چنڈی دی وار

چنڈی دی وار جس نوں وار درگا کی جاں وار سری بھگؤتی جی کی وی کہندے ہن دسم گرنتھ وچ شامل گرو گوبند سنگھ دی رچنا اے۔ ایہہ سنسکرت دی اک رچنا مارکنڈے پران، وچ درج دیوتیاں اتے دینتاں دے لڑائی نال جڑیاں کجھ واقعے نوں ادھار بنا کے لکھی بیر رسی شاہکار اے۔ اس وچ چنڈی دیوی نوں بھگوتی دے روپ وچ، دینتاں دا ناس کرن والی دیوی طاقت وجوں روپاترت کیتا گیا اے۔اس رچنا دا مکھ مقصد مسلم فوجاں دی وڈی گنتی دیکھ کے سہمی ہوئی سکھ فوجاں دا ہوسلاں ودھاؤنا سی۔اس رچنا دا نتیجہ ایہہ نکلیا کہ سکھ فوجاں نے مسلم فوجاں نال بناں ڈرے ڈٹ کے لڑائی کیتا۔

ڈاکٹر۔ بکرم سنگھ گھمن، ڈاکٹر۔ چرنجیت سنگھ گمٹالا

چنڈی دی وار دی شعری کلا دا مطالعہ موضوع تے روپک پکھ توں کیتا جا سکدا اے۔

1. موضوع

چنڈی دی وار بھگتی تے طاقت دا سمیل اے۔ اس دے شروع دیاں پہلیاں دو پؤڑیاں منگلاچرن دیاں ہن جس وچ گرو گوبند سنگھ جی نے بھگؤتی نوں دھیایا اے۔ دوجی پؤڑی وچ پرماتما دی مہما گائن کیتی گئی اے۔ نرنا ایہہ کڈھیا اے کہ اس طاقت دا انت نہیں پایا جا سکدا۔

اس وار وچ درگا تے دینتاں دا جدوجہد مگھدے روپ وچ پیش کیتا گیا اے۔گرو صاحب مطابق دیوتیاں دا ہنکار توڑن لئی پرماتما نے مہکھاسر تے سمبھ راخش پیدا کیتے جنہاں نے اندر نوں ہرا کے اس دا راج حصہ کھوہ لیا۔ اندر درگا دی پناہ آؤندا اے۔ درگا مہکھاسر تے اس دی فوج نال لڑائی لڑدی اے تے ایہناں راخشاں نوں مار کے اندر نوں راج حصہ واپس دواؤندی اے۔ سمبھ نسمبھ راخش اندر نال لڑائی کرکے اس دا راج حصہ مڑ کھوہ لیندے ہن۔ اندر مدد لئی مڑ درگا دیوی پاس جاندا اے۔ اوہ راخشاں نال جدوجہد کرکے اوہناں دا خاتمہ کر دندی اے۔ انجھ اندر نوں مڑ اپنا راج حصہ مل جاندا اے۔

اس طرحاں اس وار وچ سر اتے اسر وچ ٹکر روپمان کیتی گئی اے۔ سر نیکی تے اسر بدی دا پرتیک ہن۔ اس جدوجہد وچ نیکی دی جت درسائی گئی اے۔ اس وار وچ درگا تے دینتاں دے مقابلیاں نوں بڑا سخت وکھایا گیا تے اجیہا ماحول پیدا کیتا گیا اے کہ پڑھن تے سنن والے دے ڈولے پھوکن لگ پیندے ہن۔ گرو صاحب نے عورت نوں ہیروئن دے روپ وچ لے کے خالصہ فوج نوں ایہہ سندیش دتا اے کہ جے اک اورت ایڈے وڈے بلوان راخشاں دا ٹاکرا کر کے جت حاصل کر سکدی اے تاں تسیں اجیہا کیوں نہیں کر سکدے؟ اس دا مقصد عورت جاتی نوں جدوجہد لئی پریرنا اے تے اوہناں متعلق مان ستکار پیدا کرنا اے۔ اس وار دا بنیاد بھاویں مارکنڈے پران وچلا `درگا سپتستی` والا کانڈ اے، پر گرو صاحب نے اس وچ پراجسمانی انش گھٹا کے اس نوں زمینی چھوہاں دے کے متھہاسک توں تریخی بنا دتا اے۔

2. روپک پکھ: چنڈی دی وار دے روپک پکھ نوں اسیں ہیٹھ لکھے نقطیاں توں مطالعہ کر سکدے ہاں

(a) بولی: اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ گرو گوبند سنگھ جی نے پنجابیاں وچ بیر رس دا کمیونیکیشن کرن لئی چنڈی دی وار دی رچنا کیتی۔ پر اس دی ٹھیٹھتا بارے ودواناں وچ اختلاف ہن۔ کرپال سنگھ کسیل تے پرمندر سنگھ لکھدے ہن:

اس گل نال تاں کسے نوں وی مت-بھید نہیں کہ چنڈی دی وار نرول پنجابی وچ نہیں۔ اس گل دی تائید لئی اک دلیل ایہہ وی دتی جا سکدی اے کہ چنڈی کردار نوں برج بولی وچ رچن توں بعد ایسے کہانی نوں مڑ وار دے روپ وچ لکھن دی لوڑ سوائ اس گل توں ہور اے ہی کی سی اس ادبھت بیر رسی کہانی نوں عامَ پنجابی لوکاں دے پڑھن لئی لکھ دتا جاوے۔ ایسے مقصد لئی ایہہ وار دیواناں وچ بیر رسی مطلب پیدا کرن لئی ڈھاڈیاں ولوں گا کے سنائی جاندی سی اتے لڑائی جان ویلے سنگھ اس دا پاٹھ کردے ہن۔ اس وار دا پنڈا نرول پنجابی ہون دے باو جود وی اس وچ ورتی بولی نوں ٹھیٹھ پنجابی نہیں کیہا جا سکدا۔ گرو صاحب دا بہت ساریاں بولیاں توں جانوں ہونا اس دی بولی اتے ودوتا دا بھار پا دندا اے، خاص کرکے اس دی ووکیبولری نوں پڑھیاں اس گل واضع ہو جاندی اے۔ کئیاں شبد لوک بولی وچوں نہیں سگوں ودواناں دی ساہتی نظام وچوں لے کے کھل دلی نال ورتے گئے ہن۔1

کالا سنگھ بیدی چنڈی دی وار دی بولی نوں ساہتی بولی قرار دندے ہوئے لکھدے ہن:

کلغیدھر سنسکرت تے برج بولی آدی دے مہان ودوان تے شاعر سن، اس لئی اوہناں دے شعری وچ سنسکرت، فارسی، عربی، برجی تے اودھی دی ووکیبولری دا شامل ہو جانا قدرتی سی۔ آپ آنندپور صاحب رہندے رہے تے ماجھی بولی دے کھیتر وچ نہیں آئے۔ سو آپ جی اپر دوابی بولی دا ادھک اثر سی۔ `چنڈی دی وار` دی بولی ساہتی پنجابی اے، پر کتے کتے `تے نرول ٹکسالی بولی دے نیڑے وی آ جاندی اے۔ اصل وچ بیر رس نوں اگھاڑن لئی، کلغیدھر نے ساہتی ووکیبولری دی ورتوں کیتی اے۔ اس بولی دے کئی شبد – وریامی، علامی، کیبر، کیجم، سللے، پاکھر، سنگھر، دستُ، کورم، گر، سار، برگاستن – لوک بولی پنجابی وچوں نہیں سگوں ساہتی نظام وچوں وینے گئے ہن۔2

جگجیت سنگھ اس وار دی بولی لیہندی مندے ہوئے لکھدے ہن، "اس وار دی بولی لیہندی اے جس وچ دوابی، فارسی تے سنسکرت شبداں دا رلا اے۔"3 شمشیر سنگھ اشوک پہلاں تاں اس وار دی بولی نوں پرانی پنجابی قرار دندے ہن، جو کتوں کتوں راجپتانی نال ملدی جلدی جاپدی اے4 پر اگے جا کے ایہو ودوان اس وار دی پنجابی نوں `ملوئی` پنجابی دسدے ہن۔5 پرو۔ پریتم سنگھ اس نوں ٹھیٹھ پنجابی دسدے ہن جس `تے برج بولی دا وی اثر اے۔ اوہ لکھدے ہن، "حیرانی والی گل تاں ایہہ اے کہ ساری عمر برج بولی وچ اینیاں رچناواں کرن والا مہان جنگجو، اینی ٹھیٹھ پنجابی بولی وچ کویں خوبصورت رچنا کر سکیا اے۔ ہاں، اس گل توں انکار نہیں کیتا جا سکدا کہ شعری بنتر `تے نویں شبد گھڑن دے ڈھنگ اتے برج بولی دا اثر ڈریکٹ اے۔"6 گوپال سنگھ دردی اس نوں ٹھیٹھ پنجابی دی رچنا قبول کردے ہوئے لکھدے ہن، "پنجابی رچنا اوہناں اجیہی ٹھیٹھ مرکزی بولی وچ کیتی اے (حالاں کہ آپ ماجھے وچ کدے نہیں آئے) کہ من حیران رہِ جاندا اے۔"7 اجیہی دھارنا رنجیت سنگھ کھڑگ دی اے۔ اس متعلق اوہ لکھدے ہن، "بولی آپ نے ڈاڈھی ٹھیٹھ پنجابی ورتی اے۔ لوڑ مطابق کئی نویں شبد وی گھوے ہن۔ جو آپ دی سدھ ہست زباندانی دا اکٹّ نشان ہن۔"8

جی۔ایل شرما اس نوں ماجھی، لیہندی تے برج دا مپناہ درساؤندے ہوئے لکھدے ہن:

وار دی بولی دا وشلیشناتمک مطالعہ دسدا اے کہ وار دے کسے وی حصے وچ نرول اک بولی ورتی ہوئی نہیں دسدی۔ وار دی بولی تناں بولیاں ماجھی، لیہندی تے برج دا مپناہ اے۔ تیجی پؤڑی توں لے کے اکویں پؤڑی (مہکھاسر ودھ دے ذکر) دی بولی وچ ماجھی دی پردھانتا رکھی اے اتے اینے حصے وچ لیہندی تے برج بولی معاون روپ وچ ورتیاں ہن۔ پر باقی وار وچ لیہندی دی پردھانتا اے اتے ماجھی تے برج معاون روپ وچ ورتدیاں ہن۔ لیہندی پردھان پؤڑیاں وچ فارسی دا اثر وی اے۔ برج بولی دا اثر ساری وار اتے اکو جیہا اے۔ کجھ آلوچکاں نے وار دی بولی اتے سنسکرت، دوابی اتے فارسی دے اثر وکھرے طور `تے لبھن دا یتن کیتا اے۔ پر ساڈا ایہہ نشچا اے کہ جنہاں شبداں نوں سنسکرت دا اثر کیہا جاندا اے اوہ اصل وچ برج بولی دا ہی حصہ ہن اتے جہڑے شبد دوابی دے دسے جاندے ہن اوہ وی دوابی تے برج دے سانجھے ہن – کیونکہ `و` نوں `ب` جس طرحاں دوابی وچ ورتیا جاندا اے، برج بولی وچ وی اوسے طرحاں ہی `و` توں `ب` اچارن بنا لیا جاندا اے۔ جو شبد فارسی دے کہے جاندے ہن اوہ اصل وچ لیہندی بولی چراں توں ورتیندے آ رہے ہن۔ اس لئی لیہندی دا انکھڑ انگ بن چکے ہن اتے ایہہ شبد فارسی دا وکھرا اثر نہیں کہے جا سکدے۔9

