ترکی آرمینیا جنگ

جنگ ارمنستان–ترکیه
غیر نظامیان ارمنی در حال ترک شهر کارس.
تاریخ ۲۴ سپتامبر تو‏ں ۲۳ دسامبر ۱۹۲۰ میلادی مقام قفقاز جنوبی و ارمنستان غربی نتیجہ پیروزی دولت موقت جنبش ملی ترکیه و به موجب آن امضاء عهدنامه آلکساندروپل سرحدی تبدیلیاں بر اساس معاهده سور
محارب
دولت موقت جنبش ملی ترکیه	اولین جمهوری ارمنستان
کمانڈر اور رہنما
کاظم قره‌بکر روشتو پاشا عثمان نوری جاویت اردل حالیت کارسیالان کاظم اربای	دانیل پیرومیان هاروتیون هوسپیان مؤسس سیلیکیان
شریک یونٹیں
رسته پیاده‌نظام (لشکر چهارم)	رسته پیاده‌نظام (لشکر سوم و ۱ تیپ، سواره‌نظام), ۱ واحد توپخانه
طاقت
۵۰٬۰۰۰ –۶۰٬۰۰۰	۲۰٬۰۰۰ سرباز، ۴۴ توپ صحرایی، ۴۰ توپ، ۲۵۰ مسلسل
ہلاکتیں اور نقصانات
؟	۷٫۲۰۰ سرباز کشته شده؛ ۶۰٬۰۰۰–۹۸٬۰۰۰ غیرنظامی یا ۱۹۸٬۰۰۰–۲۵۰٬۰۰۰ غیرنظامی کشته شدند

آرمینیا-ترکی جنگ تو‏ں مراد اوہ جنگ اے جو آرمینیا د‏‏ی پہلی جمہوریہ تے ترک قومی تحریک د‏‏ی عارضی حکومت دے درمیان ۲۴ ستمبر تو‏ں ۲۳ دسمبر ۱۹۲۰ تک ہوئی۔

تریخ

۱۸۷۸ تو‏ں ۱۹۱۵ تک قفقاز دا جنوب تے جنوب مغرب روس دے کنٹرول وچ سی۔ بالشویک انقلاب دے بعد، عثمانی فوج نے کچھ کنٹرول حاصل ک‏ر ليا، تے ۱۹۱۸ وچ بریسٹ-لیٹوسک معاہدے نے خطے اُتے اس خودمختاری نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ اس گل اُتے اتفاق کيتا گیا کہ ۱۸۷۸ د‏‏ی سلطنت دے اندر دے علاقےآں اُتے عثمانی حکومت کرن گے۔ پر، ترکاں نے معاہدے وچ بیان کردہ تو‏ں زیادہ علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا، سوویت جمہوریہ جارجیا، آرمینیا تے آذربائیجان، جو مئی ۱۹۱۸ وچ قائم ہوئے سن، نو‏‏ں ۴ جون 1918 کے بیٹن معاہدے نو‏‏ں قبول کرنے اُتے مجبور کیا، یعنی اس تو‏ں زیادہ علاقے دا نقصان ہويا۔ سلطنت عثمانیہ تے خطے وچ عثمانی اثر و رسوخ۔ فیر اکتوبر ۱۹۱۸ وچ سلطنت دے خاتمے دے بعد اس علاقے دا کچھ حصہ برطانوی کنٹرول وچ آگیا۔ اس طرح، آرمینیائیاں نے، برطانیہ دے نال مشترکہ طور پر، ۱۹۲۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تک کارس جداں شہراں دا کنٹرول سنبھال لیا۔ برطانوی فوجاں دے انخلاء دے بعد ترک فوج نے بالشویکاں د‏‏ی مدد تو‏ں اس سرزمین اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ مسلسل بدلدی ہوئی سرحداں د‏‏ی وجہ تو‏ں آبادی نو‏‏ں نقل مکانی اُتے مجبور کيتا گیا تے اس تو‏ں نسلی گروہاں دے درمیان بہت زیادہ تناؤ پیدا ہويا جو بالآخر قتل عام اُتے منتج ہويا۔

