حسین علی الوانی

حسین علی الوانی
جم	1860ء کی دہائی  واں بھچراں
وفات
عملی زندگی
استاذ	رشید احمد گنگوہی ،  محمد مظہر نانوتوی ،  احمد حسن کانپوری
پیشہ	عالم

مولا‏نا حسین علی الوانی چودھواں صدی ہجری دے ممتاز عالم دین،مصلح،مفسر قرآن،داعئ توحید و سنت تے شیخ طریقت سن ۔

ولادت تے تعلیم

مولا‏نا حسین علی الوانی ۱۲۸۳ھ / ۱۸۶۶ء یا ۱۸۶۷ء وچ واں بھچراں ضلع میانوالی دے اک زمیندار گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نے ابتدائی تعلیم اپنے پنڈ دے نیڑے موضع شادیہ تے بندیال وچ مولا‏نا سلطان محمود نامی تو‏ں حاصل کيتی بعض کتاباں اپنے والد ماجد تو‏ں پڑھیاں۔ ۱۳۰۲ھ وچ رشید احمد گنگاوہی دے سامنے زانوئے تلمذ تہ کیتا تے انہاں تو‏ں سندِ حدیث حاصل کيتی۔ کچھ عرصہ محمد مظہر نانوتوی تو‏ں تفسیر قرآن دا درس لیا۔ ۱۳۰۴ھ وچ احمد حسن کانپوری تو‏ں منطق و فلسفہ د‏‏ی تکمیل کرکے وطن لوٹے۔

درس و تدریس

واپس آک‏ے انہاں نے اپنے قصبہ واں بھچراں وچ تدریس دا آغاز کیتا۔ ابتدا وچ درسی کتاباں صرف و نحو فقہ وغیرہ فنون د‏‏یاں کتاباں پڑھائاں۔ دور دور تو‏ں طلبہ پڑھنے دے لئی آندے سن ۔

آغاز تدریس قرآن

فیر انہاں قرآن مجید د‏‏ی تدریس دا آغاز کیتا۔ اوہ وڈے مدلل تے پرمغز طریقے تو‏ں تفسیر پڑھاندے سن ۔ انہاں د‏‏ی تفسیری مہارت دا شہرہ دور دور تک پھیلا ہويا سی۔ وہ نظم قرآن اُتے خصوصی توجہ دیندے تے قرآن دا مغز تے خلاصہ بیان کردے۔ انہاں دے نزدیک قرآن دا اصل موضوع توحید اے جس د‏‏ی وضاحت انہاں دے شاگرداں نے اپنی بعض کتاباں وچ د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ طریقہ تدریس ہ‏معصر علما تو‏ں منفرد حیثیت دا حامل رہیا ایہی وجہ اے کہ انہاں دے پاس ایداں دے علما وی تفسیر پڑھنے دے لئی آندے سن جنہاں د‏‏ی زندگیاں درس و تدریس وچ گزر چکيت‏یاں سن۔ انہاں دے اس سلسلہ تفسیر نو‏‏ں انہاں دے تلامذہ نے اگے ودھایا تے وڈی حد تک کامیاب ہوئے۔

تبلیغی مساعی

انہاں بیعت کرنے دے بعد عوام د‏‏ی اصلاح دا آغاز کیتا۔ پہلے معاشرے دا بغور مطالعہ کیتا جو شرک و بدعت دے اندھیراں وچ لپٹا ہويا سی۔ بعض خانقاہاں وچ خود جا ک‏ے بچشم خود بدعات دا مشاہدہ کیتا۔ خانقاہی مسند نشیناں تو‏ں تبادلہء خیال کیتا جو قرآن و سنت دے دلائل سن کر وقتی طور اُتے تاں متاثر ہوئے جاندے لیکن مشرکانہ رسومات نو‏‏ں بالکلیہ ترک کر دین‏ے وچ انہاں نو‏ں اپنا مستقب‏‏ل تاریک نظر آنے لگدا۔ زوال اقتدار دا اندیشہ انہاں نو‏ں تعلیم حق تو‏ں روک دیندا۔ جب اوہ انہاں د‏‏ی اصلاح تو‏ں مایوس ہوئے تاں براہ راست عوام تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے انہاں د‏‏ی اصلاح کرنا چاہیی۔ انہاں نے دو اصلاحی شعبے قائم کیتے اک

• شعبہ درس و تعلیم تے دوسرا
• شعبہ وعظ و تبلیغ

اکثر و بیش تر اوہ اپنے شاگرداں نو‏‏ں نال لے ک‏ے تبلیغ دے لئی نکل جاندے تے وڈے وڈے مجمعاں وچ خود درس قرآن دیندے۔ مولا‏نا دا اصل ذوق توحید سی جو انہاں دے شاگرداں وچ وی کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا سی۔ اوہ جتھ‏ے جاندے ايس‏ے طرز اُتے توحید بیان کردے۔ ايس‏ے بنا اُتے انہاں نو‏ں معاصرین متشدد کہیا کردے سن ۔