پریتم سنگھ اس وچ دوجیاں بولیاں دے شبداں دے رلاء نوں قبول کردے ہوئے لکھدے ہن:

"گرو جی نوں اپنے ویلے دیاں اہم بولیاں دا ڈونگھا علم تے حق حاصل سی۔ موضوع کارن متھہاسک ووکیبولری دی ورتوں ضروری ہو گئی، جس کارن سنسکرت پراکرت، ہندی اتے راجستھانی شبد وڈی گنتی وچ آئے۔ اس گل دا سہرا گرو جی دے سر اے کہ اوہ اس رکاوٹ دے باو جود اس کھبسورت بیان-ڈھنگن لیاؤن وچ کامیاب ہوئے ہن جس نے اس بولی دی گنجائش نوں سدھ کر دتا اے کہ پنجابی بنتر وچ متھہاس دا ذکر کیتا جا سکدا اے۔"10

کلونت کور کوہلی وار دی بولی دی پھلار پوروک چرچہ کرن مگروں اس نرنے `تے پجدے ہن کہ اس ویلے دی عامَ بولی جان والا بولی اے۔ اوہناں دا متّ اے:

"چنڈی دی وار دی بولی نہ تاں ٹھیٹھ پنجابی اے تے نہ ہی نرول لیہندی جاں دوابی اے، سگوں اس دی بولی اس ویلے عامَ بولی جان والی بولی اے۔ جس نوں عامَ جنتا سمجھ سکدی سی۔"11

اپروکت چرچہ توں واضع اے کہ چنڈی دی وار پنجابی وچ اے پر اس وچ دوجیاں بولیاں اتے پنجابیاں دیاں اپ-بولیاں دے شبداں دا ورتوں وی کیتا گیا اے۔ اس دا کارن گرو گوبند سنگھ جی دا مہان ودوان ہونا اے۔ ایہہ بھاشائی وکھریویں اس پرکار ہن:

ماجھی: چنڈی دی وار وچ ماجھی ووکیبولری کافی گنتی وچ ورتی گئی اے، جویں سیہہ منگایا، چنتا کرہُ ن، دیواں نوں آکھیا، کھیت اندر جودھے گجے، دیکھن چنڈ سخت نوں، کدے ن نٹھو، مارے چنڈ سخت نے، چوٹ پئی دمامے دلاں مقابلہ، لکھ نگارے وجن، سیہاں واگو گجن، راکش وڈے، کدے ن آکھن ہارے، کڑک اٹھیا، سٹّ پئی جمدھانی، دتے دیؤ بھجائی، کدے ن رجے، متا پکایا، آدی۔

ملوئی: گرو گوبند سنگھ جی پٹنے توں آ کے بہت سماں مالوے وچ رہے۔ اس لئی اوہناں دی بولی اتے ملوئی بولی دا اثر سبھاوک ہی سی۔ سؤہے، آدا، تکھا، بھجنا، ساتے آدی شبد اداہرن وجوں پیش کیتے جا سکدے ہن۔ شمشیر سنگھ اشوک تاں اتھوں تیک لکھدے ہن کہ `چنڈی دی وار` دی پنجابی ملوئی پنجابی اے جس وچ ماجھے دی تے لیہندے دی بولی دا بہت گھٹ اثر اے۔12

دوابی: دوابی وچ `و` دی تھاں `ب` دی ورتوں عامَ ہندی اے۔ `چنڈی دی وار` وچ وی اجیہا کئی تھاواں `تے کیتا گیا اے۔ جویں بڈے بڈے، بٹھی، باہن، بجئکے، بردانی، بجیا، باڈھیاں آدی۔ پر جی۔ایل۔ شرما اس نوں برج بولی دا اثر مندا اے کیونکہ برج وچ وی `و` نوں `ب` اچارن کرن دا سبھاء اے۔13

لیہندی: پنجابی ساہت وچ لیہندی نوں خاص ستھان حاصل رہا اے۔ کسے ویلے ستلج توں پار برج تے پچھم ول لیہندی ساہتی بولی سی۔ گرو گوبند سنگھ جی توں پہلاں بابا فرید جی، گرو نانک دیوَ جی، گرو ارجن دیوَ جی، دمودر آدی کئیاں لکھاری اپنی رچنا لیہندی وچ کر چکے سن۔ وار وچ وی کئیاں شبد لیہندی دے ملدے ہن جویں لاڑیاں، جروانا، دہاڑے، رضائی، پچھاڑیئن، تڑپھیئن، منگائسُ، جاسن، تکی، لیاونی، سنندی، مرڑائکے، گننائکے، کھنسائکے، روس بڈھائکے، آدی۔ لیہندی وچ شبد دے انت وچ `ی` دی مقدار لا کے بہو-وچن بنا لیا جاندا اے۔ ایہہ تنقید اس وار وچ ہی ملدی اے جویں: دانوی، راکسی، دینتی، جنی، سورمی، پلانی آدی۔

برج: گرو گوبند سنگھ جی نے اپنی ساری رچنا برج بولی وچ کیتی سی تے اوہناں دے بہت درکاری شاعر وی برج بولی دے ودوان سن، اس لئی برج بولی اوہناں دی رچنا دا انکھڑواں انگ بن گئی سی۔ ایہہ وار بھاویں گرو جی نے پنجابی وچ رچی پر برج بولی دے شبداں دی ورتوں ہونا سبھاوک سی۔ جویں: سنگھ، سیسار، مداری، سام، دھائے، جوجھارے، اتِ، گرِ، گھمن آدی۔ دیوی واسطے `پلنگ` دیوتا ورتنا وی برج دا سبھاء اے جویں درگا آیا (پنجابی وچ درگا آئی)، اٹھی دیوتا (پنجابی وچ اٹھی دیوی)۔ کجھ شبداں دا اصلا پنجابی اے، پر اوہناں دا اچارن جاں لہجہ برج بولی مطابق ڈھلیا ہویا اے۔ اداہرن وجوں: جہے دی تھاں جیہوے، اگاہاں دی تھاں اگھا، لہو دی تھاں لوہو، جھلی، چلی، ہلی، گھلی آدی دی تھاں جھالی، چالی، گھالی اتے وجا کے، ودھا کے تھاں بجائکے، بڈھائکے آدی۔14

پوٹھوہاری: کئی شبد پوٹھوہاری دے ہن جویں نکتھے، رجائی، جیوا آدی۔

راجستھانی: راجستھانی بولی وچ کئی شبد آئے ہن جو گھٹ جاں ودھ اسے روپ وچ ورتے ہن جویں کہ اس بولی وچ موجود سن۔ اداہرن وجوں: وتھ، چھتر، ودھ، ماریئن، بڈھِ، بھاگیا، گھالی، چالی، برج، پباں۔15

سنسکرت: سنسکرت دے شبد تتسم تے تدبھوَ دوواں روپاں وچ ملدے ہن پر ایہناں دی گنتی بہت تھوڑھی اے۔ تتسم جویں امراوتی، گز، کورم، گدا، ترشول، چھتر، نارد، گدا، رمت آدی۔ تدبھوَ جویں نؤندھ، روہ، دینت، دھمکیت، بھگؤتی، جوگنیاں، ترسولاں، بھجنگم، جم آدی۔

عربی فارسی: اس سمینّ فارسی درباری بولی سی اس لئی فارسی عربی مول دے شبداں دا آ جانا سبھاوک ہی سی۔ دوجا، گرو جی فارسی بولی دے ودوان وی سن جویں کہ ظفرنامہ توں واضع ہندا اے۔ عربی فارسی دے تتسم دے تدبھوَ دوویں پرکار دے شبد ملدے ہن۔ تتسم جویں تعریف، حاجی، پاجی، تازی، دہشت، پھرمئش، گوشت، دست، رحمت، بند۔ تتبھو جویں تروار، ندر، شاباش، نواجی، بختر، پاکھر، پھریستے۔

گرو جی اک مہان طاقت سن جو شبد نوں پنجابی وچ اتے اس دے لوڑیندے روپ وچ اجیہے ڈھنگ نال ڈھال سکے کہ اس دی اپنی مول ہوند ختم ہو گئی۔ کجھ اداہرناں اس پرکار ہن: بھہاولے ہندی مدھ توں، ندر فارسی شبد نظر لئی، رزادی فارسی شبد رائیزادی لئی، دستو-دستی فارسی دست توں، پر دو واری بنتر وچ پنجابی شبد دی ورتوں دا مطلب ہتھوں ہتھ لڑائی دتا گیا اے۔ سنسکرت اتے فارسی دا ڈھنگ، جس ولوں مصدر نال سِ، م آدی لا کے لوڑیندی کریا بن جاندی اے تے اس دے نال ہی پرکھ دا پتہ لگ جاندا اے۔ گرو جی پرانی بنتر ورتدے ہن جہڑی راجستھان توں آئی جویں پھرماؤس یعنی اس نے حکم دتا پر اس aتے پنجابی کریا بنتر دا زور اے اتے سطراں جہڑیاں کمایا، پھرایا، ودھایا، کھائکے آدی نال ختم ہندیاں ہن۔ کیونکہ درگا عورت اے، اس لئی وریام شبد نوں موڑ کے وریامی یعنی بہادر عورت بنا دتا۔ ہڑ-ہڑائ، جس دا مطلب غصے بھریا ہاسہ اے ورگے نویں شبد گرو جی دی شبد بنتر اتے حق دا پتہ دندے ہن بھاویں اجہیاں مثالاں بڑیاں گھٹ ہن۔16