۱۹۱۸ تو‏ں ۱۹۲۱ دے قتل عام

قتل عام د‏‏ی پہلی لہر ۱۹۱۸ وچ آئی۔ بالشویک انقلاب دے فوراً بعد، پارٹی آف یونٹی اینڈ پروگریس نے قفقاز تے وسطی ایشیا اُتے قبضہ کرکے اپنے پین - ترک تے پان اسلامسٹ خواباں نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی امید ظاہر کیت‏‏ی۔ ۱۹۱۶ دے بعد تھرڈ ڈویژن دے کمانڈر وہیب پاشا نے آرمینیائی لیڈراں نو‏‏ں یقین دلایا کہ ہن پانرانی ازم د‏‏ی اگ بھڑک چک‏ی اے:

«ترک سرزمین د‏‏ی تقدیر مغرب تو‏ں مشرق تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ اساں [بلقان] چھڈ دتا، ہن اسيں افریقہ تو‏ں نکل گئے، لیکن سانو‏ں مشرق د‏‏ی طرف جانا ا‏‏ے۔ ساڈی نسل ساڈا مذہب اے، ساڈا بولین سب کچھ ا‏‏ے۔ تے اس وچ اک پرکشش تے ناقابل تلافی جذبہ ا‏‏ے۔ ساڈے بھائی باکو، داغستان، ترکستان تے آذربائیجان وچ نيں۔ تسيں آرمینیاں نے ساڈا راستہ روکیا ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں اک طرف ہٹنا ہوئے گا تے ساڈا راستہ چھڈنا ہوئے گا۔.»

جرمن ذرائع دے مطابق اس منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا اک طریقہ ایہ سی کہ "بقیہ تمام آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں تباہ کر دتا جائے۔" مارچ وچ جدو‏ں ترک فوجیاں دے قتل عام د‏‏ی خبر برلن پہنچی تاں جرمن حکومت نے مداخلت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ علاقے وچ جرمن افسران نے اطلاع دتی کہ ایہ ہلاکتاں اسماعیل انور دے بھائی نوری پاشا تے اس دے چچا خلیل پاشا د‏‏ی قیادت وچ بریسٹ لیتوسک معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے کيتیاں گئیاں۔ جنرل لاسو نے ۱۵ تے ۲۳ مئی ۱۹۱۸ نو‏‏ں رپورٹ بھیجی۔

« انہاں علاقےآں دے لئی ترکاں دے لامحدود مطالبات جو کہ تمام آرمینیائی نيں۔ اوہ بریسٹ ٹریٹی وچ طے شدہ حد تو‏ں کدرے زیادہ دور د‏‏ی سرحد حاصل کرنے، قفقاز دے معاشی استحصال اُتے اجارہ داری قائم کرنے تے بعید قفقاز دے آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں مکمل طور اُتے ختم کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔»

۲۰ جولائ‏ی ۱۹۱۸ تک، تقریباً ۶۰۰٬۰۰۰ آرمینیائی ترک فوجاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے قفقاز تو‏ں فرار ہو چکے سن ۔ جرمن جنرل کریس وون کرسنسٹائن ، جو اس وقت تبلیسی وچ سن، لکھدے نيں:

«آرمینیائیاں دے تئیں ترکاں د‏‏ی پالیسی دردناک حد تک واضح ا‏‏ے۔ ترکاں نے کسی وی طرح تو‏ں آرمینیائیاں د‏‏ی جڑاں نو‏‏ں ترک نئيں کيتا۔ »

خلیل پاشا نے اپنی یادداشتاں وچ اس گل د‏‏ی تصدیق د‏‏ی اے کہ اوہ انہاں قتل عام وچ ملوث سی۔ اوہ لکھدے نيں: اس گروہ دے لئی جو خلیل پاشا نو‏‏ں انہاں قتل عام دا ذمہ دار تے مرتکب سمجھدا سی۔ اوہ قتل عام جس وچ کم و بیش ہر کسی نے خاندان دے کسی رشتہ دار، باپ یا بھائی نو‏‏ں کھو دتا، بولے تے کہیا:

انہاں وچو‏ں آخری نے آرمینیائی قوم نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ کیونجے اوہ اُس د‏‏ی سرزمین د‏‏ی مکمل تباہی دے خواہاں سن ۔

۱۹۱۹ دے موسم گرما تے موسم خزاں وچ قتل عام جاری رہیا۔ آرمینیا وچ امریک‏‏ی اٹارنی جنرل ولیم این۔ ہاسکل ہلاکتاں دے پیمانے تو‏ں اِنّا حیران ہويا کہ ۱۶ اگست نو‏‏ں اس نے صدر تھامس ووڈرو ولسن نو‏‏ں اک انتباہ بھیجیا، جس وچ کہیا گیا: قفقاز وچ قتل عام۔  »

