جنگ نامےآں دی تریخ

جنگ نامہ وی پنجابی ادب دی صنف وار وان٘گ ویر شاعری دی اک ودھاء اے، پر ایہدا آغاز فارسی توں ہویا اے۔ ‘جنگ نامہ’ ‘جنگ’ تے ‘نامہ’ دا اکٹھا لفظ اے۔ ایہہ دوویں لفظ فارسی دے نیں۔ ‘جنگ’ دا مطلب اے لڑائی یا جھڑپ وغیرہ تے ‘نامہ’ (ناواں) دا ارتھ گتتھ پھلار ہویا اے تے اس نوں کسے وورناتمک ادبی رچنا لئی وی ورتیا جاݨ لگیا اے۔ اس لئی ‘جنگ نامہ’ توں مطلب اے جنگ متعلق شعری رچنا۔ فارسی وچ جنگ نامے لکھن دی لمبی پرمپرا رہی اے۔ جنگ نامہ فارسی دا اک شعری روپ بن گیا اس دا شروع منسوی پرمپرا وچ حضرت محمد دے دوہتے اساس حسین دی کربلا دی جنگ وچ ہوئی شہادت تے یزید اے۔ شروع دیجنگنامیاں وچ لڑائی دا ذکر اتے کرنا رس دا چترن بعد وچ جنگ نامہ شعری روپ دیاں وشیشتاوا بن گئیاں۔ فارسی دے کئی شاعراں نے جنگ نامے لکھ کے امام حسین نوں اپنی عقیدت دے پھل بھیٹ کیتے۔

تعریفاں

• جنگ نامہ’ لڑائی دی کہاݨی دا گرنتھ اے۔ اس نام دے کئی گرنتھ دیکھے جاندے ہن، جنہاں اس نام دے کئی گرنتھ دیکھے جاندے ہن، جنہاں وچ لاہور دربار دی فوج دا انگریزاں نال جنگ کرن دا ہال وی اے۔ شاہ محمد تے بھائی صاحب سنگھ دے لکھے جنگ نامے مشہور نیں۔

1۔ جنگ نامے پنجابی ادب دی اک صنف نیں وچ کربلا دے شہیداں تے اوہناں دیاں لڑائیاں دا ذکر ملدا اے۔

2۔ اس ویلے نیم مذہبی رچناواں وچ احوال آتھرت، میاراج-نامیاج، وفات نامے تے جنگ نام قسم دیاں کتاباں دی کافی لمی چوڑی لڑی ملدی اے۔’ *“جنگ نامہ شاعری دا اوہ بھید اے۔ جس وچ کسے لڑائی دے خبراں دتے ہونا بہت سارے جنگ نامے حضرت امام حسین دی شہادت دے تعلق وچ ملدے ہن۔

3۔ پنجابی وچ جنگ نامہ ‘وار’ دا ہی متعلق روپ منّیا جاندا اے تے ایہہ جنگنامہ پنجابی وچ -فارسی دے اثر دے سبَبّ آیا اے۔

4۔ جنگ نامہ شاعری نوں وارکاراں ‘وار’ دا نام دے کے ورتیا اے۔ جِویں سری گرو گوبند سنگھ جی نوں یعنی ‘جنگ نامہ بھنگانی’ (1681 ای) کہیا۔ گر بلاس سچا سنگھ اس نوں سمت 1747 (1689 ای) دی رچنا سدھ کردا اے۔ اس نواں پرپاٹی ماتحت کانھ سنگھ بنگاوالیئے نے ‘جنگ نامہ لاہور’ دی اساری کیتی۔ ایہہ جنگ نامہ 1839 توں 1845 ای دے دور نوں اپنے گھیرے وچ لیندا اے۔

جنگ نامہ کربلا

حافظ برخوردار نے وی جنگ نامہ امام حسین دی رچنا کیتی۔ بادشاہ اورنگزیب دے راج دَور وچ ہوئے پیر محمد کاسبی نے ‘جنگ نامہ کربلا’ دی رچنا 1681 ای (1092ہ) وچ کیتی۔ اوہناں دے اپنے کتھن مطابق ایہہ اک ‘رسالہ’ (مختصر کتاب) اے:

پیر محمد کاسبی کیتا جوڑ تمام

ظاہر باطن من تاں حضرت دا اسلام

بھان٘ویں ورھے ہزار حق پچھے پاک رسول

ایہہ رسالہ جوڑیا کر حواس معقُول

اس رچنا دی ہتھ لکھت شاہی قلعہ لاہور دی لائبریری وچ مہیا اے۔ اس نوں ڈاکٹر۔ شہباز ملک نے پہلی وار سمپادت کرکے تاج بک ڈپو لاہور ولوں سن 1982. ای وی شائع کیتا۔ ودوانا نے ای نوں پنجابی وچ لکھیا پہلا جنگ نامہ منیا اے۔ اس دی وستو دی بنیاد فارسی نثر وچ لِکھی ‘انیس الواعظین’ ناں دی رچنا اے۔ اس وچ کربلا دی جنگ دا ذکر ہویا اے۔

کربلا، عراق دیس وچ کوفہ توں 39 کہ۔می دی دُوری اُتے تے بغداد توں لگبھگ 100 کہ۔می دی دُوری تے فرات دریا دے دے نیڑے وسیا اوہ مشہور نگر اے جس وچ امام حسین دا مقبرہ بنیا ہویا اے۔ مقبرے والے تھاں اتے حضرت علی دے پتر اتے حضرت محمد دے دوہترے امام حسین نوں سن 680ء وچ تن دن بُھکھا پیاسا رکھ کے یزید دی فَوج نے بڑی بے دردی نال شہید کیتا سی۔ امام حسین نال لڑائی دا سبَبّ ایہہ سی کہ کوفہ دے واسِیاں نے امام حسین نوں خلاف دین لئی خفیہ طَور تے بلایا پَر دمشق دے خلیفہ یزید نوں پتا چل گیا۔ اس نے اپنی فوز چڑھاں کے حسین اتے اس دے ساتھیاں نوں گھیر لیا۔ ایہہ جدوجہد دس دن تک چلدا رہا۔ دسویں دن حسین نوں مار دتا گیا۔ مسلماناں دے شیعہ فرقے لئی ایہہ بہت مقدس تھاں اے۔ ایس لئی ہزاراں مسلمان ایتھے زیارت لئی آؤندے رہندے نیں۔

اس جنگ نامے وچ حسن تے حسین دے بچل اوہناں دا اک وار جنگل ول جانا، حضرت محمد دا اوہناں دے پچھے جانا، برائیل ولوں جنت وچو اوہناں واسطے غذا لیاؤنا، حضرت ماوییت نوں حضرت محمد دا کہنا کہ اس دے لہو وچو اوہناں نوں بو آؤندی اے۔ پھر حضرت محمد دا حضرت ماوییت نوں دسنا کہ اس دی سنتاین حضرت مہنتسد دی سنتان اتیس ظلم ڈھاہیگی، اک بردھ عورت دا اپنے پتراں نوں شہید کران اتے یزید دے کئی فوجیاں نوں مار کے مرن، امام حسین دی شہادت توں بعد یزید کول اس دے سر نوں شمر (نامانتر بسر) راہی پہنچاؤنا، شمر اتے تمر دا ساریا جانا اتے محمد حنیفہ نے یزید نوں مارنا آدی واقعے نوں ‘انیسلوائزین (چودویں مجلم) دے ذکر دے نیڑے-تیڑے رہِ کے کاسبی نے تذکرہ دتا اے۔ اس نے خود منیا اے:

وچ انیس الواعظین کیتا ایہہ بیان،

یاری نال رسول دی کرے فقیر بیان

جنگ نامہ پیر محمد کاسبی

ہُݨ تَک دی کھوج مجب کربلا دا پہلا باقاعدہ جنگ نامہ اے۔ ایس جنگ نامے وچ ہنیفا دے جنگ کرن ول بھاویں اشارہ ‘انیس الواعظین` وچ موجود اے پر باقاعدہ تفسیراں کرداراں دے ناں تے واقعیات پیر محمد کاسبی توں پہلاں پنجابی دی کسے کتاب وچ اُکا نظر نہیں آئے۔ ایہدے پہلے حصے وچ کرنا رس دی پردھانتا اے تے دوجے حصے وچ جنگ دا ذِکر ہون کارن ویر رس دی پردھانتا اے۔ لڑائی دا ماحول سرجن وچ شاعر اس وقت دے پنجابی شاعری روپ ‘وار` دے ذکر ڈھنگ توں بہت متاثر ہویا پرتیت اے۔ ہیٹھ لکھیاں تکاں اوسے ویلّے وچ لکھی ‘چنڈی دی وار` دے بہت نیڑے بیٹھدیاں نیں:

(1) دوہیں قندھاری منھ جڑے، دھرگاں دی ارڑاک

(2) دوہاں قندھاراں منھ جڑے، آ کھڑے وچکار

پنجابی جنگ نامہ پرمپرا وچ ایہہ پہلا جنگ نامہ اے اس وچ امام حسین دے شہادت دے حوالے نوں پہلی وار پنجابی بولی وچ ورنت کیتا گیا اے۔ ایہہ جنگ نامے جتھے اک غیرملکی کاوَ-ودھا اتے کہانی حوالہ نوں پنجابی وچ داخل کردے ہن، اتھے شیعاں مسلماناں دیاں مذہبی بھاوناواں نوں شعری وچ آدر دندے ہن۔ محرم دے دناں وچ عقیدت منداں دیاں مسلماں وچ اجیہے جنگ نامیاں دے کرنامئی درشاں نوں سنا کے سوگی ماحول سرجیا جاندا اے۔

انی رائے

شاعر انیرائ گرو گوبند سنگھ دے 52 درباری شاعراں وچوں اک سی۔ اس دے ماتا-پیؤ، نواس-ستھان اتے جنم-مرن بارے کوئی تریخی جانکاری نہیں ملدی۔ اس نے اپنے جنگ نامے وچ گرو گوبند سنگھ ولوں مغل فوج نال لڑے گئے اک لڑائی دا ذکر کیتا اے۔ اس جنگ نامے دی ہتھ لکھت موتیباگ پٹیالہ دی لائبیرری وچ سورکھیت اے جس وچ کل 68 بند ہن۔ سمشیر سنگھ اشوک نے اسنوں اپنی سمپادت کتاب ‘پرانے جنگ نامے` وچ شامل کیتا اے جو سرومنی گرودوارہ پربندھک کمیٹی، امرتسر ولوں سن 1950 ای۔ وچ چھاپی گئی اے۔ اس جنگ نامے دے نال انیرائ دیاں لکھیاں نوں پؤڑیاں ہور وی درج ہن جو کسے ہور ویر رسی رچنا دا حصہ پرتیت ہندیاں ہن تے جنہاں دے پاٹھ دا نمونہ اس پرکار اے:- کھنڈے دھوہے دھیان تے ویری بلکھانے۔

جٹے دہوں مقابلے بجو دھر رلانے

اس جنگ نامے دی مکھ بولی بھاویں برج اے، پر اس اُتے پنجابی زبان تے وار رچنا دا انداز دا تھاں تھاں نظر آؤندا اے۔ شاعر دی اہلیت اتھوا مہانتا اس گل وچ اے کہ اس نوں گرو جی نے نگ، کنچن، بھوشن اتے حکم نامہ بخس کیوڈِ-آیاڈِ سی، جویں:- انیرائ گرُ سے ملے، دینی تاہِ اسیس۔ آؤ کہیؤ مکھ آپنے، بہر کری بخسیس۔1۔ نگ کنچن بھوکھن بہر دینے ستگرو ایہہ۔