بولی دی نیچر

`چنڈی دی وار` وچ `آدی گرنتھ` والی گرائمر نظام چل رہی اے، بھاویں ہن تیک کافی فرق پے چکا اے۔ سہاری تے اونکڑ دی کافی ورتوں کیتی گئی اے۔ بے شکّ کئی تھائیں ایہہ ماتراواں وادھو ہی جاپدیاں ہن مگر اس توں ایہہ پتہ لگدا اے کہ ادوں آدی گرنتھ والی گرائمر نظام اجے جاری سی جویں: انتُ، سورجُ، ندرِ، دکھیا، ستجگ، ابھیمانُ، بیرُ، کھیتُ، سیسار، سندھُ، تنُ، بلُ، بادُ، چنِ چنِ آدی۔17

اس وچ کئی شبداں دے اک توں بہتے شبد جوڑ وی ورتے گئے ہن، جویں جان/جانُ، راکس/راکسِ، دیوَ/دیؤ، چنڈِ/چنڈی، کئی پرانے روپ وی ملدے ہن جویں کؤن، میتھؤ، دھؤسا، دھؤل آدی۔ پرانے شبد وی ملدے ہن جو اج نہیں ورتے جاندے جویں سنگھر، ترے، باڈھی، کھرچام، رسائے، قندھار، انیاراں۔ چنڈی دی وار دی بولی اج نالوں ودھیرے سنجوگاتمک اے مگر آدی گرنتھ دی بولی نالوں ویوگاتمک اے۔ اداہرن وجوں سنجوگاتمک روپ ایہہ اے: لوک تہی (تناں لوکاں وچ)، برچھیئی (برچھیاں نال)، وڈھے تیغی (تیغاں نال وڈھے ہوئے)، جھاڑؤ (جھاڑاں وچ)۔ سماس گھڑن وچ وی بڑی نپنتا وکھائی اے۔ اداہرن وجوں سنگلیالے، بمبلیالے، جٹالے۔ اس توں علاوہ گرو جی نے انتر-بھاشی سماس وی گھڑے ہن جویں کھرچامی وچ کھر فارسی تے چامی-سنسکرت ۔ اسے طرحاں سیہن سار دی، گوشت-گدھیاں آدی سماس ویکھے جا سکدے ہن۔18

اس وار وچ بیر رسے دی چھنکار پیدا کرن لئی کھرویاں دھنیاں جویں گ، ڈھ، جھ، گھ، ڑ آدی دی ورتوں کیتی گئی اے۔ انوناسکتا اج نالوں گھٹ اے جویں تھائی (تھائیں)، تیتھو (تیتھوں)، تیہی (تیہیں) آدی۔ ی دی تھاں `تے `ج` دی ورتوں ملدی اے جویں ستجگ، جگ، جودھے، جدھ آدی۔ بولی مزین اے تے حوالہ مطابق اے۔ وار وچ ٹھیٹھ محاورے وی ملدے ہن جویں بجّ پینا (مارے بج دے)، سائی دینا (جاپے دتی سائی) آدی۔ اپروکت چرچہ توں اسیں اس نرنے `تے پہنچدے ہاں کہ چنڈی دی وار دی بولی نہ ہی ٹھیٹھ ملوئی اے تے نہ ہی ٹھیٹھ دوابی جاں لیہندی آدی اے۔ سگوں ایہہ اس ویلے وی عامَ بول چال دی بولی اے۔ گرو صاحب نے سکھاں نوں جنگ دے میدان جان لئی مُتحرک کرن لئی اس وار دی رچنا کیتی۔ سروتیاں وچ اس دا کمیونیکیشن کرن لئی ایہہ ضروری سی کہ گرو صاحب اس ویلے دی پرچلت بولی دا ورتوں کردے۔

(ا) چھند پربندھ: `چھدھّ` شبد دا دھاتو چھند وی منیا جاندا اے، جس دے مطلب ہن، پتے ڈھکنا، پڑدا، اچادان، کرنا، آدی۔ رگوید دے نرکت انگ وچ آیا اے کہ دیوتیاں نے موت اتے دکھاں توں بچن لئی جنہاں منتراں راہیں اپنے آپ نوں ڈھکیا، اوہناں نوں `چھند` کہندے ہن۔ اس طرحاں وید دا ناں وی چھند پے گیا۔ `چھند` شبد نوں سنسکرت شبد `چھندس` تے `چھندک` نال وی جوڑیا جاندا اے۔ چھندک دے مطلب ہن `ہتھ` وچ پاؤن والا گہنہ، بھوشن آدی۔ سریمد بھاگود گیتا وچ ویداں نوں چھندس کیہا گیا اے۔ `امرکوش` جو چھیویں صدی دی رچنا اے وچ چھند دے مطلب `من دی گلّ` دتے ہن۔ وید دے چھ امگاں وچوں اک انگ `چھند` منیا گیا اے۔ ہور انگ ہن: سکھیا، کلپ، گرائمر، نرکت اتے جوتش۔ نرکت تے بھاشاکار دا کتھن اے کہ چھند توں بناں بانی دا اچارن ممکن نہیں اے۔19 ورہت شبدساگر مطابق چھند شبد دی ورتوں بھنّ بھنّ معنےآں وچ کیتی گئی اے جویں:

1. وید

2. وید واک جس وچ گائتری وی شامل اے۔

3. اوہ واک جس دی رچنا ورن اتے مقدار دے اصولاں `تے مشتمل ہووے۔

4. چھ ویداگاں وچوں اک تعلیم جس وچ چھند دے لچھناں دا وچار کیتا گیا ہووے۔

5. چھادن، پردہ، ڈھکن، آورن

6. بیوی

7. رنگ ڈھنگ، سائز، چیشٹا

8. چھل چھند، کپٹ، مکر

9. ابھلاکھا

10. چال، کلا، چالاکی، آدی

11. بندھن20

انکار پرشاد مہیشوری مطابق چھند دا کوشگت مطلب ایہہ اے کہ جو منکھاں نوں پرسن کردا اے جاں آنند دندا اے، اوہ چھند اے۔ پریم پرکاش سنگھ چھند دی تشریح دندے ہوئے لکھدے ہن کہ شاعری وچ مقدار جاں ورناں نوں خاص ویونت نال جوڑکے وزن، تول، سر، بسرام دا خیال رکھدے ہوئے تکانت دے میل نال لے پیدا کرنی ہی چھند اے۔21

بھاویں چھند دے کئی مطلب دتے گئے ہن پر اج پنجابی شعری ساہت وچ چھند دے دو ہی مطلب پردھان منے جاندے ہن: اک اوہ تعلیم جس وچ چھند دے لچھن آدی دا علم دتا جاوے اتے دوجا اجیہی رچنا جو اکھر، مقدار، گن، آدی دے اصولاں `تے مشتمل ہووے۔ اس طرحاں وزن تول وچ لکھیا ہر واک چھند اے اتے دوجے شبداں وچ ہر پد اتھوا نظم چھند اے۔22

پرانے دور دی لگپگ ساری شعری رچنا چھمدا بندی وچ اے۔ اس ویلے چھندا بندی توں بناں تعلیم ادھوری سمجھی جاندی سی۔ اس دے کئی کارن ہن جویں:

1. چھندبدھ رچنا اک خاص نزام ہندا اے، اس لئی اس وچ کہی گل ودھیرے زوردار تے بااثر ہندی اے۔

2. چھندبدھ شعری وچ اک سنگیت جاں سنگیتک لے پیدا ہو جاندی اے۔ اس لئی جد ایہہ گا کے پڑھی جاندی اے تاں سروتیاں `تے خاص اثر کردی اے۔

3. چھندبدھ رچنا وچ شبد چون `تے خاص دھیان دتا جاندا اے۔ اس لئی اس نال تھوڑے توں تھوڑے شبداں وچ ودھ توں ودھ کیہا جا سکدا اے۔

4. چھندبدھ رچنا زبانی یاد کرنی سوکھی اے اس لئی پرانا ساہت صدیاں تیک سینہ بفوج ہی اگے چلدا رہا اے۔ پرانے ساہت لگپگ سارا چھند وچ ہی اے۔ `بانی کنٹھ تے پیسہ گنٹھ` مطابق اوہی وڈیرا ودوان منیا جاندا سی جس نوں ودھیرے بانی زبانی یاد ہندی سی۔23

پنجابی دا شرومنی قصہ کار وارث شاہ وی شاعری لئی عروض دا علم ہونا ضروری دسدا اے:

جاہل شاعراں نوں ذرا سمجھ آوے،

شعر؎ موجو لکھ سنائیئے جی۔

علم شاعری دا جس نوں پتہ ناہیں،

اس نوں علم عروض پڑھائیے جی۔

سنت سنگھ سیکھوں چھند تے شاعری دا انکھڑواں تعلقات درساؤندے ہوئے لکھدے ہن، "صرف چھند بدھ رچنا ہی شاعری اے جویں صرف عورت لنگ روپ والا انسان ہی عورت جاں عورت اے۔ جس طرحاں کسے عورت وچ ناریتو دے گن گھٹ جاں ودھ ہو سکدے ہن، اسے طرحاں چھند وچ وی شاعری دے گن گھٹ جاں ودھ ہو سکدے ہن۔ پر شاعری دے ناؤ دی اہلیت صرف چھند نوں ہی حاصل اے۔"24

اوہ اگے لکھدے ہن کہ چھند شاعری دا سریر اے تے جس طرحاں کسے انسان نوں اس دے جسمانی روپ وچ ہی جانیا جا سکدا اے، شاعری دی جان پچھان پہلاں اس دے چھند (سریر) راہیں ہی ہندی اے۔ جتنا اس دا سریر تے چہرہ مہرا ودھ جانیا پچھانیا ہووےگا اتنی ہی کوئی شاعری ودھیرے پروان ہوویگی۔25 ایسے طرحاں بہت سارے ودوان چھند نوں شاعری دا ضروری انگ مندے ہن تے چھند رہت شاعری نوں شاعری منن لئی تیار نہیں۔

اس دے الٹ کئی ودوان چھند نوں شاعری دا ضروری انگ نہیں مندے۔ ایہناں دا موڈھی ارسطو اے۔ اس نے اپنی رچنا پوئٹکس (پھوeٹچس) وچ صاف تاں نہیں پر گون روپ وچ لکھیا اے کہ شاعری وچ چھند نوں کوئی خاص اہمیت حاصل نہیں۔ بھاویں زمانے دے رسم رواج نے چھند نوں شاعری نال جوڑ دتا اے پر صرف چھند رچن والے نوں شاعر نہیں آکھیا جا سکدا۔ ارسطو دے اس خیال دی تائید اس گل توں وی ہو سکدی اے کہ اس نے پلیٹو دے سمپوزیئم (شیمپوسم) دی سٹائل نوں وی بے-وزن تے بے-بحر شاعری وچ شامل کیتا اے۔ بھارتی چھمداں دے ترقی دے مڈھلے ویلے وچ وی شاعری وچ کافیاں میلن دا بہتا دھیان نہیں سی رکھیا جاندا۔ ویدک شاعری ودھیرے تکانت رہت اے۔26