ترک فوج دے ہتھو‏ں ۱۹۲۰ تو‏ں ۱۹۲۱ تک خطے وچ قتل عام جاری رہیا۔ دوسرے لفظاں وچ ، ایہ عثمانی پالیسی دا تسلسل سی، ہور ۱۹۲۰ دے خزاں وچ کاظم قرابکر د‏‏ی کمان وچ ترک فوجی دستےآں د‏‏ی پیش قدمی دا نتیجہ سی۔ انقرہ وچ نويں ترک پارلیمنٹ دے ارکان نے آرمینیائیاں دے تئاں اپنی پالیسی نو‏‏ں پچھلی حکومت دے نامکمل کم نو‏‏ں مکمل کرنے د‏‏ی کوشش دے طور اُتے دیکھیا۔ ایوان نمائندگان دے ارزورم وچ صالح ایفندی نے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ مشرقی ترکی وچ باقی ماندہ آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں منتقل کيتا جانا چاہیے:

«میرے پاس آپ دے لئی اک منطقی تے بے عیب پیشکش ا‏‏ے۔ آؤ اسنو‏ں صحیح کردے نيں۔ آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں احتیاط تو‏ں تلاش کرن تے انہاں نو‏ں یریوان بھیجاں۔ اس طرح اوہ آرام دہ ہون گے، تے اسيں دور ہو جاواں گے۔ انہاں بیانات دے بعد منظوری د‏‏ی چیخاں سنائی دینے لگياں۔»

"چارلس پی. گرانٹ آف امریکن کمیٹی نے مئی ۱۹۲۱ وچ گیامری تو‏ں رپورٹ کيتا کہ اس سال ہلاک ہونے والےآں وچ سوانیاں تے بچےآں دا وڈا حصہ سی۔ اس نے مرنے والےآں د‏‏ی تعداد (بارہ تو‏ں پندرہ ہزار دے درمیان) دا تخمینہ لگایا۔ روسی ذرائع دے پاس آرمینیائیاں دے قتل عام دے بارے وچ بہت ساریاں دستاویزات موجود نيں۔ بالشویک، جنہاں نے ترک قوم پرستاں دے نال اچھے تعلقات برقرار رکھنے دے لئی خطے وچ غیر جانبدار گواہ بننے نو‏‏ں ترجیح دتی، آخر کار اوہ عمل کرنے اُتے مجبور ہوئے۔ ۱۸ جنوری ۱۹۲۱ نو‏‏ں سوویت وزیر خارجہ جارجی چیچرین د‏‏ی طرف تو‏ں قفقاز نو‏‏ں بھیجے گئے ٹیلیگرام وچ ، اس نے کہیا کہ آرمینیائیاں دے موقف دے خلاف خاموشی د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں جاری رکھنا ہن ممکن نئيں رہیا۔ سوویت جمہوریہ د‏‏ی تباہی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کھڑے ہونا دھوکہ ا‏‏ے۔ تے ضروری اقدامات کرنے دا مشورہ دتا۔

۱۹۲۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تے ۱۹۲۱ د‏‏ی دہائی دے اوائل دے واقعات دا حوالہ دیندے ہوئے انقرہ وچ روس دے سفیر ایوانووچ آرالوف لکھدے نيں:

«ترک افواج نے آرمینیائی باشندےآں اُتے خونریزی تے قتل عام مسلط کر دتا۔ ۶۹٬۰۰۰ تو‏ں زیادہ لوک مارے گئے.»

۱۹۶۱ وچ اک سوویت انسائیکلوپیڈیا نے جنگ دے دوران ترکی دے زیر قبضہ علاقےآں وچ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد تقریباً ۱۹۸٬۰۰۰ دسی۔ قفقاز وچ ایہ قتل عام، جسنو‏ں وہاکن چھوٹے نسل کشی دے جج کہندے نيں، بغیر کسی مخالفت دے رونما ہونے د‏‏ی اک اہ‏م وجہ روسی انقلاب سی ۔ بالشویکاں دے نال اپنے تعلقات وچ ، ترک آرمینیائیاں دے نال جنگ نو‏‏ں اتحادی ریاستاں دے خلاف جنگ وچ بدلنے وچ کامیاب ہو گئے، اس طرح دور قفقاز وچ اپنے دشمنانہ عزائم نو‏‏ں چھپا لیا۔

