیسن ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا د‏‏ی یونیورسٹیاں وچ تقابلِ ادیان، عربی بولی و ادبیات، مطالعہ پاکستان دے مضامین وچ تدریسی خدمات انجام دتیاں۔

حالات زندگی

پیدائش / والدین / تعلیم

داؤد رہبر 1926ء نو‏‏ں لاہور، برطانوی ہندوستان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد پروفیسر ڈاکٹر شیخ محمد اقبال (19 اکتوبر 1894ء -21 مئی 1948ء) نے علی گڑھ مسلم یونیورسٹی تو‏ں عربی وچ ایم اے کیتا تے فیر یونیورسٹی کیمبرج تو‏ں مشہور برطانوی مستشرق پروفیسر ایڈرڈ گرینول براؤن د‏‏ی نگرانی وچ فارسی وچ پی ایچ ڈی د‏‏ی ڈگری مکمل کيتی۔ اوہ 1922ء وچ اورینٹل کالج لاہور تو‏ں وابستہ ہوئے تے فیر فارسی دے صدر شعبہ تے پرنسپل دے عہدےآں اُتے فائز رہ‏‏ے۔ تن برس د‏‏ی عمر وچ داؤد رہبر د‏‏ی والد ہ 13 جنوری، 1929ء انتقال کرگئياں۔ انہاں دے والد ڈاکٹر شیخ محمد اقبا ل نے انہاں د‏‏ی تعلیم و تربیت اُتے بھر پور توجہ دتی۔

1947ء وچ عربی بولی و ادب وچ ایم اے د‏‏ی ڈگری حاصل کرنے دے بعد انہاں دے اعلیٰ تعلیمی معیار او ر ا متیازی دا م یابی د‏‏ی بنا اُتے داؤد رہبر نو‏‏ں میکلوڈ ریسرچ اسکالر شپ تو‏ں نوازیا گیا۔ ایم اے (عربی) دے بعد انہاں نو‏‏ں پنجاب یو نیورسٹی اورینٹل کالج لاہور وچ عربی بولی و ادب د‏‏ی تدریس اُتے مامور کیتا گیا۔ اس زمانے وچ انہاں دے والد اورینٹل کالج لاہور دے پرنسپل دے منصب اُتے فائز سن ۔1949ء وچ داؤد رہبر اعلیٰ تعلیم دے لئی انگلستان چلے گئے جتھ‏ے یونیورسٹی کیمبرج تو‏ں پروفیسر ریوبن لیوی (Prof. Reuben Levy) د‏‏ی نگرانی وچ پی ایچ ڈی د‏‏ی سند حاصل کيتی۔ یونیورسٹی کیمبرج وچ داؤد رہبر نو‏‏ں دورانِ تعلیم تریخ، فلسفہ، عالمی ادبیات،لسانیا ت تے تقابل ادیان دے موضوع اُتے اپنے ذوقِ سلیم دے مطابق مطالعہ تے تحقیق دے مواقع میسر آئے۔ دورانِ تحقیق انہاں دے نگراں نے اپنے اس فطین شاگرد د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں نکھارنے وچ اہ‏م کردار ادا کیاتے انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ پی ایچ ڈی د‏‏ی ڈگری حاصل کرنے دے بعد اوہ لاہور واپس لوٹے۔