اپروکت دوویں دھارناواں اک پاسڑ ہن۔ ایہہ ٹھیک اے کہ اجکل چھند رہت شاعری وی لکھی جا رہی اے پر چھند-بدھد شاعری نوں اج وی خاص ستھان حاصل اے۔ یاد رکھن والی گل ایہہ اے کہ نری چھندا-بندی شاعری نہیں اکھوا سکدی تے چنگی شاعری لئی چھندا-بندی توں علاوہ باقی کاوَ-گنِ وی ہونے چاہیدے ہن۔

وار لئی سبھ توں پرمانک سروپ پؤڑی ہی اے۔ بھائی کانھ سنگھ نابھہ پؤڑی نوں اک چھند درساؤندے ہوئے لکھدے ہن:

اک چھند جس وچ خاص کرکے لڑائی دیاں واراں رچیاں جاندیاں ہن، ڈھاڈی لوک لڑائی دا حوالہ وارتک سنا کے اس دا سار پوڑی چھند وچ لے تار نال مردنگ دی مدد ساتھ گا کے پرکرن سماپت کردے ہن، "درگا-پاٹھا بنایا سبھے پؤڑیاں" (چنڈی 3) سری گرو صاحب جی دیاں واراں وچ کئی چھند "پؤڑی" سرلیکھ ہیٹھ دیکھے جاندے ہن۔ بھائی گرداس جی دیاں واراں دے پد بھی پؤڑی نام توں ہی مشہور ہن، ایہہ چھند سمع اتے وکھم دوویں پرکار دا دیکھیدا اے۔ گرو ارجن دیوَ جی نے نوں واراں تے نوں دھنیاں پؤڑی دیاں راگیاں دے گاؤن لئی ٹھہرائیاں ہن۔27 پنجابی ساہت کوش دے کرتا مطابق:

پؤڑی دے کوشگت مطلب ہن `پیر رکھن دی تھاں`، پر عامَ بول چال وچ سیڑی دے ہر ڈنڈے نوں پوڑی کہندے ہن تے ایہناں ڈنڈیاں نہ تیار ہوئی سیڑھی نوں بھی آکھدے ہن۔ ساہت کھیتر وچ ایہہ اک کاو-روپ اے، جس اندر وچاراں دی اساری پوڑی دے ڈنڈیاں مطابق ہندی اے۔ اک خیال توں بعد دوجا خیال بڑی وار جڑدا جاندا اے تے پھیر کجھ پوڑیاں اکٹھیاں ہو کے اک سمچا خیال بناندیاں ہن۔ لمیرے مزبون نبھاؤن لئی اس دی پنجابی شعری وچ ٹھیک طرحاں ورتوں ہندی اے جویں مسدس دی اردو فارسی شعری وچ۔ اسے طرحاں جپجی، انند، باون اکھری تے گرو گرنتھ صاحب وچ درج ساریاں واراں وچ پؤڑیاں دی سچجی ورتوں کیتی گئی اے۔28

وار لئی پؤڑی دی مہتا نوں اجاگر کردے ہوئے رتن سنگھ جگی لکھدے ہن، "وار پؤڑیاں وچ لکھی جاندی اے۔ جے ٹکر `وار` دی روح اے تاں پؤڑی کلیور۔"29 مگر کئی ودوان پؤڑی نوں چھند نہیں مندے۔ روشن لال اہوجا تے گردیال سنگھ پھول اس نوں کاوک-بھیدک مندے ہن۔ اوہناں مطابق، "پؤڑی دے ماتراں وچ اکسار ہون کرکے ہی اس نوں چھند نہیں، شاعری بھید منیا جاندا اے۔"30 پیارا سنگھ پدم اس نوں چہن پربندھ مندے ہن۔31 جیت سنگھ سیتل پؤڑی نوں چھند تے شعری بھید دا مپناہ مندے ہن۔ اوہناں دا متّ اے، "پؤڑی نہ تاں نرول چھند اے تے نہ ہی شعری بھید بلکہ دوواں دا مپناہ `چھند گت روپ` اے۔ وار پؤڑیاں توں بناں نہیں ہو سکدی۔ پؤڑیاں وار توں بناں ہو سکدیاں ہن جویں جپجی صاحب تے سکھمنی صاحب وچ ہن۔ لڑائی متعلق ہون `تے وی کوئی پؤڑی بناں وار نہیں اکھوا سکدی۔ جنگ سنگھاں تے فرنگیاں (شاہ محمد)، جنگ نامہ حامد، جنگ نامہ ہری سنگھ (رام دیال) وار ہری سنگھ (قادریار) آدی رچناواں پؤڑیاں دی انہوند صدقہ واراں نہیں بن سکیاں۔ وار تے پؤڑی دا پرسپر روایتی تعلقات قایم ہو چکیا اے۔ نادرشاہ دی وار نوں ہن تیک نادرشاہ دی پؤڑی کرکے جانیا جاندا رہا اے۔"32

اپروکت چرچہ توں اسیں اس نرنے `تے پجدے ہاں کہ وار ہمیشہ پؤڑیاں وچ لکھی جاندی اے۔ گرو گوبند سنگھ جی نے وی چنڈی دی وار پؤڑیاں وچ لکھی تے اس دی تائید اوہ آپ کردے ہن، جدوں اوہ لکھدے ہن، "درگا پاٹھ بنایا سبھے پؤڑیاں۔" پؤڑی وار دے اک بند نوں کیہا اے۔ پؤڑی دیاں تکاں ودھ گھٹ ہندیاں ہن۔ پؤڑی دا مطلب درساؤن والے سلوک شامل کرن دی ریت پنجویں گرو جی نے توری سی۔ بھائی گرداس نے ایہہ طریقہ نہیں اپنایا اتے اپنی رچنا نرول پؤڑیاں وچ کیتی جویں کہ پہلے چار گرو صاحبان نے کیتا سی۔ ایہہ پرمپرا گرو گوبند سنگھ جی نے اپنائی۔ چنڈی دی وار وچ اک دوہرا تے 54 پؤڑیاں ہن۔ پؤڑیاں وچ سطراں دی گنتی ودھ گھٹ اے تے اس پرکار اے:

پؤڑی شتراں دی گنتی

1 6

2 9

3 8

4 8

5 4

6 اک دوہا

7 4

8 9

9 7

10 6

11 6

12 4

13 6

14 4

15 8

16 4

17 6

18 4

19 11

20 7

21 4

22 4

23 4

24 4

25 55

26 5

27 4

28 8

29 7

30 6

31 5

32 4

33 10

34 7

35 6

36 6

37 4

38 6

39 9

40 11

41 12

42 4

43 11

44 8

45 8

46 4

47 4

48 5

49 8

50 12

51 4

52 7

53 6

54 6

55 5

مطلب نوں ہور سنگھنا کرن لئی کئی وار پؤڑی دی اخیرلی تک ادھی وی رکھ لئی جاندی اے اتے بھائی گرداس نے انتلی تک نوں دوہرا جاں ٹیپ وی بنایا اے۔ بھائی صاحب دیاں کئیاں پؤڑیاں دیاں پہلیاں تکاں وچ دو خیالاں، رچیاں جاں گناں دا بھیڑ ہندا اے اتے انتلی تک نوں سخر دی تک بنا نشان جاں تمثیلی لئی نروپن کیتا ہندا اے۔ 34 چنڈی دی وار وچ پؤڑی نن: 1،2،3،7،22،23 اتے 41 وچ انتلی تک ادھی اے۔ پؤڑی نن: 8 اتے 49 وچ انتلیاں دو ادھیاں تکاں ہن اتے پؤڑی نن: 50 دے انت وچ پنج ادھیاں تکاں ہن۔ وار وچ عامَ طور `تے 19 مقدار توں لے کے 28 مقدار والیاں پؤڑیاں ہن تے ایہناں دی بنتر عامَ طور `تے 11+8، 12+9، 12+10، 14+9، 13+11، 13+15 اے۔ ایہناں دی مقدار دی گنتی کئی تھاواں `تے 33 چلی گئی اے۔ وار وچ پؤڑیاں دے انت وچ آئیاں ادھیاں تکاں دی

ماترک گنتی اس پرکار اے۔

پؤڑی نن: تک نن: مقدار

1 6 13

2 9 16

3 8 18

7 4 15

8 9 15

8 10 15

22 4 16

23 4 14

41 12 15

49 7 16

49 8 15

50 8 15

50 9 17

50 11 15

50 10 15

50 12 15

پؤڑی دو چھند بھیداں نشانی تے سرکھنڈی وچ لکھی جاندی اے تے ایہہ دوویں چھند چنڈی دی وار وچ مہیا ہن۔

نشانی چھند: وار دی پؤڑی چھند دا پرمانیک-نمونایک نشانی چھند ہی اے۔35 نشانی چھند نوں اپمان چھند وی آکھدے ہن۔ اس دے چار چرن ہندے ہن، پرتِ چرن تیئی ماتراں ہندیاں ہن، تیراں، دس اتے بسرام ہندا اے اتے انت دو گرو ہندے ہن۔35 پر پرمندر سنگھ تے کرپال سنگھ کسیل مطابق نشانی چھند کئی ماتراں دا ہو سکدا اے۔ وار لئی 23 ماتراں والے چھند وی ورتے جاندے ہن۔ اوہ 23 ماتراں والے چھند نوں ودھیرے پرمکئی مندے ہن۔ اوہناں مطابق نشانی چھند دیاں انتلیاں ماتراں دیرگھ تے گرو ہندیاں ہن تاں جو گاؤن ویلے لوڑیندی گھوکر اپج سکے۔ ایہناں تکاں وچ بیر رس بھرن لئی کھروے سوراں (خاص کرکے جھ، ڈھ، گھ، ڑ، بھ، دھ) دی ودھیرے ورتوں کیتی جاندی اے۔ شبد اجیہے ڈھنگ نال جوڑے جاندے ہن کہ پڑھن لگیاں پھرتی کرن لئی مجبور کرن اتے گھوکر کھوکویں آواز پیدا کرن۔37 ہن اسیں چنڈی دی وار وچ نشانی چھند دی حالت دیکھدے ہاں۔

23 ماتراں والے چھند دا پرمکھ نمونہ نوویں پؤڑی وچ ملدا اے پر اتھے 4 دی تھاں `تے 7 چرن ہن:

دیکھن چنڈ سخت نوں رن گھرے نگارے ۔۔ 13+10=23

دھائے راکسِ روہلے چؤگردے بھارے ۔۔ 13+10=23

ہتھیں تیغاں پکڑِ کے رن بھڑے کرارے ۔۔ 13+10=23

کدے ن نٹھے جدھّ تے جودھے ججھارے ۔۔13+10=23

بھائی کانھ سنگھ نابھہ نے چنڈی دی وار وچ نشانی چھند دے اپروکت دسے بھید توں علاوہ ہور بھید وی دسے ہن۔38 اک بھید وچ چار چرن ہن، جس وچ تن چرناں دیاں 27 ماتراں پہلا بسرام 13 تے دوجا 14 تے۔ انت دو گرو۔ چوتھے چرن دیاں 15 ماتراں، انت دے گرو جویں کہ وار دی 23ویں پؤڑی وچ:

سادھو ستجگُ بیتیا ادھ سیلی تریتا آیا ۔۔ 13+15

نچی کلھ سروسری کلھ نارد ڈؤرو وایا ۔۔ 12+5

ابھیمانُ اتارن دیوتیاں مہکھاسر سمبھ اپایا ۔۔16+15

جیتِ لئے تنِ دیوتے تہ لوکی راجُ کمایا ۔۔13+15

وڈا بیر اکھائ کے سر اپر چھتر پھرایا ۔۔13+14

دتا اندرُ ندور کے تن گرِ کیلاسُ تکایا ۔۔ 13+15

ڈرِ کے ہتھو دانوی دل اندرِ تراسُ ودھایا ۔۔ 13+15

پاس درگا دے اندرُ آیا ۔۔3۔۔

چوتھے بھید وچ باراں چرن ہن۔ گیاراں چرن 28 ماتراں دے، بسرام 13-15 تے بارواں چرن 15 ماتراں دا۔ انت وچ رگن شیش آؤندا اے۔ جویں وار دی 41ویں پؤڑی وچ:

سوری سنگھرِ رچیا ڈھول سنکھ نگارے وائِ کے ۔۔ 12+16

چنڈ چتاری کالکا منِ باہلا روس بڈھائ کے ۔۔ 13 + 16

نکلی متھا پھوڑِ کے جن پھتے نیسان بجائ کے ۔۔ 12 +16

جاگ سو جمی جدھ نو جروانا جنُ مرڑائ کے ۔۔ 13+16

دل وچِ گھیرا گھتیا جن سینہ تریا گننائ کے ۔۔ 13+16

آپ وسولا ہویا تہُ لوکاں تے کھنسائ کے ۔۔ 13 + 15

روہ سدھایاں چکر پان کر نندا کھڑگ اٹھائ کے ۔۔ 16 +15

اگے راکس بیٹھے روہلے تیری تیغی چھہبر لائِ کے ۔۔ 16 + 17

پکڑ پچھاڑے راکساں دل دیتاں اندرِ جائ کے ۔۔ 13 + 15

بہو کیسی پکڑِ پچھاڑئنِ تن اندرِ دھوم رچائِ کے ۔۔ 15 + 15

بڈے بڈے چن سورمے گہِ کوٹی دئے چلائ کے ۔۔ 13 + 15

رن کالی غصہ کھائِ کے ۔۔41۔۔ 15

سرکھنڈی چھند – سرکھنڈی ماترک چھند اے۔ صحیح ناں سرکھنڈ مطلب سر کھمڈت اے۔ اس وچ تکانت میل نہیں کھاندا پر عامَ طور `تے تک دے مدھ انوپراس دا میل ہندا اے۔ اس چھند دی چال تکھی اے اتے اگے توں اگے ودھدا تریا جاندا اے۔ اس وچ ماتراں دی گنتی عامَ طور `تے 21 تے 23 پرتچر ویکھی جاندی اے۔ پہلا بسرام 11، 12 جاں 13 آؤندا اے۔ اس طرحاں ہر چرن دے دوجے حصہ وچ عامَ طور تے نوں دس مقدار ہندیاں ہن۔ ایہہ لمی بیانیا شاعری لکھن لe اتِ فائدہ مند چھند اے۔ پنجابی شعری وچ اس دی سفلتا سمیت ورتوں پہلی وار شری گرو گوبند سنگھ جی نے چنڈی دی وار وچ کیتی اے۔ `نزبات دی وار` نادرشاہ وچ چی اس چھند دی کامیاب ورتوں کیتی گئی اے۔ بھائی ویر سنگھ نے رانا صورتَ سنگھ وچ وی تھوڑھی بہت تبدیلی نال ایہو چھند ورتیا اے۔ سکھنڈی چھند دے عامَ طور `تے چار چرن ہندے ہن پر `چنڈی دی وار` تے `نادرشاہ دی وار` وچ کئی تھاواں `تے اس توں ودھ چرن وی آئے ہن۔ بھائی ویر سنگھ نے وی رانا صورتَ سنگھ وچ کھل ورتی اے۔39 بھائی کانھ سنگھ نابھہ مطابق سرکھنڈی چھند دا ناں `سریکھنڈ` اے۔ ایہہ `پلونگم` چھند دا روپانتر اے۔ اس چھند دی تک دے مدھ انوپراس دا میل اتے تکانت ہندا اے۔ اس دا لچھن اے – چار چرن، پرتِ چرن 21 ماتراں۔ پہلا بسرام 12 تے، دوجا 9 `تے، دوواں بسراماں دے انت گرو۔ دوجا روپ-پرتِ چرن 22 ماتراں، پہلا بسرام 12 `تے، انت مختصر، دوجا 10 مقدار `تے، انت گرو۔ تک دے مدھ انوپراس دا میل۔ اسی چال مطابق 23 ماتراں دی وی سرکھنڈی ہندا اے، جس دا بسرام 14-9 `تے ہویا کردا اے۔ تک دے مدھ دو گرو اتے انوپراس دا میل، تکانت انمیل۔40 اس طرحاں بھائی صاحب نے سرکھنڈی دے تن روپ دسے ہن پر ایہناں وچوں پہلے روپ وچ ہی چرناں دی گنتی دتی اے، باقیاں وچ نہیں۔ دراصل پؤڑیاں وچ چرناں دی گنتی ودھدی گھٹدی رہندی اے۔

چنڈی دی وار دیاں 31 پؤڑیاں سرکھنڈی چھند وچ ہن۔ ایہہ ہن پؤڑی نن: 4، 5، 10، توں 12، 14، 15، 17، 19، 21، 24 توں 40، 43، 44، 46 تے 55۔ ایہناں وچ چرناں دی گنتی اک سامان نہیں۔ وار وچ زیادہ تر 21 ماتراں والا سرکھنڈی چھند ورتیا گیا اے:

چوٹ پئی کھرچامی دلاں مقابلہ ۔۔ 12 + 9 =21

گھیر لئی وریامی درگا آئِ کے ۔۔ 12 + 9 =21

راکھس وڈے علامی بھجّ ن جاندے ۔۔ 12 + 9 = 21

کئی تھاواں `تے 23 مقدار چھند دی ورتوں وی ہوئی اے:

1. دھگا سولی بجائیاں دلاں مقابلہ ۔۔ 14+9=23

2. درگا سؤہیں آئیاں روہ بڈھائ کے ۔۔ 14 + 9 = 23

3. چوبی دھؤسی پائیاں دلاں مقابلہ ۔۔ 14 + 9 =23

کئی تھاواں `تے کھل وی لئی گئی اے:

1. دستی دھوہ نچائیاں تیغاں تکھیاں ۔۔ 14+10 = 24

2. بہتی سری وہائیاں گھڑیاں دور کیا ۔۔ 14 +12 =26

3. گھمریار سیالی بنیاں کیجماں ۔۔39۔۔ 11+10=21

سمچے روپ وچ سرکھنڈی چھند دی کامیابی نال ورتوں کیتی گئی اے۔

دوہرا – اس وچ دو تکاں ہندیاں ہن۔ تیراں ماتراں اتے 11 ماتراں `تے بسرام ہندا اے۔ تکانت ملدا اے، انت گرو مختصر ہندے ہن۔41 چنڈی دی وار وچ اک دوہرا ہی آیا اے:

راکسِ آئے روہلے کھیتِ بھڑن کے چائ ۔۔ 13 + 11 =24

لشکنِ تیغاں برچھیاں سورجُ ندرِ ن پائِ ۔۔6۔۔ 14+11=25

دوجی سطر دے شبد برچھیاں نوں برچھیاں کر دتا جاوے تاں ماترک گنتی پوری ہو جاندی اے۔

اپروکت مطالعہ توں اسیں اس نرنے `تے پجدے ہاں کہ گرو گوبند سنگھ جی نے پؤڑی چھند-روپ دی ورتوں کامیابی نال ورتوں کردے ویلے اس دے دوویں چھنداں دی نشانی تے سرکھنڈی نوں استعمال کیتا اے۔ وار دے چھند-پربندھ نوں اسیں اک اچّ پائے دا کہہ سکدے ہاں۔

(e) النکار – النکار شبد الں-کرِ توں بنیا اے، جس دا مطلب گہنہ اے۔42 وچار بھاویں کنا سوہنا ہووے جے اوہ شنگاریا نہیں گیا تے مٹکایا نہیں تاں رس نہیں اپجیگا۔ النکار وچاراں وچ خوبصورتی، سواد اپجاؤن، وچار مٹکاؤن، سلجھاؤن، سوچ نال نکھارن تے ڈونگھیائی لیاؤن دی جگتی اے، جس نال وچاراں دی کاوکتا سوخمتا، اندر مکھی خوبصورتی، سدیوتا، چنھاتمک شبدی تل تے بڑے انوکھے امداج نال کنول پھلّ `تے پتیاں وانگ آ کے انسانی من دی سوہج سوانی رچی دے رمکے کلول کرن لگ پیندی اے۔43

النکار سرجن طاقت شاعر دی اپنی دوردرشی، پاردرشی، سوچ، جیون مشق، جیون جاچ، ووکیبولری علم، دھنّ علم، سنگیت تجربہ اڈاری اتے تیبر ولولے `تے انحصار اے۔ جنیاں ایہہ طاقتاں طاقتور تے تیز ہونگیاں، انے النکار مولک ہونگے، صحیح ہونگے، مطلب پوروک ہونگے، نہیں تاں دھندلے تے نجی ہو نبڑنگے تے پرانی ہنڈھی ہوئی بھاء مارن لگ پینگے۔44