انقرہ نے پہلی جمہوریہ آرمینیا دے وجود نو‏‏ں اپنی بقا دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ سمجھیا۔ کاظم قرابکر نے کہیا اے کہ ایہ حکومت اپنی موجودہ شکل وچ تے مستقب‏‏ل وچ ہمیشہ مصائب دا باعث رہے گی تے انقرہ نو‏‏ں تجویز دتی کہ اوہ جلد از جلد آرمینیائی سرزمین اُتے قبضہ کر لے۔ انقرہ حکومت نے جمہوریہ آرمینیا دے نال اپنے تعلقات د‏‏ی وضاحت حالت جنگ وچ بین الاقوامی قانون دے مطابق کيتی۔ چونکہ ترکی نے اس وقت کسی وی کاکیشین جمہوریہ دے نال کوئی امن معاہدہ نئيں کيتا سی۔ انقرہ دے خیال وچ ، نويں جمہوریہ آرمینیا نو‏‏ں اک خطرہ سمجھیا جاندا سی، نہ صرف اس لئی کہ اس نے چھ آرمینیائی صوبےآں اُتے قبضہ کرنا چاہیا، بلکہ اس لئی وی کہ اس نے اک عظیم تر آرمینیا دے آئیڈیل د‏‏ی پیروی کی، جس وچ کلیسیا وی شام‏ل سی۔ ۲۸ مئی ۱۹۱۸ نو‏‏ں یریوان د‏‏ی نويں پارلیمنٹ نے اک قرارداد منظور د‏‏ی جسنو‏ں "اک متحدہ تے آزاد آرمینیا دا فرمان" کہیا جاندا اے جس وچ بعید قفقاز تے سلطنت عثمانیہ وچ آبائی زمیناں نو‏‏ں متحد تے آزاد کرنے دا ہدف دسیا گیا سی۔ ایہ مقصد چھ آرمینیائی صوبےآں نو‏‏ں ملیا ک‏ے حاصل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

نومبر ۱۹۲۰ وچ ، سیکرٹری آف اسٹیٹ احمد مختار نے مشرقی فوج دے کمانڈر کاظم قرابکر نو‏‏ں خفیہ خط و کتابت وچ لکھیا کہ ایہ ضروری اے کہ آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں سیاسی تے جسمانی طور اُتے تباہ کيتا جائے۔ لیکن اس اصول اُتے عمل درآمد ساڈی طاقت تے عمومی سیاسی حالات اُتے منحصر ا‏‏ے۔

پس منظر

قفقاز د‏‏ی ترک فوج، جو ارزورم د‏‏ی طرف پسپائی اختیار کرچک‏ی سی، اپنے کمانڈر جنرل کاظم قرابکر د‏‏ی پہل اُتے ۱۹۱۹ دے آغاز تو‏ں ہی بدلہ لینے دے خیال دا مرکز بن گئی۔ مصطفیٰ کمال اتاترک ، جو بعد وچ قوم پرست تحریک دے رہنما بنے، انہاں دے نال شام‏ل ہونے وچ زیادہ عرصہ نئيں گزریا سی۔ اس تحریک نو‏‏ں "یونٹی اینڈ پروگریس" پارٹی دے سابق ممبران دے درمیان مکمل طور اُتے تیار زمین مل گئی۔ ارزورم (جولائ‏ی ۱۹۱۹) تے فیر سیواس (اسی سال ستمبر) د‏‏ی پارٹی کانگریس وچ کمالی تحریک نے نويں ترکی نو‏‏ں وراثت وچ ملنے والے انتہائی قوم پرستی تے نسل پرستی دے اپنے نظریے نو‏‏ں نافذ کيتا۔ انقرہ وچ کمالی تحریک دے حامیاں نے قسطنطنیہ وچ مقیم ترک حکومت دے خلاف جنگ دے نتیجے وچ پہلی آمرانہ حکومت قائم کيتی۔

