جنگ نامہ

جنگ نامہ، رزمیہ شاعری اے جیہڑی پنجابی شاعری دی صنف وار وَرگی اے۔ جنگ نامہ جنگ دی کہاݨی اے۔ جنگ نامے فارسی، پنجابی تے اُردُو دی صنف نیں۔ جنگ نامے دی اِبتداء فارسی توں ہوئی اے۔ فارسی وچ جنگ نامے لِکھݨ دی لمبی پرمپرا رہی اے۔ جنگ نامے دی بنیاد امام حسین دی شہادت تے کربلا دی جنگ اے۔ فارسی دے کئی شاعراں نے جنگ نامے لِکھ کے امام حسین نوں نذرانہ عقِیدت پیش کِیتا اے۔ پنجابی وچ وی کربلا دے مَوضُوع اُتے جنگنامے لِکھے گئے نیں۔ ایس توں علاوَہ پنجاب دِیاں جنگاں تے پنجابی ہیروآں دی بہادری اُتے وی پنجابی جنگنامے لِکھے گئے نیں۔

پنجابی جنگنامے

تفصیلی لی لئی ویکھو: پنجابی جنگنامے
جنگ نامہ پنجابی ادب دی اک صنف اے۔ جنگ نامہ پنجابی ادب دی صنف وار دا ہی متعلقّہ رُوپ منّیا جان٘دا اے۔ جنگ نامے نوں کئی پنجابی وار کاراں نے وار دا نام دے کے ورتیا اے۔ پنجابی ادب دِیاں رچناواں وچ احوال آتھرت، معراج نامے، وفات نامے تے جنگ نامے قِسم دِیاں کتابّاں دی کافی لمبّی چَوڑی لڑی مِݪدی اے۔ کاہن سنگھ نابھا نے جنگنامے نوں "لڑائی دی کہاݨی دا گرنتھ" کہیا تے ایہنُوں وار ناݪوں بوہتا وَکھ نہیں کیتا۔ ڈاکٹر رتن سنگھ جگی نے ساہت کوش وچ کہیا "جنگ نامے وچ کِسے اصلی سانحے دا ہی بیان ہُندا اے، پَر وار خیالی واقعات اُتے وی لِکھی جا سَکدی اے"۔

زیادَہ تَر پنجابی جنگنامیاں وچّ کربلا دے شہیداں تے اوہناں دیاں بہادری دا ذِکر مِݪدا اے۔ ایس توں علاوَہ پنجابی جنگنامیاں وچّ لاہور دربار دی فوج دا انگریزاں ناݪ جنگ کرن دا حال وی بیان کِیتا گیا اے۔ حافظ برخوردار، مقبل، شاہ محمد، پیر محمد کاسبی، حامد شاہ تے بھائی صاحب سنگھ دے لِکھے جنگ نامے مشہُور نیں۔ پنجابی وچ چرچت جنگ نامہ شاعر مقبل نے 1747ء وچ سامݨے لیان٘دا۔ اس وچ حسن، حسین دی شہادت نوں بیان کیتا گیا۔ گرو گوبند سنگھ دے درباری شاعر انی رائے نے "جنگ نامہ سری گرو گوبند سنگھ" لِکھیا۔ پنجابی وچ اس توں مگروں کاہن سنگھ بنگاوالیا دے "جنگ نامہ لاہور" دا چرچا ہویا، ایہ جنگ نامہ 1839ء توں 1845ء دے دَور دا احاطَہ کَردا اے۔ شاہ محمد دا جنگ نامہ کافی پرمُکھ اے۔ جنگ نامے زیادہ تَر مُسلمان پنجابی شاعراں نے لِکھے نیں۔ اس طرحاں جنگ نامیاں دی پرمپرا نے پنجابی ویر شاعری دے بھن٘ڈار نُوں بہت امِیر بݨا دِتا۔

جنگ نامہ کربلا

واقعہ کربلا اُتے کئی پنجابی شاعراں نے جنگنامے لِکھے نیں جیہناں مقبل، حافظ برخوردار، شاہ محمد، پیر محمد کاسبی تے حامد شاہ دے ناں شامل نیں۔ حافظ برخوردار نے "جنگ نامہ امام حسین" دی رچنا کیتی۔ اورنگزیب بادشاہ دے راج دَور وچ ہوئے پیر محمد کاسبی نے "جنگ نامہ کربلا" دی رچنا 1681ء (1092 ہِجری) وچ کیتی۔ اوہناں دے اپݨے کتھن مطابق ایہ اک رسالہ (مُختصر کتاب) اے:

پیر محمد کاسبی کِیتا جوڑ تمام
ظاہر باطن من تاں حضرت دا اسلام
بھان٘ویں ورھے ہزار حق پچھے پاک رسول
ایہ رسالہ جوڑیا کر حواس معقول

ایس تخلِیق دی ہَتھ لِکھت شاہی قلعہ لاہور دی لائبریری وچ مَوجُود اے۔ ایہنُوں ڈاکٹر شہباز ملک نے پہلی وار حاصل کَرکے تاج بک ڈِپُو لاہَور ولّوں 1982ء وی شائع کروایا سی۔ ودواناں نے ایہنُوں پنجابی وچ لِکھیا پہلا جنگ نامہ منّیا اے۔ ایہدی وستو دی بنیاد فارسی نثر وچ لِکھی "انیس الواعظین" ناں دی رچنا اے۔ ایس وچ کربلا دی جنگ دا ذِکر ہویا اے۔

کربلا، عراق وچّ کوفہ توں 75 کلومیٹر تے بغداد توں لَگ بَھگ 114 کلومیٹر دے فاصلے اُتے فرات دریا دے نیڑے آباد اوہ مشہور نگر اے جس وچ امام حسین دا مقبرہ اے۔ مقبرے واݪے تھاں اُتے حضرت علی دے پُتر تے حضرت محمد ﷺ دے دوہتے امام حسین نوں 680ء وچ تن دن بُھکھا پیاسّا رَکھ کے یزید دی فوج نے بڑی بے دردی ناݪ شہید کیتا سی۔ امام حسین ناݪ جنگ دا سبَبّ ایہ سی کہ کوفہ دے واسِیاں نے امام حسین نوں خلافت دیݨ لئی خُفیہ طَور تے بلایا پَر دمشق دے خلیفہ یزید نوں پتا چل گیا۔ اوہنے اپݨی فوج ناݪ چڑھائی کرکے امام حسین تے اوہناں دے ساتھیاں نوں گھیر لیا۔ ایہ جدوجہد دس دن تک چَلدی رہی۔ دسویں دن امام حسین نوں شہید کَر دِتا گیا۔ مُسلماناں دے تشِیع فِرقے لئی ایہ بہت زیادہ مقدس تھاں اے۔ ایس لئی مُسلمان اِتھے زیارت لئی آؤندے رہن٘دے نیں۔

ایہ جنگ نامے مُسلماناں دِیاں مذہبی بھاوناواں نوں شاعری وچ آدر دین٘دے نیں۔ محرّم دے دِناں وچ عقِیدت منداں دِیاں مسالمیاں وچ ایہناں جنگ نامیاں دے درشاں نُوں سݨا کے سوگوار ماحَول سرجیا جان٘دا اے۔

جنگ نامہ مقبل

مقبل نے "جنگ نامہ امام حسین" لِکھیا۔ شمشیر سنگھ اشوک لِکھدے نیں، "مقبل دا جنگ نامہ پنجابی وچ شاید سَبھ توں پہلا جتن اے"۔ جنگ نامے دے آخر اُتے مقبل نے ایہدا رچن دَور ایس طرحاں دسّیا اے:

شَہر ذی العقد پنجویں، روز دو شنبہ
گیاراں سَو تے اٹھویں ہِجری کَر تحرِیر
عَِہد محمد شاہ دا، سن ترقی جان
ایہ رسالہ جوڑیا مقبل شاہ زہان

ایس جنگنامے وچ مقبل نے صِرف کربلا دی غارت گری دا ذِکر ہی نہیں کیتا بلکہ ایس توں پہلاں واپریاں واقعات دا وی ذِکر کِیتا اے۔ جنگ نامے وچ دو دو تکاں مِݪدیاں نیں تے ہَر جوڑے تکاں دا قافیہ وکھرا اے۔ جنگ نامے دی زبان ٹھیٹھ پنجابی اے۔ انداز بیان سادّہ تے آسان اے۔ فارسی عربی دے لفظ کافی آؤندے نیں۔ لفظاں دی جڑت ڈھکوِیں اے۔ حسن دی وفات اُتے جَد زینب کیرنے پاؤن٘دی اے تاں ایہ کرنا رس دا عرُوج اے۔