نامہ حکم لکھائِ کے، دینو سرس سنیہ

اس دے مکھ کتھا-سوتر اس پرکار ہن- اورنگزیب بادشاہ دے ظلماں دی پرتکریا وجوں خالصے دا جم پہاڑی راجیاں دی گل منّ کے اورنگزیب دا ازیکھماں نوں بہت وڈی فوج دے کے گرو جی اتے حملہ کرن لئی بھیجنا، آنندپور دے نیڑے ستلج دریا دے کنڈھے تکڑا لڑائی، انت وچ گرو جی اتے اجیمکھاں دی دوندھ لڑائی، ازیمکھاں دا ماریا جانا، خالصے دی جت۔ شاعر دے سندر شبد سکیم نال سارا تذکرہ بڑا چست اتے ویگوان بنا دتا اے۔ بھاریاں دھونیاں والے شبداں نال اس گن وچ وادھا ہویا اے۔ شعری نظر توں ایہہ اک کامیاب لڑائی شعری اے۔ اس وچ قومی نیتا دے جسوی-کردار راہیں آزادی دی بھاونا دا بڑے سندر ڈھنگ نال ترقی کیتا گیا اے۔

جنگ نامہ مقبل

مقبل نے ‘جنگ نامہ امام حسین` 1159–1660 ہجری وچ نظم کیتا۔ ‘حافظ محمود شیرانی مقبل دے جنگ نامے نوں سبھ توں پرانا` کہندے ہن جہڑا 1159–60 ہجری وچ رچیا گیا۔ اس کتھن نال شمشیر سنگھ اشوک وی سہمت ہن۔ اوہ لکھدے ہن، ‘مقبل دا جنگ نامہ پنجابی وچ شاید سبھ توں پہلا جتن اے۔"5

جنگ نامے دے انت اتے مقبل نے اس دا رچن دور اس پرکار دتا اے:

شہر ذی العقد پنجویں، روز دو شنبہ

گیاراں سَو تے اٹھویں ہجری کر تحریر

عہد محمد شاہ دا، سنن ترقی جان

ایہہ رسالہ جوڑیا مقبل شاہ زہان

اس وچ کتابت دی بھل جاپدی اے کیوں جو 1108 ہِ تاں اورنگزیب دا راج سی۔ محمد شاہ دا انتیواں سن جلوس 1159–60 ہِ۔ وچ ہندا اے۔ محمد شاہ دا انتقال 1161 وچ ہویا سی۔

اس جنگنامے وچ مقبل نے صرف کربلا دی خونی گھٹنا دا ذکر نہیں کیتا، بلکہ اس گھٹناں توں پہلاں توں پچھو واپریاں واقعے دا وی ذکر کیتا اے۔ جنگ نامہ فارسی دی رزمیاں نظم وانگ سمنوی روپ وچ اے۔ دو-دو تکاں ملدیاں ہن تے ہر جوڑے تکاں دا قافیہ وکھرا اے۔

جنگ نامے دی بولی ٹھیٹھ پنجابی تے مانجی ہوئی اے۔ بیانن سادہ تے آسان اے۔ فارسی عربی دے شبد کافی آؤندے ہن شبداں دی جڑت ڈھکویں اے۔ حسن دی موت اتے جد زینب کیرنے پاؤندی اے تاں ایہہ کرنا رس دا سکھر اے۔ ‘لکڑی ہووا پانی بجھاں، لون ہووا گل جاں

تیری جمن رات توں سائیاں۔ بل بل جاں۔`

جنگ نامہ حامد

حامد شاہ (جم 1161 ہِ۔) نے جتھے ‘ہیر حامد` رچی اے اتے ‘اخبارِ حامد`، گلزارِ حامد` ‘تفصیر حامد` آدی جہے اسلامی گرنتھ بنائے ہن۔ اس نے جنگ نامہ حامد 1181 ہِ۔ وچ شروع کیتا اتے 1191 ہِ۔ یعنی دس سالاں وچ (1769–1779 ای۔) مکمل کیتا۔ ایہہ جنگ نامہ بہت مشہور ہویا۔ ‘جنگ نامہ` وچ اوہ اس دے رچندور ول اس طرحاں اشارہ کردا اے، ‘کیتا سی ایہہ شروع جاں عمر سی آہیویہ کیتا جدوں تمام سی عمر آہی سی تریہ دساں برماں وچ آکھیا قصہ جوڑ تمام۔` ایہہ جنگ نامہ امام حسن تے حسین دوہاں دی شہادت دا قصہ اے۔ جتھے واراں دے رچنہارے اکھیں ویکھکے مورت چڑھن تے وتھیا ذکر کردے ہن، اتھے جنگ نامہ لکھن والے سفنیاں تے سنکلپاں توں کم لیندے ہن۔ حامد نال جنگ نامہ-کاواما اٹھارویں صدی وچ سکھر تے پجدا اے۔