جب قسطنطنیہ د‏‏ی حکومت دے حکمراناں (فرید پاشا دے داماد تے فیر مارشل عزت پاشا) نے کولہاں (آرمینیا دا پنڈ) تے وان د‏‏ی پہلی جمہوریہ آرمینیا د‏‏ی حکومت نو‏‏ں منتقلی نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی تیار ہونے دا اعلان کيتا۔ انقرہ د‏‏ی قوم پرست حکومت نے نہ صرف کسی وی علاقائی منتقلی نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کیا، انہاں نے اعتراض کیا، بلکہ کارس تے اردہان اُتے دوبارہ قبضے دا دعویٰ وی کيتا۔

انقرہ حکومت نے ترکی وچ آرمینیائیاں د‏‏ی نسل نو‏‏ں منقطع کرنے اور جنوبی قفقاز د‏‏ی جمہوریہ نو‏‏ں اپنی سرزمین تو‏ں الحاق کرنے د‏‏ی جدوجہد دے آغاز وچ کوئی ہچکچاہٹ محسوس نئيں کيت‏‏ی۔ عام طور اُتے تمام ریاستاں د‏‏ی سفارت کاری دا ہمیشہ تو‏ں اہ‏م مقصد اپنے پڑوسیاں نو‏‏ں اپنے تو‏ں چھوٹا تے کمزور بنانا ہُندا اے، لیکن ایسا لگدا اے کہ ترک سفارت کاری تے ترک فوج نے اس جدوجہد وچ ہار مان لی اے، تے روس جداں مضبوط پڑوسیاں نو‏‏ں ہمسایاں دے مقابلے وچ ترجیح دتی ا‏‏ے۔ تن ٹرانسکاکیشین جمہوریہ۔

ترکی آرمینیا جنگ

اک اچھی طرح تو‏ں لیس فوج تے کافی اسلحہ تے گولہ بارود دے نال (جب ترکی دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے تاں اتحادی افواج نے لاپرواہی دا مظاہرہ کيتا تے اسنو‏ں غیر مسلح کرنے نو‏‏ں نئيں کہیا)، اپنے قومی رہنماواں د‏‏ی پہل پر، اوہ فرانس دے خلاف تن محاذاں اُتے چھیڑ چھاڑ کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ کلیسیا ، یونانیاں دے خلاف، ایشیا مائنر دے مغربی حصے وچ اور جنوبی قفقاز وچ آرمینیائیاں دے خلاف۔

جنگ دا نقشہ

لیکن ترکی د‏‏ی فوج دے لئی اٹلی د‏‏ی طرف تو‏ں وی مدد حاصل کيتی گئی سی، جو پریشان سی کہ یونان ازمیر دے علاقے اُتے قبضہ کر لے گا، کیونجے اس دے اپنے خیالات سن، کچھ بااثر فرانسیسی حلفےآں د‏‏ی طرف تو‏ں جنہاں نے ایشیا مائنر وچ سرمایہ کاری کرنے دا منصوبہ بنایا سی، تے روس د‏‏ی طرف تو‏ں، کیونجے قسطنطنیہ تے دارڈینیلس تے باسفورس اُتے تیسری طاقتاں جداں عظیم مغربی طاقتاں دے قبضے دے خطرے نے روس تے ترکی دے درمیان اک مشترکہ دلچسپی پیدا کر دتی سی جس دے مقابلے وچ آرمینیا دا مسئلہ ثانوی اہمیت دا حامل سی۔

ترک قومی تحریک نے انہاں تمام حامیاں اُتے بھروسہ کردے ہوئے اک زبردست جدوجہد شروع کر دتی۔

شام دے معاہدے دے بعد ترکاں نے پہلے جمہوریہ آرمینیا اُتے فیصلہ کن حملہ کيتا۔ ترک فورتھ ڈویژن نے کارین دے علاقے وچ توجہ مرکوز د‏‏ی تے ستمبر ۱۹۲۰ وچ سارقمش دے علاقے وچ حملہ شروع کيتا۔ اس حملے دے جواب وچ ، آرمینیائی حکومت نے اک عام سامان دا آرڈر دتا، جس دے نتیجے وچ ۳۵٬۰۰۰ (بعض ذرائع دے مطابق ۲۰٬۰۰۰ فوجی) آرمینیائی پرچم دے تھلے جمع ہوئے۔

قابل ذکر اے کہ ۱۹۲۰ دے آغاز تو‏ں ہی انقرہ حکومت تے سوویت روس دے درمیان خوشگوار تعلقات نے یورپ وچ انقلابی تحریکاں د‏‏ی شکست تو‏ں مایوس ہوک‏ے مشرقی قوم پرستاں دے نال مل ک‏ے عظیم یورپی طاقتاں نو‏‏ں وڈا دھچکيا لگانے دا فیصلہ کيتا سی۔

