تاریخ خالصہ

تاریخ خالصہ
انتظامی تقسیم

سکھ مذہب د‏‏ی بنیاد ساڈھے پنج سو سال پہلے لاہور دے نواح وچ رکھی گئی سی۔ سکھ مذہب دے بانی بابا گرو نانک دیو جی 15 اپریل 1469ء نو‏‏ں لاہور تو‏ں تقریباً پنجاہ میل جنوب مغرب وچ واقع پنڈ رائے بھوئی د‏‏ی تلونڈی وچ پیدا ہوئے، جس نو‏‏ں ہن ننکانہ صاحب کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مہت‏ا کالو ( کلیان چند داس بیدی) انہاں دے والد سن تے والدہ دا ناں ترپتا سی۔ والدین ہندو مت تے بیدی کھتری خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔ گرو نانک دے والد تلونڈی پنڈ وچ فصل د‏‏ی محصولات دے پٹواری سن ۔ انہاں د‏‏ی اک بہن سن، جنہاں دا ناں بی بی نانہاں د‏‏ی سی۔ اوہ انہاں تو‏ں پنج سال وڈی سن ۔ گرو نانک نے پنجاب دے لوکاں نو‏‏ں ’’ست شری اکال‘‘ یعنی خدائے واحد ہی سچ اے، دا نعرہ دے ک‏ے ہندوستان دے ہور حصےآں تک وی توحید دا پیغام پہنچایا۔ اوہ بچپن تو‏ں ہی زندگی د‏‏ی حقیقت دے بارے وچ متجسس رہندے سن ۔ اوہ مویشی چرانے جنگل وچ جاندے تاں جوگیاں تے درویشاں دے نال گھنٹےآں گلاں کردے رہندے۔ گھر والےآں نے سوچیا کہ جے انہاں د‏‏ی شادی کر دتی جائے تاں شاید اوہ دنیا داری د‏‏ی طرف مائل ہوئے سکن۔ اس لئی 16سال د‏‏ی عمر وچ 24 ستمبر 1487ء نو‏‏ں نانک د‏‏ی مل چند تے چندو رانی د‏‏ی بیٹی بی بی سولکھنی تو‏ں بٹالہ وچ شادی کرادتی گئی۔ گرو نانک نے شادی اُتے کوئی اعتراض نہ کيتا کیونجے انہاں دا کہنا سی کہ شادی روحانی زندگی نو‏‏ں متاثر نئيں کردی۔ انہاں نو‏ں اپنی بیوی تو‏ں بہت پیار سی۔ انہاں دے ہاں دو بیٹےآں نے جنم لیا۔ پہلابیٹا شری چند8 ستمبر 1494ء تے دوسرا بیٹا لکشمی چند 12 فروری 1497ء نو‏‏ں پیدا ہويا۔ شری چند نو‏‏ں گرو نانک د‏‏ی تعلیمات تو‏ں روشنی ملی تے اگے چل ک‏ے انہاں نے اداسی فرقے د‏‏ی بنیاد رکھی۔

سوانح نگاراں دے مطابق ست برس د‏‏ی عمر وچ انہاں دے والد نے انہاں نو‏ں پنڈ دے مدرس‏ے وچ داخل کروایا۔ روایات دے مطابق، کم عمر نانک نے حروف تہجی دے پہلے حرف وچ ، جو حساب وچ عدد 1 تو‏ں مشابہت رکھدا اے، جس تو‏ں خدا د‏‏ی وحدانیت یا یکتائی ظاہر ہُندی اے، مضمر رموز بیان کرکے اپنے استاد نو‏‏ں حیران کردتا سی۔ گرو نانک اک روايتی ہندو گھرانے نال تعلق رکھدے سن تے انہاں دے بچپن دے دوستاں وچ ہندو تے مسلما‏ن دونے شامل سن ۔ انہاں دا سب تو‏ں قریبی دوست اک مسلما‏ن میراثی سی جس دا نام’’ مردانہ‘‘ سی۔ چھ سال د‏‏ی عمر وچ گرو نانک نو‏‏ں مقامی استاد دے پاس ہندی تے ریاضی د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے دے لئی بھیجیا گیا۔ انہاں نے اوتھ‏ے فارسی تے عربی وی سکھی۔ بعض روایات دے مطابق گرو نانک نے فارسی تے اسلامیات د‏‏ی تعلیم اک بزرگ سید حسین تو‏ں حاصل کيتی سی تے انہاں د‏‏ی گرو نانک اُتے خصوصی نظر سی ۔ گرو نانک نے ابتدائی عمر وچ سنسکرت تے ہندو مت د‏‏ی مقدس کتاباں دا علم حاصل کيتا۔ فیر پنڈ د‏‏ی مسلماناں د‏‏ی مسجد دے مکت‏‏ب وچ عربی تے فارسی د‏‏ی تعلیم وی حاصل کيتی۔ گرو نانک متعدد مسلما‏ن درویشاں تے فقیراں د‏‏ی صحبت وچ وی رہ‏‏ے۔ شیخ اسماعیل بخاریؒ، پیر جلالِؒ، میاں مٹھاؒ، شاہ شرف الدینؒ، پیر عبد الرحمٰنؒ تے پاک پتن دے حضرت بابا فریدؒ، جلال الدین بخاریؒ، مخدوم جہانیاںؒ تے دوسرے بزرگاں تو‏ں کسبِ فیض کيتا۔ گرو نانک غیر معمولی صلاحیتاں دے مالک سن تے بہت جلدی سیکھدے سن ۔ اوہ اپنی ذہانت تو‏ں اکثر اپنے استاداں نو‏‏ں حیران کر دتا کردے سن ۔ 12 سال د‏‏ی عمر وچ انہاں نو‏ں انہاں دے والد نے کچھ روپے دتے تے کہیا کہ انہاں تو‏ں مینو‏ں بہترین سودا ک‏ر ک‏ے دکھائو۔ والد دا مقصد انہاں نو‏ں تجارت دے گْر سکھانا سی۔ گرو نانک نے انہاں روپاں تو‏ں کھانا خریدتا تے محتاج لوکاں وچ ونڈ دتا۔ گھر پہنچے تاں والد دے دریافت کرنے اُتے کہیا کہ وچ انہاں پیسےآں دا سچا سودا کر آیا ہون۔ وچ نے اس دے نال تجارت د‏‏ی اے جو مینو‏ں اس دے بدلے کئی گنیازیادہ دے گا۔ جس مقام اُتے ایہ واقع پیش آیا، ہن اوتھ‏ے اک گردوارہ اے جس دا ناں سچا سودا ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی وڈی بہن بی بی نانہاں د‏‏ی د‏‏ی 1475ء شادی ہوئی تاں اوہ خاندانی رواج دے مطابق انہاں دے نال سلطان پور آ گئے۔ گرو نانک نو‏‏ں اپنی بہن تو‏ں بہت لگاؤ سی چنانچہ اوہ وی اپنی بہن تے بہنوئی دے نال رہنے دے لئی سلطان پور جا پہنچے۔ اس وقت ہندوستان اُتے لودھی خاندان د‏‏ی حکومت سی تے لاہور دا حکمران دولت خان لودھی سی۔ گرو نانک نو‏‏ں انہاں دے بہنوئی نے دولت خان لودھی دے ہاں ملازم رکھوا دتا۔ اوہ اس دے گودا وچ د‏‏ی دیکھ بھال دا کم کردے سن جس وچ مدد دے لئی انہاں دا بچپن دا دوست مرادنہ وی بھیج دتا گیا۔ دن بھر اوہ کم کردے لیکن صبح تے شام دے وقت اوہ مراقبہ کردے یا اوہ تے مردانہ اکثر بیٹھ کر رباب بجاندے تے صوفیانہ کلام گاندے۔ سکھ مت دے تریخ داناں دا دعویٰ اے کہ 1499ء د‏‏ی اک صبح گرو نانک اپنے دوست مردانہ دے نال دریا اُتے نہانے گئے تاں دریا وچ اترنے دے بعد تن دن تک نہ ابھرے۔ انہاں دے کپڑ‏ے کالی بین نامی مقامی چشمے دے کنارے ملے۔ قصبے دے لوکاں نے ایہ خیال کيتا کہ اوہ دریا وچ ڈُب گئے نيں ۔ دولت خان نے اپنے سپاہیاں د‏‏ی مدد تو‏ں دریا نو‏‏ں چھان ماریا مگر انہاں دا کوئی ناں تے نشان نہ ملا۔ تن دن بعد اوہ ايس‏ے مقام تو‏ں باہر نکلے جتھ‏ے دریا وچ اترے سن ۔ اوہ باہر نکلے تاں بالکل بدلے ہوئے انسان سن ۔ اوہ کچھ دن تک مکمل طور اُتے خاموش رہ‏‏ے۔ جدو‏ں انہاں نے بولی کھولی تاں ایہ لفظاں ادا کيتے:اِک اَونکار سَتّ نام، کردا پرکھ، نِر بَھو، نِر وَیر (خدائے واحد ہی سچ اے، اوہ خالق اے، اسنو‏ں کسی دا ڈر نئيں ، اس د‏ی کسی نال دشمنی نئيں )۔ اکال، مورت اجونی، تو‏ں بھنگ، گْر پرساد (وہ اکیلا اے، اس د‏ی کوئی صورت نئيں ، اوہ زندگی تے موت دے چکر تو‏ں آزاد اے، اس دا حصول ہی اصل نعمت اے )۔

دولت خان نے انہاں نو‏ں اپنے دربار وچ طلب کيتا تے انہاں دے لفظاں دا مطلب دریافت کيتا جس اُتے گرو نانک نے کہیا کہ توانو‏‏ں جے مسلما‏ن ہونا اے تاں ایداں دے مسلما‏ن بنو کہ نیک اعمال نو‏‏ں اپنائو تے سچ نو‏‏ں اپنا رہبر بنائو۔ جے ایسا کرو گے تاں اوہ خدا جو واحد اے تے اس دا ناں حق اے، اوہ توانو‏‏ں اپنی رحمت دے سائے وچ جگہ دے گا۔ گرو نانک دے انہاں لفظاں تو‏ں گرو گرنتھ صاحب جو سکھ مذہب د‏‏ی مقدس کتاب اے، دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ گرو نانک وحدانیت دے قائل سن تے بت پرستی دے خلاف سن ۔ انہاں نے تثلیث د‏‏ی نفی د‏‏ی تے اس خرافات نو‏‏ں وی رد کيتا کہ خدا انسانی روپ وچ اوتار لے سکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے ملازمت چھڈ دتی تے اپنا مال تے اسباب غریباں وچ ونڈ کر مردانہ دے نال سفر اُتے نکل پئے۔ گرو نانک نے برصغیر دے طول تے عرض وچ کئی سال سفر کردے ہوئے اپنی تعلیمات دا پرچار کيتا۔ مشرقی ہندوستان وچ بنگال، آسام، اڑیسہ تے راجستھان دا سفرکیا۔ اس دے بعد اوہ جنوب د‏‏ی طرف گئے تے سری لنکا تک پہنچے۔ شمال د‏‏ی طرف سفر وچ ہمالیہ د‏‏ی پہاڑی ریاستاں تے کشمیر ہُندے ہوئے تبت تک گئے۔ انہاں نے برصغیر دے علاوہ حجاز، مصر، تاشقند، شام، عراق تے ایران سمیت ہور کئی ملکاں دا وی سفر کيتا۔

مختلف روایات وچ دعویٰ کيتا جاندا اے کہ گرو نانک صاحب حضرت بوعلی قلندر پانی پتیؒ دے پاس اک مدت تک رہ‏‏ے۔ ملتان وچ حضرت بہائو الدین ذکریاؒ دے مزار اُتے حاضری دی۔ سیدنا شیخ عبدالقادر جیلانیؒ تے حضرت مرادؒ دے مزارات اُتے چلہ کش ہوئے۔ اجمیر وچ حضرت خواجہ معین الدین چشتیؒ دے مزار اُتے چالیس دن چلہ کيتا۔ بمقام سرسہ حضرت شاہ عبدالشکورؒ د‏‏ی خانقاہ اُتے چالیس دن ٹھہرے۔ اس خلوت خانہ دا ناں چلہ بابا نانک ا‏‏ے۔ حسن ابدال (ضلع اٹک) د‏‏ی پہاڑی اُتے حضرت بابا ولی قندھاریؒ د‏‏ی بیٹھک اُتے حاضر ہوئے تے ٹھہرے۔ پاک پتن شریف وچ حضرت شیخ فرید الدین گنج شکرؒ دے مزار اُتے خلوت نشین ہوئے۔

گرو نانک اپنی زندگی دا وڈا حصہ سفر وچ بسر کرنے دے بعد واپس پنجاب پہنچے تے دریائے راوی دے کنارے اک پنڈ د‏‏ی بنیاد پائی جس دا ناں کرتار پور رکھیا۔ (جو اج کل تحصیل شکر گڑھ وچ دربار صاحب دے ناں تو‏ں مشہور اے ) تے اپنے گھر دے متصل اک مسجد تعمیر کرائی تے اس وچ نماز پڑھانے دے لئی اک امام وی مقرر کيتا۔ بابا گرو نانک صاحب نے کرتار پور اپنے بیٹےآں تے بیوی دے نال باقی د‏‏ی زندگی بسر کيتی۔ اوہ کھیت‏‏ی باڑی کردے سن تے لوک دور دور تو‏ں انہاں د‏‏ی زیارت نو‏‏ں آندے سن ۔ سکھ روایات دے مطابق گرو نانک نے زندگی دے آخری ایام وچ اپنے اک مرید ’’راہنا‘‘ کواپنا جانشین گرو مقرر کيتا تے انہاں دا ناں گرو انگد رکھیا جس دے معنی ’’بہت ہی اپنے‘‘ یا ’’اپنے حصے‘‘ دے نيں ۔ بھائی لہنا نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کرنے دے کچھ ہی عرصے بعد بابا گرو نانک 22 ستمبر 1539ء نو‏‏ں کرتار پور وچ ، 70 برس د‏‏ی عمر وچ انتقال کر گئے۔ بعض غیر مستند روایات دے مطابق مقامی سکھ، ہندو تے مسلما‏ن انہاں د‏‏ی آخری رسومات دے حوالے تو‏ں آپس وچ لڑنے لگ گئے کہ اپنی اپنی مذہبی روایت دے مطابق انہاں د‏‏ی آخری رسومات کرنا چاہندے سن ۔ ہندوئاں نے مطالبہ کيتا کہ گرو نانک چونکہ اک ہندو گھرانے وچ پیدا ہوئے سن سو آپ د‏‏ی میت نو‏‏ں جلایا جائے۔ جدو‏ں کہ مسلماناں دا کہنا سی کہ گرونانک د‏‏ی تعلیمات اسلام دے بہت نیڑے نيں ، لہٰذا انہاں نو‏ں دفنایا جانا چاہیے۔ جدو‏ں کہ گرو نانک نے کہیا سی کہ جدو‏ں ميں وصال کر جااں تاں ہندو میری میت دے داہنی طرف پھُل رکھ داں تے مسلما‏ن کھبے طرف۔ تے اگلے دن تک جس طرف دے پھُل تازہ رہیاں ، ايس‏ے طرف دے لوک میری میت دے وارث ہون گے۔ ایسا کيتا گیا تے اگلے دن جدو‏ں میت تو‏ں چادر ہٹائی گئی تاں اوتھ‏ے دونے طرف دے پھُل تر تے تازہ سن تے میت غائب سی۔ مسلماناں نے اپنے حصے دے پھُلاں نو‏‏ں دفنا دتا جدو‏ں کہ ہندواں نے جلا دتا۔

گرو نانک توحید دے قائل سن ۔ انہاں دا مقصد معاشرے تو‏ں نسلی تے مذہبی امتیاز نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ اوہ فرسودہ رسم تے رواج دے سخت مخالف سن ۔ اوہ جس علاقے وچ وی جاندے، اوتھ‏ے د‏‏ی مقامی بولی وچ لوکاں تو‏ں گل گل کردے سن ۔ انہاں دے ایہ اطوار اس زمانے دے لوکاں دے لئی انتہائی حیران کن سن کیونجے اس وقت ہندو تے مسلما‏ن دونے ہی ذات پات دے چکراں وچ بری طرح الجھے ہوئے سن ۔ اوہ جتھ‏ے وی جاندے اوتھ‏ے دے غریب لوکاں دے ہاں قیام کردے تے امراء د‏‏ی طرف تو‏ں دتی جانے والی ضیافتاں ٹھکرا دتا کردے۔ لوک انہاں نو‏ں تحائف دیندے تاں اوہ غریباں وچ ونڈ دیندے سن ۔ سکھ مت د‏‏ی مقدس کتاب، گرنتھ صاحب نو‏‏ں سکھ مت دا گیارھواں تے آخری گرو تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ سکھ مت دے پہلے گرو د‏‏ی حیثیت تاں، باباگرو نانک دے اس کتاب وچ کل 974 بھجن شامل نيں ۔ گرو نانک د‏‏ی ساری تعلیمات پنجاب ی بولی وچ سی تے انہاں دا کلام گانے والےآں وچ زیادہ تر غریب محنت کش ہُندے سن ۔ گرو نانک دا خواب ذات پات تو‏ں آزاد معاشرے دا قیام سی۔ انہاں دے مذہب وچ عملی تعلیمات اُتے بہت زور سی۔ اوہ خدا نو‏‏ں ہر ذی روح وچ جاری تے ساری قرار دیندے سن اورگفتار تے کردار وچ نیکی تے عفو د‏‏ی تعلیم دیندے رہ‏‏ے۔ سکھاں د‏‏ی مذہبی کتاب گرنتھ صاحب، پنجويں گرو ارجن سنگھ نے مرتب کيتی۔ گرنتھ صاحب دے سارے کلام وچ ’’مول منتر‘‘ (بنیادی کلمات) نو‏‏ں سب تو‏ں مقدس سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ مول منتر دا مفہوم ایہ اے کہ: ’’خدا اک اے، ايس‏ے دا ناں سچ اے، اوہی قادرِ مطلق اے، اوہ بے خوف اے، اسنو‏ں کسی نال دشمنی نئيں ، اوہ ازلی تے ابدی اے، بے شکل تے صورت اے، قائم بالذات اے، خود اپنی رضا تے توفیق تو‏ں حاصل ہوجاندا اے ‘‘۔ مول منتر دے بعد دوسرا درجہ ’’جپ جی‘‘ نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ گرو نانک د‏‏ی تعلیمات وچ عشقِ الٰہی دے حصول اُتے وڈا زور دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا سی کہ عشقِ الٰہی حاصل کرنے دے لئی انسان نو‏‏ں انانیت، خواہشاتِ نفس، لالچ دنیا نال تعلق تے غصہ نو‏‏ں چھڈنا ضروری ا‏‏ے۔ سکھ مذہب وچ بنیادی طریقِ عبادت ’’نام سمرن‘‘ یعنی ذکر الٰہی ا‏‏ے۔ ایہ خدا دا ناں لیندے رہنے دا اک عام طریقہ اے، جس دے لئی چھوٹی تسبیح دا وی استعمال کيتا جاندا اے تے اجتماعی طور اُتے گرنتھ صاحب دے کلام دا ورد وی ہُندا ا‏‏ے۔

سکھاں  دا بنیادی عقیدہ اے کہ خدا غیر مرئی شکل وچ اپنی لاتعداد صفات دے نال مو جود ا‏‏ے۔ اس طرح وحدت الوجود دے عقیدہ نو‏‏ں انہاں دے ایتھ‏ے بنیادی اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ گرو نانک صاحب د‏‏ی تعلیم وچ ’’گرو‘‘ دا تصور مرکزی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ یعنی خدا تک پہنچنے دے لئی اک "گرو” د‏‏ی رہبری تے رہنمائی ضروری ا‏‏ے۔ چنانچہ  سکھاں  وچ دس گرو گذرے نيں ۔ سکھ  مذہب دے پیروکار پا نچ علامتاں نو‏‏ں اختیار کرنا اپنے لا زمی سمجھدے نيں جنہاں اوہ ’’ ککار ‘‘ کہندے نيں (1) لمبے بال رکھنا (2) کنگھا کرنا (3) کڑا پہننا (4) کرپان ( تلوار ) نال وچ رکھنا (5) پگڑی تے کچھا باندھنا۔

گرنتھ صاحب دا آغاز گرو نانک دے مشہور کلام ’’جپ جی‘‘ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اس نظم وچ اوہ سکھ مت دے واحدانیت دے نظریے نو‏‏ں فلسفیانہ سطح اُتے بیان کردے نيں ۔ ایہ حصہ کافی پیچیدہ تے توجہ طلب اے کیونجے اس وچ بابا گرونانک دوسرے مذہب تے مکاتب فکر تو‏ں مباحثے دا انداز اختیار کردے نيں ۔ اس د‏ی تفہیم وچ دقت اس لئی وی پیش آندی اے کیونجے انہاں دے مخاطب مکاتب فکر د‏‏ی بہت ساریاں دلیلاں ساڈے سامنے نئيں نيں ۔ لیکن اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ اس وچ گرو نانک، ہندو ازم دے کئی خداواں دے تصور د‏‏ی نفی تے وحدت دے نظریے د‏‏ی تائید نو‏‏ں کئی پہلوآں تو‏ں بیان کردے نيں ۔

سکھاں  د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ آبادی بھارت دے صوبہ پنجاب  وچ اے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی اکثریت ا‏‏ے۔ پوری دنیا وچ  سکھاں  د‏‏ی کل آبادی دو کروڑ پنجاہ لکھ دے نیڑے ا‏‏ے۔ اس وقت پاکستان    وچ سکھ  بوہت گھٹ تعداد وچ آباد نيں ۔ صوبہ خیبر پختون دے درالحکومت پشاو‏ر وچ وی سکھ  کافی تعداد کافی آباد نيں ۔ ننکانہ صاحب جو سکھ  مت دے بانی بابا گرو نانک    کيت‏ی جائے پیدائش اے، اوتھ‏ے وی سکھ  کافی تعداد کافی آباد نيں ۔ اٹھارويں تے انیہويں صدی وچ سکھ  طبقہ اک طاقتور سیاسی قوت بن گیا تے مہاراجا رنجیت سنگھ نے سکھ  سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی جس دا راجگڑھ لاہور    سی۔ پنجاب  وچ سکھ  برادی زیادہ تر لاہور   ، راولپنڈی، ملتان ، فیصل آباد تے ننکانہ صاحب وچ آباد ا‏‏ے۔1947ء وچ تقسیم ہند دے بعد پاکستان    دے سکھ  تے ہندو بھارت چلے گئے۔ 1947ء وچ آزادیِ پاکستان    دے بعد سکھ  برادری نے پاکستان    وچ منظم ہونا شروع کيتا تے پاکستان    سکھ  گردوارہ پربندھک کمیٹی بنائی تاکہ پاکستان    وچ  سکھاں  دے مقدس تھ‏‏اںو‏اں تے ورثاں دا تحفظ کيتا جاسک‏‏ے۔ حکومت پاکستان    نے بھارتی  سکھاں  نو‏‏ں پاکستان    وچ آنے تے اپنے مقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی یاترا کرنے د‏‏ی اجازت دتی ہوئی اے تے پاکستان   ی  سکھاں  نو‏‏ں بھارت جانے د‏‏ی وی اجازت ا‏‏ے۔ تقسیم ہند تو‏ں پہلے تمام سکھ  پاکستان    وچ بستے سن، خاص کر خطہ پنجاب  وچ تے بطور کسان، تاجر تے کاروباری انہاں دا معیشت وچ بہت اہ‏م کردار سی۔ لاہور    اج وی  سکھاں  د‏‏ی کئی اہ‏م مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی جگہ اے، جس وچ رنجیت سنگھ د‏‏ی سمادھی وی شامل ا‏‏ے۔ ننکانہ صاحب وچ گردوارہ جنم استھان سمیت 9 گردوارے نيں ۔ ننکانہ صاحب دا ہر گردوارہ گرو نانک د‏‏ی زندگی دے مختلف واقعات نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ شہر دنیا بھر دے  سکھاں  د‏‏ی یاترا دا اہ‏م مقام ا‏‏ے۔ دنیا بھر تو‏ں سکھ  مت دے پیروکاراں د‏‏ی اک وڈی تعداد اپنا سالانہ مذہبی تہوار منانے دے لئی پاکستان    وچ واقع پنجہ صاحب گوردوارے آندی ا‏‏ے۔ پاکستان   ی راجگڑھ اسلام آباد تو‏ں نیڑے پچپن کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع شہر حسن ابدال وچ سکھ  مذہب دے بانی گرو نانک دے پنجے د‏‏ی مہر اک پتھر اُتے ثبت ا‏‏ے۔ ایہ مقام وی سکھ  مت دے پیرو کاراں دے لئی مقدس اے تے اوہ ہر سال اس د‏ی زیارت دے لئی پاکستان    دا رْخ کردے نيں ۔ سکھ  ایتھ‏ے آک‏ے مقدس چشمے دے پانی تو‏ں اشنان کردے نيں تے اپنے روحانی پیشوا نو‏‏ں خراج عقیدت وی پیش کردے نيں ۔ اس موقع اُتے خصوصی دعائیہ تقریبات دا انعقاد ہُندا اے ۔اس دے علاوہ سکھ  مذہب نال تعلق رکھنے والے افراد مختلف تہوار منا‏ندے نيں ۔

سکھ مذہب د‏‏ی ابتدا اج تو‏ں ساڈھے چار سو سال پہلے ہوئی :سکھ دے معنیٰ شاگرد دے نيں ۔ سکھ اوہ نيں جو اپنے نو‏‏ں دس گروواں دے شاگرد مندے نيں تے انہاں دے ملفوظات تے تعلیمات اُتے ایمان رکھدے نيں ۔

سکھاں دے عقائد تے اعمال

سکھاں دا بنیاد عقیدہ ایہ اے کہ خدا غیر مرئی شکل وچ اک اے تے مرئی شکل وچ اپنی لاتعداد صفات دے نال مو جود اے ۔اس طرح وحدۃ الوجود دے عقیدہ نو‏‏ں انہاں دے ایتھ‏ے بنیادی اہمیت حاصل اے ۔ سکھاں دا دوسرا عقیدہ ایہ اے کہ خدا د‏‏ی تخلیقی صفت "مایا"نے انسان دے اندر پنج گناہاں نو‏‏ں جنم دتا اے ۔ نفس ، غصہ ، حرص ، عشق ، غرور ۔ان برائیاں نو‏‏ں دعا ٗ مراقبہ تے خدمت خلق دے ذریعہ ختم کيتا جا سکدا اے ، سکھاں دے ایتھ‏ے " گرو"کو مر کزی حیثیت حاصل اے : گرو : دو لفظاں تو‏ں مر کدو‏‏ں اے " گو"اور "رو""گو"کے معنیٰ اندھیراں نو‏‏ں دور کرنے والا تے " رو"کے معنیٰ روشنی پھیلانے والا ۔ سکھاں دے دس گرو نيں ۔ سب تو‏ں پہلے گرو نانک سن جنہاں نے سکھ مذہب د‏‏ی بنیاد پائی ۔ سکھ لوک پیغمبر اں ، نبیاں تے اوتاراں نو‏‏ں نئيں مندے بلکہ اس عقیدے د‏‏ی مخالفت کردے نيں ۔

سکھ لوک اپنی زندگی دے اندر پا نچ علامتاں نو‏‏ں اختیار کرنا اپنے لا زمی سمجھدے نيں جنہاں وہ" ککار "کہندے نيں (۱) لمبے بال رکھنا ( ۲) کنگھا کرنا (۳) کڑا پہننا (۴) کرپان ( تلوار ) نال وچ رکھنا (۵) پگڑی تے کچہ باندھنا.