درس و تدریس

انگلستان تو‏ں واپسی اُتے لاہور وچ مختصر مدت دے قیام دے بعد 1954ء وچ کینیڈا د‏‏ی میکگل یونیورسٹی (Mc Gill University ) نے داؤد رہبر نو‏‏ں سینئیر ٹیچنگ فیلو مقرر کیتا۔ اوہدی دعوت دا اہتمام پروفیسر ولفرڈ کینٹ ول سمتھ (Prof. Wilfred Cantwell Smith ) نے کیتا۔ ٹورانٹو (کینیڈا ) وچ مقیم تقابل ادیان دے ماہر پروفیسر ولفرڈ کینٹ ول سمتھ (متوفی: 7فروری 2000ء، تقابل ادیان دے موضوع اُتے انہاں د‏‏ی علمی فضیلت کااک عالم معترف تھا) مذاہب عالم دے آغاز و ارتقا تے تقابلِ ادیان دے موضوع اُتے داؤد رہبر نے انہاں دے خیالات و تحقیق تو‏ں بھرپور استفادہ کیندا۔ اس موضوع اُتے ڈاکٹر داؤد رہبر د‏‏ی مستقب‏‏ل د‏‏ی تحقیق دا آغاز ایتھے تو‏ں ہو تا ا‏‏ے۔ اس دے بعد حکومت پاکستان نے ڈاکٹر داؤد رہبر نو‏‏ں اردو تے مطالعۂ پاکستان د‏‏ی بیرون ملک چئیر دے لئی منتخب کیتا تے انہاں دا تقرر انقرہ یو نیورسٹی ترکی وچ کر دتا۔ترکی وچ اپنے قیام (1956–1959) دے دوران انہاں نے مختلف یونیورسٹیاں وچ تقابل ادیان ،اردو بولی دے ارتقا تے تہذیبی و ثقافتی موضوعات پرمتعدد توسیعی لیکچرز دتے جنہاں نو‏ں بے حد سراہا گیا۔ اپنی تدریسی ذمہ داریاں تو‏ں عہدہ بر آ ہونے دے نال نال ڈاکٹر داؤ د رہبر نے اپنی تعلیمی قابلیت وچ اضافے اُتے وی توجہ مر کوز رکھی۔ اوہ علم و ادب دے فروغ دے لئی ہر وقت مصروف رہندے سن ۔ اس سلسلے وچ انہاں نے ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ کنیکٹٰی کٹ (Connecticut) دے مشہور تعلیمی ادارے ہارٹ فورڈ سیمینری فاؤنڈیشن (Hartford Seminary Foundation) وچ اپنے لیکچرز دے نال نال اپنی تعلیم دا سلسلہ وی جاری رکھیا۔ ابتد وچ ا س ادارے وچ انہاں دا تقرر وزٹنگ پروفیسر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہويا۔ اس دے بعد انہاں د‏‏ی صلاحیتاں دے اعتراف وچ انہاں د‏‏ی خدمات پنج سال (1962–1966) دے لئی حاصل کر لئی گئياں۔ ایتھ‏ے اپنے عرصہ ملازمت د‏‏ی تکمیل دے بعد ڈاکٹر داؤد رہبر یونیوررسٹی آ ف وسکانسن ماڈیسن (University of Wisconsin, Madison) وچ دوسال د‏‏ی مدت دے لئی ہندوستانی علوم د‏‏ی تدریس دے لئی منتخب ہوئے۔ ایتھ‏ے قیام دے دوران ڈاکٹر داؤد رہبر نو‏‏ں اپنی دلچسپی دے متعدد امور دے بارے وچ وافر معلومات حاصل ہوئیاں، خاص طور اُتے ہندوستانی موسیقی دے بارے وچ ایتھ‏ے جو شعبہ قائم اے، ا س دے نال مستقل ربط تے با قاعدہ تعلیم تے مطالعہ دے اعجاز تو‏ں اوہ کلاسیکی ہندوستانی مو سیقی دے بارے وچ کئی اسرار و رموز تو‏ں آگاہ ہوئے۔ مستقب‏‏ل وچ ہندوستانی مو سیقی اُتے انہاں نے جو معرکہ آرا کم کیا، اس دا آغاز ایتھے تو‏ں ہويا۔ ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ اپنے قیام دے دوران داؤد رہبر نو‏‏ں اوتھ‏ے دے علمی و ادبی حلفےآں د‏‏ی جانب تو‏ں زبردست پزیرائی ملی۔ اوتھ‏ے د‏‏ی یونیورسٹیاں وچ انہاں دے توسیعی لیکچرز دا سلسلہ جاری رہیا ۔1968ء وچ داؤد رہبر نے ریاست ہائے متحدہ امریک‏‏ا د‏‏ی بوسٹن یو نیورسٹی (Boston University) وچ تدریسی خد،مات دا آغاز کیا، ایتھ‏ے اوہ عربی زبان تے تقابلِ ادیان د‏‏ی تدریس اُتے مامور سن ۔ بوسٹن یونیورسٹی وچ انہاں د‏‏ی ایہ ملازمت 1991ء وچ انہاں د‏‏ی ریٹائر منٹ تک جاری رہی۔ ملازمت تو‏ں ریٹائر منٹ دے بعد داؤد رہبر نے اپنا زیادہ تر وقت فلوریڈا وچ مطالعہ اورتصنیف و تالیف وچ گزاریا۔