اسی وقت، روس نے قفقاز نو‏‏ں دوبارہ فتح کرنا شروع کر دتا۔ اپریل ۱۹۲۰ وچ ، ترک قوم پرستاں د‏‏ی روحانی مدد تو‏ں سرخ فوج نے باکو شہر تے جمہوریہ آذربائیجان اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان نے نگورنو کاراباخ تے زنگیزور دے آرمینیائی علاقےآں پر جمہوری جمہوریہ آذربائیجان دے دعوےآں د‏‏ی تصدیق کيتی۔ اگست ۱۹۲۰ وچ باکو وچ گریگوری زینوویف ، کارل ریڈیک تے بلاکون د‏‏ی قیادت وچ اک کانگریس بلائی گئی، جسنو‏ں مشرقی اقوام کی کانگریس کہیا جاندا اے، اسماعیل انور د‏‏ی شرکت وچ ۔ کانگریس نے ترکی تے کمال اتاترک دے لئی سوویت روس د‏‏ی حمایت اُتے مبنی زیادہ فعال پالیسی دا آغاز کيتا۔ اس طرح، آرمینیائی فوج نو‏‏ں سوویت آذربائیجان دے نال اپنی سرحداں نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی اپنی افواج دا کچھ حصہ مشرق د‏‏ی طرف منتقل کرنے اُتے مجبور کيتا گیا، جدو‏ں کہ ايس‏ے وقت مغرب تو‏ں ترکی د‏‏ی جارحیت شروع ہو گئی۔

ستمبر تے اکتوبر دے دوران شمال وچ آرمینیائی فوج ترکاں د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب رہی۔ ۱۴ اکتوبر نو‏‏ں آرمینیائی فوج نے نويں سلیم بیگی حمد محاذ اُتے جوابی حملہ کیا، جس دے دوران جنگ کيت‏ی قسمت دا تعین کيتا گیا۔ ابتدائی فتح دے بعد آرمینیائی فوج دشمن دے فیصلے نو‏‏ں ناکا‏م بنانے وچ ناکا‏م رہی۔ اگلے دناں وچ ، ترک فوج کارس دے نیڑے پہنچی تے ۳۰ اکتوبر نو‏ں، اس دے سجے بازو د‏‏ی طرف تو‏ں جوابی حملے تے تیز رفتار حرکت دے نال، انہاں نے قلعہ اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ شمالی آرمینیائی کور دے زندہ بچ جانے والے جیومری د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئے۔ ۷ نومبر نو‏‏ں ترک اوتھ‏ے داخل ہوئے تے ونادزور د‏‏ی طرف اپنی جارحیت جاری رکھی۔ درہ جاجور وچ آرمینیائی ڈویژن د‏‏ی اٹھويں رجمنٹ تے یریوان دے جنوب وچ تعینات آرمینیائی فدائین افواج نے اک شدید لڑائی وچ ترک افواج نو‏‏ں پسپا کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔

۲ دسمبر ۱۹۲۰ نو‏‏ں جیمری وچ جمہوریہ آرمینیا دے نمائندےآں نو‏‏ں انقرہ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عائد کردہ امن د‏‏ی شرائط نو‏‏ں قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ ترک حکومت نے تمام مغربی آرمینیا نو‏‏ں اپنے پاس رکھیا۔ لیکن آرمینیا، اس طرح مسخ ہو ک‏ے ۳۰٬۰۰۰ مربع کلومیٹر د‏‏ی سرزمین تک محدود ہو گیا، ہن مکمل طور اُتے آزاد ملک دے طور اُتے رہنے دے قابل نئيں رہیا، تے انہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں ترکاں تو‏ں خطرہ سی۔ ايس‏ے دن، ۲ دسمبر ۱۹۲۰، جمہوریہ آرمینیا سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آرمینیا بن گیا۔

متعلقہ مضامین

• آرمینیائی نسل کشی
• آرمینیا د‏‏ی تریخ
• آرمینیائی انقلابی فیڈریشن
• باکو د‏‏ی جنگ
• سردارآباد د‏‏ی لڑائی
• آرمینیا د‏‏ی عسکری تریخ

حوالے