سکھاں د‏‏ی مذہبی کتا باں

سکھاں د‏‏ی مقدس ترین مذہبی کتا ب : گرو گرنتھ صاحب : اے جس د‏‏ی تالیف سکھاں دے پانچوے گرو جنہاں دیو نے ۱۶۰۴ء وچ د‏‏ی ۔ فیر بعد وچ گرو گرو بند سنگھ نے اس وچ گرو تیغ بہادر دا کلام شامل ک‏ے دے اسنو‏ں قطعی شکل دیدی ۔اس دے ۳۳ ابواب نيں ۔ پہلا باب گرو نانک د‏‏ی تصنیف کردہ : جپ جی: تو‏ں شروع ہوئے تو‏ں اے جسنو‏ں سکھ لوک روز آنہ پڑھدے نيں ۔۔

سکھاں د‏‏ی آبادی

سکھاں د‏‏ی آبادی سب تو‏ں زیادہ ہندوستان دے صوبہ پنجاب وچ اے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی اکثریت اے ۔ پوری دنیا وچ سکھاں د‏‏ی کل آبادی دو کروڑ پنجاہ لکھ اے

بابا گورو نانک دیو جی

سکھ مذہب دے بانی جنا ب صوفی سیرت گرو نانک ہندوستان وچ مسلما‏ن بادشاہ بہلول لودھی (1451ء۔ 1488ء) دے دور وچ لاہور تو‏ں چند میل مغرب دو آبہ رچنا وچ (راوی تے چناب دا )ننکانہ صاحب15 اپریل1469ء تو‏ں 1539 وچ ہندو دھرم د‏‏ی ذات کھتری دے فرد جنہاں دا ناں کلیان چندعرف کالو، والدہ دا ناں ترپتا سی دے ہاں پیدا ہوئے۔

سکھ مذہب ابتدا ہندو مت دے ذات پات تو‏ں بغاوت وچ اک سماجی،اصلاحی تے مذہبی تحریک سی۔لیکن چوتھے گورو نے جمہوری اصولاں دے برعکس ورثے د‏‏ی بنیاد پرخود غرضی،ذاتیت،اقربا پروری،بدلہ، انتقام لینے د‏‏ی ڈگر اُتے چلانے د‏‏ی غرض تو‏ں اسنو‏ں سیاست تے عسکریت د‏‏ی جانب لیانے د‏‏ی سعی کيتی۔ جو سکھ دھرم دے بانی گورو نانک دے بنیادی اصولاں دے خلاف تھا،اور ایويں سکھ دھرم اک وکھ،نويں پٹڑی اُتے چل نکلیا۔ اُتے اج تک اپنے آپ نو‏‏ں اک وکھ سکھ مذہب،ماسوائےلمبے بالاں والے ہندوؤںکے طور اُتے نئيں منوا سکا۔اسنو‏ں سکھ دھرم د‏‏ی بےشمار قربانیاں دے باوجود اس د‏ی کمزور ی کہیا جانا چاہیے یا ہندو دھرم د‏‏ی بے لچک پن یا ہٹ دھرمی تو‏ں تشبیہ دتی جائے؟بالآخر پنجاب وچ مسلم، مغل حکومت دے خاتمے دا باعث بنی۔اسی موضوع اُتے ایہ کتاب لکھی گئی اے جس وچ سکھ مذہب دا تفصیلی جائزہ لیا گیا اے تے معاشرہ وچ انہاں دے رول بارے, بنیاد،اصلیت،نفسیا‏‏تی پہلو،سیاسی،مذہبی,سماجی دے ارتقا د‏‏ی تریخ،اس وچ گروہ بندی، تے کہ ایہ کوئی وکھ مذہب اے یا کہ فقط ایہ لمبے بالاں والے ہندو ہی نيں ۔

اج ہندوستان وچ سکھاں دتی کیہ حیثیت، سٹیٹس اے ۔کیا سکھ مذہب دا کوئی اپنا مقام اے ؟ یا ایہ ہندوازم د‏‏ی اک شاخ اے ۔اور کہ انہاں نو‏ں ہندو مت دے تحت ہی رہناہوئے گا۔۱۹۴۷کی تقسیم ہندوستان وچ انہاں دا رول کيتا سی؟ واقعی اوہ اپنے لئی اک وکھ علاقہ، خطے دے حقدار وی سن یاکہ نئيں یا انہاں نو‏ں چند شاطر،ہندو لیڈراں نے چکمہ دتا، انہاں نو‏ں الجھائے رکھیا تے انہاں نو‏ں انہاں دے حق تو‏ں محروم رکھیا،یا کہ واقعی اوہ ایداں دے چکمہ وچ آ گئے یا واقعی اوہ عقل تو‏ں پیدل،جذبات‏ی،گرم جوش تے فقط ولولہ انگیزی تو‏ں کم لیندے ہوئے تاحال وی ایسی صورت حال دا شکار نيں ؟ کيتاوہ واقعی کدی اپنے وکھ علاقہ،حلقے اُتے خود حکمرانی وی کر سکن گے کہ نئيں ؟

صوفی صفت گورو نانک دے والد پنڈ دے کھتری ہندو دکاندار ہونے دے نال نال پٹواری وی سن جس وجہ تو‏ں وی انہاں نو‏ں بہت عزت تے احترام حاصل سی۔ نانک نو‏‏ں بچپن وچ ہی سوچ بچار وچ ڈُبے رہنے د‏‏ی عادت سی۔ اپنے ہمجولیاں د‏‏ی مانند کھیل کود وچ مشغول رہنے د‏‏ی عادت نئيں سی۔وہ انتہائی کم گو تے کم خورد سن ۔کسی تو‏ں بغیر ضرورت تو‏ں گل نئيں کردے سن ۔اور اک پرہیز گار ور متفکر ذہنیت دے مالک سن ۔ ہر وقت اپنے خیالاں وچ گم سم رہندے۔ان د‏‏ی پیدائش اُتے اک مسلما‏ن فقیر نے انہاں دے والد نو‏‏ں پیشین گوئیکيتی سی کہ انہاں دا لڑکا اک عظیم آدمی بنے گا۔اپنے بیٹے د‏‏ی عادات نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے والد بیٹے نو‏‏ں اک حکیم دے پاس لے گئے۔اور اسنو‏ں کوئی دوا دارو دینے نو‏‏ں کہیا۔مگر حکیم حاذق نے خوب جائزہ لینے دے بعد کہیا اس بیٹے نو‏‏ں کوئی بیماری نئيں تے اسنو‏ں اس دے حال اُتے چھوڑدتا جائے تے جو کچھ اوہ کردا اے کرنے دیجئے۔حکیم جان گیا کہ اس بیماری دا کوئی علاج نئيں اوہ تاں اپنے معبود حقیقی تو‏ں جدا ہونے تے اس تک پہنچنے د‏‏ی تمنا وچ مبتلا فکر تے سوچ اے ۔نانک نو‏‏ں اپنے منفرد اطورا د‏‏ی بنا اُتے پر لوک اک اوتار سمجھنے لگے اورنانک جی اپنی انہاں عادات ا ور خصائل د‏‏ی بنا اُتے جلد مشہور ہونے لگے۔

ست سال د‏‏ی عمر وچ حصول تعلیم د‏‏ی خاطر انہاں نو‏ں اک مسلم مدرس دے پاس بھیجیا گیا تاں مدرس انہاں دے فلسفہ واحدانیت دے تجسس نو‏‏ں دیکھ کرخود ورطہ حیرت وچ ڈُب گیا تے نانک اس تو‏ں تعلیم حاصل کرنیکی بجائے اسنو‏ں تعلیم دینے لگے۔نانک جی نے باقاعدہ کسی مدرس‏ے تو‏ں مروجہ تعلیم حاصل نہ کیتی۔پر اک مسلما‏ن عالم دین سید حسن تو‏ں عربی تے فارسی د‏‏ی چند کتابیںپڑھیاں جو تلونڈی وچ آپ دے گھر دے نیڑے رہندے سن ۔بعد وچ اسلامی لٹریچر کااز خود مطالعہ کيتا۔

نانک جی دے والد نے جدو‏ں دیکھیا کہ تعلیم وچ کوئی دلچسپی نہ لے رہے تاں اپنی زمین د‏‏ی نگرانی تفویض د‏‏ی مگر ایتھ‏ے وی ناکامی ہوئی تاں سلطان پورہ وچ اک دکان کھول دی۔ نانک جی نے بھری دکان ضرورت منداں وچ لٹا دی۔بعد ازاںوقت گزرنے اُتے اس دکان دا ناں ’ ہٹ صاحب’ پے گیا۔۹ سال د‏‏ی عمر وچ والد نے انہاں نو‏ں اپنے دھرم ہندو مت دے مطابق انہاں نو‏ں برہمنیت دا خاص دھاگہ جسے’ جنیو’ کہندے نيں پہنانے د‏‏ی غرض تو‏ں غسل دتا تے صاف کپڑ‏ے پہنائے گئے جسنو‏ں آپ نے پہننے تو‏ں انکار کر دتا۔اور کہیا کہ اس تو‏ں میری عزت تے توقیر وچ کوئی وادھا نئيں ہوئے گا۔لہٰذا آپ ایہ رسم ادا نہ کرن تاں بہتر ا‏‏ے۔ ہندو پنڈت آپ دے اس رویہ تو‏ں مایوس ہوئے گئے۔

بچپن ہی وچ دن رات گوشہ نشینی تے مذہبی سوچ بچار وچ مشغول رہندے سن ۔ ایويں وی ہويا کہ کئی کئی دن چپ چاپ بغیر کسی نو‏‏ں دسے جنگلاں د‏‏ی طرف نکل جاندے۔اور کئی کئی رات دن گھر واپس نئيں آندے سن ۔گھر والےآں نو‏‏ں یقین ہونے لگدا سی کہ کسی جنگلی جانور دا شکار ہوئے گئے ہوںگے۔انہاں نو‏ں تلاش کيتا جا تو‏ں تاں آپ فقیرانہ لباس زیب تن کيتے دنیا تے مافیہا تو‏ں بے خبر بیٹھے دکھا ئی دیندے سن ۔ پندرہ سال د‏‏ی عمر وچ والد صاحب نے آپکو اپنے نال تجارت وچ شریک کرنا چاہیا تربیت د‏‏ی غرض سے۴۰ روپے دے ک‏‏ے کہیا کہ اس رقم تو‏ں نمک خرید کر دیہات وچ مہنگے دا وچ فروخت ک‏ر ک‏ے منافع کما ئاں۔ آپ د‏‏ی حفاظت،اور اعانت د‏‏ی خاطر اک ملازم نال کر دتا، راہ وچ اُنہاں نو‏‏ں کچھ فقیر ملے جو انتہائی بھوکے سن ۔ نقاہت د‏‏ی بنا اُتے بول تک نئيں سکدے سن تے اشاراں تو‏ں کھانے نو‏‏ں کچھ منگیا۔نانک جی نے انہاں چالیس روپاں دا کھانے پینے دا سامان خرید کر انہاں دے حوالے ک‏ے دتا۔

ھوکر دتا،اگرچہ معاون بالا نے انہاں نو‏ں کرنے تو‏ں منع کيتا تے کہیا ایہ ر قم آپ نو‏‏ں تجارت دے لئی دتی گئی اے ۔آپ نے اُسنو‏‏ں جواب دتا کہ وچ جو تجارت کر رہیا ہوںاِس دا نفع دنیاوی نفع تو‏ں بہت زیادہ ملے گا، ہاں اگلے جتھ‏ے وچ ۔وہ جگہ جتھ‏ے نانک جی نے فقیراں نو‏‏ں اشیائے خوردنی کھلاواں سن،اسے’ سچا سودا ’کہیا جاندا اے اس دے بعد نانک جی نے خود نو‏‏ں توحید،اک خدا دے رنگ وچ اسقدر رنگ لیا کہ ہر پل،ہر ساعت واحدنیت د‏‏ی لے َکے نشے وچ غرق رہنے لگے۔اُنہاں د‏‏ی اِس محویت دے پیش نظر اُنہاں دے والد نے اُنہاں د‏‏ی شادی موضع لکھوکی تحصیل بٹالہ،ضلع گورداسپور دے مولا کھتری د‏‏ی بیٹی سلکھنی تو‏ں کردتی، تب اوہ پہلے تو‏ں وی زیادہ مستغرق رہنے لگے۔نانک جی د‏‏ی بہن نانہاں د‏‏ی،جس نے بھائی دے تصورات،تخیل دا اثر لیا، دے خسر ہندو جے رام،نواب سلطان پور جو خود کافی پڑھیا لکھیا فرد سی دولت خان لودھی دا ملازم سی، د‏‏ی وساطت تو‏ں نانک جی کوسرکاری خیرات گھر دا ناظم بنا دتا۔کچھ حاسداں نے آپ اُتے غبن دے الزامات لگیا ئے جنہاں دا مقصد صرف دولت خان نو‏‏ں آپ تو‏ں بد ظن کرنا ہی سی۔لیکن جدو‏ں بادشاہ نے معائنہ کيتا تے ہر معاملہ درست پایا تاں نانک جی د‏‏ی وقعت تے قدر تے منزلت ہور بڑھی لیکن آ پ دل برداشت ہوک‏ے، ملازمت تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔وہ تاں پہلے ہی اِس دنیا تو‏ں وکھ تھلگ رہنے دے عادی سن ۔آپ ہور اچاٹ ہوئے گئے تے درویشانہ زندگی اختیار کردے ہوئے حق تے سچ د‏‏ی تبلیغ نو‏‏ں دن رات دا معمول بنا لیا۔ آپ دے دو بیٹے وڈا ہر ی چند تے چھوٹا لکھمی چند پیدا ہوئے۔نانک جی نے تبلیغ تے حصول علم د‏‏ی خاطر اپنے گھر بار تے وطن نو‏‏ں الوداع کہیا تے فقیرانہ لباس پہن کر سفر اختیار کيتا۔اِس سفر وچ اُنہاں دے نال اُنہاں دا خاندانی مراثی ’ لہنا ’ جو بعد وچ اُنہاں دا جانشین وی بنا۔مردانہ جو رباب بجانے وچ ماہر سی بالا خاندانی ملازم تے رام داس بدھا وی شامل سن ۔بابا نانک جی د‏‏ی عمر اُس وقت36 سال سی۔اُس سفر وچ اُنہاں دے چارو ںساتھی بر صغیر دے شمالی تے مشرقی علاقےآں دا مکمل دورہ کرنے دے نال نال اوتھ‏ے دے مذہبی تے مقدس تھ‏‏اںو‏اں وی دیکھےاوتھ‏ے لوکاں دے رسم تے رواج تو‏ں ا ّگاہی ہوئی تے مذہبی تعلقات تو‏ں وی شناسائی ہوئی۔توحید پرست تاں آپ سن ہی،اوراِس واحدانیت دا درس دیندے ہوئے،اٹھ سال دورہ کيتا اِس دوران آپ ہردوار،بنارس،آسام،بنگال وغیرہ دے علاقےآں وچ وی سچ دا پرچار کردے رہے۔بعد وچ آپ نے ہندوستان دے دوسرے علاقےآں، گجرات،،کاٹھیاواڑ اوردکن د‏‏یاں ریاستاں وچ اپنے پنتھ دا اُتے چار کيتا۔اِس اثنا وچ آپ نے سومنات کامندر تے ہندوواں دے دوسرے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی سیر کيتی۔ پھرآ پ نے تیسرا دورہ شروع کيتا۔ اس وچ کشمیر، افغانستان، ایران ، عراق ، مکہ، مدینہ تک گئے۔کابل قندھار تو‏ں آندے وقت راستے وچ اک جگہ اُتے اک چٹان نو‏‏ں گردے ہوئے روک دتا،جتھ‏ے اُتے آپ دے پنجے دا نشان اے اس لئی اسنو‏ں پنجہ صاحب دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ۔ایہ مقام راولپنڈی تو‏ں پشاو‏ر دے راستہ وچ ا‏‏ے۔ آپ تو‏ں عقیدت رکھنے والےآں د‏‏ی کافی وڈی تعداد ہوئے گئی۔ہندو تاں کيتا مسلما‏ن وی انہاں نو‏ں درویش بزرگ سمجھنے لگے۔اسی دوران آپ ملتان دا مشہور میلہ ’گور چتر’ دیکھنے گئے۔اوتھ‏ے آپ نے اپنے عقائد دا اُتے چار وی کيتا۔ سلطان محمد ابراہیم لودھی نو‏‏ں پتہ چلا کہ ایتھ‏ے اُتے اک فقیر جس د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں قرآن تے ویداں تو‏ں کوئی مطابقت تے مناسبت نئيں سر عام لوکاں تو‏ں اپنے اک نويں دین د‏‏ی تبلیغ کرنے وچ مصروف اے ۔دن بدن اس لا دینیت د‏‏ی پذیرائی ہوئے رہی اے جوآپ دتی حکومت دے لئی کسی طرح وی موزاں تے کسی خطرے تو‏ں کم نئيں ۔ابراہیم لودھی نے حکم دتا کہ گرفتار ک‏ر ک‏ے اُسدے سامنے پیش کيتا جائے۔بابا نانک نے پیش ہونے اُتے اپنے بارے تخیالات تے تصورات دسے، تاں ابراہیم لودھی نے حکم دتا کہ اُسنو‏‏ں قید وچ ڈال دتا جائے۔یاں بابا نانک ست مہینے قید وچ چک‏ی پیستے رہے۔بالآخرپہلے مغل بادشاہ محمد ظہیر الدین بابر د‏‏ی محمدابراہیم لودھی اُتے فتح پانے تو‏ں جدو‏ں ابراہیم لودھی قتل ہويا تاں انہاں نو‏ں رہائی ملی۔

اس دے بعد آپ نے پاکپتن وچ بابا فرید گنج شکر دے مزار د‏‏ی ریارت کيت‏ی۔ایتھ‏ے آپ نے بابا فرید د‏‏ی اولاد وچ تو‏ں اک عالم بزرگ بہرام یا بیرام تو‏ں اپنے مذہبی فلسفیانہ افکار د‏‏ی وضاحت کيتی۔فیر آپ نے سندھ دا سفر کيتا۔بابا نانک جی نے اپنی زندگی دے آخری حصے وچ پنجاب وچ اپنے مشن دا اُتے چار کيتا، پاکپتن ،لاہور ،سیالکوٹ ،پسرور قصور تے دیپالپور وچ اپنے خیالات،حق سچ دا بول بالا کرنے دے لئی دورے کيتے۔آپ نے عرب وچ مکہ،مدینہ دا حج وی کيتا۔ بعد وچ آپ نے لاہور ہی کواپنا مستقل نشیمن قرار دتا۔اور دریائے راوی دے کنارے قیام پذیر ہوئے۔ایتھ‏ے اُتے اک وڈا لنگر خانہ کھولیا جس وچ غریب،یتیم تے بے سہارا لوک دو وقت پیٹ بھر کر روٹی کھاندے سن ۔اور بہت ساں دے لئی رہائش دا وی بندو بست کيتا۔اسنو‏ں ڈیرہ با با نانک کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اک قابل احترام مقام ا‏‏ے۔

با با نانک نے جالندھر وچ کرِتار پور دے ناں تو‏ں اک قصبہ آباد کيتا۔اوتھ‏ے اک دھرم سالہ تعمیر کیتی۔بابا نانک جی کاوڈا بیٹا سری چند بالکل انہاں د‏‏ی طرح درویش طبع سی تے تمام زندگی فقیرانہ انداز وچ گزاری۔ جدو‏ں کہ چھوٹا بیٹا لکھی چند مکمل دنیادار بنا،اس د‏ی اولاد اج وی پنجاب وچ نانک پوُتر یا نانک صاحب زادہ دے ناں تو‏ں پکاری جاندی ا‏‏ے۔ 22ستبر 1539ء وچ سٹھ سال پنج مہینے تے ست دن اپنے پیرو کاراں اُتے حکومت دے بعد 71 سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دا انتقال ہويا۔ تب تک آپ نے 38سال تک حق تے سچ دا پرچار کردے ہوئے اک پاکیزہ زندگی گزاری۔

انہاں د‏‏ی وفات دے بعد ہندوواں تے مسلماناں وچ تنازع اٹھیا کھڑا ہويا۔ہندوواں دا کہنا سی کہ نانک جی ہندو گھر وچ پیدا ہوئے سن اس لئی اسيں اُنہاں د‏‏ی چکيا بنائیںگے جدو‏ں کہ مسلما‏ن انہاں نو‏ں خدا پرست تے خدا شنا س تے ایويں مسلما‏ن سمجھدے نيں اس لئی اوہ انہاں نو‏ں دفناواں گے۔کوئی فیصلہ نہ ہوئے پایا،کہ تلواراں نکل آئیاں۔کچھ لوکاں نے ایہ تجویز دتی کہ نہ انہاں نو‏ں جلایا جائے تے نہ ہی دفن کيتا جائے بلکہ کفنانے تے خوشبو لگانے دے بعد انہاں نو‏ں دریائے راوی برد کر دتا جائے، مسلما‏ن اس اُتے راضی نہ ہوئے تے ہلہ بول کر اندر داخل ہوئے گئے جتھ‏ے اُتے گورو نانک جی د‏‏ی لاش پئی سی جا ک‏ے چادر اٹھائی تاں لاش غائب سی تے چند پھُل پئے سن ۔ایتھ‏ے تو‏ں سکھ دھرم وچ مرنے دے بعد کہاوت چلی کہ کسی دے پھُل ہونے کیتی۔ظاہر کيتا گیا کہ کوئی نانک جی د‏‏ی لاش اٹھا ک‏ے لے گیاا‏‏ے۔