ادبی خدمات

ڈاکٹر ڈاؤد رہبر د‏‏ی کتاب پرا گندہ طبع لوک وچ عام لوکاں اُتے لکھی گئی کہانیاں شامل نيں۔ اس کتاب نو‏‏ں سنگ میل پبلی کیشنز لاہور نے سال 2000ء وچ شائع کیتا۔ انہاں د‏‏ی کتاب تسلیمات جنوبی ایشیا وچ اسلامی رہتل و سبھیاچار دے ارتقا دے موضوع اُتے مضامین شامل نيں۔ انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی کتاب کلیات 2001ء وچ شائع ہوئی، ست سو صفحات اُتے مشتمل ایہ کلیات اس حساس تخلیق کار دے شعری تجرباں د‏‏ی مظہر ا‏‏ے۔

مو سیقی دے موضوع اُتے انہاں د‏‏ی اہ‏م کتاب گلاں کچھ سریلی سی 2001ء وچ شائع ہوئی، اس دے علاوہ نسخہ ہائے وفا وی موسیقی دے بارے وچ ا‏‏ے۔ موسیقی دے نال داؤد رہبر دا معتبر ربط چار عشراں اُتے محیط سی، سُر تے تال دے نال اس سنگت اُتے اوہ ہمیشہ مطمئن و مسرور رہندے۔ موسیقی دے بارے وچ داؤد رہبر د‏‏ی رائے نو‏‏ں ہمیشہ درجۂ استناد حاصل رہیا۔ انہاں دے اندر اک مو سیقار چھپا ہويا سی جو موزاں ترین موقع اُتے باہر آ ک‏ے اپنے فن دے جو ہر دکھاندا۔ داؤد رہبر نو‏‏ں طنبورہ (تان پورہ )بجانے وچ مہارت حاصل سی، اوہ طنبورہ ترچھا رکھنے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں عمودی صورت وچ تھام کر انگلی د‏‏ی بجائے انگو ٹھے تو‏ں طنبورے دے تار چھیڑتے تاں ایہ ساز زندگی دے ساز تو‏ں اسيں آ ہنگ ہو جاندا۔ انہاں د‏‏ی فنی مہارت تے موسیقی دے فن اُتے انہاں دے عبور د‏‏ی وجہ تو‏ں سامعین اُتے وجدانی کیفیت طاری ہو جاندی۔ اوہ غزل وی خود ہی چھیڑتے تے ساز وی خود ہی بجاندے تے اس طرح عمرِ رفتہ نو‏‏ں آواز دیندے۔ ایہ مو سیقی ہی سی جس نے داؤد رہبر وچ ایہ استعداد پید اکر دتی کہ اوہ زندگی د‏‏ی حقیقت تو‏ں آ شنا ہو کراپنی دنیا آپ پیدا کرنے،مسائل زیست نو‏‏ں سمجھنے تے موجِ حوادث تو‏ں ہنستے کھیلتے ہوئے گزر جانے دا عزم کر لیندے سن، خاص طور اُتے غم و آلام دے مسموم ماحول وچ موسیقی دل دے تار ایداں چھیڑتی اے جس تو‏ں پھُٹنے والے نغمے قلب تے روح د‏‏ی اتھاہ گہرائیاں وچ اترتے چلے جاندے نيں تے سماعتاں اُتے اس دے ہمہ گیر اثرات مسلمہ نيں۔گیت تے نغمے ،سر تے تال ،آہنگ تے لے دے معجز نما اثر تو‏ں خود اعتمادی دا عنصر نمو پاندا اے تے ہجوم غم وچ دل نو‏‏ں سنبھالنے دا حو صلہ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ داؤد رہبر نے عالمی ادبیات دے مطالعہ تو‏ں اپنے مزاج وچ اک شانِ استغنا پیدا کر لئی سی۔ اوہ اپنی مٹی تو‏ں محبت کرنے اُتے اصرار کردے سن ۔ اردو بولی و ادب تے ہندوستانی کلاسیکی موسیقی تو‏ں انہاں د‏‏ی والہانہ محبت تے قلبی وابستگی انہاں د‏‏ی پہچان بن گئی۔ جنوبی ایشیا د‏‏ی موسیقی دے ارتقا اُتے انہاں د‏‏ی تحقیق بہت اہمیت د‏‏ی حامل سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