النکار شعورتاں نے النکاراں دے وکھ-وکھ مقصد منے ہن۔ آچاریہ رام چندر شکل نے النکاراں دی تشریح دندے ہوئے لکھیا اے، "جذبات نوں aچیان اتے وستواں دے روپ گن اتے کریا نوں ودھیرے تجربہ کراؤن لئی کدے کدے مدد دین والی یکتی دا ناں النکار اے۔" 45 سارے النکاروادیاں بھامہ دنڈی، وامن آدی نے النکاراں نوں شعری دی جند جان، روح منیا اے پر ممٹ، عالمی ناتھ آدی نے النکاراں نوں رس دا معاون انگ منیا اے۔ پچھلیرے دور دے آچاریہ ممٹ تے عالمی ناتھ نے منن والے سن جناں نے اس گل `تے زور دتا کہ النکار شعری دی روح نہیں سگوں شعری وچ چمتکار سہج تے سجیوتا بھرن والے معاون زریعہ ہن۔41 اس طرحاں شعری وچ النکار دا خاص ستھان اے۔ چنڈی دی وار وچ النکاراں دی ورتوں اچیچے طور `تے نہیں کیتی گئی، سگوں ایہہ شعری رچنا ویلے سہج سبھاء ہی آ گئے ہن۔ وار وچ پرمکھ النکار نمنلکھت ہن: -

اپما النکار: باقی النکاراں دی تلنا وچ اپما النکار دی ورتوں سبھ توں ودھ کیتی ہوئی اے۔ ایہہ النکار ویلے `تے حالت مطابق بہت ہی ڈھکویں ہن۔ سورمیاں دے گرجن ویلے ورتیاں اپماواں ویکھو:

1. سیہاں وانگو گجن سبھے سورمے ۔۔

2. گجے درگا گھیرِ کے جنُ گھنیئرُ کالے ۔۔13۔۔

3. بدل جیو مہکھاسر رن وچِ گجیا ۔۔

سورمیاں دا میدان وچ ڈگنا، تڑپھنا، مرنا تے اوہناں دے سریر دے ٹوٹیاں دا مورت اس النکار ولوں پیش کیتا گیا اے:

1. بیر پروتے برچھیeنے جن ڈال چمٹے آولے ۔۔

اک وڈھے تیغی تڑپھیئن مد پیتے لوٹنِ باولے ۔۔۔.۔.

جن ڈسے بھجنگم ساولے۔۔ مر جاونِ بیر رہاولے ۔۔8۔۔

2. ڈگے جانِ منارے مارے بجُ دے ۔۔

کھلی والی دیت اہاڑے سبھے سورمے ۔۔

ستے جانِ جٹارے بھنگا کھائِ کے ۔۔17۔۔

3. وڈھے گن تکھانی موئے کھیت وچ ۔۔

4. اک گھائل گھمنِ سورمے جنُ مکتب قاضی ۔۔

اک بیر پروتے برچھیئے جیو جھک پؤن نواجی ۔۔

اک درگا سؤہے کھنس کے کھنسائن تازی ۔۔

اپماواں دی چون کرن ویلے گرو جی نے دھرتی دیاں وستواں نال تلنا دتی اے پر زیادہ دھیان اسمانی وایومنڈل وچوں اپمیی چنن ول دتا اے۔

روپک النکار- اس النکار دی ورتوں اک دو تھائیں ہی ہوئی اے:

1. دیوی دست نچائی سیہن ساردی ۔۔

2. جودھے وڈے منارے جاپن کھیت وچِ ۔۔

3. حوراں سرنوت بیج نوں گھتِ گھر کھلوئیاں ۔۔

لاڑا ویکھنِ لاڑیاں چؤگردے ہوئیاں ۔۔42۔۔

اتکتھنی النکار – وار وچ ہیرو نوں وڈیاؤن لئی اتکتھنی النار دی ورتوں عامَ کیتی جاندی اے۔ چنڈی دی وار وچ اس النکار دی ورتوں درگا دیوی دی بہادری نوں درساؤن لئی کیتی گئی اے:

1. چنڈی راکسِ کھانی واہی دیت نوں ۔۔

کوپر چور چوانی لتھی کرگ لے ۔۔

پاکھر ترا پلانی رڑکی دھرت جائ ۔۔

لیدی اگھا سدھانی سنگاں دھؤل دیاں ۔۔

کورم سر لہلانی دسمن مارِ کے ۔۔

2. لشکنِ تیغاں برچھیاں سورجُ ندرِ ن پائِ ۔۔6۔۔

درگا دا سمچا کردار اتکتھنی اے۔ اوہ اکلی ہی لکھاں فوجاں دا ٹاکرا کرکے اوہناں نوں مار دندی اے۔

درگا سبھ سنگھارے راکھسِ کھڑگ لے ۔۔15۔۔

تمثیلی النکار - گل نوں ہور واضع کرن لئی اس النکار دی ورتوں کیتی گئی اے:

1. بدل جیو مہکھاسر رن وچِ گجیا ۔۔

2. تھرِ تھرِ پرتھمی چالی دلاں چڑندیاں ۔۔

ناؤ جویں اے ہالی سہُ دریاؤ وچِ ۔۔

انوپراس النکار - انوپراس النکار دی ورتوں کرن وچ گرو صاحب نے نسندیہ بہت اچیچ ورتیا اے۔ اس دا کارن ایہہ اے کہ انوپراس دی دھنی وچ اک سر جاں اک ورن دا دہراؤ ہون نال جو فنی رس پیدا ہندا اے اس نال شاعری وچ روانی وی ودھدی اے اتے بیر رس نوں ابھارن وچ وی مدد ملدی اے۔ 47 اس النکار دیاں کئیاں اداہرناں وار وچ مہیا ہن جویں بڈے بڈے، تلی تنُ تایا، چن چن، چنڈ سخت، واہن وارو واری، سمبھ نسمبھ، چنِ چنِ، تنِ تنِ، وائِ ودھائی، سورے سنگھرے، آدی۔

اتامتحان النکار – جتھے اپمیی دی اپمان وچ سمبھاونا کیتی جاوے اتھے اتامتحان النکار ہندا اے۔ `چنڈی دی وار` وچ سبھ توں ودھ اس النکار دی ورتوں کیتی گئی اے۔48 جویں:

رودر رس – جتھے مخالفاں دی چھیڑاکھانی، بے عزتی، اپمان، وڈیریاں دی نندا، `دیش تے دھرم` دے اپمان کرکے بدلے دی بھاونا جاگرت ہندی اے۔ اتھے رودر رس ہندا اے۔55 کرودھ اس دا مستقل مطلب مخالف المبن تے اوہناں ولوں کیتی کاروائی ادیپن وبھاو ہن۔ ساہتکاراں نے بیر رس تے رودر رس وچ بڑا بریک فرق بیان کیتا اے۔ جد بہادر مرد غصہ کھا کے نیکی لئی میدان وچ جوجھدا اے تاں بیر رس دا پرگٹاوا ہندا اے پر معمولی اتھوا ماڑا انسان گھٹیا اچھا دے ماتحت غصہ کھا کے اپنا روہ ظاہر کردا اے تاں اس نوں رودر رس کیہا جاندا اے۔56 اس طرحاں غصے دا عامَ اظہار رودر رس کہایا۔ اس وار وچ رودر رس دیاں کئی اداہرناں ملدیاں ہن جتھے جنگجو کرودھ وچ آئے وار کردے ہن۔ جویں:

1. دل وچ روہ بڈھائ کے مارِ مارِ پکارے ۔۔

2. روہ بھوانی آئی اتے راکساں ۔۔

کھبے دست نچائی سیہن سار دی ۔۔

3. روہ ہوئِ بلائے راکسِ رائے نے ۔۔

بیٹھے متا پکائے درگا لیاونی ۔۔

4. درگا دانو مارے روہ بڈھائ کے ۔۔

سر وچ تیغ وگائی سرنوت بیج دے ۔۔37۔۔

کرنا رس – غم اتھوا شوک اس دے شتائی مطلب ہن۔ ویوگ تے ویوگ دے کارن وگدے ہنجھو، ورلاپ، دکھ دے کارن پیارے نوں طعنے مہنے سبھ کرنا رس وچ شامل ہن۔ دیس دی بدحالی پر غم دے گیت، انسانی تباہی `تے گائے سوہلے سبھ وچ ایہی مزبون بھریا پیا اے۔ گرواک `ایتی مار پئی کرلانے تیں کی دردُ ن آیا ۔۔1۔۔` (م:1، انگ 360) کرنا رس دا اتی اتم اداہرن اے۔ بھوبھوتی مطابق کرنا رس ہی اصل رس اے۔ اس نال من اندر ہمدردی دا سوما پھٹدا اے تے کولمتا چھا جاندی اے۔ انتر روح قیمتاں گھڑنا لوچدی اے۔57 وار وچ کئی تھائیں ایہہ رس ودمان اے۔ شروع وچ ہی جد اندر دینتاں پاسوں ہار کھا کے درگا پاس جاندا اے تے دکھ بھری کہانی سناؤندا اے تاں کرنا رس اتپن ہندا اے:

اندر برتھا سنائی اپنے ہال دی ۔۔

چھین لئی ٹھکرائی ساتے دانوی ۔۔

پہلی لڑائی وچ راخش مر رہے ہن تے اوہناں دے سریراں وچوں خون دے پھوارے چل رہے ہن۔ اوہناں دیاں عورتاں کرنامئی مورت اچیاں اٹاریاں وچوں ویکھ رہیاں ہن:

وگے رتُ جھلاری جیو گیرو بابترا ۔۔

دیکھن بیٹھ اٹاری عورت راکساں ۔۔

بھیانک رس - بھے اس دا مستقل مطلب اے۔ ڈراؤنے مورت بیان کرکے شاعر ڈر دی حالت پیدا کردا اے۔ جناں بھتاں دیاں کہانیاں وچ ایہہ رنگ عامَ ملدا اے۔ اسے طرحاں جنگ وچ لڑائی دا ہو-بو-ہو چتر وی بھیانک رس پیدا کردا اے۔58 چنڈی دی وار وچ بھاویں بیر رس دی پردھانتا اے پر کئی تھاواں `تے ایہہ رس وی مدا اے جویں:

چنِ چنِ جودھے مارے اندر کھیت دے ۔۔

جاپن امبرِ تارے ڈگنِ سورمے ۔۔

گرے پربت بھارے مارے بجُ دے ۔۔

دیتاں دے دل ہارے دہست کھائِ کے ۔۔

وبھتس رس - اس دا مستقل مطلب گھرنا اے۔ کسے چیز نوں ویکھ کے جاں اس دے بارے سن کے جد گھرنا اتپن ہووے تاں اتھے وبھتس رس ہندا اے۔ لڑائی دے میدان وچ مردیاں توں اتپن بدبو ایہہ رس پیدا کردی اے۔ چنڈی دی وار وچ کئی مورت اجیہے ہن جو ایہہ رس پیدا کردے ہن جویں:

1. رن وچ گھتی گھانی لوہو مجھ دی ۔۔

2. بھوتاں الاں کاگیں گوست بھکھیا ۔۔

ادبھت رس – انوکھی اتے وچتر وستو دے دیکھن اتے سنن `تے جدوں اسچرج مطلب دی تائید ہووے ادوں ادبھت رس پرتیتمان ہندا اے۔ پانڈیی نے ابھنو خفیہ دے حوالے نال لکھیا اے کہ ادبھت دا مول مطلب وشم اے جس دی اپج ناممکن واقعے دے کارن ہندی اے۔ اسچرج اس دا مستقل مطلب اے۔59 انوکھی تے وچتر حالت جو بیان کیتی نہیں جا سکدی، ادبھت رس پیدا کردی اے۔ حیرانی تے خوشی دا ملواں اثر کجھ اجیہی حالت پیدا کردا اے کہ کجھ کہہ نہیں ہندا۔ گرو نانک دیوَ جی دا شبد وسماد ناد، وسماد وید۔.۔.۔ویکھ وڈان رہیا وسماد، نانک بجھن پورے حصہ جاں بلہاری قدرت وسیا تیرا انت نہ جائی لکھیا وچ ایہہ رس پردھان اے۔ کسے الوکار گل دے واپر جان `تے وی جو شاعر بیان کردا اے، اس وچ ادبھت رس آ جاندا اے۔60

چنڈی دی وار اک متھہاسک کہانی `تے مشتمل اے۔ گرو صاحب نے اس وچ بھاری پھیر بدل کرکے اس نوں یتارتھ دے نیڑے لیاؤن دا بھرپور اپرالا کیتا اے پر پھر وی اس وچ ادبھت رس آ گیا جویں:

1. چنڈی راکسِ کھانی واہی دیت نوں ۔۔

کوپر چور چوانی لتھی کرگ لے ۔۔

پاکھر ترا پلانی رڑکی دھرت جائ ۔۔

لیدی اگھا سدھانی سنگاں دھؤل دیاں ۔۔

کورم سر لہلانی دسمن مارِ کے ۔۔

2. سرنوت بیج بدھائیاں اگنت صورتاں ۔۔

درگا سؤہیں آئیاں روہ بڈھائ کے ۔۔

سبھنی آن وگائیاں تیغاں دھوہِ کے ۔۔

درگا سبھ بچائیاں ڈھال سنبھال کے ۔۔

دیوی آپ چلائیاں تکِ تکِ دانوی ۔۔

لوہو نالِ ڈبائیاں تیغاں ننگیاں ۔۔

سارستی جنُ نائیاں مل کے دیویاں ۔۔

سبھے مار گرائیاں اندرِ کھیت دے ۔۔

تدوں پھیرِ سوائیاں ہوئیاں صورتاں ۔۔40۔۔

3. چنڈ چتاری کالکا منِ باہلا روس بڈھائ کے ۔۔

نکلی متھا پھوڑِ کے جن پھتے نیسان بجائ کے ۔۔

شنگار رس – شگار دا مول اتے مکھ مطلب اوہ رتی جاں سنہ اے جس دا سہجاتمک طریقے نال تجربہ کیتا جاوے۔ رتی شنگار دا مستقل مطلب اے۔ اتم نائکاواں جاں ہیرو اس دے المبن وبھاو ہن اتے چندرما، چندن، بھورے آدی ادیپن وبھاو ہن۔61 ایہہ میری رس اے تے متی رام اس نوں ہی راج رس کہندے ہن۔ شاعراں ساہتکاراں تے آلوچکاں دا مت اے کہ شنگار رس سبھ توں پربل رس اے۔ بھرت منی مطابق دنیا وچ جو کجھ وی اپانی تے پوتر اے اوہ شنگار رس وچ شامل اے۔ کرنا رس، بیر رس، ادبھت رس تے شانت رس اس دے ماتحت ہو کے چلدے ہن جاں ایوں کہیئے کہ ایہہ اس دیاں ہی وکھ وکھ حالات دے اثر صدقہ ہن۔ پریمیاں دے ملاپ دی خوشی، وجوگ دی مٹھی تے چبھویں یاد، خوبصورتی دا چتر (انسانی جاں قدرتی) جو زندگی وچ اک ہلارا بخش دیوے سبھ نوں شنگار رس ماتحت لیا سکدے ہاں۔61

`چنڈی دی وار` کیونکہ بیر رس پردھان رچنا اے، اس لئی اس وچ شنگار رس دے اتپن ہون دی بہتی سمبھاونا نہیں۔ اس لئی اس وار وچ کجھ تھاواں `تے ہی اپماواں راہیں اس رس دی اتپتی ہوئی اے:

1. حوراں سرنوت بیج نوں گھتِ گھر کھلوئیاں ۔۔

لاڑا ویکھنِ لاڑیاں چؤگردے ہوئیاں ۔۔42۔۔

2. سمبھ پلانو ڈگیا اپما بیچاری ۔۔

ڈب رتُ نالہُ نکلی برچھی ددھاری ۔۔

جان رجادی اتری پین سوہی ساری ۔۔53۔۔

شات رس – شانت رس دا تعلقات دل دی شترقی نال اے۔ ویراگ اس دا مستقل مطلب اے۔ دنیا نوں متھیا منّ کے اس دا موہ نہ کرنا وی اک طرحاں من وچ شترقی پیدا کرن وچ سہائی ہندا اے۔ کئی ودواناں مطابق ایہہ کوئی وکھرا رس نہیں سگوں پلائنواد دا ہی دوجا ناں اے۔ دنیا توں اپرامتا ہی اس دا وڈا اظہار اے پر گربانی وچ آئے شانت رس دی ودھیرے اپج پریمابھگتی وچوں ہوئی اے جس نوں پریم وچ شامل کر سکدے ہاں نہ کہ پلائنواد وچ۔63

`چنڈی دی وار` دا شروع ہی شانت رس نال ہندا اے۔

پرتھم بھگوتی سمرِ کے گر نانک لئیں دھیائ ۔۔۔.۔.

تیغ بہادر سمریئے گھرِ نؤ ندھِ آوے دھائ ۔۔

سبھ تھائیں ہوئِ سہائ ۔۔1۔۔

وار دا انت وی شانت رس نال ہندا اے:

پھیر ن جونی آیا جن ایہہ گایا ۔۔55۔۔

ہاس رس – `ہاس رس` وگڑی صورتَ، وچن، ویس حرکت (چیشٹا) آدی توں پیدا ہویا اے۔64 اس دا ستھی مطلب خوشی اے۔ چنڈی دی وار وچ دینتاں دیاں وگڑیاں صورتاں ویکھ کے ہاس رس پیدا ہندا اے:

دھوڑِ لپیٹے دھوہرے سردار جٹالے ۔۔

اکھلیاں ناسا جنا موہِ جاپن آلے ۔۔

انج چنڈی دی وار وچ پردھان رس بیر رس اے۔ پر باقی رساں دا امطلب نہیں۔ ہاں، ایہناں دی تیبرتا وچ ضرور وکھریواں اے۔ کوئی ودھیرے مقدار وچ اے تے کوئی گھٹ وچ۔ اس طرحاں ایہہ وار رساں دے حوالہ وچ اک کامیاب وار اے۔

(ہ) مورت تے ناد چتر – بیر رسی شاعری دا مقصد جتھے یودھیاں وچ بہادری نوں ہور اجاگر کرنا اے، اتھے بزدلاں اندر جوش بھرنا وی اے۔ مورت تے ناد چتر بیرتا دے اثر نو ہور تیبر کردے ہن۔ بیراں دا تن تن کے تیر چلاؤنا، جودھیاں دا بجلی دے مارے پربتاں تے اچے مناریاں وانگ ڈھہنا، تیغاں دا لہو وچ ڈبّ کے رجائی اتے لینی جاں لپیٹ لینی، رن وچ جواناں دا شرابیاں وانگ جھمنا، بیراں دا ڈالی نال چمٹے آؤلیاں وانگ برچھیاں وچ پروئے جانا، کھبے ہتھ وچ کمان نوں پھڑ کے چلا چاڑنا تے کنّ تک کھچنا، پباں بھار اٹھ کے جواناں دا اک دوجے اتے وار کرنا جویں کہ گرم لوہے اتے ودان ماریدا اے، توپاں وچوں گولیاں دا دوزخ دے دراں وچوں بھوکدی اگّ وانگ نکلنا آدی ایسے مورت ہن جہڑے شاعراں دی سوجھ نوں ساڈے ساہمنے پرکاشمان کردے ہن۔65 چنڈی دی وار وچ ایہہ سارے مورت ملدے ہن۔ گرو جی نے فوجاں دے لڑائی لئی تیار ہون، جتن والیاں دی خوسی آدی مورت بڑے ہی خوبصورت پرستت کیتے ہن۔66 لڑائی دا اک مورت ویکھو:

سٹّ پئی جمدھانی دلاں مقابلہ ۔۔

گھومر برگ ستانی دل وچِ گھتیو ۔۔

سنے ترا پلانی ڈگن سورمے ۔۔

اٹھِ اٹھِ منگنِ پانی گھائل گھومدے ۔۔

ایوڈُ مارِ وہانی اپر راکساں ۔۔

بپانی جیو جھرلانی اٹھی دیوتا ۔۔36۔۔

اس طرحاں دے کئی مورت ہن۔ ایہناں چتراں وچ ناد چتر وی ملدے ہن۔ چنڈی دا ہڑ ہڑاؤنا، شیراں دا بھبکاں مارنا، ہاتھیاں دا چنگیاڑنا، نگاریاں `تے چوٹاں دی آواز، بھیریاں، سنکھاں دی گنجار، آدی ناد چتر دیاں اداہرناں ہن۔ جد پاٹھک چنڈی دی وار پڑھدا جاں سندا اے تاں ایہناں دی آواز مانو اس دے کناں وچ گونج اٹھدی اے:

جنگ مساپھا بجیا رنِ گھرے نگارے چاولے ۔۔

جھولن نیزے بیرکا نیسان لسنِ لساولے ۔۔

ڈھول نگارے پؤن دے اونگھن جانُ جٹاولے ۔۔

درگا دانو ڈہے رن ناد وجن کھیتُ بھیہاولے ۔۔

وار وچ گرجدے بدل، ٹٹدے تارے، کاواں الاں دا گوشت کھان لئی اسمان وچ منڈلاؤنا، طاقت دا بناں تھمھاں دے گگن نوں کھلارنا، ساولے سپاں دا حوالہ، ندیاں دا پٹھا وگنا، طوفانی گڑے دا وسدا، کالے بدلاں دا آؤنا، شیراں تے ہاتھیاں دیاں ڈراؤنیاں آوازا نال جنگل دی ہوند دا اثر پینا، آدی اجیہے حوالے ہن جہڑے درشاں وچ نیچر دی ورتوں نوں ساکار کردے ہن۔ وار وچ گھ، ٹ، ٹھ، ڈ، ڈھ، ن، جھ آدی کھروے سور دی ورتوں ناد نوں اپجاؤن لئی کیتی گئی اے۔