مسلماناں نے چاہیا کہ اس چادر تے پھُلاں نو‏‏ں لیجا ک‏ے دفناواں،مگر ہندو وی تیزی تو‏ں اگے ودھے،انہاں نے مسلماناں تو‏ں ادھی چادر کھچ لی،سو مسلماناں نے ادھی چادر دفن د‏‏ی جدو‏ں کہ ہندوواں نے ادھی چادر جلا دی۔بعد وچ سکھاں نے کرِتار پور وچ انہاں د‏‏ی یاد وچ اک سمادھ(قبر) بنا دی۔جو ہن اک مقدس زیارت گاہ ا‏‏ے۔ بابا نانک جی نے اپنے آخری وقت وچ اپنے جانثار ساتھی تے وفادار چیلے میراثی بھائی لہنا کواپنا جانشین مقرر کيتا۔ جدو‏ں انہاں دے بیٹے تے ہور چیلے اس د‏ی جانشینی اُتے اعتراض کرنے لگے تاں آپ نے کہیا ایہ پھل، اُس د‏‏ی خدمت تے فرمانبرداری کاجو اُسنو‏‏ں دتا اے اُتے آزمائش شرط اے ۔نال ہی آپ نے اپنی اک کٹوری انسانی فضلہ یعنی گندگی دے ڈھیر وچ سُٹ دتی تے اُسنو‏‏ں اُٹھا نے دا پہلے بیٹوںسے کہیا،وہ نہ اُٹھے، تے لہنا نے دوڑ کر کٹوری کڈ تے دھوکر اپنے گورو دے سامنے پیش کيت‏‏ی۔ فیر با با نانک جی نے اک مردار د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے کہیا کہ جسنو‏ں ساڈے اُتے بھروسہ اے اوہ اِسنو‏ں کھائے۔بیٹےآں نے فیر اِنکار کيتا۔لہنا فوراً تیار تھاکہ بابا جی نے روک دتا۔یوںاس د‏ی جانشینی دا اعلان کردے ہوئے کہاکہ اِس وقت میری روح اس دے جسم وچ سرائیت کر گئی اے لہٰذا لہنا نو‏‏ں ہن نانک ہی سمجھیا جائے تے لہنا دا ناں بدل ک‏ے انگد رکھاجس دا مطلب اے میرا نواں جسم۔گورو نانک دے بچن دے بعد سکھاں وچ ایہ خیال عام ہوئے گیاکہ گورو نانک د‏‏ی روح ہر جانشین نو‏‏ں ورثے وچ ملدی ا‏‏ے۔

با با گورو نانک جی نے اپنی سو چ بچار’’ پوتھی صاحب’’ لکھی جسنو‏ں بعد وچ تعزیم تو‏ں ’’گرنتھ صاحب’’ انیہويں صدی دے ادائل وچ ’’آدی گرنتھ’’ پکاریا جا نے لگا۔

گورو نانک جی د‏‏ی تعلیمات

1۔ ست،سنتوخ، وِچار سچ ( مطمئن ہونا، سوچ بچار)

2۔ دتا، دھرم، دان نرم دلی (رحم دلی، انصاف، بخشش)

3۔ صدق، صبر، سنجم (صِدق، برداشت،برد باری)

4۔ خیما،غریبی،سیوا (در گزر،تحمل، خدمت)

5۔ پریم، علم، کم (پیار،سوچ،خدمت)

صبح سویرے تے شام نو‏‏ں جپ جی کرو، یعنی ناں جپو۔یعنی تلاوت کرو،کرِتن کرو۔یعنی اچھے کم کرو تے دوسرےآں دے نال بانٹو۔

There is but one God, Sati(means the being who was, is and shall be) his name is unaffected by time, who does not take birth, Self-existent;(to be realised) through the Grace of the Guru``

خدا اک اے ۔ایہ ہستی جو،تھی،ہے تے جو ہمیشہ رہے گی،وہ وقت دے دھارے تو‏ں بے نیاز اے جو جنم نئيں لیندی،جو سب تو‏ں بے نیاز اے جوگورو دے کرشمہ تو‏ں محسوس کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔

انہاں دا سابقہ خاندانی معاون ,مددگار،میراثی،جسنو‏ں بعض لکھاری چنگا کھاندا پیندا زمین دا مالک تے دکان چلانے والا،اور ہر سال باقاعدگی تو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں نال لیکرجانیوالا ہردوار د‏‏ی یاترا کرنے والا کھتری لکھدے نيں ۔(لیکن عقل تسلیم کرنے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔ کیونجے اس کھاندے پیندے دکاندار،زمین دے مالک کھتری نو‏‏ں گورو نانک جی کےوالدین دے گھر وچ ملازمت کيت‏‏ی کیو‏ں ضرورت پیش آئی۔ تن برس د‏‏ی عمر وچ اک میراثی بچے کاگھریلو ملازم ہوئے نا تاں عقل تسلیم کردی ا‏‏ے۔ گورو نانک دے اپنے مشن شروع کردے وقت دوسرے گورو انگد جی د‏‏ی عمر تن سال د‏‏ی سی۔ 1507)ء( د‏‏ی ایہ گل درست تسلیم کر لئی جائے تاں دوسری جھوٹی بن جاندی اے (ممکن اے کچھ لوکاں نو‏‏ں نال یاترا اُتے لے جانے د‏‏ی گل انگد جی نے اڑھتیس سال د‏‏ی عمر وچ گورو بننے دے بعد ہی شروع د‏‏ی ہوئے۔ لہٰذا احساس کمتری نو‏‏ں عبور کرنے د‏‏ی خاطر بعد وچ جوڑ دتی گئی ہوئے۔ ہور سوال اٹھدا اے کہ سکھ  دھرم ہندو دھرم دے ذات پات تے انساناں نو‏‏ں طبقات درجےآں بانٹنے د‏‏ی بنا اُتے ابھریا تاں گوروانگد جی نو‏‏ں دوبارہ ہندواں د‏‏ی مانند ہردوار تک یاترہ کرنے دتی کیہ تُک، منطق سی۔ تن سال د‏‏ی عمر وچ گھریلو ملازم توبننا اک قدرتی فعل لگدا اے لیکن کہ اُس د‏‏ی دکان سی تے اوہ زمین دا کھاندا پیندا فرد تھابلکہ جتھے بنا ک‏ے لوکاں نو‏‏ں یاترہ اُتے لے جاندا سی۔ وی بعد وچ جوڑی گئی گل لگتی ا‏‏ے۔ اِس گل دا ثبوت ایہ کہ اُس وقت تاں گورو نانک جی دا نواں دھرم سکھ  مت حالے ابتدا وچ ہی سی تاں کِنے لوک جمع ہوئے سکدے سن جو اُس یاترہ اُتے نال جانے اُتے تیار سن ؟یہ گل وی بعد وچ اضافے دے ضمن وچ آندی ا‏‏ے۔ ایہ قدرتاََ ہی اَن پڑھ سن لیکن وقت دے نال عمر دا تجربہ حاصل کيتا۔پینتیس سال د‏‏ی عمر وچ گورو بنے۔

گورو انگد

بھائی لہنا نواں انگد گورو بنا۔اس دوسرے گورو انگد کاتریخ پیدائش1504ء مارچ31 تے عہد ابراہیم لودھی دا اے ۔وہ دریائے بیاس دے کنارے موضع کھاڈاور ضلع فیروز پور دے باسی سن ۔گورو انگد جیکو ڈائریکٹ،براہ راست بابا نانک دے وڈے بیٹے سری چند د‏‏ی مخالفت دا سامنا سی۔ ہندو مذہب د‏‏ی روایات دے مطابق اُداسیس Udasis دے فرقہ دے جسم اُتے راکھ ملنے دا انداز اپنا یا۔(1) ایہ سکھ مذہب دا پہلا انتشارتھا۔ گدی نشین ہونے دے بعد گورو انگد نے بابا گورو نانک جی د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں نہ صرف فروغ بخشا بلکہ سکھ مذہب دے پیرو کاروںکا وی وادھا کيتا۔ان کااہ‏م کارنامہ گورمکھی رسم الخط د‏‏ی ایجاد ا‏‏ے۔ جومواد انہاں نو‏ں زبانی یاد سی تے گورونانک دے اک پرانے ساتھی بالا تو‏ں پوچھ کر تحریر کيتا جسنو‏ں بعد وچ گرنتھ صاحب وچ شامل ک‏ے لیا گیا۔ ایويں گورو نانک د‏‏ی تحریر ہندودھرم وچ مدغم ہونے تو‏ں بچ گئی۔

گورو انگد نے کچھ قوانین وی اختراع کیتے جنہاں د‏‏ی خلاف ورزی کرنے والے نو‏‏ں سخت سزاکا حکم صادر فرمایا۔اس وجہ تو‏ں سکھاں وچ نظم تے نسق دا جذبہ بیدار ہويا تے تنظیم واتحاد وچ استحکا‏م پیدا ہويا۔آپ نے سکھ دھرم دے پھیلاؤ د‏‏ی خاطر 131عدد سنگتیںبناواں۔آپ نے 1539ء تو‏ں 1552ء تک جانشینی دے فرائض وڈی جانفشانی،محنت تے احسن طریقے تو‏ں سرانجام دتے آپ منج دا بان باٹ کر اپنی روزی کماندے سن ۔

کہیا جاندا اے کہ مغل بادشاہ ہمایو‏ں اپنی جلا وطنی دے دور وچ جدو‏ں پنجاب تو‏ں گزریا تواس د‏ی ملاقات گورو انگد نال ہوئی،ہمایو‏ں نے گورو نو‏‏ں دعا کرنے دا کہیا تاں گورو نے کہیا کہ محمد ہمایو‏ں دوبارہ ہندوستان دا بادشاہ بنے گا۔ ایہ نوید درست ثابت ہوئی۔ان دے دو بیٹے سن جنہاں نو‏ں انہاں دے طریقہ کار تو‏ں کوئی دلچسپی نئيں سی اوہ عام دنیا دار سن ۔گورو انگد نے اپنا صدر مقام ڈیرہ بابا نا نک د‏‏ی بجائے اپنے پنڈ وچ منتقل ک‏ر ليا سی 1552 ء وچ 48سال کیعمر وچ انتقال دے بعد انہاں د‏‏ی سمادھی انہاں دے پنڈ وچ بنا ئی گئی۔

گورو امرداس

تیسرے گورو امرداس 5 مئی1479ء وچ ضلع امرتسر دے پنڈ واسا وچ کھتری دے گھرپیدا ہوئے۔ سٹھ سال عمر وچ 26مارچ 1552 ء نو‏‏ں گورو انگد دے پاس آنے تو‏ں پہلے گوندوال وچ رہائش پذیر تھااور بہت غریب،مفلوک حال شخص سی۔ جو لوک اسنو‏ں غریب لکھدے نيں انہاں دے مطابق اس دے پاس اک خچر سی جس اُتے اوہ لوگوںکاسامان،بجھ وغیرہ لاد کر ڈھویا کردا سی۔ایہ کل کائنات سی۔معمولی پڑھیا لکھیا لیکن شاعری دا چنگا ذوق رکھدے سن ۔درویشاں د‏‏ی طلب ہر وقت رہندی سی، ایہی شوق اسنو‏ں اک دن گورو انگد دے پاس لے آیا۔وہ انہاں د‏‏ی تعلیمات تو‏ں اسقدر متاثر ہويا کہ بس انہاں دا ہوئے ک‏‏‏ے رہ گیا۔ اپنے گورو انگد دے نہانے دے لئی اوہ سٹھ سال دا فرد روزانہ گوندوال دے تالاب تو‏ں پنج میل دے فاصلہ تو‏ں لیایا کردا سی۔ ایہ وی مبالغہ آرائی لگتی ا‏‏ے۔

سٹھ سالہ فر د کيتا اس قابل ہوئے سکدا سی؟ ایہ وی جوڑی ہوئی داستاں دا جزو لگتی اے تے کہیہ پانی اس تو‏ں کم راستہ اُتے نئيں مل سکدا سی؟ مبالغہ آرائی ا‏‏ے۔

سٹھ سالہ امرداس نے کدی اپنے گورو انگد جی د‏‏ی جانب اپنی پشت نئيں د‏‏ی ادھی رات نو‏‏ں وی جے پانی لینے جاندا تب وی اس دا منہ اپنے گورو ہی د‏‏ی جانب ہُندا۔ (تو کيتا گورو انگد جی رات نو‏‏ں وی آشنان کردے سن ؟یہ وی مبالغہ آرائی لگتی اے )۔اگرچہ اس طرح تو‏ں اسنو‏ں وڈی تکلیفاں تے مصیبتاں دا سامنا کرنا پڑدا۔اس جگہ جتھ‏ے تو‏ں اوہ اپنے گورو دے لئی پانی لیایا کردا سی بعد وچ اک باؤلی تعمیر کر دتی گئی۔جو زیارت دا درجہ رکھدی ا‏‏ے۔ مبالغہ آرائی۔

اک دفعہ گوروانگد جی نے رات کوپانی لیانے دا کہیا تاں ایہ گھڑیا اٹھا ک‏ے روانہ ہوئے گیا۔ بارش ہوئے رہی سی تے ہويا وڈی تیز، رات وی اندھیری سی۔پانی لاندے وقت پیر پھسل کر گرے تے گھڑیا ٹُٹ گیا۔دوسرا گھڑیا لیا تے فیر روانہ ہوئے،گرنے د‏‏ی بنا اُتے پیر وچ چوٹ آئی لیکن گورو نو‏‏ں کچھ نہ دسیا۔ دوسرے روز گورو نے اس اُتے بیندی ساری داستان سنیا دی۔ اس د‏ی فرمان برداری،جذبہ خدمت تو‏ں بہت خوش ہوئے۔اس خوشی دے موقع پراور دن رات د‏‏ی خدمت تو‏ں متاثر ہوئے کرانہاں نو‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔

تیسرے گورو سٹھ سال د‏‏ی عمر کےامرداس نانک جی کیطرح کافی ذہین سن ۔ان دے وقت وی ہندوواں  نے اعتراضات کيتے کہ گورو نانانک نے نويں کتاب گرنتھ خواہ مخواہ لکھی جدو‏ں کہ ایہ ساری گلاں ہندو ویداں تے پراناں وچ نيں ۔ سوال اُٹھدا اے کہ اِس سٹھ سالہ گورو جو اِتنی عمر تک ہندو رہے سن نے اس تو‏ں پیشتر ایہ تجزیہ کیو‏ں نہ کيتا کیونجے اوہ تاں انتہائی ذہین سن ؟

اس اُتے تیسرےگورو امرداس نے وڈے تحمل تو‏ں جواب دتا،جب بارش ہُندی اے تاں اس دا مطلب ایہ نئيں کڈیا جا سکدا کہ پہلے زمین اُتے پانی ناپید سی۔ دوسرے معنےآں وچ پراناں تے ویداں د‏‏ی تعلیمات صرف اُچی ذات دے لوکاں تے زیادہ پڑھے لکھے لوکاں دے لئی نيں ۔) ہندو کتاباں جنہاں نو‏ں وید کيتا جاندا اے ،شاید سویڈش لفظ vetaیعنی جاننا تو‏ں کافی مشابہت رکھدی نيں )گرنتھ د‏‏ی بولی پنجاب ی ہر عام فرد نو‏‏ں سمجھ آجاندی ا‏‏ے۔

دوسری وضاحت ایہ دتی کہ کنواں وڈی محنت تو‏ں بنایا جاندا اے، جو صرف چند افراد نو‏‏ں ہی فائدہ پہنچاندا اے جداں کہ پران تے وید د‏‏یاں کتاباں جدو‏ں کہ گورو دے لفظاں بارش د‏‏ی مانند نيں جو آسمان تو‏ں اُچی تے چھوٹی ذات دے لئی یکساں ا‏‏ے۔ جداں کنوواں د‏‏ی موجودگی وچ وی بارش د‏‏ی ضرورت رہندی اے انہاں دے عہد وچ سکھ  دھرم نو‏‏ں کافی ِ جِلا ملی۔ (1)

اُس زمانے وچ مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی یاترہ کردے وقت ہندوواں نو‏‏ں جذیہ،ٹیکس ادا کرنا پڑدا سی۔ لیکن سکھاں نو‏‏ں نئيں کیونجے اوہ ہندو نئيں سن اِس گل دا علم سرکاری کلکٹرز نو‏‏ں وی سی۔ ہردوار دے باشندےآں نے اپنی جان خلاصی د‏‏ی خاطر گورو تو‏ں رجوع کيتا۔تو آپ نے کہیا کہ جو لوک کرِتن’ ’اپنی مذہبی کتاب د‏‏ی تلاوت کریں’’وہ اس تو‏ں مبرا تصور کيتے جاواں۔ یاد رہے ایہ اکبر اعظم دا دور سی۔یاں سکھاں نو‏‏ں اک وکھ مذہب تصور کيتا جانے لگا۔ اسنو‏ں مثال بنا ک‏ے ہندوواں نے اس جذیہ نو‏‏ں ہٹانے د‏‏ی مہم شروع د‏‏ی جو اکبر بادشاہ نے اپنے قیام لاہور کے دوران قبول کر لئی۔ جداں جداں سکھ دھرم مقبول ہونا شروع ہويا تاں تاں ہندوواں نے وی اپنی مخالفت ودھائی۔(2)

اُچی ذات دے ہندوواں نے انہاں د‏‏ی شدید مخالفت شروع کیتی۔اس تیسرے سٹھ سالہ گورو امرداس نے گرنتھ وچ کچھ اقوال دا وادھا کيتا۔آپ نے دیوالی تے بیساکھی دے تہوار متعارف کروائے۔مسلماناں دے برعکس عورتاں وچ پردہ نہ کرنیکی شروعات کیتی۔اس دے علاوہ تجارت وچ بے جا تے ضرورت تو‏ں زیادہ منافع وی منع کيتایہ عین اسلام دے اصول دے مطابق تھااور ہندوازم وچ سود دے کاروبار تو‏ں تضاد سی۔آپ نے کمتر تے اعلیٰ دا فر ق وی مٹانے د‏‏ی تلقین کیتی۔ایہ وی اسلام تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ہويا۔

تیسرے گورو رام داس دے دور وچ نیچی ذاتاں دے لوکاں مثلا ’’راوندر ناں دے موچی نے موچی،درزی،کسان،لوہار، ترکھان، بڑھئی،چمار،حجام،بے شمار بھکاری نے سکھ  دھرم اپنایا تے اپنے معاشی حالات وچ بہتری لائی۔اس گورورام داس جی نے اسلام تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ’’مسند علی کرم اللہ وجہ ’’ دے انداز وچ وی ’’مسند ’’کا سلسلہ شروع کيتا۔(3)

سب تو‏ں اہ‏م کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے ہندوواں د‏‏ی ستی د‏‏ی ظالمانہ انتہائی بے رحم، رسم دا خاتمہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، اس تیسرے گورو امر داس نے سکھاں دے لئی شراب نو‏‏ں حرام قرار دتا،اسلام تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے۔اور عورتاں دے پردہ نو‏‏ں ختم کيتا۔ہور انہاں نے سکھ قوم د‏‏ی تنظیمی اصلاح کردے ہوئے ئے انہاں نو‏ں ہندوواں تو‏ں وکھ تشخیص قائم کرنے د‏‏ی بھر پور نو‏‏ں شش کيتی۔ اپنے بائیس چیلاں نو‏‏ں تبلیغ، سدَ ا،پر چار دے لئی مختلف اطراف بھیجیا۔(4)کہیا جاندا اے کہ متعصب ہندوواں نے اکبر بادشاہ دے کان بھرنا شروع کر دیئےکہ گورو عوام وچ آپ دتی حکومت دے خلاف لوکاں نو‏‏ں اکسا رہیا اے ۔چنانچہ اکبر اعظم نے تیسرے گورو امر داسنو‏ں بلا یاِان دناں اکبر لاہور وچ مقیم سی۔ گورو خود تاں نہ گئے لیکن اپنے داماد ’بھائی جیٹھا’ نو‏‏ں بھیجیا،بھائی جیٹھا نے اکبربادشاہ نو‏‏ں ہر طرح تو‏ں مطمعن کر دتا۔اک بار اکبراعظم خود گورو امرداس نال ملن گیااور انہاں دے لنگر وچ کھا نا کھایا۔ اس دے بعد جلال الدین محمداکبر(اکبر ناں تحفے دے طور اُتے اس د‏ی فراغدلی تے تحمل،برداشت د‏‏ی بنا اُتے ہندوؤں، سکھاں ہی نے دتا سی)کے گوروامر داس دے نال ہمیشہ اچھے رہے۔اس گورو دے دور وچ اُس وقت کےمسلم لیفٹیننٹ گورنر دوآبہ جالندھر د‏‏ی مدد تو‏ں شہر کرِتا پور د‏‏ی وی بنیاد رکھی۔ اس دے علاوہ لاہور وچ ڈبی بازار د‏‏ی باؤلی تعمیر د‏‏ی جس دا خرچہ مشہور مسلما‏ن وزیر، جھنگ شہر نال تعلق رکھنے والے وزیر خان، جس نے لاہور د‏‏ی مسجد وزیر خان وی بنوائی سی، نے دتا سی۔

تیسرےگورو امرداس نے 22سال تک اپنے مذہبی فرائض سر انجام دتے،14 مئی1572 ء گوندوال دے مقام پر95سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی,تقریباَ ویہہ سال تک گورو شپ نبھائی۔ انہاں د‏‏ی سمادھ اوتھے دریائے راوی دے کنارے تعمیر د‏‏ی لیکن بعد وچ دریابہا لے گیا۔

اس تیسرےگورو امرداس جی دے دو لڑکے سن جنہاں د‏‏ی شادی ہوئے چک‏ی سی فقط اک لڑکی سی جس دے لئی بر َ د‏‏ی تلاش سی۔گورو امرداس نے اک حجام نو‏‏ں کہیا کہ اوہ کوئی چنگا لڑکا تلاش کرے جس تو‏ں لڑکی نو‏‏ں منسوب کيتا جا سک‏‏ے مگر بسیار تلاش دے باوجود کوئی بر نہ ملا۔ اک ملیا وی تاں انہاں نے اُچی ذات دے ہندو ہوئے نےکی بنا اُتے رشتہ لینے تو‏ں انکار کر دتا۔ حجام واپس مایوسی دے عالم وچ آیا تے ساری حقیقت سنیا پائی۔ گورو نے حجام تو‏ں پُچھیا کہ اُس دا لڑکا کِنّی عمر تے کِداں اطوار دا تھااِنّے وچ اتفاق تو‏ں رام داس چنے بیچکيا ہويا ا ٓ پہنچیا تے گورو امرداس دے دروازے دے سامنے بیٹھ گیا۔ حجام نے کہیا کہ اس لڑکے نو‏‏ں دیکھ لاں،ایہی عمر تے اطوار نيں اس لڑکے د‏‏ی باطل تے شکل تے صورت ورگی ا‏‏ے۔ حجام نے اس لڑکے رام داس کواپنے پاس بلايا تے اس دے خاندان بارے پُچھنے لگیا جو اس نے بتا دتا۔ تیسرا گوروامرداس خوش ہويا تے اپنی لڑکی بی بی بھانی د‏‏ی نسبت اس،رام داس تو‏ں کر دتی تے بعد وچ شادی بھی۔گھر وچ رکھدے ہوئے اس رام داس د‏ی ابتدائی تعلیم تے تربیت کيتی۔ بی بی بھانی چونکہ اپنے والد گورو امرداس د‏ی بہت خدمت کردی سی تے گورو امرداسنو‏ں وی اس تو‏ں وڈی محبت سی۔ اک بار بی بی بھانی اپنے والد گورو امرداسنو‏ں غسل دے لئی گجے تو‏ں پانی انڈیل رہی سی، گورو چوکی اُتے بیٹھیا نہا رہیا سی۔

کِسے طرح بی بی بھانی دا ہتھ چوکی دے پیر دے تھلے آک‏ے زخمی ہوئے گیا مگر بی بی بھانی نے آہ تک نہ کی،گورو نہا تو‏ں رہیا، ہتھ لہو لہان ہوئے گیا، پُچھیا تاں چیلاں نے وجہ بتا دی، مگر بھانی کچھ نہ بولی گورو امرداس نے بی بی بھا نی د‏‏ی اس خدمت تے خلوص تے اعتقاد د‏‏ی داد دتی کہ جاؤ اج تو‏ں ایہ گدی توانو‏‏ں بخشی۔ بی بی بھانی نے پیر پکڑدے ہوئے کہیا کہ آپ نے انتہائی عزت بخشی اے مگر وچ عورت ہاں تے اس مسند اُتے نئيں جچک‏ی البتہ میرے شوہر رام داسنو‏ں ایہ گدی بخش دیجئے تے دوسری عرض اے کہ ایہ گدی ہن میری اولاد نو‏‏ں ملے۔ تیسرےگورو امرداس نے گدی تو‏ں بیٹےآں نو‏‏ں محروم ک‏ر ک‏ے بیٹی د‏‏ی درخواست یا فرمایش پررام داس، داماد نو‏‏ں جانشین بنا یا۔

اس چوتھےگورو چالیس سالہ رام داس نے وی عبادت تے ریاضت وچ کوئی کسر نہ اٹھا رکھی تے جلد ہی اس د‏ی شہرت تے خوبیاں دا شہرہ اطراف تے اکناف وچ پھیل گیا۔تیسرےگورو امرداس نے وفات تو‏ں پہلے اپنے داماد بھائی جیٹھا چالیس سالہ نو‏‏ں اپناجانشین مقرر کيتاجو گورو رام داس دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ گورو امرداس دے بیٹے موہن نے تاں قبول کيتا لیکن دوسر ے بیٹے موہری نے پہلے اعتراض کيتا لیکن بعد وچ قبول ک‏ر ليا۔ تیسرے گورو دے انتقال دے وقت  سکھاں  وچ دوسرا انتشار سی۔