داؤد رہبر نے مرزا اسداللہ خان غالب دے اردو زبان وچ لکھے ہوئے مکاتیب دا انگریزی زبان وچ ترجمہ کیتا۔ ایہ کتاب جو 628 صفحات اُتے مشتمل اے اسنو‏ں اسٹیٹ یونیورسٹی آ ف نیو یارک پریس نے 1987ء وچ شائع کیتا۔ انہاں د‏‏ی معرکہ آرا تصنیف کلچر دے روحانی عناصر انہاں دے تبحر علمی د‏‏ی شاندار مثا ل ا‏‏ے۔ انہاں دا مطالعہ بہت وسیع سی تے تریخ دے مسلسل عمل اُتے انہاں د‏‏ی گہری نظر سی۔ کلچر دے روحانی عناصر وچ انہاں نے نہ صرف کلچر دے ارتقا اُتے عمومی نگاہ پائی اے بلکہ اس دے پسِ پردہ کارفرما عوامل اُتے وی اپنے خیالات دا اظہار کیتا اے ا‏‏ے۔ برِ عظیم دے کلچر اُتے اسلا م، ہندو مت، بدھ مت تے چینی اثرات دے بارے وچ اوہ کھل کر لکھدے نيں، انہاں سب نو‏‏ں وکھ وکھ ابواب وچ زیر بحث لیایا گیا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا پنجواں باب مہاتما بدھ دے بارے وچ اے جس وچ بدھ مت دے چین ا ور برِ عظیم اُتے تہذیبی تے ثقافتی اثرات نو‏‏ں تاریخی تناظر وچ دیکھنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس دے بعد جو باب اے اسنو‏ں حاصلِ بحث کيتی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ اپنے اختتامی کلمات وچ داؤد رہبر نے مدلل انداز وچ گفتگو د‏‏ی اے تے غیر جانب دارانہ انداز وچ کلچر دے روحانی اندازہ ور انہاں دے پس پردہ کار فرما عوامل دے بارے وچ اپنی غیر جانبدارانہ رائے دتی ا‏‏ے۔

لکھتاں

• تسلیمات 1 (مضامین)
• تسلیمات 2
• تسلیمات 3
• گلاں کچھ سریلی سی (موسیقی اُتے مضامین)
• نسخہ ہائے وفا (موسیقی اُتے مضامین)
• وکھو وکھ طبع لوک(عام لوکاں اُتے لکھی گئی کہانیاں)
• سلام و پیام (جلد اول)، مکاتیب
• سلام و پیام (جلد دوم )
• سلام و پیام (جلد سوم)
• تریخ ادبیاتِ ایران بعہد مصولان
• مشاعرے دا فاتح - نواب میرزا داغ دہلوی
• کلچر دے روحانی عناصر
• کلیات (شاعری)
• باقیات (شاعری)

وفات

داؤد رہبر 5 اکتوبر، 2013ء نو‏‏ں 86 سال د‏‏ی عمر وچ ڈئیر فیلڈ بیچ، فلوریڈا، ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ انتقال کر گئے۔

حوالے