لکڑی ہوا پاݨی بجھا لوݨ ہوا گل جاں
تیری جمݨ رات توں سائیاں بلبل جاں

جنگ نامہ پیر محمد کاسبی

ہُݨ تَک دی کھوج دے مطابق پیر محمد کاسبی دا جنگ نامہ کربلا دا پہلا باقاعدہ جنگ نامہ اے۔ باقاعدہ تفسیراں، کرداراں دے ناں تے واقعات، پیر محمد کاسبی توں پہلاں کِسے ہور پنجابی دی کتاب وچ نظر نہیں آئے۔ ایہدے پہلے حِصّے وچّ کرنا رس دی پردھانتا اے تے دُوجے حِصّے وچ جنگ دا ذِکر ہوݨ دی وجَہ توں ویر رس دی پردھانتا اے۔ لڑائی دا ماحَول سرجݨ وچ شاعر پنجابی شاعری دی صنف وار دے ڈَھن٘گ توں بہت متاثر نظر آؤن٘دا اے۔ تھلّے لِکِھیاں تکاں اوس ویلّے وچ لِکھی چنڈی دی وار دے بہت نیڑے نیں۔

دوہیں قندہاری مونھ جڑے، دھرگاں دی ارڑاک
دوہاں قندہاراں مونھ جڑے، آ کھڑے وچکار

جنگ نامہ حامد

حامد شاہ (جم: 1161 ہِجری) نے جِتھے "ہیر حامد" دی تخلِیق کِیتی اے اوتّھے "اخبارِ حامد"، "گلزارِ حامد"، "تفسیر حامد" وَرگے اسلامی گرَنتھ وی بݨائے نیں۔ اوہناں نے جنگ نامہ حامد 1181 ہِجری وچ شُرُوع کِیتا تے 1191 ہِجری یَعݨی دَس سالاں وچّ (1769ء–1779ء) مکمّل کیتا۔ ایہ جنگ نامہ بہت مشہور ہویا۔ "جنگ نامہ" وچّ اوہ ایہدے رچن دَور وَلّ اس طرحاں اشارہ کردے نیں:

کیتا سی ایہ شُرُوع عمر سی آہی وِیہ
کیتا جدوں تمام سی عمر آہی سی ترِیہ
دساں برساں وچّ آکھیا قصہ جوڑ تمام

ایہ جنگ نامہ امام حسن تے حسین دوواں دی شہادت دا قِصہ اے۔ حامد ناݪ جنگ نامہ اٹھاروِیں صدی وچ عرُوج اُتے پہنچیا اے۔

جنگ نامہ شاہ محمد

پنجاب برطانیا جنگ دے ہم عصر شاعر شاہ محمد نے مہاراجا رنجیت سنگھ دی وفات مگروں سلطنت پنجاب دے زوال نُوں تارِیخی شاعری دے روپ وچ الیکیا اے۔ ایہ جنگ نامہ کرنا رس توں شُرُوع ہوکے کارن کم روپ وچ ویر رسی واقعے دا الیکھ کَرکے کرنا رس وچ ہی ختم ہو جان٘دا اے۔ جنگ نامہ ادب وچّ ایہنُوں خاص اہمِیئت حاصل اے۔

سدا نہِیں جوانی تے عیش ماپے
سدا نہِیں جے بال وریس میاں

ایس جنگ نامے وچ سلطنت پنجاب دے زوال اُتے دکھ دا دکھاݪا کِیتا اے۔ مہاراجا رنجیت سنگھ دی اتھاہ طاقت دی تعرِیف کِیتی اے، جیہناں نے پنجاب اُتے پنجاہ ورھے راج کیتا۔

اَج ہووے سرکار تاں ملّ پاوے
جہڑیاں خالصے نے تیغاں ماریاں نیں

جھنڈے نکلے کوچ دا حکم ہویا
چڑھے سورمے سنگھ دلیر میاں
چڑھے پتّ سرداراں دے چھیل بانکے
جیسے بیلیو نکلدے شیر میاں