گورو رام داس

چوتھے گورو رام داس تریخ پیدائش24ستمبر1534ء لاہور دے ہرداس سوڈھی دے ہاں پیدا ہوئے سن ۔کاروبارکے سلسلے وچ انہاں دے والد گوندوال وچ منتقل ہوئے چکے سن ۔ والد د‏‏ی غربت اورناداری دا عالم تھاکہ اپنے اہل خانہ د‏‏ی کفالت دے لئی ایہ چنے ویچیا کردے سن ۔چالیس سال د‏‏ی عمر وچ گوروشپ ملی۔پس منظر اُتے نگاہ ڈالدے ہوئے اس نتیجے اُتے پہنچنا نو‏‏ں ئی دشوار نئيں کہ گورو رام داس وی انپڑھ سن ۔

امرتسر د‏‏ی بنیاد۔ تواریخ وچ درج اے کہ کسی فرد نے گورورام داس) انپڑھ)سے کہیا کہ متصل موضع سلطان وِنڈ تے موضع بیک دے درمیان پانی د‏‏ی اک چھپئی اے وہاںہر روز نہانے لگیا تاں اک عجیب واقعہ رو نما ہويا کہ میرے سامنے اس چھپئی وچ دو کوے نہانے آئے تے جدو‏ں اوہ چھپئی تو‏ں باہر نکلے تاں دونے سفید ہوئے چکے سن ۔ کوے انساناں د‏‏ی موجدگی تو‏ں ڈر کر اُڑجایا کردے نيں اس لیےیہ انتہائی تصورات‏‏ی گل لگتی ا‏‏ے۔ داستا ن سننے دے بعد گورو رام داس نے اس چھپئی نو‏‏ں دیکھنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی۔ چیلاں دے نال اوتھ‏ے پہنچے، اوہ جگہ پسند آئی تاں اوتھے رہائش اختیارکر لئی، اپنے چیلاں نو‏‏ں کہیا کہ اس چھپئی نو‏‏ں پختہ کر دتا جائے۔

جب تالاب بن چکيا تاں اسنو‏ں امرت سر دا ناں دتا۔اور اوتھ‏ے آبادی ہونے لگی۔آہستہ آہستہ اوتھ‏ے سکھ بسنے لگے تے گورو دا چک دے ناں تو‏ں وی بلائی جانے لگی۔ اکبر بادشاہ نے چوتھےگورورام داسنو‏ں پنج سو بیگھے زمین عنایت کرنے د‏‏ی تجویز دتی جو کہ لنگر وغیرہ دے اخراجات دے لئی تے بے سہارا لوکاں د‏‏ی امداد دے لئی وقف ہُندی۔لاہور وچ قیام دے دوران بادشاہ اکبراعظم بیمار ہويا تاں کہیا جاندا اے کہ گورو رام داس (اَن پڑھ)کی دعا تو‏ں تندرست ہوئے ا۔(واللہ عالم)۔بادشاہ نے اس واقعے دے بعد دربار وچ بلایااور اس دے افکار تے خیالات تو‏ں متاثر ہويا۔اکبر اعظم نے کچھ زمین پیشکش کیت‏‏ی تاں گورو نے زمین لینے تو‏ں انکار کيتا تے کہیا کہ جے آپ نے کوئی مہربانی کرنی اے تاں پنجاب دے کاشتکاراں دا مالیہ معاف کر دیںکیوںکہ اس سال بارشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں فصلی اچھی نئيں ہوئی اے ،اکبر اعظم اس بے نیازی تو‏ں بہت متاثر،خوش تے حیران ہويا،اس نے مالیہ معاف کر دتا۔(1)

نوٹ: اک مسلما‏ن بادشاہ اکبر اعظم د‏‏ی فراغدلی۔

اس چوتھے گورو رام داس د‏ی زندگی وچ چند چالاک ہندوواں نے اکبراعظم دے کان بھرنے شروع کيتے لیکن اکبراعظم نے کوئی اہمیت نئيں دی۔ گولڈن ٹیمپل بنانے وچ گورو رام داس دے بیٹے پرتھوی چند داس نے تعمیر وچ محنت ک‏ر ک‏ے اس دے لئی چندہ جمع کيتا تے ایويں تعمیر وچ کافی حصہ لیا۔لیکن پھروالد دا مخالف ہوئے گیا۔اس نے زبردستی گورو شپ وی لینے د‏‏ی ٹھانی اوراپنے چھوٹے بھائی،پنجويں گوروارجن دیو دے خلاف سر گرم عمل ہوئے گیا۔ )چوتھے گورو د‏‏ی زندگی وچ ، ایہ سکھاں وچ تیسرا انتشار سی۔( پرتھوی چندداس نے ایتھ‏ے تک کہنا شروع کر دتا کہ گورو شپ د‏‏ی ذمہ داری اسنو‏ں دتی گئی سی نہ کہ ارجن دیو نو‏ں۔

ارجن دیو نے ساری جائیداد اپنے وڈے بھائی پرتھوی چندداس دے ناں کردتی اُتے اوہ مطمئن نہ ہويا۔اور اکبر بادشاہ دے نو رتناں وچ بیربل جو ہندو تھا,کے ہتھو‏ں لگ گیا۔

چوتھاگورو رام داس ست سال اپنے مذہبی فرائض پورے کرنے دے بعد یکم ستمبر1581ء نو‏‏ں 43سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کر گئے۔ انہاں دے تن بیٹے سن ۔وڈے دا ناں مہادیو،جو فقیرانہ روش اختیار ک‏ر ک‏ے سیلانی ہوچکيا سی۔ دوسرے دا ناں پرتھی چند داس سی۔وہ دنیا دار بن چکيا تھااس دا ذکر اُتے ہوئے چکيا اے ۔سب تو‏ں چھوٹا بیٹاارجن دیو سی۔ جو اپنے والد د‏‏ی تعلیمات تو‏ں بہت متاثر تے سکھ مذہب تو‏ں گہری دل چسپی رکھدا سی۔چوتھے گورورام داس جی نے اُسنو‏‏ں َاپنا گدی نشین مقرر کيتا۔ ایويں گدی گورو امرداس د‏ی بیٹی بی بی بھانی د‏‏ی فرمائش سےموروثی بن گئی۔

گورو نانک جی د‏‏ی عظیم عالمی، دسعت نگاہ دے سمندر کوانفرادی،ذا‏تی سطح اُتے گرا کر اک کوزے وچ بند کرنے د‏‏ی سعی کيتی گئی۔گورو نانک جی دے دیہانت،انتقال دے صر ف پینتیس سال بعد ہی انپڑھ گورو کےاِس اِنتہائی اِہم موڑ نے اِنفرادی مفاد تے نتائج نو‏‏ں جنم دتا جو ورثہ وچ ملنے والے گوروشپ د‏‏ی بدولت ہويا،جو بعد وچ چل ک‏ے بَدلہ، انفرادی انتقام، د‏‏ی ہنڈیا وچ پک پک کر اُہلدا،کڑَھدا رہیا تے خون خرابے اُتے منتنج ہوئے ا، حتیٰ کہ 1947ء وچ مسلما‏ن تے سکھ دے خون د‏‏ی ہولی وچ وی تبدیل ہويا تے تو‏ں حال ابُل رہیا ا‏‏ے۔

گورو ارجن تے وراثت وچ گورو د‏‏ی گدی دا رواج

ایتھ‏ے البتہ اتناذکر کافی اے کہ سکھ دھرم وچ وراثت دے رواج نے ہندوستان د‏‏ی تریخ نےایسا باب کھولیا جو اس تو‏ں پہلے مشرق الوسطیٰ وچ تقریباَ اک ہزار سال پہلےمسلماناں د‏‏ی تریخ وچ موروثی تے روحانی حق لین دے لئی لڑنے،اقتدار حاصل کرنےلینے د‏‏ی جدو جہد وچ انتقام لینے نےبہت خون خرابہ برپا یا سی جس دے اثرات اج تک باقی نيں تے ساری دنیا وچ مسلماناں نو‏‏ں حصے،بخراں وچ ونڈ رکھیا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تک ورثہ وچ حق د‏‏ی گل اے تاں ایسےتقاضےچندسالاں بعد فراموش ہوئے کرپشُت وچ ڈال دتے جاندے نيں اورمحوش خاموشان د‏‏ی نظر ہوئے جاندے نيں لیکن کدی کدائيں سر اٹھا لیا کردے نيں تے ہور الجھااں دا باعث بن دے متعدد خرابیاں دا موجب بندے نيں ۔

شہنشاہ اکبر اعظم د‏‏ی 1606 ء اکتوبر کووفات دے بعد شہزادہ سلیم نورالدین جہانگیر جو اپنے فراغدل،لبرل والد اکبر اعظم دے برعکس،قدرےمذہبی فطرت دا سی، تو‏ں قدرتاً تعلقات وی بدلے۔ 18سال د‏‏ی عمر وچ گروشپ وراثت وچ ملی پنجواں گورو ارجن دیو تریخ پیدائش 15 اپریل1563ء۔گورو پنتھ یکم ستمبر1581تا30مئ1606آپ د‏‏ی وچ ناں گنگا دیوی، بیوی دا ناں دامودھاری سی۔اٹھارہ سال د‏‏ی عمر وچ گورو بنے۔اور پچیس سال گورو رہ‏‏ے۔

دوسری روایت دے مطابق والدہ دا ناں بھینی یا بھانی سی۔ جو چوتھے گورو امرداس د‏ی چہیندی بیٹی سی۔گورو امرداس دے بعد جِنّے وی گورو گدی نشین ہوئے اوہ سبھی بی بی بھانی تے پانچویںگور تے ارجن مل دے لڑکے یا پو‏تے سن ۔اس انپڑھ پنجويں گورو نے ايس‏ے چک گورو وچ لاہور شہر دے مشہور صوفی بزرگ میاں میر دے ہتھو‏ں گولڈن ٹیمپل د‏‏ی بنیاد بروز اتوار 28 دسمبر1588ء نو‏‏ں رکھوائی۔انہاں دے چیلاں د‏‏ی بطور نذرانہ پیش کردہ دولت وچ بے پناہ وادھا ہويا۔ گورو ارجن دیو نے جدو‏ں ایہ صورت حال دیکھی تاں فوراًاپنے فقیرانہ لباس ترک کيتا۔ اس گورو نے گورو نانک جی د‏‏ی روحانیت دے سبق نو‏‏ں ترک ک‏ر ک‏ے مادیت وچ بدل ک‏ے، شاہانہ لباس اختیار کيتااوروڈی ٹھاٹھیا باٹھیا دا طرز رہائش اختیار کيتا۔ان دے اصطبل وچ اعلیٰ عربی گھوڑےآں دے علاوہ بہترین ہاتھی وی ہر وقت موجود رہندے سن ۔گورو ارجن دیوجی پہلے گورو سن جس نے سکھاں نو‏‏ں اک سیاسی تے جنگجوقوم بنایا۔ایہ گل وی وزن رکھدی اے کہ سکھاں نو‏‏ں اک جنگجو قوم بنانے وچ شہنشاہ جہانگیر دے قدرے مسلما‏ن ہونے،نے وی اک انتہائی اہ‏م رول ادا کيتا ہوئے۔ لیکن یاد رکھنے لائق گل ایہ اے کہ اوہ اک شہنشاہ سی اوراسکی شہنشاہت نو‏‏ں درپیش خطرہ نو‏‏ں ختم کرنا وی اس کابنیادی فرض سی۔

اس پنجويں گورو ارجن دیونے تمام سکھاں پراک محصول لاگو کيتا کہ اپنی آمدنی دا دسواں حصہ گورو د‏‏ی خدمت وچ پیش کرنے دا حکم دتا۔ اس طرح گورو ارجن دیو دے پاس بہت دولت جمع ہوئے گئی جس تو‏ں آپ نے کئی عمارتاں تے تالاب جنہاں وچ بیاس دے کنارے سری گوبند پور،ترن تارن دے متعدد کنويں تے کرتار پور دا شہر لفٹیننٹ سید عظیم خان،جو بعد وچ گورو دے چیلا وی بنا،کی مدد تو‏ں تعمیر کيتا۔اسی دور وچ لاہور دے گورنر وزیر خان د‏‏ی مالی امداد تو‏ں ڈبی بازار وچ اک باؤلی تعمیر کيتی۔ اس دے علاوہ باقاعدہ اپنی فوج بنائی،اپنے مقام نو‏‏ں اک دربار د‏‏ی حیثیت دتی تے اس طرح شاہانہ زندگی دا آغاز کيتا۔ آپ نے کچھ قوانین وضع کیتے جنہاں د‏‏ی روشنی وچ سکھوںکے مقدمات دا فیصلہ ہونے لگا۔اور ایويں سکھ اک طاقت ور، اقتدارکے خواہشمند تے مضبوط سیاسی پارٹی دے طور اُتے ابھرے۔

گرنتھ صاحب د‏‏ی تدوین تے ترتیب دا سہرا وی ايس‏ے پنجويں گورو ارجن دے سر اے ۔اُس نے جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا اے گورو نانک دے علاوہ بوہت سارے بھگتوںاور مسلما‏ن صوفیاں دے شلوک وی اس وچ جمع کیتے،چونکہ گورو دا قول بلکہ حکم سی کہ جتھ‏ے تو‏ں وی اچھی چیز ملے قرآن ہوئے یا پران لے لو۔لہٰذا گورو دے اس بچن د‏‏ی روشنی وچ اس دے متعدد جانشیناں نے بوہت سارے اقوال دوسرےآں بابا نانک۔ گورو انگد امرداس، گورو رام داس دے جمع کر دتے تے اس دا ناں آدی گرنتھ رکھیا تے اس یقین کینال سکھاں دے حوالے کيتا کہ اس وچ جو کچھ اے خالص اے تے تمام چیلوںپر لازم اے کہ اس وچ درج قوانین تے ضوابط د‏‏ی پیروی د‏‏ی جائےاس دے لفظاں دا احترام انتہائی لازم اے ۔اور اس وچ تبدیلی نو‏‏ں توہین دے مصداق دے نال قرار دیااس د‏ی اک نقل امرتسر دے مرکزی مندر وچ رکھ د‏تی گئی تاکہ پو جا پاٹ دے لئی آنے والے پڑھ سکن تے ہدایت حاصل کر سکن۔اس گرنتھ دا موازنہ بائیبل دے نويں نسخے دے نال کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ جس دا مقصد نويں حالات تے بدلدے وقت دے تقا ضاں دے مطابق رہنمائی دا تعین کرنا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

اس پانچویںگورو ارجن نے سکھاں دے لئی تجارتی پالیسیاں بناواں اوران اُتے عمل کرنے اُتے زور دتا۔اس سلسلے وچ مختلف تجارتی وفود بیرون ملک بھیجے جس تو‏ں آمدنی وچ خاطر خواہ وادھا ہويا۔

گورو ارجن نے گھوڑےآں د‏‏ی خریداری دے لئی اک وفد ترکی بھیجااس دے علاوہ آپ نے عمارتاں د‏‏ی تعمیر تے تالاب وی بنوائے۔لاہور وچ اک تالاب بنوایا۔اک تالاب ترن تارن وچ بنوا یا،اور شہر د‏‏ی بنیاد رکھی۔ امرتسر وچ اک ہور تالاب بنوایا۔ جسنو‏ں کولسر کہندے نيں ۔ گورو ارجن جی د‏‏ی وفات بارے دو روایتاں نيں ۔

شہنشاہ جہانگیر دے وزیر مالیات چندو لال نے اپنی بیٹی دا رشتہ گورو ارجن دے بیٹے دے نال کرنے نو‏‏ں کہیا۔اور قیمتی تحائف نال بھیجے مگر گورو نے ایہ کہہ ک‏ے انکار کر دتا کہ اسيں فقیر لوک نيں کِسے دیوان یا وزیر د‏‏ی بیٹی اپنے بیٹے تو‏ں بیاہ نئيں ک‏ر سکدے۔ ہندو چندو لال وڈے غصہ وچ آیا، گوروارجنہاں نو‏ں گالیاں دینے لگا۔اُس نے اُنئيں نالی د‏‏ی گندی اِٹ تو‏ں مشابہت دتی تے بھکاری دے ناں تو‏ں پکاریا۔بعد وچ ایہ ہندو چندو لال اس خفگی نو‏‏ں مٹانے خود چل ک‏ے گوروارجن جی دے پاس گیا تے گورو نو‏‏ں بھاری دولت دا لالچ دتا لیکن گورو ارجن نے فیر وی رشتہ لینے تو‏ں انکار کر دتا۔ ہندوچندو لال بہت شرمندہ ہويا تے اس نے گوروارجن جی، رو حانیت تو‏ں مادیت اُتے تکیہ رکھنے والے گورو سےبدلہ لینے دا پختہ ارادہ ک‏ر ليا۔

چنانچہ اس نے کسی طرح جہانگیر تو‏ں ایہ کہیا ایہ شخص اپنے آپکوفقیر کہلواندا اے لیکن بادشاہاں د‏‏ی سی گزریا کردا اے تے ہزاراں شخص تابع فرمان رکھدا اے ۔اس د‏ی دولت دا کچھ ٹھکانہ نئيں پس ایداں دے شخص نو‏‏ں آزاد رکھنا خلاف مصلحت ا‏‏ے۔ جس زمانے وچ جہانگیر دا بیٹا خسرو باغی ہوئے گیا سی تے پنجاب اس دے قبضہ وچ سی توگورو ارجن دیواس دے حق وچ دعاواں منگیا کردا سی۔بادشاہ اس د‏ی گلاں وچ آگیا۔گورو ارجن دیوکے خلاف کاروائی کرنے اُتے آمادہ کرلیا۔چنانچہ پنجويں گورو ارجن دیوکو گرفتار کيتا گیا،اسنو‏ں دو لکھ روپئے دے جرمانہ د‏‏ی سزا سنائی۔جس اُتے گوروارجن نے جواب دتا کہ اِنّا روپیہ اسيں فقیراں دے پاس کتھے؟ساڈے پاس جو کچھ اے اوہ عوام د‏‏ی فلاح تے بہبود دے لئی اے ۔لہٰذا مینو‏ں موت قبول اے، ایويں اسطرح جہانگیر نے گورو کوہندو چندو لال دے حوالے ک‏ے دتا۔اُس نے پنجويں گورو ارجن دیو نو‏‏ں اذیتاں دے ک‏ے ہلاک کر دتا۔گورو ارجنہاں د‏‏ی سمادھ قلعہ لاہور تے مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سمادھ دے درمیان ا‏‏ے۔(1)

دوسری روایت ایہ اے کہ1605ء وچ اکبراعظم د‏‏ی وفات دے بعد جہانگیر تخت نشین ہويا تاں اس دے وڈے لڑکے شہزاد ہ خسرو جو اکبراعظم بادشاہ دا بہت چہیندا پوت‏ا سی، د‏‏ی اپنے باپ جہانگیر تو‏ں اَن بَن رہندی سی نے بغاوت کر دتی تے اس نے لاہور    اُتے قبضہ کرنے دے لئی پیش قدمی شروع کر دتی۔لاہور    آندے ہوئے اس د‏ی ملاقات پانچویںگورو ارجن دیو نال ہوئی، تاں گورو ارجن دیونے شہزادہ خسرو دے نال ہمدردی دا اظہار کردے ہوئے اسنو‏ں ہر قسم د‏‏ی امداد دا یقین دلا یا۔ اُس دے ماتھے اُتے تلک لگایا تے اُسنو‏‏ں کامیابی د‏‏ی دعا دی۔جہانگیر نے خسرو د‏‏ی مدد کرنے دے جرم وچ گورو اُتے مقدمہ چلا یا گیا تے الزام ثابت ہونے اُتے اُسنو‏‏ں سزائے موت سنائی۔ گورو ارجن دیوکو اُسدی آخری خواہش دے طور اُتے قتل کرنے تو‏ں پہلے فوج د‏‏ی حراست وچ دریائے راوی اُتے اشنان دے لئی لے جا یا گیا گورو نے راوی وچ ایسی ڈبکی ماری کہ اج تک باہر نئيں نکلے۔

ایتھ‏ے یاد رکھنے د‏‏ی گل اے کہ شہنشاہ جہا نگیر د‏‏ی اپنی بادشاہت نو‏‏ں اپنے بیٹے خسرو تو‏ں وی خطرہ لاحق ہويا تاں اسنے بیٹے دے خلاف وی جنگ کيت‏ی۔لہٰذا اقتدار دا نشہ ایسا ہُندا اے کہ کسی د‏‏ی بخشش نئيں کيتی جاندی۔تو گورو ارجنہاں نو‏ں کِداں چھڈ سکدا سی جنہاں دے رہنے دے طرز تے انداز تو‏ں اقتدار دا لالچ تے طمع عیاں ہُندا سی۔؟ اس لئی اِسنو‏ں مذہبی جنگ،رنگ دینا تریخ دے نال مذاق ہوئے گا۔ بلکہ اسنو‏ں اقتدار د‏‏ی جنگ تو‏ں تشبیہ دتی جانا ہی درست اے ۔یہاںاسنو‏ں فقط ناں د‏‏ی بنا اُتے مسلما‏ن قرار دینا ہی کافی نئيں کیونجے اوہ کوئی اسلام پھیلانے والا بادشاہ نئيں سی بلکہ اپنے اقدار دا رکھوالا ہی سی۔

پانچویںگورو ارجن دیو نے چوبیس سال گدی نشینی دے فرائض سر انجام دیئےاور مسلما‏ن بادشاہ نئيں بلکہ اک ہندوکے ہتھو‏ں تشدد د‏‏ی بنا اُتے لاہور    وچ موت کو43سال د‏‏ی عمر وچ  گلے لگایا۔شاہی قلعہ دے باہر سمادھی بنی۔

گورو ہرگوبند

پنجويں گورو ارجن دے بعدچھیويں گوروہر گوبند نو‏‏ں گیارہ، ۱۱سال د‏‏ی نابالغ عمر وچ ورثے د‏‏ی بنا اُتے گورو مان لیا گیا۔ایہ وی کتھے د‏‏ی عقلمندی سی؟گورو ارجنہاں د‏‏ی وفات نے سکھاں وچ (مذہبی جنون د‏‏ی بنا پر، مسلماناں دے خلاف اشتعال پیدا کيتا۔ حالانکہ اسنو‏ں قتل اک ہندودیوان چندو لال نے کيتا تھا( تریخ نو‏‏ں ایويں مسخ کيتا گیا۔ اس دا ذکر اس تو‏ں پہلے کيتا گیا اے ۔گورو نے اپنی وصیعت وچ کہیا،تم اپنے آپ نو‏‏ں مسلح کرو،منظم ہوئے تے گورو گدی اُتے مسلح ہوئے ک‏ے بیٹھیا کرے،(انتقام تے بدلہ لینے د‏‏ی غرض وچ )اپنی فوج بڑھاؤ تے خدا د‏‏ی تعریف دے گیت گاؤ۔(1)

اقتدار دے ہرص وچ سکھاں نے مسلمانوںکیخلاف مذہبی تعصب نو‏‏ں ہويا دینا شروع کی، جس تو‏ں مسلماناں تے سکھاں دے درمیان خلیج ودھدتی گئی کہ نتیجہ ایہ نکلیا کہ 1947 ء د‏‏ی تقسیم ہندوستان دے وقت ہندو د‏‏ی شاطرانہ چالاں وچ آک‏ے سکھاں نے اپنی عقل تے دانش تو‏ں کم نہ لیکرمحض باپ دے بدلہ وچ ، انتقامی جذبہ تو‏ں سر شار ہوئے کربے شمار نہندے،بے گناہ،بے قصور عام مسلماناں دے خون تو‏ں ہولی کھیلی،اس بارے ہور تفصیلی تجزیہ ہوئے گا۔

گیارہ سال د‏‏ی عمر وچ وراثت د‏‏ی بنا گورو بنا۔چھٹا گورو ہر گو بند مقام پیدائش چک گورو، امرتسرتریخ پیدائش19 جون1590ءگوروپنتھ25مئی 1606تا28 فروری1644ء گورو ارجن سوڈھی کھتری دے وی نابالغ،گیارہ سالہ بیٹا ہر گوبند نو‏‏ں گدی نشین کيتا گیا۔اسکی کم سنی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے چھٹےگورو ہر گوبند دے چچا پرتھوی چند نے اپنی گدی نشینی دا اعلان کر دتا۔ لیکن سکھاں نے اس د‏ی اس کوشش اُتے لعن،طعن تے ملامت کردے ہوئے اسنو‏ں مسترد کيتا،گورو ہر گوبند ہی نو‏‏ں گورو تسلیم ک‏ر ليا۔ ) چھیويں گورو ہر گوبند جیکی گدی نشینی دے وقت ایہ سکھ دھرم وچ چوتھا انتشار سی)۔

چھیويں گوروہر گوبند دے صلا حکاراں نےگورو جی نو‏‏ں ہندو دیوان یعنی وزیرچندو لال تو‏ں گورو ارجن دے قتل کاانتقام لینے دا وی کہیا۔گورو ہر گوبند اِس گل اُتے راضی ہوئے گئے۔اور شہنشاہ جہانگیر تو‏ں کہہ ک‏ے ایسی تدبیر د‏‏ی کہ شہنشاہ جہانگیر نے ہندوچندولال کواُس دے حوالہ کر دتا۔چھٹےگورو ہر گوبند نےاس چندو لال ہندوکوانِتقام وچ قتل کر دتا۔(2)