(ک) سٹائل – شعری جاں گدّ وچ مطلب پرگٹاوے دے ڈھنگ نوں سٹائل آکھیا جاندا اے۔ ویکھنا ایہہ ہندا اے کہ اک لکھاری جاں جو کجھ لکھنا جاں کہنا چاہندا اے، کس ڈھنگ نال لکھدا جاں کہندا اے۔ اک کرت نوں اس وچلے شبداں دی چون دے پکھ توں وی وچاریا جا سکدا اے۔ اس دے لیئمئی ڈھنگ، اس دیاں تکاں دی بنتر، اس دے تالمئی ڈھنگ آدی نوں سٹائل مطالعہ وچ شامل کیتا جا سکدا اے۔67

سٹائل اصل وچ کسے ساہت جاں شعری دا تکنیکی پردھان تتّ ہندا اے۔ کسے شاعری دی روچکتا جاں اروچکتا دا بنیاد سٹائل ہی ہندی اے۔ انسانی جذبیاں، ولولیاں، منوجذبات، وچاراں، خیالاں، سدھراں، ریجھاں اتے سکہ دے ظاہر کرن دی ریتی نوں ہی سٹائل نام دتا جاندا اے۔ سٹائل اصل وچ شاعر دا اپنا روپ ہی ہندی اے۔ اس لئی شعری، سٹائل پکھوں اڈّ-اڈّ ہندا اے۔ اس دی کوئی خاص نپی تلی سٹائل مقررہ نہیں کیتی جا سکدی۔ سٹائل شاعر مطابق ہی اگھڑدی اتے نکھردی اے۔68 سٹائل دے اہم تن تتّ ہندے ہن- لکھاری دی بولی، کہن دا ڈھگ اتے موضوع دا پرگٹاوا۔ اس طرحاں سٹائل دا سدھا تعلقات لکھاری دی شخصیت، بولی تے موضوع نال ہندا اے۔ سٹائل موضوع دے مطابق ہونی چاہیدی اے۔ جے سٹائل موضوع دے مطابق نہ ہووے تاں موضوع دی خوبصورتی تے سدیوتا نہیں رہندی۔69

چنڈی دی وار دی سٹائل پرکھیاں قدرتی طور `تے ایہہ سٹہ نکلدا اے کہ ایہہ سٹائل انوٹھی، بے مثال، بے نظیر تے بیر رسی اے۔ سٹائل دے پکھوں `چنڈی دی وار` پنجابی وار ساہت وچ ادتی اے تے اک چانن منارا وی۔ لمے لمے واقعیات (واقعے) نوں مختصر تے نوینتا نوں نظر وچ رکھدیاں، گرو جی نے شبد-چتراں تے ناد-چتراں راہیں اک فنی ڈھنگ نال پورا کر دتا اے۔ لڑائیاں دے نقشے کھچن وچ کمال درجے دی شبد-چون کیتی اے۔ لڑائی نوں پڑھن والا پاٹھک تے سروتا پڑھکے سنکے دوویں حیران تے مگدھ ہو جاندے ہن کیونکہ لڑائی شبدی ہی نہیں رہِ جاندا سگوں ساکار روپ وچ اکھیاں گوچر ہو جاندا اے۔ تلواراں تے دوجیاں ہتھیاراں دی کھنکار تے جھنکار سنائی دین لگ پیندی اے۔ مناریاں `تے وڈے موچھیاں ورگے سوربیر اکھاں اگے ڈگدے نظر آؤن لگ جاندے ہن، لہو مجھّ دیاں ندیاں ٹھاٹھاں ماردیاں اکھاں گوچر ہو جاندیاں ہن، الاں، گرجھاں، کاں آدی پنچھی مردہ لوتھاں نوں کھاندے نظر آ جاندے ہن۔ وار دی سٹائل بیر رس بھرپور اے تے کلغیدھر دا سروپ ہی بن گئی اے۔70

وار وچ گرو جی دی شخصیت ڈریکٹ روپ وچ ساکار ہوئی اے۔ ستے سدھ رہن والے اودھوت مہانشاعر نے اک رجیمیاں شاہکار نوں جم دتا، جس وچ اوہناں اپنے جیون تزربیاں، کھبے ہتھ نال تیر چلاؤنا، خالصے نوں اپنے مستک `چوں جم دین آدی نوں داخل کرن توں بناں اپنے ویلے دی مغلیا فوج دی کالی وردی، من شبداری، شستر استر آدی راخشی فوج نال جوڑ کے اپنی مہان شخصیت اتے صلاحیت دی امٹّ چھاپ لائی اے۔ اپما تے النکار نت ورتوں دے انسانی جیون وچوں اجیہے دتے ہن کہ رن کھیتر وچ اک وسدا رسدا شہر آباد ہویا جاپدا اے۔ کتے حلوائی وڑے اتار رہا اے، کتے ٹھٹھیار گھاٹ گھڑ رہا اے، کتے نیاریا ریت `چوں سونا چگ رہا اے۔ سریکے وچ ویاہ شادی دی بھاجی ونڈیدی اے۔ نونہاں دھیاں لاڑا ویکھن لئی امڑ امڑ پیندیاں ہن۔ مکتب وچ قاضی منڈیاں وچالے گھم رہا اے تے نمازی سجدے وچ جھک رہا اے۔ اس طرحاں قدرتی نظاریاں دی گھار وی نہیں رہن دتی۔ کتے گیرو دے پہاڑ توں مینہہ پین نال لال ہڑ آ رہا اے، اناراں دے بوٹے دی ڈالی نوں برچھی نال چمٹیاں بوٹیاں وانگ اؤلے لگے ہوئے ہن۔ بدلاں وچ گجدی بجلی وانگ تیغاں ہسدیاں ہن۔ تلواراں دی چھاں سیال دی دھند جاپدی اے۔71

وار دی بولی ڈھکویں اے۔ جتھے گرو جی نے وار نوں پرانے واراں دی ووکیبولری نال مزین کیتا اے۔ اتھے نویں سماج گھڑن وچ کمال کر دتا اے۔ دوجیاں بولیاں دے شبد تتسم تے تتبھو روپ وچ ورتے ہن۔ بولی موضوع مطابق ورتی گئی اے۔ بیر رس پردھان رچنا ہون توں باو جود باقی رساں دی لوڑ مطابق ورتوں کیتی گئی اے۔ النکاراں دی ورتوں بولی نوں چمکاؤن، بیر رس تے ہور رس اتپن کرن لئی ڈھکویں کیتی گئی اے۔ النکاراں نے کتے وی بولی نوں اوپانی نہیں ہون دتا۔ موضوع بھاویں مارکنڈے پران وچوں لیا اے پر اس وچوں کجھ پرمکھ واقعے نوں لے کے فنی ڈھنگ نال پرستت کیتا اے۔ بے لوڑے پھلار وچ پین دی تھاں `تے واقعے نوں سنکھپت روپ وچ یتارتھکتا دیاں چھوہاں دے کے پیش کیتا گیا اے۔ انج چنڈی دی وار گرو صاحب دی بہو-پکھی پرتبھاوان شخصیت دی پرتبمب ہو نبڑدی اے۔ ایہو کارن اے کہ پنجابی وار ساہت وچ اس نوں شرومنی ستھان حاصل اے۔

انج اسیں سمچی چرچہ توں اس نتیجے `تے پجدے ہاں کہ چنڈی دی وار موضوع تے روپک پکھ توں اک کامیاب رچنا اے۔ شعری کلا دے سارے گن اس وچ موجود ہن۔ گرو گوبند سنگ جی نے ایہہ وار رچ کے پنجابی بیر ساہت وچ اک نویں یگ دا آغاز کیتا۔ آؤن والے وارکاراں لئی ایہہ رستہ درشک سدھ ہوئی تے اس نال ہی پنجابی وار ساہت نے نویاں پلانگھا پٹیاں۔ اس دی اپیوگکتا تے وقعت اج وی اتنی اے جنی کہ مدھدور وچ سی تے مستقبل وچ وی رہیگی۔

حوالے

1. چنڈی دی وار، پنہ 25

2. وار سری بھگؤتی جی کی (چنڈی دی وار)، پنہ 139

3. وار سری بھگؤتی جی کی، پنہ 53

4. دسم گرنتھ تے ہور رچناواں، پنہ 74

5. اوہی، پنہ 82

6. پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ پہلا)، بولی ڈیپارٹمنٹ، پنہ 529

7. پنجابی ساہت دا اتہاس، پنہ 46

8. پنجابی دنیا، ستمبر 1952، پنہ 63

9. چنڈی دی وار، پنہ 73

10. پنجابی ساہت وچ بیر شعری دا ترقی، پنہ 124

11. چنڈی دی وار دا ساہتی مطالعہ، پنہ 81

12. دسم گرنتھ تے ہور رچناواں، پنہ 82

13. چنڈی دی وار، پنہ 75

14. اوہی

15. پریتم سنگھ، پنجابی ساہت وچ بیر شعری دا ترقی، پنہ 124-25

16. اوہی، پنہ 125

17. جیت سنگھ سیتل، چنڈی دی وار، پنے 63-64

18. اوہی، پنہ 64

19. پنجابی یونیورسٹی پنجابی ساہت کوش (حصہ پہلا)، پنہ 270

20. اوہی پنے 270-71

21. ادھرت چنڈی دی وار (سمپا۔ جیت سنگھ سیتل) ، پنے 52

22. پنجابی یونیورسٹی پنجابی ساہت کوش (حصہ پہلا)، پنہ 271

23. اوہی، پنہ 272

24. ساہتارتھ، پنے 13-14

25. اوہی، پنہ 221

26. ادھرت چنڈی دی وار (سمپا۔ جیت سنگھ سیتل) ، پنے 53

27. گرشبد رتناکر مہان کوش (حصہ پہلا)، پنہ 726

28. پنجابی یونیورسٹی پنجابی ساہت کوش (حصہ پہلا)، پنہ 346

29. وچاردھارا، پنہ 177

30. ساہت دے مکھ روپ، پنہ 171

31. پنجابی ساہت دی روپ ریکھا، پنہ 171

32. چنڈی دی وار، پنے 54-55

 ایہ اک نامکمل مضمون اے۔ تُسیں اس وچ وادھا کر کے وکیپیڈیا دی مدد کر سکدے او۔