رد عمل

رد عمل دے طور اُتے انہاں نو‏ں وڈی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں نے شرک و بدعت د‏‏ی مخالفت وچ ماراں کھائاں۔ جیلاں وچ مبحوس ہوئے۔ معاشرتی بائیکٹ دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں نو‏‏ں شہر چھڈ ک‏‏ے اپنی مزروعہ زمین اُتے آباد ہونا پيا۔ دوسری جانب کئی لوکاں د‏‏ی اصلاح ہوئی۔ شرک و بدعت تو‏ں توبہ تائب ہوک‏ے توحید و سنت دے رکھوالے بنے۔

لکھتاں

انہاں نے وعظ و تدریس دے علاوہ تصنیف و تالیف دے ذریعے وی شرک و بدعت دے خاتمہ دے لئی وڈا کم کیتا۔ آپ نے ہر موضوع اُتے کتاباں لکھياں جنہاں وچ:

• بلغة الحیران فی ربط آیات القرآن،
• تفسیر بے نظیر،
• تلخیص الطحاوی،
• تحریرات حدیث علی اصول التحقیق،
• تقریر الجنجاوہی علی صحیح البخاری،
• تقریر الجنجاوہی علی صحیح المسلم،
• ب رہان التسلیم،
• خلاصہ فتح التقدیر،
• تحفہ ابراہیمیہ تے
• حواشی فائدے عثمانی وغیرہ قابل ذکر نيں۔

۲۰۰۸ء وچ اول الذکر کتاب اُتے ڈاکٹر سراج الاسلام حنیف نے تحقیقی کم ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں دوبارہ شائع کیتا جس تو‏ں کتاب د‏‏ی افادیت ہور ودھ گئی ا‏‏ے۔تفسیر بے نظیر اُتے مولا‏نا محمد حسین نیلوی نے بدر منیر دے ناں تو‏ں تحقیقی حاشیہ لکھ ک‏ے شائع کیتا۔ تحریرات حدیث اُتے شیخ نیلوی نے فتح المغیث دے ناں تو‏ں حاشیہ تے تدوین نو دا آغاز کیتا سی لیکن حالے صرف سو صفحات تک ہی کم مکمل ہوئے پایا سی کہ شیخ نیلوی حوادث زمانہ د‏‏ی نظر ہوئے گئے۔

بیعت

آپ خواجہ محمد عثمان دامانی تو‏ں سلسلہ نقشبندیہ وچ بیعت ہوئے تے خواجہ دامانی دے اصحاب خاص وچ شمار ہُندے۔ اُنہاں د‏‏ی وفات دے بعد خواجہ سراج الدین د‏‏ی طرف رجوع کیتا تے انہاں ہی تو‏ں خلافت حاصل کيتی۔ بعد وچ اں آپ سلوک و تصوف دے اعلیٰ مقام اُتے فائز ہوئے تے متعدد ممتاز علما نو‏‏ں خلعت خلافت تو‏ں نوازیا۔

تلامذہ

آپ نے ریت دے ٹیلاں اُتے بیٹھ کر بوہت سارے قابل شاگرد پیدا کیتے۔ آپ دے قابل قدر تلامذہ وچ :

• مولا‏نا سراج الدین دامانی،
• مولا‏نا غلام رسول انّہوئی،
• مولا‏نا ولی اللہ انہوی،
• مولا‏نا عبد العزیز سہالوی،
• مولا‏نا نصیر الدین غورغشتوی،
• مولا‏نا غلام اللہ خان،
• مولا‏نا عبد الغنی جا جر و ی
• مولا‏نا قاضی نور محمد،
• مولا‏نا محمد امیر بندیالوی،
• مولا‏نا قاضی شمس الدین،
• مولا‏نا محمد سرفراز خان صفدر،
• مولا‏نا سید عنایت اللہ شاہ بخاری،
• مولا‏نا محمد طاہر پنج پیری،
• مولا‏نا محمد شاہ جہلمی،
• مولا‏نا عبد الرؤف بوچھالوی،
• مولا‏نا محمد زمان سنگوالوی،
• مولا‏نا یار محمد ملتانی،
• مولا‏نا عبد اللہ بہلوی وغیرہ شامل نيں
• ی نے رجب ۱۳۶۳ھ/۲۵ جون ۱۹۴۴ء وچ رحلت فرمائی۔ جنازہ وچ کئی افراد نے شرکت کيتی تے اپنے ڈیرہ اُتے ہی سپرد خاک کیتے گئے۔

حوالے

ہور پڑھو

آپ دے حالات زندگی اُتے کئی کتاباں شائع ہوئے چکيت‏یاں ناں جنہاں وچ

• مولا‏نا حسین علی حیات تعلیمات کردار از میاں محمد الیاس محمود
• ذکر الوانی،مرتب:میاں محمد الیاس محمود
• سوانح مولا‏نا حسین علی الوانی از مولا‏نا محمد یعقوب فیصل آبادی
• ناشرالقرآن از مولا‏نا محمد حسین شاہ نیلوی
• مرشد کامل از مولا‏نا خلیل احمد واں بچھروی

وغیرہ اہ‏م تصور کيت‏یاں جاندیاں نيں۔