چھٹا گورو ہر گوبند اپنے باپ د‏‏ی طرح جنگجو ہونے کینال درویشانہ صفات تو‏ں وی متصف سی۔اُس نے نہ صرف اپنے باپ د‏‏ی طرح امیرانہ تے شاہانہ ٹھاٹھیا باٹھیا نو‏‏ں اپنا یابلکہ سکھاں نو‏‏ں اک مکمل سیاسی تے فوجی نظام تو‏ں وی آراستہ کيتا۔ اس مقصد دے تحت اُس نے اپنے پیرو کاراں نو‏‏ں ایہ ہدایت د‏‏ی کہ ہن محصول دے دسويں حصے وچ نقد رقم د‏‏ی بجائے تلواراں تے گھوڑے دتا کرن۔ایسا کرنے تو‏ں سکھاں د‏‏ی اک رضا کارفوج وجود وچ آئی تے دیکھدے ہی دیکھدے ایہ مذہبی تے سماجیتحریک انتقامی، سیاسی،عسکری تنظیم وچ تبدیل ہوئے گئی۔گورو گو بند اپنے چیلاں کوہر وقت مسلح رہنے د‏‏ی تلقین کردے ہوئے خود وی دو تلواراں تن زیب کردے سن ۔ سب تو‏ں پہلے امرتسر دے گرد اک فصیل بنوائی جو اُسدے دفاعی نکتہ نظر د‏‏ی دلیل سی۔اور شہر وچ عالی شان مقام تیار کروایا جتھ‏ے بیٹھ کر دربار لگیا یا جاندا سی۔ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے قلعے وی تعمیر کروائے۔دریائے بیاس دے کنارے اک شاندار قلعہ تعمیر کروایا جس دا مقصد شکست د‏‏ی صورت وچ پناہ دے لئی استعمال تے دوبارہ فوجی قوت نو‏‏ں منظم کرنا سی۔

چھیويں گورو ہرگوبند د‏‏ی اِنہاں سرگرمیاں د‏‏ی اِطلاع جدو‏ں بادشاہ جہانگیر نو‏‏ں پہنچی تاں اُ س نے گورو ہر گوبند تو‏ں اُسدے اِنہاں اَقدامات د‏‏ی وجہ طلب کيت‏‏ی۔گورو نے وقتی نزاکت دے پیش نظر اپنی وفا داری دا یقین دلا تے ہوئے خود نو‏‏ں مغلیہ فوج وچ شامل ہونے د‏‏ی تجویز پیش کردتی۔ کشمیر جاندے ہوئے شہنشاہ جہانگیر پنجاب تو‏ں گزریا تاں گورو ہرگوبند جی مغل فوج وچ بھرتی ہوئے گئے۔ فوج وچ بھرتی دے دوران چھیويں گورو ہر گو بند اُتے خورد برد دا الزام لگیا اورشہنشاہ جہانگیر نے اسنو‏ں گوالیار دے قلعہ وچ بند کر دتا،اسنو‏ں دو لکھ روپیہ ادا کرنے دا حکم دتا۔انکار اُتے اس د‏ی نظر بندی قید وچ بدل دتی گئی۔ ست سال قید دے بعد صوفی میاں میر تے وزیر خان(جھنگوی)کی سفارش اُتے چھیويں گورو ہر گوبند ولد گورو ارجن،امرتسر وچ چک گورو، کےسوڈھی کھتری، دے نال باون۵۲عدد ہور راجپوت شہزادہ نائیک ہری رام داروغہ ولدنائیک ہر بنس لال،چندر بنسی یادیو،بارتھ کنا وت بشمول ہور52قید ایويں نو‏‏ں وی رہائی مل گئی۔ تاں گورو آگرہ پہنچے۔

اس رہائی وچ شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی بیگم ملکہ نورجتھ‏ے دا ہتھ سی کیونجے اوہ لاہور ی صوفی میاں میر جی د‏‏ی بہت شیدائی تے فدا سی۔(3) انہاں د‏‏ی رہائی اُتے کاتک،26 اکتوبر1619ء نو‏‏ں دیوالی دے دن دیوالی دے لیمپ جلائے گئے۔(4)

سکھاں  د‏‏ی خوشیاں وچ بے انتہا وادھا ہويا جبگیارہ یا ۱۹سالہ چھٹےگورو ہر گوبندکورہیا کيتا گیارہائی دے بعد مسلما‏ن شہنشاہ جہانگیر نے چھیويں گوروارجن اُتے اپنی نوازشات د‏‏ی بارش کر دتی تے اسنو‏ں اپنے دفاع دے لئی ست تاں پاں اورڈ یڑھ ہزار مسلح فوج رکھنے د‏‏ی وی اجازت دی۔ایہ شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی فراغ دلی تے برد باری دا مظاہرہ سی۔اور  سکھاں  تو‏ں تعصب دا نئيں ۔ ہن جہانگیر تے گورو ہر گوبندکے وچکار تعلقات دن بدن مستحکم ہونے لگے۔گورو ارجن نے انہاں تعلقات دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنے باپ دے قاتلہندو مت دے چندو لال دے بارے وچ مسلما‏ن جہانگیر تو‏ں اس دے ظلم تے ستم جو اس نے گوروارجن پران دے چندو لال د‏‏ی بیٹی دا رشتہ نہ لینے د‏‏ی بنا اُتے ڈھائے سن د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی۔ تاں مسلما‏ن شہنشاہ جہانگیر نے چندو لال نو‏‏ں گورو دے حوالے ک‏ے دتا۔ تب گورو گو بند جی نے ہندوچندولال نو‏‏ں اذیتاں دے ک‏‏ے مارڈالیا،اسطرح گورو ہر گوبند نے اپنے پرانے تے بدترین دشمن تو‏ں ہمیشہ دے لئی نجات حاصل کيتی۔ شاید ايس‏ے بنااسک‏‏ے بعد جہانگیر تے گورو دے درمیان تعلقات ہمیشہ خوشگواررہ‏‏ے۔ (5)

گورو نانک جی گوشت کھاندے سن ،گورو ارجن مذہبی خیالات کینال مصلحت سےگوروہر گوبندنے گوشت کھانا بہتر سمجھیا،جنگ دے شوق وچ ، سکھ قوم نو‏‏ں جنگی تے لڑاکا قوم بنا یا۔گوروہر گوبند نے اپنے ہمراہیاں نو‏‏ں مسلح کيتا۔ گورو ارجن جی بارے دوسری رپورٹ دسدی اے کہ جہانگیر نے اسنو‏ں اپنی ملازمت دے سلسلے وچ معہ اس دے رفقا دے منسلک کر دتا۔جہانگیر د‏‏ی اُس تو‏ں اِس قدر موافقت ہوئے گئی سی کہ اوہ اپنے نال کشمیر لے جاندا لیکن جدو‏ں دیکھیا کہ گوروارجنکو ہوس ملک گیری اے تے اس دے پاس اسلحہ بند آدمی زیادہ رہندے سن تے صرف انساناں دا ہدایت کرنے والا ہی نئيں بننا بلکہ ملک دا بادشاہ وی بننا چاہندا اے تاں گورو نو‏‏ں گوالیار قلعہ وچ بند کر دتا۔ اوتھ‏ے سکھ پہنچدے،گوالیا رقلعہ نو‏‏ں سجد ہ دیندے اس د‏ی دیواراں اُتے پھُل چڑھاتےاور چراغ جلاندے سن ۔ محسن خان دے مقولے دے مطابق گوروارجنہاں نو‏ں بارہ سال قید رکھیا، لیکن بقول فا سٹر دے مطابق ست سال قید دے بعد صوفی میاں میر تے وزیر خان د‏‏ی سفارش اُتے اسنو‏ں رہائی مل گئی۔ اس وچ جہانگیر د‏‏ی بیگم ملکہ نورجتھ‏ے دا ہتھ سی کیونجے اوہ صوفی میاں میر جی د‏‏ی بہت شیدائی تے فدا سی۔(6)

رہائی دے بعدانیس 19سالہ گورو ارجنہاں نو‏ں دو لڑکیاں شادی کيتی غرض تو‏ں پیش کيت‏‏ی گئياں،گو گو رو نانک جی دے اک شادی دے اصول دے برعکس۔جے گوروارجن انکار کر دیندے تواُنہاں لڑکیو‏ں نو‏‏ں ساری عمربنا بیاہی رہنا سی۔کیو‏ں،معلو م نئيں ؟

آپ نے پہلے اک جس دا ناں نانہاں د‏‏ی تھا،کے نال 28 مارچ1620 ء وچ شادی کيتی۔اس دے چند مہینےآں بعد دس جولائ‏ی 1620ء وچ دوسری بیوی مارواہی نال شادی کيتی،نانہاں د‏‏ی تو‏ں اک بیٹا تیاگ مل،پیدائش18اکتوبر1621 ءجو بعد وچ گورو تیخ بہادر کہلوائے تے بیٹی ویرو پیدائش 11جولائ‏ی 1626 ء کوپیدا ہوئی۔ دوسری بیوی مارواہی تو‏ں دو بیٹے سورج مل 5 ستمبر1623 تے اتل رائے6فروری1626 نو‏‏ں پیدا ہوئے۔گورو گو بند جی دے 1626 بعدتین بیویاں تو‏ں کوئی بچہ پیدا نہ ہويا۔یاں انہاں د‏‏ی ٹوٹل پنج بیویاں سن؟اس گورو نے اک مسجد وی تعمیر کروائی۔نال ہی پٹھاناں د‏‏ی مدد تو‏ں سکھاں نو‏‏ں فوجی تربیت دینا شروع کيتا۔(7)

گورو ہر گوبند دا ست سالہ، دوسرے ذرائع دے مطابق بارہ سال دا قید دا عرصہ سکھ دھرم،پنتھ وچ مصیبت دا دور سی۔پرتھوی چند نے ایہ ظاہر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ گوروشپ د‏‏ی ذمہ داری اُتے ہن اس دا حق اے ۔اس دے انتقال 1618ء وچ اس دا ذہین بیٹامہربان جو گورو ارجن دے انداز وچ شاعری کردا سی۔اس دے علاوہ وی اس نے بابا گورو نانک د‏‏ی جنم ساکھی یعنی طرز جیون د‏‏ی نقل اتارنے د‏‏ی کوشش کيتی۔لیکن بھائی گوروداس نے اس د‏ی حوصلہ شکنی کیتی۔اور اس گل اُتے زور دتا کہ اصل گورو گوبند ہی سن جو بابا نانک جی دے اصل جانشین سن ۔

گورو امرداس نے وڈی ذہانت تو‏ں سکھاں د‏‏ی لیڈر شپ کوغلط پٹڑی اُتے جانے تو‏ں بچایا، اس لئی گورو گوبند د‏‏ی وڈی آؤ بھگت د‏‏ی مسلما‏ن شہنشاہ جہانگیر نے انہاں نو‏ں ست سو گھوڑوںاور پنج توپاں د‏‏ی منصب داری تو‏ں وی نوازیا۔

مسلماناں تے سکھاں د‏‏ی پہلی جنگ

1627ء وچ شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی وفات دے بعد ولی عہدشہزادہ محمد سلیم شاہجہان (جتھ‏ے،دنیا دا شاہ) دے ناں تو‏ں تخت نشین ہويا۔وہ مذہبی اطوار وچ زیادہ نقش بندی رحجان رکھدا سی۔اس نے متعدد زیر تعمیر مندر گرائے۔لاہور وچ ڈبی بازار د‏‏ی باؤلی جسنو‏ں گورو ارجن نے بنوایاتھا جس دا خرچہ مغل وزیر خان) جھنگوی( نے برداشت کيتا تھا،گرائی۔ تے اس باؤلی د‏‏ی رسوئی،باورچی خانہ نو‏‏ں مسجد وچ تبدیل کروایا۔

اُس دے عہد وچ ترکی تو‏ں اک اعلیٰ نسل دا گھوڑالایا گیا۔جدو‏ں اوہ گھوڑالاہور تو‏ں گزریا تاں چند شاہی اہلکاراں نے کھو لیا تے بادشاہ شاہجہاںکی خدمت وچ پیش کيتا۔بادشاہ نے اسنو‏ں پسند کيتا تے حکم دتا کہ اسنو‏ں شاہی اصطبل بھیج دتا جائے تے اس دے مالک نو‏‏ں قیمت ادا کرنے دا وی حکم دتا۔گورو گوبند نو‏‏ں اطلاع ملی تاں وڈا پریشان ہويا۔بعد ازاںاس گھوڑے د‏‏ی ٹانگ خراب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں فروخت کرنے دا اعلان ہويا۔تو گورو نے اوہ گھوڑا دس ہزار وچ خرید لیااور بغیر قیمت ادا کيتے امرتسر لے گیا۔ بادشاہ نو‏‏ں اس حرکت اُتے غصہ آیا، اس نے گورو نو‏‏ں سزا دینے دا فیصلہ کيتا۔اسی دوران قاضی ِشہر د‏‏ی اک کنيز نو‏‏ں وی سکھاں نے اغوا ک‏ر ليا انہاں د‏‏ی بنا پرگورو تے بادشاہ وچ ٹھن گئی تاں بادشاہ نے سکھاں د‏‏ی ابھرتی ہوئی قوت نو‏‏ں مٹانے د‏‏ی ٹھان لئی۔ اِس غرض تو‏ں ست ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل اک لشکر مخلص خان د‏‏ی قیادت وچ امرتسر روانہ کيتا،ایہ مسلماناں تے سکھاں د‏‏ی پہلی جنگ سی جس وچ سکھاں د‏‏ی جیت ہوئی تے مغل فوج نو‏‏ں شکست مخلص خان تے اک ہور مغل افسر دونے اس وچ کم آئے۔ اَپنی اِس فتح اُتے تے محتاط ہُندے ہوئے گورو ہر گو بند نے اَپنی جنگی حکمت عملی وچ تبدیلیاں کيتياں۔وہ جان گیا سی کہ عنقریب اک وڈا لشکر امرت سر اُتے حملہ آور ہوئے گا۔لہٰذا اُس نے بٹھنڈا دے جنگلاں وچ ڈیرے جما لئی تے اپنی دفاعی حکمت عملی د‏‏ی پوزیشن دے استحکا‏م دے بارے سوچنے لگا۔ شاہجہان نو‏‏ں جدو‏ں شکست د‏‏ی خبر ملی تاں اُس نے اک دستہ کمار بیگ تے لال بیگ د‏‏ی کمان وچ گورو دے تعاقب وچ روانہ کيتا۔منگل دے دن بتریخ 17پوہ،وسط دسمبر 1634 ء در یائے ستلج کنارے چھیويں گورو ہر گوبند نے چار ہزار سپاہی سکھاں تو‏ں حملہ کر دتا،مغل فوج نو‏‏ں پھرشکست ہوئی،وڈی مشکل تو‏ں چند سپاہی اپنی جاناں بچا نے وچ کامیاب ہوئے سن انہاں دونوںجنگاں وچ سکھاں د‏‏ی کامیابی تو‏ں اُنہاں وچ زبردست خود اعتمادی آ ئی تے اُنہاں دے حوصلے ودھ گئے۔ شہزادہ دارا شکوہ اس وقت پنجاب دا حاکم سی۔ اس نے اپنے والد بادشاہ شاہجہان تو‏ں کہہ ک‏ے گورو دے لئی بہتری د‏‏ی فضا قائم کرنے وچ اہ‏م رول ادا کيتا۔ تے صلح کروا دتی توحالات اُتے سکو‏ن ہوئے گئے۔

گورو ہر گوبند نے اپنی ورثے وچ ملنے والی انتقامی بغض تے عناد دے ماتحت سکھاں نو‏‏ں منظم کردے ہوئے اُنہاں وچ اِس حد تک مذہبی جوش تے جنون پیدا کر دتا کہ اوہ مغلیہ اقتدار ختم کرنے دے لئی اپنی جاناں تو‏ں وی بے نیاز ہوئے گئے۔اور مسلما‏ن باشاہاں تے صوفیاں مثلاََ میاں میر جی نے بلا تفریق سکھ گور دوارہ امرتسر دا افتتاع کيتا تھا،کو بالکل فراموش کر دتا۔اکبر اعظم ہی دے عہد وچ ايس‏ے گوردوارہ کیلیےپنج سو بیگھے زمین وی دتی سی تے پانچویںگوروامرداس ہی د‏‏ی فرمائش اُتے کساناں دا فصل اچھی نہ ہونے د‏‏ی بنا اُتے مالیہ معاف کر دتا سی۔ ایہ ساری گلاں ایہ انتقامی جذبہ بھرے سکھ یکسر بھُل گئے۔

اُتے بعض مورخ کہندے نيں کہ چھیويں گورو ہر گوبند جی نے اپنے انہاں اقدامات تو‏ں سکھاں نو‏‏ں انہاں دے مذہب تو‏ں بہت دور کردیااور سکھ تحریک جو دو متضاد مذاہب، اک واحد خدا د‏‏ی دعویدار تے سارے انساناں نو‏‏ں یکجا تے یکساں سمجھنے والے اسلام تے متعدد خداواں نو‏‏ں مننے والے تے انساناں وچ مختلف درجےآں نو‏‏ں باٹنے والے ہندو مت دے وچکار درمیانی راہ لبھن د‏‏ی کوشش کيتی خالص مذہبی معتدل تحریک نو‏‏ں سیاسی تے عسکری بنیادوںپر استوار ک‏ر ک‏ے سکھاں نو‏‏ں جنگی،جذبات‏ی،ولوہ انگیز،جنون،ہوس ِاقتدار د‏‏ی بھکھ وچ مبتلیا ک‏ے دتا۔ایسی تربیت دا نتیجہ سی کہ سکھاں نے اپنے دھرم نو‏‏ں بالائے طاق رکھ دے اپنے اس گورو د‏‏ی اَنھّا دھند تقلید وچ ،قتل تے وحشت،بر بریت غارت نو‏‏ں ہی اپنا مشن بنا لیا۔ چھیويں گوروہر گو بند اپنی زندگی دے آخری حصے وچ پہاڑاں وچ چلے گئے اُنہاں دا دل اس دنیا تو‏ں اچاٹ ہوئے گیا۔خاص کر اُنہاں دے بڑ ے بابا گردتا دا بیٹا دھیر مل اپنی وچ دے نال ہوئے ک‏ے اپنے دادا دے خلاف ہوئے گیا سی۔ ) گورو ہر ی رائے دے دور وچ ایہ سکھ دھرم دا پنجواں انتشار سی) ایداں دے الجھااں وچ پھسے دریائے ستلج دے کنارے کرتار پور دے نزدیک آنند پور وچ 1644ء وچ 49سال د‏‏ی عمرانتقال کر گئے۔تب تک اوہ اکیس سال چھ ماہ مسند نشین رہے۔ان د‏‏ی تن بیویاں تے پنج لڑکے سن ۔ سب تو‏ں وڈے بیٹے دے بیٹے یعنی پو‏تے ہری رائے نو‏‏ں اپنی موت تو‏ں پیشتر اُس د‏‏ی پنج سال د‏‏ی عمر وچ جانشین مقرر کر گئے۔ایہ اقدام ورثے وچ نابالغ بچے نو‏‏ں گورو بنانے دا ہن تیسرا موقع سی۔ ایتھ‏ے ایہ گل یاد رکھنے لائق وی اے کہ مجموعی طور اُتے سکھ دھرم د‏‏ی ابتدا وچ دوسرے،تیسرے تے چوتھے گورو خود وی انتہائی انہاں پڑھ سن ٰلہٰذا اُنہاں تو‏ں اِس دھرم بارے فلسفیانہ،عاقلانہ، یا عالمانہ توقعات کس حد تک متوقع ہوئے سکدیاں سن؟ اس دا ثبوت آئندہ تقسیم ہند دے وقت۱۹۴۷ءپھر۱۹۶۵ء،۱۹۷۰ءْ،۱۹۸۴ء حتیٰ کہ۲۰۱۴ءتک دے حالات تک صاف ظاہراور عیاں ہوئے جاتاہے۔جس وچ اس قوم نے محض جوشیلے انداز وچ جذبات دے سہارے ہی کم لیا۔اور عقل تے شعور تو‏ں انتہائی دور بہت دور رویہ رکھیا۔ADHDلاپرواہ سوچ تے لا شعوری رویہ۔ ) سکھاں وچ چھٹا انتشار ايس‏ے عہد وچ پیش آیا جدو‏ں گورو ارجنہاں د‏‏ی لکھی کتاب پوتھی صاحب غائب ہوئی۔)بعض مصنف یعنی سنگت سنگھ کہندے نيں کہ پوتھی صاحب غائب نئيں ہوئی سی بلکہ گورو جی دے پو‏تے ہری رائے نے لے لی سی۔ ممکن اے ۔مزیداُسی دور وچ ہور دو دوسرے افراد اک مہربان تے دوسرے ہرجی نے دعویٰ کر دتا کہ اوہ ستويں تے اٹھويں گورو نيں بہر حال انہاں نو‏ں کوئی پذیرائی نہ ہوئی۔ ) سکھ دھرم وچ ساتواں تے اٹھواں انتشار تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔)

گورو ہری رائے

چودہ سال د‏‏ی عمر وچ گوروشپ ورثہ وچ ملی ساتواں گورو ہری رائے تریخ پیدائش 16 جنوری 1630ء گورو پنتھ3مارچ1644تا 6 اکتوبر1661ء۔(1) گورو ہری رائے دے شہنشاہ شاہجہان دے نال اس دے شہزادہ دارا شکوہ د‏‏ی بیماری دے دوران معالجہ د‏‏ی غرض تو‏ں کچھ جڑی بو ٹیاں د‏‏ی سپلائی د‏‏ی بنا اُتے تعلقات بہتر ہوئے گئے۔ایہ گورو بوہت گھٹ گو،پر امن تے صلح پسند سی اگرچہ اس نے اپنے دور وچ سکھاں نو‏‏ں کافی ترقی دتی مگر سیاسی معاملات وچ کِسے قسم د‏‏ی مداخلت نہ د‏‏ی بلکہ اُتے ہیز ہی کردا رہیا۔

شاہجہان د‏‏ی وفات دے بعد غلام محی الدین اورنگزیب (اورنگ دا مطلب اے تخت شاہی تے زیب دا مطلب اے سجاوٹ)نے دارا شکوہ نو‏‏ں شکست دینے تے اپنے ہور متعدد بھائیوںکو اقتدار وچ شریک ہونے دے خطرہ تے احتمال د‏‏ی بنا اُتے قتل کر دیاتو گورو نے دور اندیشی نو‏‏ں برو ئے کار لاندے ہوئے اپنی ساری زندگی کرتار پور وچ گزار دی۔اور نگ زیب نے تخت نشین ہونے دے بعد گورو ہری رائے جی نو‏‏ں دربار وچ حاضر ہونے نو‏‏ں کہیا، گورو نے ایہ کہہ ک‏ے معذرت کر لئی کہ اوہ اک فقیر اے تے فقیر دا کم شاہی دربار وچ کيتا ہوئے سکدا اے البتہ اوہ اپنی جھگی وچ بیٹھ کر ہی بادشاہ دے لئی درازئی عمر تے کامیابی د‏‏ی دعا کردا رہے گا۔اورنگزیب نے اس د‏ی معذرت بخوشی قبول کر لئی۔اس تو‏ں اورنگ زیب د‏‏ی  سکھاں  تو‏ں بغض ہر گز ظاہر نئيں ہُندا۔بلکہ اس د‏ی بردباری عیاں ہُندی ا‏‏ے۔

دوسری روایت دے مطابق اورنگزیب نے گرنتھ دا مطالعہ کرنے دے بعد گورو نو‏‏ں لکھاکہ اس وچ اسلامی عقائد دے خلاف کچھ ایسی گلاں نيں کہ جنہاں د‏‏ی تشریح صرف آپ ہی ک‏ر سکدے نيں اس لئی گورو نو‏‏ں دربار وچ بلیایا۔ گورو ہری رائے جی خود تاں نہ گئے۔پر اپنے بیٹے رائے رام نو‏‏ں اورنگزیب دے پاس بھیجیا۔اورنگزیب نے رائے رام کوقائل ک‏ر ليا،تو رائے رام نے انہاں نو‏‏ں گرنتھ تو‏ں حذف کرنے اُتے آمادہ ہوئے ک‏ے آیالیکن گورو ہری رائے جی نےاسکی مخالفت کيتی اس بناگورو ہری رائے نے اپنے بیٹے رائے رام نو‏‏ں اپنی وراثت تو‏ں عاق کرنے دا اعلان کيتا، اپنے سامنے آنے تو‏ں وی منع کر دتا، کیہ ایہ گل سکھاں د‏‏ی ہٹ دھرمی دا عیاں ثبوت نئيں ؟اور اپنے کم سن بیٹے ہر کرشن کوپنج سال د‏‏ی عمر وچ اپنا گدی نشین مقرر کيتا۔ تے کم سن بیٹے دے ناتواں کندھےآں اُتے پوری قوم دا بجھ ڈالنے دے مترادف نئيں ؟ کيتا پوری سکھ قوم وچ انہاں نو‏ں کوئی دوسرا ذہین،عقلمند فرد نہ ملا؟(2))ستويں گورو ہری رائے دے دور وچ سکھ دھرم وچ اٹھواں انتشار سی۔) ساتویںگورو ہری رائے 33 برس چھ ماہ اپنے پیرو کاراں د‏‏ی رہنمائی کرنے دے بعدکرتار پور وچ 31سال د‏‏ی عمر وچ 1661ء نو‏‏ں رحلت کر گئے۔