جنگ نامہ شاہ محمد

ہند پنجاب جنگ دے ہم عصر شاعر شاہ محمد نے مہاراجا رنجیت سنگھ دی وفات مگروں سلطنت پنجاب دء زوال دی دکھانت نوں تریخی شاعری دے روپ وچ الیکیا اے۔ اسلامی پرمپرا مطابق ایہہ جنگ نامہ کرنا رس توں شروع ہو کے کارن کم روپ وچ ویر رسی واقعے دا الیکھ کر کے کرنا رس وچ ہی سماپت ہو جاندا اے۔ جنگ نامہ ادب وچ اس نوں خاص اہمیت ملی ہوئی اے۔

سدا نہیں جوانی تے عیش ماپے

سدا نہیں جے بال وریس میاں

اس جنگ نامے وچ پنجابیاں دی ہار دا دکھانت اے، اک تراسدی اے، اس لئی کرنا رس دا میل سبھاوک بن گیا اے۔ رنجیت سنگھ دی اتھاہ طاقت دی تعریف کیتی اے جس نے پنجاب اُتے پنجاہ ورھے راج کیتا۔

اج ہووے سرکار تاں ملّ پاوے،

جہڑیاں خالصے نے تیغاں ماریاں نے۔

اس جنگ نامے نوں دے مکھ حصےآں وچ ونڈ سکدے ہاں۔ جدھّ دا کارن-بھاگن اتے جدھّ دا کم حصہ۔ ایہہ دوجا حصہ 47 ویں بینت توں شروع منیا جا سکدا اے۔ ہن دولی جدھّ دیاں تیاریاں شروع ہو گئیاں۔ انت وچ۔ جھنڈے نکلے کوچ دا حُکم ہویا، چڑھے سورمے سنگھ دلیر میاں

چڑھے پتّ سرداراں دے چھیل بانکے

جیسے بیلیو نکلدے شیر میاں

فرنگیاں تے سنگھاں دی اس لڑائی وچ شاعر نے دوہاں دھراں دی بہادری دا ذکر کیتا اے۔ لڑائی چترن کہاݨی پردھان اے۔ ایہہ اک تریخی پربندھ شاعری اے۔ جس وچ شاعر دا دھیان تریخی دکھانت ول رہا اے۔

ایس طرحاں جنگ نامیاں دی پرمپرا نے پنجابی ویر شاعری دے بھن٘ڈار نوں بہت امیر بݨا دتا۔

معاون کتابّاں

1. بھائی کاہن سنگھ (پنجابی ساہت دا الوچناتمک اتہاس) پیپسو بک ڈپو، پٹیالا، صفحہ نمبر- 219
2. شمشیر سنگھ اشوک (پنجابی ساہت دا الوچناتمک اتہاس) پیپسو بک ڈپو، پٹیالا، صفحہ نمبر- 221
3. ڈاکٹر شہباز ملک (پنجابی ساہت دا سروت- مولک اتہاس) پنجابی یونیورسٹی، پٹیالا، پبلیکیشن بیورو صفحہ نمبر- 325।
4. شمشیر سنگھ اشوک (پنجابی ساہت دا الوچناتمک اتہاس) پیپسو بک ڈپو، پٹیالا، صفحہ نمبر- 224
5. پنجاب یونیورسٹی (پنجابی ساہت دا اتہاس -حصہ تیجا سریندر سنگھ کوہلی)
6. پنجابی سمیت دی اتپتی تے ترقی (ڈاکٹر۔ پرمندر سنگھ، کرپال سنگھ کسیل ڈاکٹر۔ گوبند سنگھ لامبا)
7. ساہت دے روپ (ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی)
8. پنجابی ساہت دی جان پچھان - (پرتپال سنگھ)
9. پنجابی ساہت دا پنر ملانکن (ایشر سنگھ تانگھ)