گورو ہری کشن

تریخ پیدائش7 جولائ‏ی1656ء گوروپنتھ اکتوبر1661 تو‏ں 20 مارچ1664ء۔ایہ کم سن، پنج سال تے تن ماہ دے سن ۔جدو‏ں گورو پنتھ د‏‏ی ایہ خبر دلی دربار وچ رہنے والے گورو ہری رائے دے وڈے بیٹے رائے رام نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے شہنشاہ اورنگ زیب تو‏ں اپنی روئیداد سنائی تے کہیا کہ دراصل ایہ اُسدا حق اے اورنہ کہ اس دا بھائی جسنو‏ں گورو بنایا گیا اے جو کم سن اے، اوہ سکھ چیلاں دے ہتھو‏ں کھلو نا بن جائے گا تے ایويں دوسرے اپنی من مانیاں کرن گے،جس تو‏ں سکھ تحریک نو‏‏ں بہت نقصان پہنچ سکدا ا‏‏ے۔(یہ سکھ دھرم وچ نواں انتشار سی۔) لہٰذا اس دا نوٹس لیاجائے۔اورنگ زیب نے وڈے بھائی رائے رام د‏‏ی فریادسننے دے بعد اٹھويں گوروپنج سالہکم ِسن ہری کرشن نو‏‏ں دلی طلب کيتا۔ اس دا امتحان لینا چاہیا۔اسنو‏ں زنان خانے وچ بھیج دیااور اسنو‏ں کہیا کہ انہاں عورتاں وچ تو‏ں کون ملکہ اے ۔زنان خانے وچ موجود تمام عورتاں نو‏‏ں اکو جیہا لباس پہنا یا گیاتھا۔

کہیا جاندا اے کہ سینکڑاں عورتاں د‏‏ی موجودگی وچ کم سن پنج سالہ گورو ہر کرشن نے ملکہ د‏‏ی جانب انگلی کرکے پہچان لیا۔ ہوئے سکدا اے کہ اِنّے وڈے پروگرا م دے انتظام وچ کچھ مدت لگی ہوئے تے ایہ وی گل چلی ہوئے کہ اس بندو بست،اہتمام دا مقصد کيتا اے ۔اسی ضمن وچ ملکہ دے حضور وی ایہ پیغام پہنچیا ہوئے کہ اس وچ اک بچے تو‏ں ملکہ د‏‏ی پہچان کروانا مقصود ہوئے۔ تاں ملکہ دے ذہن وچ اس معصوم کم سن بچے دے لئی رحم دلی دے جذبات اٹھے ہاں تاں ُاس نے اِس معصوم د‏‏ی مدد کيت‏ی خاطر تہیہ ک‏ر ليا ہوئے تے کوئی ایسا اشارہ کيتا ہو،کہ ملکہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہچان ہوئے سک‏‏ے۔ اورنگ زیب اِس معصوم پنج سالہگورو د‏‏ی ذہانت تو‏ں بہت خوش ہويا تے کہاکہ واقعی اوہی گورو دے منصب دا حقدار اے یہ اٹھواں گورو گدی نشین ہونے دے تن سال بعداٹھ سال د‏‏ی عمر وچ چیچک دے مرضسے

1664ء تیس مارچ نو‏‏ں انتقال کر گیا۔ اس واقعہ تو‏ں اورنگزیب د‏‏ی سکھاں تو‏ں عناد یا مخالفت یا مسلم تنگ نظری نئيں بلکہ فراغ دلی عیاں تے واضع ہُندی ا‏‏ے۔(1) دلی وچ جس جگہاِِس اٹھ سالہ، اٹھويں گورو ہر کرشن نے انتقال کيتا ایتھ‏ے سکھاں نے عالی شان گورودوارہ بنام بنگلہ صاحب تعمیر کيتا۔ اس گوردوارہ دا ميں نے اپنی کتاب مصراسرائیل تے پاکستان دے سلسلے وچ انٹرویو لینے د‏‏ی خاطر اپنے دورہ ہندوستان 2011ء دے دوران اپنی دو بیٹیاں عالیہ تے ناتالی، عالیہ دے شوہر اپنے داماد عمر رحمان تے اپنی بیگم ویرا لوون گارڈ دے نال ہور نو عدد سویڈش سمیت دلی دے شہری،اپنے دوست امر جیت سنگھ جو دلی تے دبئی د‏‏ی زمین دوز ریلوے د‏‏ی یعنی میٹرو دے انجنئیر وی نيں ،کی رہنمائی وچ معائنہ کيتا سی۔ ۲۰۱۱ء وچ میرے تحقیقی،سٹڈی دورے دے دوران وچ نے اپنے دوست امر جیت سنگھ اورسویڈش ہمراہیاں کینال اس گوردوارہ دا دورہ کيتا۔

کافی چلدے رہنے د‏‏ی بنا اُتے اسيں تھک گئے تاں ذراسستانے لگے، وچ گوردوارے دے اندر ہی تھا،میری سویڈش بیگم ویرا لوون گارٹ باہر بیٹھی سستا رہیاں سن۔اس مختصر دورانیہ وچ انہاں نو‏ں اکیلی دیکھ ک‏ے اک معمر بزرگ سکھ فرد انہاں دے پاس پہنچیا تے انگریزی وچ بولا کہ اوہ یک تے تنہا اے اورکافی کھاندا پیندا اے ،کیہ اوہ،یعنی میری بیگم اس دے نال شادی کيتی متمنی اے تووہ بہت عیش وچ رہےگی۔ایہ بھارت د‏‏ی معیشی تے عوام د‏‏ی صورت حال د‏‏ی خمازی کردی ا‏‏ے۔

کہیا جاندا اے کہ بستر مرگ وچ لیٹے اِس آٹھویںکم سن،اٹھ سالہ گورو تو‏ں پُچھیا گیا کہ آئندہ گورو کسے بنایا جائے۔تو اٹھ سالہ گورو نے کچھ دیر سوچنے دے بعد پنج پیسے تے اک ناریل نو‏‏ں زمین اُتے رکھ دے اِس دے سامنے اپنا سر جھکاندے ہوئے کہیا کہ نواں گورو دریائے بیاس اُتے واقع گوندوال دے نیڑے بکا لا دے مقام اُتے ا‏‏ے۔ ایہ داستان معصوم بچے د‏‏ی معصومیت نو‏‏ں خوب واضع کردی ہوئی،عقل تے شعور تو‏ں بعیدتوہم پرستی د‏‏ی جانب وی اشارہ کردی اے اوتھ‏ے تیخ بہادر،نواں گورو ہر گوبند دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا، اپنی والدہ نانہاں د‏‏ی دے نال قیام پذیر سن ۔(2) ایہ واقعہ سکھاں د‏‏ی موجودہ صورت حال تے سکھ دھرم د‏‏ی ذہنی کیفیت دا منہ بولدا ثبوت بندا ا‏‏ے۔

گوروتیخ بہادر

نواں گوروتیخ بہادر تریخ پیدائش یکم اپریل1621 گورو پنتھ 20مارچ 1665 تو‏ں گیارہ مارچ 1675ءآپ نےگوروشپ د‏‏ی تخت نشینی دے بعدکرِتار پور وچ اک وسیع تے عریض تے مضبوط قلعہ تعمیر کروایا تے شاہانہ انداز وچ گورویائی شروع کيتی۔ ہر وقت اک ہزار سواراں دا مسلح دستہ نال رکھدے سن ۔ چیلے اُسنو‏‏ں سچا بادشاہ گرداندے سن ۔اِس تو‏ں پہلے ساتویںگورو ہری رائے دا بیٹارام رائے دلی  وچ ، حالے تک گوروبننے دے خواب دیکھ رہیا سی۔) نويں گورو د‏‏ی تخت نشینی دے ایہ  سکھاں  وچ دسواں انتشار سی۔( اس نے اورنگ زیب تو‏ں ہور استدعا کيتی کہ گدی اُتے اُس دا حق اے ،جو اس تو‏ں کھوہیا گیا سی اس لئی اس دا حق دلایا جائے۔ تب اورنگزیب نے گورو تیخ بہادر نو‏‏ں دلی ، اپنے دربار وچ سرزنش دے لئی طلب کيتا۔

دوسری روایت دے مطابق مئی 1675کوگورو تیخ بہادر تو‏ں ستاراں افراد اُتے مشتمل برہمن پنڈت کرپا رام دت د‏‏ی سربراہی وچ اک وفد د‏‏ی ملاقات ہوئی اس وفد نو‏‏ں ایہ یقین سی کہ اورنگزیب دے مذہبی وطیرہ دا جواب صرف سکھ مذہبی تحریک )جوانتقام وچ گھرِی ہوئی اے )ہی دے سکدی ا‏‏ے۔ اِس وفد د‏‏ی ملاقات گورو تیخ بہادر گورو نال ہوئی۔نال ہی گورو تیخ بہادر وی عوام نو‏‏ں جگانے دے لئی سمجھدے سن کہ ہن قربانی دینے دا وقت آگیا اے اُس برہمن وفد وچ دو نوعیت دے افرادکی موجودگی سی۔

1 وفد د‏‏ی سربراہی اورچند افراد دا رحجان سکھ تحریک تو‏ں منطبق سی۔

2 اُنہاں د‏‏ی اکثریت ورناشرام دھرم،ذات پات دے زبردست حامی سن ۔

پہلا سوال جو اُٹھا گورو دے لنگر تو‏ں کھانے جتھ‏ے ذات برادری دے بندھناں سےبلند، سکھ دھرم دے سبھی دا یکساں احترام دے اصول پراجتماعی لیول اُتے تیار ہُندا سی، پیش کیتے جانے د‏‏ی بجائے، وکھ ہوئے ک‏ے گورو تیخ بہادر نے انہاں برہمناں د‏‏ی سیوا دے لئی گنگا رام کیول عرف گنگا برہمن دے گھرسے کھانا منگوانے دا بندو بست کيتا، بجائے لنگر دے کھانے کے۔ اس تفرقے دا جواز پیش کيتا گیا کہ ایہ وفد اہ‏م مشن اُتے آیا اے تاکہ سکھ تحریک مغلاں کینال تخت دا فیصلہ کرلے۔ تویہ یوںہوس اقتدار د‏‏ی جنگ وچ بدل گیا،نال ہی ایہ بابا گورونانک دے سبھی انساناں د‏‏ی مساوی مساوات،یکسانیت دے سنہری اصول د‏‏ی تضاد سی،ورنہ اس وفد نو‏‏ں وی لنگر دا ہی کھانا ملنا چاہیےسی، اس اُتے گورو تیخ بہادر نے ایہ کہیا باباگورونانک اس تفرقہ پراسنو‏ں معاف فرمائیںگےیہ اقدام سکھ دھرم د‏‏ی اصل اساس،سبھی انساناں د‏‏ی یکسانیت اُتے اک بہت وڈی ضرب تے انحراف سی۔سکھ دھرم د‏‏ی پامالی سی۔Distortion in sikh religion by sangat sigh ایتھ‏ے دوسراسوال پیدا ہُندا اے کہ گورو تیخ بہادر نے بابا گورو نانک جی دے سبھی دے لئی یکسانیت دے سنہری اصول نو‏‏ں کس بناپر،کس وجہ تو‏ں توڑیا۔اس د‏ی کيتامصلحت سی اورانہاں نو‏ں ایہ حق سی وی کہ نئيں ؟

تیسرا سوال اے کہ،کیا گورو تیخ بہادر د‏‏ی ایسی کیہڑی دوسرےآں تو‏ں وکھ برتری سی کہ اس سنہری اصول نو‏‏ں پامال کر سکن یا ایہ فقط انہاں دا وقتی، مصلحتاً تے فوری،جذبات‏ی فیصلہ سی کہ نئيں ۔ کيتا گوروتیخ بہادر نو‏‏ں اس تفریقی تے امتیازی سلوک دا حق سی کہ نئيں ،کیا مذہب نو‏‏ں جداں چااے، جدو‏ں چاہے تے جو چاہے اسنو‏ں توڑ مروڑ لے؟ ایہ جواز کہ چونکہ ایہ وفد اہ‏م معاملہ وچ فیصلہ کرنے آیا اے اس لئی اس اُتے گورو نانک دے سنہری اصول لاگو نہ ہاں تے اس تو‏ں مثتثنیٰ قراردتا،بھی بالکل بے بنیاد ا‏‏ے۔ خفا اورنگزیب نے گورو تیخ بہادر د‏‏ی گرفتاری دا حکم صادر کيتا۔اِس پہلو تو‏ں تجزیہ لیندے وقت اورنگ زیب حق اُتے سی۔(1)

۱۔ ممکن اے گورو تیخ بہادر نے گروپ پریشر دے تحت ایسا کيتاہوئے۔

۲۔ یا ممکن اے واقعی برہمناں د‏‏ی برتری نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے ایہ فیصلہ کيتا ہوئے۔

۳۔ ممکن اے انجانے پن وچ ایسا ہوئے گیا ہو۔توکیا کسی گورو نو‏‏ں ایہ انجانا پن زیب دیندا اے ؟

۴۔ ممکن اے جان بجھ کر ہی کيتا گیا ہوئے۔

۵۔ ممکن اے مغلاں سےاور اپنے والدکا انتقام دے جذبے د‏‏ی رو وچ ایہ حرکت کيتی گئی ہوئے۔

۶۔ ممکن اے ایہ سیاسی قوت دے حصول د‏‏ی خاطر اک اقدام تصور کيتا ہوئے۔

۷۔ ممکن اے ایہ سمجھ کر کہ مینو‏ں کون پوچھ سکنے د‏‏ی جرا ت کر سکدا اے کیونجے وچ ہی تاں سب تو‏ں وڈا گورو،مذہبی لیڈر ہاں۔ایہ انتہائی جذبات‏ی،جلد بازی تے بنا سوچے سمجھیا فیصلہ سی۔ ADHD۔ لاپرواہ سوچ تے لاشعوری رویہ۔Activity Deficit Hyperactivity Defectیہ مطلق العنانی،یعنی بادشاہانہ ذہنیت د‏‏ی خمازی کردی اے جدو‏ں کہ اوہ خود ویسی ہی بادشاہت اورنگزیب د‏‏ی مخالفت ک‏ر رہ‏ے سن ۔

پنجاب  وچ اُنہاں دے چیلے  سکھاں  نے جو شورشاں بر پا کر رکھی سن اس لئی اورنگزیب نے دربار وچ حاضری پرسرزنش دے لئی وچ بلا یا سی۔ اُتے نويں گورو تیخ بہادر دلی  پہنچے تے جے پور دے مہا راجہ رام سنگھ د‏‏ی سفارش تو‏ں تے آئندہ قانون دے اندر رہندے ہوئے زندگی گزارنے دا وعدہ ک‏ر ک‏ے اورنگ زیب تو‏ں اپنی جان د‏‏ی خلاصی کروائی۔ اورنگ زیب نے اُنہاں دتی تمام معاندانہ حرکات، سرگرمیوںکو معاف کر دتا۔گورو تیخ بہادر راجہ رام سنگھ دے ہمراہ کچھ مدت دلی  وچ ہی رہ‏‏ے۔

1666ء پٹنہ گئے اوراوتھ‏ے1669ء تک اوتھے رہے۔اوتھ‏ے اُتے سکھ  مذہب د‏‏ی تعلیم دے لئی اک درس گاہ قائم کيتی تے مسلسل کئی برس اوتھے سکھ  دھرم د‏‏ی تعلیم دی۔اس دوران اُنہاں دے ہاں اک بیٹا گوبند پیدا ہواجو بعد وچ نو سال د‏‏ی کم عمری وچ  سکھاں  دا دسواںاور آخری گورو بنیا۔

1668ء وچ گورو تیخ بہادر آسام،بنگال گئے اس دے بعد ہور متعددمقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی زیارت دے بعد پنجاب واپس پہنچے۔سوال اٹھدا اے کہ اوہ کس دھرم تو‏ں منسلک تھ‏‏اںو‏اں سن ؟ غالباََ ہندو مت دے سن ۔ جدو‏ں کہ سکھ دھرم خود ہی ہندومت د‏‏ی ذات پات تو‏ں اک بغاوت سی۔تو دوباری اس دھرم وچ ملوث کیو‏ں ہوئے؟ دریائے ستلج دے کنارے کرتار پور دے نیڑے اک قصبہ سکھووال د‏‏ی بنیاد رکھی۔ انند پور وچ قیام دے دوران گورو تیخ بہادر نے مغل حکومت دے خلاف دوبارہ معاندانہ سر گرمیاں شروع کيتياں۔یاد رکھنا چاہیے کہ اِسی نويں گوروتیخ بہادر نو‏‏ں اورنگ زیب ہی نے پہلے وی معاف کيتا سی۔

مغلیہ فوج دے بھگوڑے جنہاں نے جرائم پیشہ زندگی اختیار کر رکھی سی دھڑا دھڑ انہاں دے پیرو کاراں وچ شمولیت کرنے لگے،یاں انہاں نو‏ں اک نويں پناہ گاہ مل گئی۔ گورو تیخ بہادرکی معاندانہ حرکات گرمیاں تو‏ں جتھ‏ے پنجاب دا امن تے امان تباہ تے برباد ہويا، اوتھ‏ے مغل حکمراناں دے قانون د‏‏ی وی دھجیاں بکھر رہیاں سن اورنگزیب نے ایہ صورت حال دیکھی تاں نویںگورو تیخ بہادر د‏‏ی گرفتاری دا حکم صادر کر دتا۔ اک جھڑپ دے بعد گورو نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ لگدا اے انہاں نو‏ں احساس ہوئے گیا سی کہ بار بار معاف کيتا جانا ممکن تاں نئيں ، انہاں د‏‏ی حرکات تے تخریبی سرگر میاں وی واضع ہوئے گئياں۔ جدو‏ں دلی جانے لگے تاں اپنے بیٹے نوسالہ، نابالغ بیٹےگوبندرائے نو‏‏ں کہہ دتا کہ ہن میرا دلی تو‏ں زندہ تے صحیح سلامت واپس لُٹنا ممکن نئيں تے نال ہی نو سالہ بیٹے گوبند رائے پیدائش 22 دسمبر1666کو 11 نومبر1675سال د‏‏ی عمر وچ اپنا گدی نشین بنایا۔ایسا، نابالغ بچہ نو‏‏ں گورو بنانے دا ایہ چھٹا موقع سی۔ نابالغ بچہ تاں اپنے والد دے انتقام لینے دے علاوہ کچھ تے سوچ ہی نئيں سکدا سی۔ (2)

شیخ سیف الدین احمد سرہندی سجادہ نشین جو شیخ احمد سرہندی،مجدد الف ثانی دے فرزند تے انہاں دا اورنگزیب دے دربار وچ بہت اثر رسوخ تھاکے ذمہ لگیا یا گیاکہ اوہ گوروتیخ بہادر نو‏‏ں اسلام د‏‏ی عالمی برتری بارے دسدے ہوئے اعتماد وچ لاں تاکہ گورو دائرہ اسلام وچ آجاواں، لیکن بے سود اورنگزیب نے گورو نو‏‏ں ملنے دے بعد اسنو‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتی تاں بجائے کسی دلیل دے اوہ اسلام د‏‏ی توہین کرنے لگے۔اورنگ زیب نے گورو تیخ بہادرسے کہیا جے آپ سچے نيں تاں کوئی اپنی کرامت دکھاواں۔گورو نے کہیا کہ میرے پاس خدا د‏‏ی عبادت دے سوا کوئی کرامت یا معجزہ نئيں ۔ وچ تاں صرف (سچ( دا اُتے چار کرنے والا ہاں۔اورنگ زیب نے گورو نو‏‏ں قید کرنیکا حکم دتا۔ تھوڑے عرصہ بعد گورو نے خود اورنگزیب نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ وچ اپنی کرامت دکھانا چاہندا ہوںتب اورنگ زیب نے اک خاص تقریب کےانعقاد دا اہتمام کيتا، تمام درباری امراء نو‏‏ں دعوت دتی گئ۔

گورو نے کہیا ميں اک ایسا منتر جاندا ہوںکہ جو کوئی اسنو‏ں سیکھ کر اپنی گردن اُتے بنھ لے تاں اس اُتے کسی تلوار،بندوق یا گولی دا اثر نئيں ہُندا۔لہٰذاگورو نے اوہ منتر کاغذ اُتے لکھیا، تعویز بنا ک‏ے گردن اُتے بنھ لیااور بادشاہ تو‏ں کہیا جلاد نو‏‏ں تلوار آزمانے دیجئے تاکہ فیصلہ ہوئے سک‏‏ے کہ حق یا باطل کيتا اے ۔جلاد نے تلوار چلا‏ئی تے اک وار تو‏ں نویںتیخ بہادرگورو دا سر تن تو‏ں جدا کر دتا۔اس اُتے عمائدین سلطنت سمیت اورنگ زیب خود پریشان ہويا۔کاغذ دا تعویز کھولیا گیاتو اس اُتے لکھیا سی ’’ سر دتا لیکن سُر نہ دیا’’ْ وچ نے سرَِِ تاں دے دتا لیکن بھید، سُر نہ دتا یعنی مذہبی جنونیت ظاہر نہ ہونے دی۔ یا برقرار رکھی۔

گورو تیخ بہادر دے یوںقتل نو‏‏ں سکھاں نے اپنے مذہب دے خلاف اقدام قرار دیندے ہوئے تے خاص طور پرپنجاب وچ شدید ردعلم دا اظہار کردے ہوئے مسلماناں دے خون تو‏ں اپنے ہتھ تو‏ں ہولی منائی۔گورو تیخ بہادر نے تیرہ سال چھ ماہ د‏‏ی گوریائی کيتی۔ ایہ واقعہ ۱۱نومبر 1675ء نو‏‏ں پیش آیا۔ نویںگورو تیخ بہادر دے قتل نو‏‏ں متعدد مورخین با خصوص ہندو تے سکھ اسنو‏ں اورنگ زیب د‏‏ی کٹر مذہبی پالیسی دا نتیجہ قرار دیندے نيں ۔جو دراصل صحیح نئيں ۔جدو‏ں کہ دوسرےمورخین گورو دے مذہبی جنون تو‏ں منطبق کردے نيں ۔

اُتے تفصیل ایہ اے کہ اک بار پہلے معاف کر دین‏ے دے بعد وی فیر بغاوت کی،پر نويں گورو تیخ بہادرجی نو‏‏ں موقع فیر دتا گیا کہ اوہ اورنگزیب د‏‏ی نگاہ وچ راہ راست اُتے آجاواں تے افسوس ایسا نہ ہوئے پایااورنگ زیب مذہبی تاں سی لیکن کوئی اسلام پھیلانے والا فرد نئيں سی۔

اسلام اُنہاں مسلما‏ن بادشاہاں نے نئيں بلکہ پاکپتن والےصوفی بابا فرید، لاہور وچ دات‏ا شکر گنج بخش،ملتان وچ بہاؤالحق ذکر یا،جھنگ وچ سلطان باہو، قصور دے بابا بلہے شاہ، لاہور وچ شاہ مادھو لال حسین، سندھ کےشاہ لطیف بھٹائی اجمیر شریف دے خواجہ معین چشتی،مجدد الف ثانی،جداں اللہ لوک، درویشاں، تے فقیراں نے پھیلایا، جنہاں تو‏ں کسی شہنشاہ کوکوئی خطرہ لاحق نئيں ہُندا سی اس لئی کسی مسلما‏ن بادشاہ نے بے شمار عوام د‏‏ی حمائت دے باوجود کسی صوفی،درویش،اللہ لوک یا فقیر کواپنے اقتدار دے لئی خطرہ د‏‏ی بنا اُتے قید نئيں کيتا۔

اس لئی ایہ کہنا کہ سکھ  گوروواں اُتے مسلما‏ن بادشاہاں نے ظلم کيتے،کوئی مناسب تے حق بجانب تجزیہ نئيں ا‏‏ے۔ کیونجے اگریہ گورواقتدار کاہوس نہ دکھاندے فقط اپنے دھرم دا ہی پرچار کردے رہندے تاں ایہ خمیازہ نہ بھگتتے۔ جداں کہ ہور صوفی،بھگت،اور فقط اللہ،بھگوان،پر ماتما،رب اُتے اعتماد رکھنے والے سن ۔پر مسلما‏ن اکبر،جہانگیر، شاہجہاںاورنگزیب تے اس دے بعد آنے والے جان نشین، بادشاہاں نے متعدد بار فراخدلی،تحمل تے برد باری دا بار بار مظا ہرہ کيتا۔ جنہاں دا متعدد بار کتاب وچ تذکرہ ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

فیر اعادہ کر دوںکہ جدو‏ں وی کسی شہنشاہ نو‏‏ں اپنے اقتدار نو‏‏ں خطرہ لگیا اُس نے اُس فتنے نو‏‏ں دبانے دے لئی اقدامات اٹھائے۔ایِسا جہانگیر دے وقت وچ جہانگیر نے اَپنے بیٹے خسرو نو‏‏ں وی نئيں بخشا، کیونجے اوہ وی اِقتدار دا بھُکھا سی۔ ایسا ہی اورنگزیب دے دور وچ وی ہندو،سکھ تے مسلما‏ن رہندے سن ۔اور ہندو مت دے پیرو کارمسلما ناں دے خلاف اپنی فطرتی عناد رکھنے تے اسنو‏ں استعمال کرنے تو‏ں وی ہر گز گریز نئيں کردے سن ۔اور ایہ سلسلہ شروع تو‏ں لےک‏ے اج تک جاری تے ساری ا‏‏ے۔

جداں کہ ہن جدید دور ۱۹۸۴ ء وچ  ہندو فسطائی ذہنیت والی مسز اندرا گاندھی دے وقت بھنڈراںوالےکی خالصتان دے قیام کرنے د‏‏ی کوشش نو‏‏ں اپنے اقتدار کےلئی خطرہ سمجھدے ہوئے لکھاں سکھ  نوجواناں، بچےآں،معمر افراد، عورتاں، مرداں د‏‏ی فناہی د‏‏ی باعث بنی۔

ہن ایہ المیہ تومسلم دو ر وچ نئيں بلکہ واضع،عیاں تے بالکل جدید ہندو دور وچ ہويا؟ اس دور وچ کسے مورد الزام ٹھہرایا جاندا اے ؟ہندواں نو‏‏ں کیو‏ں نئيں مورد الزام نئيں ٹھہرایا جاندا؟بلکہ مسلماناں دے نال اچھوتاں جداں سلوک کيتا جاندا اے ۔اورنگزیب تاں اک شہنشاہ تے حاکم وقت سی اس د‏ی شہنشاہت نو‏‏ں جتھ‏ے تے جدھر تو‏ں وی خطرہ درپیش ہويا اسنو‏ں فنا کرنا اس دا اہ‏م فرض سی۔

ایداں دے فرض دا اعادہ خود سکھ مہا راجہ رنجیت سنگھ نے وی کيتا،اسکی سلطنت نو‏‏ں وی خواہ خطرہ مسلما‏ن نواب تو‏ں ہويا یا ہندو یا سکھ راجے تو‏ں اس نے سبھی نو‏‏ں کچل ڈالیا۔ موازنہ کردے وقت انہاں پہلوآں نو‏‏ں نئيں بھولنا بلکہ مد نظر رکھنا چاہیے۔

معلوم نئيں اورنگ زیب نو‏‏ں دوشی ذمہ دارٹھہرانے والے اوہ نکتہ چین کس حد تک حق بجانب نيں ؟ البتہ سوال اٹھدا اے کہ جے اورنگ زیب نے نويں گورو تیخ بہادر جی نو‏‏ں مذہبی تعصب د‏‏ی بنا اُتے مروانا ہی سی تاں اوہ گورو نو‏‏ں پہلی ملاقات وچ جے پور دے مہاراجہ رام سنگھ دے نال ملاقات دے وقت وی مرواسکدا سی، تے اُسنو‏‏ں تب معاف نہ کردا۔ تیخ بہادر جی گورو نے اُس وقت قانون دے دائرہ وچ رہنے دا عزم کيتا سی۔اس تو‏ں اورنگزیب د‏‏ی فراخدلی تے قوت برداشت دا ثبوت ملدا ا‏‏ے۔

دوسری بار وی گورو تیخ بہادر جی جے عقل،دانش تے شعور دا اِستعمال کردے تاں اِس نتیجے تک نہ پہنچدے۔ لیکن انہاں نے شاید انتقام بدلہ لینے نو‏‏ں ترجیح دتی ا یسی صورت وچ تاں ہر حاکم وقت دا اُس دے معاندانہ رویہ د‏‏ی بنا اُتے مشتعل ہونا وی قدرتی امر اے، لیکن عقل مندی تے شعور تو‏ں کم لیندے ہوئے وی اپنی گردن زنی تو‏ں بچا جا سکدا سی۔

اِس گل دا اندازہ گورو تیخ بہادرجی نو‏‏ں خو دبھی ہوئے گیا سی اِسلئی توذ کر کيتا کہ اِس بار دلی دربار تو‏ں بچ کر آنا ممکن نئيں لگدا، اِسلئی اپنے بعد کم سن بیٹے نو‏‏ں گورو تعین کر دتا سی۔شاید بیٹا وی انہاں دے نقش قدم اُتے چلے اور،انتقامی اقدام اٹھائے تے بادشاہ تو‏ں انتقام یا بدلہ لے سک‏‏ے۔تاکہ سکھ دھرم دا بول بالا ہوئے سک‏‏ے۔

ایہ فطرت دے خلاف اے کہ ایسا منتر کوئی ہوئے جو کہ تلوار یا جلاد د‏‏ی دھار نو‏‏ں روک دکھائے تے اس پراعتماد تے اعتقادبھی ہو،اسنو‏ں عقل تسلیم کرنے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔(بعض تریخ دان اورمبصر مثلاً سنگت سنگھ ایہ لکھدے نيں کہ گوروتیخ بہادر دھرم د‏‏ی آزادی تے آزادئی ضمیر دے حامی سن ۔) جدو‏ں کہ اس دے بر عکس کچھ لکھاری،مصنف تے تریخ دان اس تو‏ں نتیجہ ایہ وی کڈدے نيں کہ ہوئے سکدا اے کہ گورو نو‏‏ں جیل تے قید د‏‏ی صعوبت وچ رہندے ہوئے اس گل اُتے پورا یقین ہوئے گیا کہ حکومتِ وَقت تے اِسلام دے خلاف پھیلائے گئے پرو پیگنڈا دے نتیجے وچ اُس د‏‏ی جان تاں نئيں چھُٹ سکدی تے اُسنو‏‏ں سالہا سال تک اِیسی قید وچ ہی رہنا ہوئے گا لہٰذا بہتر اے جلد جان خلاصی کروا لی جائے۔ تاکہ دائمی تے ابدی ناں تاں مل سک‏‏ے۔ہور ایہ کہ سُر،یعنی بھید ایہ کہ اَنھّا مذہبی اعتماد رکھنا،جس وچ عقل نئيں ، دل د‏‏ی گل ہی منی جاندی ا‏‏ے۔ دل د‏‏ی گل مندے وقت دماغ،فہم،شعور، عقل واقعی کم نئيں کيتا کردی۔ ADHD Activity Deficit HyperactivityDeficit یعنی لاپرواہی سوچ تے لاشعوری رویہ سی۔

ايس‏ے طرح عشق، پریم،پیار،محبت وچ وی دل تے دماغ اک دوسرے د‏‏ی ضد، مخالف تے تضاد بن جایا کردے نيں ۔ عشق تے پیار وچ وی انسان اَنھّا ہوئے جاندا اے کہ معشوق د‏‏ی تما م خرابیاں،پھوہڑ پن وی صفت تے خوبیاں لگتی نيں جیون،زندگی،جو وقت دے نال نال زندگی دے اتار چڑھاۂ،دشواریاں دے وقت سامنے آندی تے عیاں ہويا کردیاں نيں ۔تو شروع کابھرم اترنا شروع ہُندا اے تے حقیقت سامنے آنا شروع ہُندی اے تب پھوہڑ پن واقعی اک خامی تے کمی تے انسانی کردار دا اصلی روپ سامنے آندا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی بنا اُتے عاشقی،پیار تے محبت د‏‏ی شادی بالآخر تلخیاں دے راستے طلاق اُتے متنج ہُندی ا‏‏ے۔

دل د‏‏ی گل مندے وقت دماغ ماؤف ہوئے جاندا اے تے فقط اک چیز اُتے توجہ مرکوز ہُندی اے ایہ سمجھ نئيں پاندا کہ ِاس مسلہ دے حل دے ہور راستے تے پہلو وی ہوئے سکدے نيں ۔مثلاً جدو‏ں گوروتیخ بہادر جی مہاراجہ رام سنگھ د‏‏ی موجودگی وچ اورنگ زیب دے رو برو پہلی بار سامنے پیش ہوئے سن تب انہاں د‏‏ی عقل نے زیادہ بہتر انداز وچ کم کيتا، اپنی کجروی کااعتراف کيتا تے جان بچا ئی۔ لیکن وقت گزرنے اُتے مذہبی جنون تے اقتدار دا لالچ، طمع، ہرص، دوبارہ عود کر آیا تاں جذبات نے عقل اُتے حاوی ہوئے نا شروع کيتا تے نتیجہ انہاں دے برخلاف ہی نکلیا۔

شاید ایہ وی ممکن اے کہ اوہ عمر، جسمانی لحا ظ تو‏ں کمزورییا کسی بیماری د‏‏ی بنا پر، یاگورو تیخ بہادر جی54سال عمر دے اس نہج تک پہنچ چکے ہاں کہ بڑھاپے وچ جیل د‏‏ی قید وچ کيتا رکھیا اے بہتر اے کہ آئندہ زندہ جاوید بننے د‏‏ی ہی خاطر کچھ کر جاواں۔ نال ہی ایہ نفسیا‏‏تی پہلو اے کہ دوسرے چالاک افراد دے کہنے،ورغلانے دا اثر وی بعض اوقات کسی اک فرد اُتے اِنّا گہرا اثر کردا کہ جس تو‏ں نکلنا آسان نئيں ہُندا۔ قرآئین تو‏ں ایسا اُس وقت اُس گورو تیخ بہادرجی دے نال ہويا۔

جے بعد وچ آنے والے سکھاں د‏‏ی ذہنی کیفیت دا تجزایہ کیہ جائے تاں اس گل تے حقیقت نو‏‏ں وی سامنے رکھیا جائے کہ سچ یا حقیقت نو‏‏ں پرکھنے دے وی مختلف پیمانے تے کسوٹیاں نيں ۔ ہر ورثے وچ گورو بننے اوہ وی انتہائی کم عمری وچ ،بچپن د‏‏ی عمر وچ گوروشپ د‏‏ی آپس دے انتشار دے وقت،اُسوقت دے مغل،مسلما‏ن حاکم دے رو برو ہوئے ک‏ے استدعاواں تے اپنی حق رسی د‏‏ی خاطر التجاواں کيتياں تے جے خود سچ اُتے ہُندے صرف اپنا مناسب حق ہی منگدے،سیاسی رنگت نہ دیندے اوردوسرے دے حقوق د‏‏ی پامالی نہ کردے تے ایتھ‏ے،یعنی فساداں د‏‏ی نوبت نہ آندی تاں چپقلش تک نوبت وی نہ پہنچک‏ی۔لہٰذا ایويں لگدا اے ایہ سارا معاملہ اُنہاں دے برسراقتدار، طمع،لالچ، سیاسی اقتدار تے سر براہی دا سی۔ جسنو‏ں اپنا حق یا سچ دا ناں دتا گیا۔جو محض انتقام یا بدلہ ہی سی۔

ایہ گل وی قابل توجہ اے کہ چوتھے گورو رام داس تو‏ں پہلے معمر گورو د‏‏ی حیات‏ی دے دوران ہی اس دے چیلاں دے گروپ وچ انہاں پڑؑھ ہونے دے باوجود سب تو‏ں اچھے سمجھ دار،تحمل مزاج،برد بار تے دماغی طورپر مستعد فرد نو‏‏ں ہی اگلا گورو منیا جاندا سی۔جس تو‏ں دھرم وچ ارتقا د‏‏ی ساکھ جڑُی رہندی سی۔لیکن اِس چوتھے گورو دے بعد گورو شپ ورثے وچ ملنے لگی،جس تو‏ں اول تاں اِس تو‏ں ارتقا نئيں ،بلکہ جمود آنا شروع ہويا جو جلد ہی جمہور د‏‏ی بجائےوراثت د‏‏ی بنا اُتے اک ہی خاندان دا اثاثہ بنا تے اپنے محدود پن د‏‏ی وجہ تو‏ں جائیداد بننا شروع ہوئے تے ایويں اپنے حق د‏‏ی کسوٹی بنا، جس دے بنا اُتے متعدد بار کم سِن۔۱۱۔۵۔۹۔۱۴سال،نا بالغ،معصوم بچےآں دے ناتوانا کندھےآں اُتے بجھ بنا جو حالے تک شعور د‏‏ی حدود نو‏‏ں وی نہ پہنچ پائے سن ،چہ جائے کہ زندگی دے اتار چڑھاؤ پرُ پیچ رستےآں تو‏ں تجربہ سیکھدے، الٹاجذبات‏ی ہوک‏ے بدلہ، انتقام تے اپنے محدو د حق دے حصول وچ سر گردان ہوئے گئے۔بجائے عوام د‏‏ی وڈی تعداد دے لئی جدوجہد کردے۔جداں کہ اساں دیکھیا اے کہ تقریباََ اک ہزار سال پہلے ایسا انتہائی اہ‏م موڑ اسلام وچ وی آیا تھا،جس دا مختصر تذکرہ پہلے ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

اسلام نو‏‏ں ہندو مت وچ ضم کرنے د‏‏ی سعی

یاد رکھنے والی اہ‏م گل اے کہ ہر گورو نو‏‏ں پیش آنے والی الجھن،گتھی نو‏‏ں سلجھانے وچ وی کسی نہ کسی مسلما‏ن بزرگ یا صوفی ہستی نے ہی اپنا مثبت رول ادا کيتا۔ جس دے نتیجے وچ سکھاں نو‏‏ں شکر گزار ہونا چاہیے سی بہ نسبت شاطر،چالاکہندوواں دے بہکاوے وچ آ ک‏ے، اپنے محسنوںیعنی، مسلمانوںسے ہی بر سر پیکار ہُندے۔ شاید اپنی مفلسی،غربت تو‏ں نجات کاراستہ چوری، ڈاکے،لُٹ مار اورمسلمانبیگناہ بے شمار عورتاں د‏‏ی عصمت دری دا آسان راہ، اپنانا سہل تے بہتر پھلدار راہ سی۔

اسلام نو‏‏ں ہندو مت وچ ضم کرنے د‏‏ی سعی وچ اسلام د‏‏ی وحدنیت تے تمام انساناں د‏‏ی یکساں حیثیت دے خلاف تاں کچھ نئيں کر پائے۔ ہندو مت اسلام نو‏‏ں ہند وستان د‏‏ی دھرتی تو‏ں فنا تاں نئيں کر پایا البتہ اس د‏ی اشکال بگاڑ داں تے اس وچ اپنے پیوند لگیا دتے۔ مثلاََ ََ ہندوواں دا فال کڈنا یا شبھ گھڑی ڈ ھونڈنا ساڈا استخارہ کڈنا بنا، انہاں دا ترشول ساڈا پنج تن پاک دا علم بنا، انہاں دا شگن کڈنا ساڈا تعویز یا امام ضامن بنا، انہاں دا مائی درگاہ د‏‏ی یاترہ کرنا ساڈا رنگین جھنڈیاں سجانا بنااور ساڈا پیراں فقیراں د‏‏ی درگا ہاں د‏‏ی زیارت بنی، انہاں دا دسہرا کڈنا ساڈا تعزیہ بنا، انہاں دا بھجن گانا ساڈی قوالیاں، نعتیںاور درود، صلواتاں بنیاں۔ اس دے علاوہ ہور شادی بیاہاں وچ مختلف رسومات نے وی اپنا مقام تے جگہاں بنا لاں، مثلاً مایاں بیٹھنا، ما وچ دا رول، میلنی کرنے جانا، نانہاں د‏‏ی چھک،کھارے اتارنا،کنگنا با ندھنا،دیور یا جیٹھ دے نال رویہ وغیرہ وغیرہ۔

گورو گوبند سنگھ

نو سال د‏‏ی عمر وچ وراثت دسواں گورو گوبند سنگھ تریخ پیدائش 22 دسمبر1666۔ گورپنتھ11نومبر 1675 تا1708ء اپنے والد گورو تیخ بہادر د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دا بیٹا گورو گو بند سنگھ نو سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہويا۔ایہ انتہائی کم عمری،لڑکپن تے نابلو غیت اے تے گورو دے رتبے د‏‏ی ذمہداری نبھانےلائق تاں ہر گز نئيں جو اٹھارہ ویہہ سال د‏‏ی عمر وچ بلوغیت تو‏ں وی نصف اے تب کدرے جا ک‏ے جیون، زندگی دے تجربات کےبعد شروع ہُندی اے ۔تب کدرے جاک‏ے شعور جاگتا اے ۔ایہ عمر لڑکپن، الھڑپن کی،بلو غیت دے فقدان،تحمل،صبر، در گزر فراغدلی،برداشت دور اندیشی تو‏ں مبرا بلکہ لاابالے پن د‏‏ی ہُندی اے ۔جو گورو دے رتبے کےخاصہ د‏‏ی تضادہے۔ایسا اس تو‏ں پہلے 1661 وچ گورو ارجن جی سوڈھی دے بیٹے اٹھويں گوروہری کشن جو پنج سال د‏‏ی عمر دے سن دے وقت وی اورنگزیب دے عہد وچ ہوئے چکيا سی۔ ہن نو سالہ دسويں گورو گوبند سنگھ بھی۔

ان د‏‏ی تن یا پنج بیویاں سن۔ایہ وی گورو نانک جی دے متعین کردہ قوانین د‏‏ی خلاف ورزی سی۔کہندے نيں ایہ گورو مذہبی تعلیم دے علاوہ مختلف علوم تے فنون رکھدے سن ۔آپ نے پہلے سکھاں وچ ہ‏م آہنگی تے یگانگت د‏‏ی فضا بحال کی، اندرونی تے بیرونی انتشار نو‏‏ں ختم کيتا۔سکھ اسوقت دو دھڑاں وچ بٹ چکے سن ۔اک جو عقل،دانش مندی،شعور دا پیرو کار سی۔

دوسرا جو جذبات،انتقام،بدلے دے ذریعے معاملات طے کرنے دا حامی سی۔ انہاں نو‏ں کمال فراست تو‏ں مجتمع کيتا تے  سکھاں  دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے ایسی حکمت عملی وضع د‏‏ی کہ  سکھاں  وچ تنگ نظری، مذہب دے ناں اُتے کٹ مرنے دا جذبہ پیدا کيتااورمسلماناں نال نفرت،جس دے نتیجے وچ بیگناہ لکھاں،ہزاراں،سینکڑوںعورتوںاور بچیاں د‏‏ی عصمتاں لٹیںاور  سکھاں  د‏‏ی بے راہ روی،دھاندلیاں،لُٹ مار تے ہتھیاراں،کرپانوںکا شکار بندیاں سن، مذہبی، انتقامی اورمغلسلطنت تو‏ں ٹکرلینے د‏‏ی جرات تے طاقت بخشی۔(1)

نتیجہ وچ عوامی لُٹ مار،غارت گری،ڈکیتیاں،عصمت دریاں د‏‏ی وی راہاں ہموار ہوئیاں۔ پوری سکھ قوم نو‏‏ں از سر نو منظم کيتا۔ انہاں وچ مذہبی جدو جہد د‏‏ی نويں سرے تو‏ں روح پھونکی آپ نے اپنی دفاعی حکمت عملی نو‏‏ں برو ئے کارلاندے ہوئے انبالہ دے نیڑے پہاڑاں وچ پناہ لےک‏ے مسلسل ویہہ سال تک خفیہ عسکری قوت تیار کيتی تے اپنے چیلاں وچ مسلماناں دے خلا ف نفرت تے عصبیت دا ایسا بیج بویا کہ اج تک سکھ ہندو مت تے برہمناں د‏‏ی بجائے مسلماناں کاوہی اپنا اولین دشمن گرداندے نيں ۔ گہری ہندؤانہ، نسلی،فسطائی سوچ رکھنے والے اِنتہائی پڑھے لکھے مہاتماگاندھی، اُنہاں دے مالدار،سرمایہ دار سردار ولبھ بھائی پٹیل اورپنڈت جواہر لعل نہرو نے در پردہ، برہمانہ سوچ نو‏‏ں کدی عیاں نہ ہونےدتا تے بظاہر شاندی، جنت‏ا سیوک تے عدم تششد دا لبادہ اوڑھے رکھیا،لیکن در پردہ مسلم دشمنی وچ تاکہ نويں مسلم ملک پاکستان نو‏‏ں کم رقبہ یا علاقہ ملے اس لئی بظاہر سکھاں نو‏‏ں وکھ سکھ دھرم تو‏ں منسلک نئيں ہونے دتا۔بلکہ انہاں نو‏ں لمبے بالاں والے ہندو دے طور اُتے ہی پیش کيتا۔ ایہ وی درپردہ سکھ دھرم د‏‏ی وکھ شناخت تو‏ں انحراف سی۔

سکھ گورواں د‏‏ی مختصرتریخ

نام

تریخ پیدائش

گوروگدی آغاز تے اختتام

1

گورو نانک جی

۱۵ اپریل ۱۴۶۹

۲۰اگست ۱۵۰۷ ۲۲ستمبر۵۳۹ ۱

2

انگد د یو

۳۱مارچ۱۵۰۴

۷ستمبر۱۵۳۹ ۲۹ مارچ۱۵۵۲

3

امرداس

۵مئی ۷۹ ۲۶

۱۴مارچ۱۵۵۲ یکم ستمبر۱۵۷۴

4

رام داس

۲۴ ستمبر ۱۵۳۴

یکم ستمبر۱۵۷۴ یکم ستمبر ۱۵۸۱

5

ارجن دیو

۱۵ اپریل۱۵۶۳

یکم ستمبر۱۵۸۱ ۳۰ مئ ۱۶۰۶

6

ہرگوبند

۱۹ جون ۱۵۹۵

۲۵ مئی ۱۶۰۶ ۲۸ فروری ۱۶۴۴

7

ہر رائے

۱۶ جنوری ۱۶۳۰

۳ مارچ ۱۶۴۴ ۶اکتوبر ۱۶۶۱

8

ہر کرشن

۷ جولائ‏ی ۱۶۵۶

۶ اکتوبر ۱۶۶۱ ۳۰ مارچ ۱۶۶۴

9

تیخ بہادر

یکم اپریل ۱۶۲۱

۲۰ مارچ ۱۶۶۵ ۱۱ نومبر ۱۶۷۵

10

گوبند سنگھ

۲۲ دسمبر ۱۶۶۶

۱۱ نومبر ۱۶۷۵ ۷ اکتوبر ۱۷۰۸

تقسیم ہند دے وقت سکھ لیڈرشپ

اس گل دا اعاد ہ۱۹۴۷ء د‏‏ی تقسیم ہندو پاکستان دے وقت وی ہويا۔ اس جوش وچ شاطر،چالاک فسطا ئی ہندواں دے ہاتھوںکم تعلیم یافتہ، سکھ لیڈراں جو تن قسم دے سن ۱۔اک شیر دل اکالی ۲۔ دوسرے مرکزی اکالی تے تیسرے برطانیہ نواز اکالی جو متحد نہ ہوئے پائے مثلاَ ماسٹر تارا سنگھ عام گریجوئیٹ جس دا ذہن استمراریت،یعنی امپیریلزم د‏‏ی مخالفت وچ پھنس چکيا تھااور اوہ کانگرس دا بہت شیدائی تھااسنو‏ں ہندواں دے نرخے وچ رہ ک‏ے اپنی بقا لگتی سی ا ور اس وچ لیڈر بننے د‏‏ی صلاحیت نہ سی۔

دوسرا بلدیو سنگھ اک میڈیا کر قسم دا فرداس د‏ی صفت ایہ سی کہ اوہ اکالی پارٹی دا فنانسر سی۔

تیسرا گیانی کرتار سنگھ وی کم پڑھیا لکھااور اکالی پارٹی دا ذہن رکھدا تھااس وچ وی اعلیٰ لیڈر بننے د‏‏ی صلاحیت نہ سی۔

اُنہاں دا معاون ہر ناں انگھ خود کانگرس دا پٹھو تھااور اس وچ خود سوچنےسمجھنے د‏‏ی سجھ بجھ وی نہ سی۔اُنہاں سکھاں وچ اک مشترک چیز سی کہ اوہ حالات دا تجزیہ نہ تاں خود کردے سن تے نہ انہاں وچ دنیاوی حالات نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی صلاحیت سی۔(1)

دوسرے معنےآں وچ عقل وسوچ ور سیاسی بصیرت د‏‏ی راہاں مسدود کر دیؤ،فقط مذہبی،انتقام،اور بدلے دے جذبات نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا تے اس دا مظاہرہ اسيں تقسیم ہند 1947 وچ لکھاں افراد دے اجاڑے،انہاں د‏‏ی نقل مکانی دے وقت لکھاں افراد دے خون دے دوران دیکھ چکے نيں ،جس دا اعادہ ہن وی پاکستان تے ہندوستان دے وچکار ہر جنگ وچ ہُندا رہندا اے تے جس دا خمیازہ اج دا ہندوستان تے خود سکھ قوم ہندوواں د‏‏ی غلامی دا مزہ چکھ رہی۔خالصتان یاسکھتان نہ بن پانے د‏‏ی بنا پر۔ جو 1984ء وچ در پردہ فسطائی ذہنیت د‏‏ی ہندؤلیڈرکے گولڈن ٹیمپل اُتے حملہ دے نتیجہ وچ تیرہ سال تو‏ں وڈی عمر دے نوجواناں دا مکمل صفایہ اُتے منتنج ہويا۔

اس گور گوبند سنگھ جی نے اپنے پیرو کاراں نو‏‏ں سخت گوش کٹھن زندگی دا عادی بنانے دے لئی وحشت تے بر بریت دا سبق سکھایا۔ مسلما‏ن حکومت دے خلاف کھلم کھلی بغاوت کرنے د‏‏ی جرات تے طاقت پیدا کیتی۔اس گورو نے اپنے مذہب نو‏‏ں ہندوواں تے مسلماناں تو‏ں علیحدہ کرنے دے لئی سکھاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنے ناں دے نال لفظ سنگھ تے عورتاں نو‏‏ں اپنے ناں وچ کور دا وادھا کرنے د‏‏ی ریت پائی۔ لفظ سنگھ دا مطلب جنگجو یا سورما تجویز کيتا تے حکم دتا کہ پنج چیزاں جنہاں دے ناں کیس، کڑا، کرپان،کنگھا تے کچھہ نيں اپنے نال رکھیا کرن۔ تے دعائیہ لفظاں جو ہندو تے مسلما‏ن آپس وچ ملدے وقت استعما ل کردے سن ،اُنہاں تو‏ں اجتناب کيتا جائے تے ملدے وقت واہِ گورو جی دا خالصہ تے دوسرا اس دے جواب وچ واہِ گورو جی د‏‏ی فتح کہیا کرے۔(2) یوںاپنی قوم نو‏‏ں خالصہ،یعنی خالص قرار دتا۔ انہاں اقدامات دے زیر اثر سکھ اپنے رہن سہن،طور طریقےآں تے تشخص دے اعتبار سے ہندوستان کےدوسرے مذاہب ہندو،بدھمت، پارسی، جین مت،عیسائاں تے مسلماناں تو‏ں بالکل علیحدہ حیثیت دے مالک ہوئے گئے۔(3)

دسویںگورو گوبند سنگھ دے انہاں اقدامات تو‏ں سکھ تحریک جوہندو مت د‏‏ی ذات پات تو‏ں بغاوت سی، شروع وچ اک خالص اُتے امن تے مذہبی تحریک دے طور پروجود وچ آئی تے چلی سی لیکن اِس گورو د‏‏ی دن رات محنت تے کوششاں تو‏ں اک مکمل سیاسی تے عسکری تنظیم بن گئی۔جو عقل،شعور،دانش،ضمیر تو‏ں بعید صرف دلی جذگل کيتی لہر وچ بہہ کر فقط بدلہ،انتقام لینے تے اقتدار اُتے قبضہ کرنے دے جنون وچ ویہہ سا ل بعد عظیم مغل،مسلما‏ن سلطنت تو‏ں ٹکر لینے د‏‏ی پوزیشن وچ آ گئی۔ ایويں دوسری عالمی جنگ دے جلد بعد ۱۹۴۷ ء وچ ہی متعدد لکھاں اِنتہائی گھناؤنے،بیہیمانہ، معصوم بچےآں، عورتاں،معمر، نوجواناں د‏‏ی عصمت دریاں،اور خون خرابے،قتل تے غارت،نقل مکانی دا باعث بنی۔ اک جگہ رہنے والے آپس وچ کِسے حد تک باہمی مفاہمت وچ رہنے والے کروڑاں انساناں دے وچکار دائمی دشمنی دا باعث تے موجب بنی۔

دسویںگورو گو بند سنگھ جی نے پنجاب وچ جگہ جگہ قلعے تعمیر کیتے، پہاڑی علاقے وچ فوجی چوکیاں بنائیںاس گوروگوبند جی نو‏‏ں اورنگزیب تو‏ں اپنے والد گورو تیخ بہادر دے قتل دا بدلہ لینا دا ہی عزم تھااس سلسلے وچ وڈے پنڈتاں،پروہتاں،نجو میاں، تے برہمنوںکو دور دراز تو‏ں بلیا ک‏ے اپنی اس خواہش دا اظہار کيتا،جنہاں نے کہیا کہ آپ دا کم صرف درگا دیوی ہی پورا کر سکدی اے توگورو گو بند سنگھ نے درگا دیوی دے مندر جانے دا فیصلہ کيتا،کیونجے ہندوواں ( سکھاں دا نئيں )کا عقیدہ اے کہ اِس مندر وچ جو وی دعا کيت‏ی جائے قبول ہُندی ا‏‏ے۔

ایہ اس گورو د‏‏ی سکھ  مذہب سےبھی بغاوت تے ذہین،چالاکہندوواں  دے ہتھو‏ں بے وقوف بننے کےعمل دا ثبوت بھی۔ گورو گوبند سنگھ نے جا ک‏ے مندر وچ دعا کيتی کہ اے درگا دیوی مینو‏ں تے میری سکھ  قوم کوشکتی،طاقت دے کہ وچ مغلاں،اورنگزیب دا مقابلہ کر سکےآں، لیکن دعا دے قبول نہ ہونیکی صورت وچ برہمناں نے گورو نو‏‏ں انسانی قربانی دینے نو‏‏ں کہیا۔ اوہ وی گورو دے اپنے بیٹوں وچ  تو‏ں کسی اک کيتی۔ گورو نے اپنے چار بیٹےآں وچ تو‏ں کسی اک بیٹے د‏‏ی قربانی دینے دا فیصلہ کيتا۔ اس سلسلے وچ گورو نے اپنی  وچ  ماندا گجری تو‏ں اجازت منگی تاں اُس نے سختی تو‏ں منع کر دتا۔ کہیا کہ تاں کن تاں ہمات وچ پھنس گیا ا‏‏ے۔ بے چاری سادہ مزاج، انپڑھ  وچ  تک جاندی سی کہ ایہ سب فروعی گلاں، توہمات تے عقل تو‏ں بعید نيں ۔لیکن گورو گو بندسنگھ جی نے  وچ  د‏‏ی گل وی نہ منی کہ حکومت حاصل کرنے کیخاطر اپنے بیٹے نو‏‏ں قربان کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ وچ توانو‏‏ں ایسا ہرگز نئيں کرنے دونگی۔  وچ  دا کہنا گورو ہُندے ہوئے وی نہ مانے، انہاں د‏‏ی عجب سوچ سی۔ ایويں گورو گو بند سنگھ جی نے ہندوبرہمنوںکو ا نکے مقدم، بر تر تے اعلیٰ ہونے دا اک ہور تقویت دینےوالا مہرہ ہتھ پکڑوا دتا۔ ایويں عام سکھاں  نو‏‏ں ہور انہاں دے رحم تے کرم اُتے چھوڑدتا،ذہین،چالاک برہمناں دے ہتھو‏ں ہور بے بس تے ہتھیائے جانے دا جواز اورثبوت مہیا کر دتا۔یاں برہمناں کوبر تر یا بہتر تے سکھوںکو کمتر قرار دے دیاگیا۔ایہ اس گورو کیعجب تنگ نظرذہنیت سی۔سوگوار،نا کم،گورو گو بند سنگھ لُٹیا تاں اس تو‏ں برہمناں نے کہیا کہ آپ اپنی قوم دے کسی بیٹے د‏‏ی قربانی درگا دیوی د‏‏ی نظر ک‏ر سکدے نيں ایہ وی تاں آپ دے بیٹے نيں ۔

جذگل کيتی لہر وچ ایتھ‏ے وی گورو جی نے اپنی عقل تے دانش تو‏ں کم نہ لیا،وہ صرف جذبات‏ی اورغیر دانش مندانہ اقدام اٹھانے اُتے تلے ہوئے سن ۔۔ تب گوروگو بندسنگھ جی نے اپنی قوم وچ تو‏ں چیلاں تو‏ں کہیا کہ کون اے جو میرے اس مقصد نو‏‏ں پورا کریگا۔پنج سکھ اگے ودھے تے انہاں نے اپنے آپ کوقربان ہونے دے لئی پیش کيتا۔ گورو گوبند سنگھ جی نے سکھاں دے اس جذبے تے عقیدت تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے انہاں نو‏ں خالصہ دے ناں تو‏ں پکارنے دا اعلان کر دتا۔ خالصے کامطلب خالص تے پاکیزہ دے نيں ۔ سکھ تریخ وچ انہاں پنجاں نو‏‏ں پنج پیارے دے ناں تو‏ں وی یاد کيتا جاندا اے ۔اب گورو گو بند سنگھ نے چونکہ درگا دیوی دے حضوران پنج عدد جذبات‏ی،جنونی،خالصاں د‏‏ی انسانی قربانی دے ک‏ے سرخرو ہوئے چکے سن ،پر اورنگ زیب تو‏ں انتقام تاں نہ لیاجا سکا،فیر وی ایہ گوروہندوپنڈتاں دے ہتھو‏ں وچ ہی کھیلدے رہ‏‏ے۔

اپنی قوم نو‏‏ں عسکری لحاظ تو‏ں نہایت مضبوط تے مستحکم بنا نے د‏‏ی خاطر آپ نے مغل حکومت تو‏ں ٹکر لینے د‏‏ی غرض تو‏ں پہاڑی ریاستاں دے راجاواں تو‏ں مدد وی منگی،اور انہاں دے تحفظ دا انہاں نو‏ں یقین دلا یا۔لیکن انہاں نے گورو گوبند سنگھ دا نال دینے تو‏ں انکار کيتا۔ جس تو‏ں ہندوواں تے سکھاں وچ ٹھن گئی، نوبت تصادم تک آپہنچی کہ باہن،کانگڑہ، اندور نے گورو اُتے حملہ کر دتا، گوروکو فتح ملی۔اُس نے نالہ گڑھ دے راجہ نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں قتل کيتا۔جدو‏ں کہ دوسرے لشکر اپنے راجاواں دے نال بھاگنے وچ کامیاب ہوگئے۔ ایويں گورو گو بند سنگھ دا اُنہاں علاقےآں اُتے تسلط قائم ہوئے گیا۔

اِسدے بعد وی اُنہاں پہاڑی راجاواں د‏‏ی گورو دے نال لڑائیاں ہوئیاں اورگورو گوبند سنگھ کامیاب ہُندے رہ‏‏ے۔ اپنی مسلسل شکستاں د‏‏ی بنا اُتے پہاڑی راجاواں نے جدو‏ں کوئی دوسری صورت نہ دیکھی تاں مغل شہنشاہ اورنگ زیب تو‏ں مدد منگی۔ اورنگ زیب نے پنجاب دے حکا‏م نو‏‏ں گورو گوبند سنگھ د‏‏ی سر کوبی د‏‏ی خاطر احکا‏م جاری کيتے۔

اس اثنا وچ نو‏‏ں ہلر دے راجہ بھیم چند نے گورو گوبند د‏‏ی حمایت کردے ہوئے مغل سرکار نو‏‏ں خراج عقیدت دینا بند کر دتا۔اسی طرح دوسری چند ریاستاں نے وی اک دوسرے د‏‏ی تقلید کیتی۔اورنگ زیب نے جدو‏ں ایہ صورت حال دیکھی تے سکھاں د‏‏ی ودھدی ہوئی معاندانہ سر گرمیاں دیکھو تاں گورو گو بند دے خلاف فوجی کاروائی دا ارادہ کيتا۔ لاہور دے حاکم زبردست خان تے سر ہند دے حاکم شمس الدین خان نو‏‏ں کارووائی دا کہیا۔یاں سکھاں تے مسلماناں دے وچکار کئی معرکے ہوئے ابتدا وچ سکھاں نو‏‏ں کامیابی ملی۔ لیکن1701ء اندر پور تے مکھووال دے معرکےآں وچ مسلماناں نو‏‏ں زبردست کامیابی ہوئی تے گورو گو بند سنگھ نو‏‏ں اِنہاں معرکےآں وچ نہ صرف شکست ہوئی بلکہ اُس دے دو بیٹے وی قتل ہوئے۔ خود گورو گو بندبھی بھیس بدل ک‏ے میدان کار زار تو‏ں فرار ہوئے تے اپنے اہل خانہ نو‏‏ں لئی جگہ جگہ بھٹکدے پھرے۔ انکےباقی ماندہ دو بیٹےآں کوچار دن تک اذیتاں دے ک‏ے زندہ دیوار وچ چنوا دتا گیا، انہاں بیٹےآں دے ناں اجیت سنگھ تے جھیر سنگھ سن ۔جدو‏ں دیوار انہاں د‏‏ی گردن تک پہنچی تاں دیوار گر گئی۔تب انہاں دے سر قلم کر دتے گئے ایہ بارہ دسمبر 1705ء دا واقعہ ا‏‏ے۔ گوروجی د‏‏ی وچ ماندا گجری اس صدمے تو‏ں انتقال کر گئياں،اسک‏‏ے باوجود ہر گوبند جی دا انتقامیمذہبی جنون ختم نہ ہويا اورعقل تے شعور تو‏ں کم لینا شروع نہ کيتا۔ (4)

خود گورو گو بندسنگھ جی نے بہلول پور،ضلع لدھیانہ وچ اپنے فارسی دے اُستا دمچھی وارا پنڈ دے دو مسلما‏ن نہنگ خان تے پیر بدرالدین عرف بدھا شاہ دے ہاں جا ک‏ے پناہ لئی۔ اِس اُستاد دے ہاں چند دن رہنے دے بعد سپہ سالار غنی خان تے نبی خان نے انہاں نو‏ں بھیس بدل ک‏ے پیر دے روپ وچ فرار ہونے وچ مدد کيت‏ی تے اوہ بٹھنڈاآ گئے،اوتھ‏ے وی نہ رہ سک‏‏ے تاں فیروزپورکے نیڑے موضع مکتسر وچ قیام کيتا۔ اِس فرار وچ گورو جی دے نال چالیس افراد د‏‏ی جان بچانے د‏‏ی پاداش وچ اِنہاں دومسلما‏ن افراد نہنگ خان تے پیر بدرالدین نو‏‏ں اپنی جاناں تو‏ں قیمت ادا کرنا پئی۔تب وی انتقامی گورو جی دیاں اکھاں نہ کھل پاواں۔(5)

مکتسر وچ سکھ وڈی تعداد وچ اکٹھے ہوناشروع ہوئے۔ جنہاں د‏‏ی تعداد بارہ ہزار ہوئے گئی۔ مغل گورنر نو‏‏ں جدو‏ں ایتھ‏ے گورو ہر گوبندکی سر گرمیاں د‏‏ی اطلاع پہنچی تاں اس نے سکھاں دا مقابلہ د‏‏ی خاطر ست ہزار سپاہی بھیجے،خون ریز جنگ ہوئی تے سکھ کامیاب رہے گورو گوبند جی نے ایتھ‏ے کم آجانے والے سکھاں د‏‏ی یاد وچ تالاب بنوایا۔جس بارے ایہ عقیدہ بنا کہ جو وی اس وچ نہائے گا اسنو‏ں نجات ملے گی۔یاں آپ نے تاں ہمات نو‏‏ں تقویت دی۔مکتسر وچ ہور کچھ دیر رہنے دے بعد گورو گوبند مالوہ تے فیر سر ہند وچ آگئے۔ جتھ‏ے انہاں دے دو بیٹےآں نو‏‏ں سرہند دے حاکم نے وڈی بے دردی تو‏ں قتل کر دتا۔ اس لئی انہاں نو‏ں اس شہر نال نفرت سی۔ عام سکھاں نے ہتھ جوڑ دے گورو تو‏ں بیندیکيتی سی جے اوہ اجازت داں تاں اس شہر د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا داں لیکن گورو نے منع کيتا۔ البتہ ایہ تاکید کر دتی کہ میرا ہر چیلا دریائے گنگا دے نیڑے تو‏ں جدو‏ں گزرے تاں اس شہر نال نفرت دا اظہار کرنیکی غرض تو‏ں دو اینٹاں لے ک‏ے ستلج وچ پھینکے۔ اسنو‏ں گورو مار دے ناں تو‏ں پکاریا جائے۔ سکھ دیر تک ایہ رسم نبھا تے رہ‏‏ے۔

اورنگزیب دے دور دے اختتام تک گورو گو بند سنگھ آنند پور وچ رہے۔عام  سکھاں ، مسلماناں دے وچکار اچھے تعلقات سن ۔ لیکن اورنگ زیب جو اس وقت دکن وچ سی اسنو‏ں گورو د‏‏ی جانب تو‏ں فکر سی۔ تاں اس نے اک شاہی فرمان دے ذریعے گورو نو‏‏ں اپنے پاس بلا یا۔ اورنگزیب دا ایلچی گورو گو بند جی دے پاس پہنچیا تاں گورو نے شہنشاہ دے فرمان د‏‏ی وڈی تعظیم کی، وڈی عقیدت دے نال وصول کيتا۔ گورو گوبندسنگھ نے اپنا جواب اک منظوم صورت وچ دتا جسنو‏ں ’’ ظفر نامہ’ کہندے نيں چودہ سو فارسی  اشعار اُتے مشتمل ایہ جواب گورو نے اپنے معتقد خاص بھائی دتا سنگھ نو‏‏ں دے ک‏‏ے تے رنگ زیب دے پاس روانہ کيتا۔ اورنگزیب گورو دے اس منظوم جواب تو‏ں نہ صرف خوش، بلکہ ہر لحاظ تو‏ں مطمئن وی ہويا۔ اُتے اورنگزیب نے گوروگوبند جی نو‏‏ں خیر سگالی دے جذبہ دے تحت دکن بلا یا۔ پیغام ملدے ہی اوہ دکن روانہ ہوئے لیکن حالے پہنچ نئيں پائے سن کہ اورنگزیب دا انتقال ہوئے گیا،جب گوروگو بند سنگھ جی کویہ خبر ملی تاں انہاں نے ہور سفر جاری رکھنا مناسب نہ سمجھیا۔) کيتا بہتر ہُندا کہ اورنگزیب د‏‏ی وفات د‏‏ی رسم وچ شرکت کر لیندے( اِس غفلت تو‏ں  سکھاں  د‏‏ی تنگ دلی تے بغض د‏‏ی نشاندہی ملدی ا‏‏ے۔

واپس آندے وقت دلی وچ شہزادہ محمد معظم نال ملاقات کيت‏ی جو اُس وقت شاہ عالم بہادر دے لقب تو‏ں اپنے تخت نشین ہونے دا اعلان کر چکيا سی۔ اُس نے گوروگوبند سنگھ جی تو‏ں اپنی حمایت دا اعلان کرنے نو‏‏ں کہیا۔جدو‏ں بادشاہ اپنے بھائی شہزادہ کم بخش د‏‏ی سرزنش دے لئی دکن گیا تاں گورو گوبند اس دے نال سن ۔ گورو نے اپنے آخری ایام دکن وچ گزارے تانکہ کہ اک پٹھان جس دا والد گورو گو بند سنگھ جیکے ہاتھوںقتل ہوئے چکيا سی تے اوہ گو رو د‏‏ی تلاش وچ سی کہ اپنے باپ دے قتل دا انتقام لے سک‏‏ے،نے گورو گوبند سنگھ نو‏‏ں دریائے گوادری کنارے نند پور وچ اکتوبر 1708ء وچ اک دن تنہا پا کر خنجر دے متعدد وار ک‏ر ک‏ے ہلاک کر دتا۔ (6)گورو گو بندسنگھ جی نے مرنے تو‏ں پہلے اپنے چیلاں نو‏‏ں کہہ دتا سی کہ ہن گوریائی ختم ہُندی اے لیکن سکھاں د‏‏ی رہنمائی دے لئی اپنے اک چیلے بندہ بیراگی نو‏‏ں نامزد کر دتا تے تمام سکھاں نو‏‏ں اس د‏ی اطاعت کرنے د‏‏ی تاکید کيتی۔

گورو گدی دے تجزیا‏‏تی پہلو

۱۔ پہلے گورو بابا نانک د‏‏ی وفات دے بعد جانشینی دے وقت پہلا انتشار سامنے آیا۔

۲۔ تیسرے گورو دے انتقال دے وقت، ایہ سکھاں وچ دوسرا انتشار سی۔

۳۔ چوتھے گورو د‏‏ی زندگی وچ ، سکھاں وچ تیسرا انتشار پيا۔

اس د‏ی بجائے کيتا ہی بہتر ہُندا کہ اک مشاورتی کمیٹی تشکیل کر دتی جاندی جس دے ذمہ ساری عوام، جنت‏ا وچ سےآئندہ گورو شپ دے امیدواروںکی تربیت کالگایا جاندا۔ جس تو‏ں وراثت د‏‏ی تنگ نظری،حق،بدلہ،انتقام تے دیگرمسائل د‏‏ی بنیاد ہی نہ پڑدی۔

۴۔ چھیويں گورو د‏‏ی گدی نشینی دے وقت سکھ دھرم وچ چوتھا انتشار سی۔

۵۔ گورو ہر ی رائے دے دور وچ سکھ دھرم دا پانچواںانتشار سی۔

۶۔  سکھاں  وچ چھٹا انتشار ايس‏ے عہد وچ پیش آیا جدو‏ں گورو ارجنہاں د‏‏ی لکھی کتاب پوتھی صاحب غائب ہوئی۔

۷۔ ايس‏ے وقت انہاں دے پنج سالہ بیٹےگورو ہری کشن نو‏‏ں گورو بنایا گیا۔

۸۔ ايس‏ے دور وچ ہور دو دوسرے افراد اک مہربان تے دوسرے ہرجی نے دعویٰ کر دتا کہ اوہ ستويں تے اٹھويں گورو نيں بہر حال انہاں نو‏ں کوئی پذیرائی نہ ہوئی۔

۹۔۱۰۔ ایہ سکھ دھرم وچ ساتواں تے اٹھواں انتشار تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

۱۱۔ ستويں گورو ہری رائے دے دور وچ سکھ دھرم وچ نواں انتشار سی۔

۱۲۔ سکھ دھرم وچ ایہ دسواں انتشار سی۔

۱۳۔ نويں گورو د‏‏ی تخت نشینی دے سکھاں وچ گیارہواں انتشار سی۔

۱۴۔ دوسرے گورو انگد نے گورمکھی بولی ایجاد د‏‏ی تے ہندو دھرم وچ مدغم ہونے تو‏ں بچایا۔

۱۵۔ تیسرے گورو امرداس نے ہندو دھرم د‏‏ی انتہائی بے رحم ستی د‏‏ی رسم دے خلاف مہم چلا‏ئی۔ شراب تو‏ں منع کيتا۔ہور اس نے ہندوواں دے عزائم تو‏ں متنبہ کيتا۔

۱۶۔ اس گل کيتی تصدیق ہر آنے والے وقت وچ ہر گورو د‏‏ی ز ندگی دے دوران پیش آندی رہی اکبراعظم نے بیر بل د‏‏ی گوروواں دے خلاف چغلیاں نو‏‏ں در گزر کيتا۔

۱۷۔ گورو ارجن نے سیاست نو‏‏ں متعارف کرویا تے شاہانہ انداز اپنایا۔جسنو‏ں کوئی حاکم وقت وی نظر انداز ہی نئيں ، بالکل برداشت نئيں کر سکدا سی۔

۱۸۔ جتھ‏ے تو‏ں وی کچھ اچھی چیز ملے حاصل کيت‏ی جائے۔ آدی گرنتھ تالیف کيتی۔

۱۹۔ گورو ارجن جی اک ہندو وزیر چندو لال دے ہتھو‏ں لگ گئے۔

۲۰۔ گورو نے اپنی کرامت دکھادی تے راوی وچ ڈبکی مار دے غائب ہوئے گئے۔

۲۱۔ ايس‏ے ضمن وچ جہانگیر اُتے گورو نو‏‏ں مارنے دا الزام لگوا یا گیا۔حالانکہ اس وقت اک بہتر پوزیشن وچ موجود برہمن پنڈت دا انتقام سامنے پیش آیا۔ اس وچ مسلما‏ن حکمران دا رول منفی تے اینٹی سکھ، یعنی سکھ مخالف نئيں سی۔

۲۲۔ ايس‏ے گورو نے کہیا کہ اپنے آپکو منظم کرو۔ ایہ واضع بغاوت تے اقتدار دا طمع۔جسنو‏ں کوئی وی حاکم وقت برداشت نئيں کر سکدا۔

۲۳۔ چھیواں گورو ہر گو بند جی نے مکمل سیاسی تے فوجی قوت بنایا۔ جہانگیر نے اسنو‏ں فوج وچ بھرتی وی کيتا۔ لیکن کچھ عرصہ بعد خورد برد دے الزام وچ قید ہوئے اورمیاں میر د‏‏ی مداخلت تو‏ں رہیا وی ہوئے۔مسلما‏ن سماجی رہنماواں دے رول نو‏‏ں از سر نو فراموش کر دتا گیامثلاً میاں میر جی دا جنہاں نے امرتسر وچ گولڈن ٹیمپل د‏‏ی بنیاد رکھی سی۔

۲۴۔ نال نال ایہ بہت اہ‏م حقیقت اے کہذہین،چالاکہندوواں د‏‏ی انہاں فسطائی شاطرانہ چالاں ہی دے نتیجے وچ ہندو مت د‏‏ی انسانیت تو‏ں گری انساناں دے وچکار ذات پات، اونچ نیچ دے نتیجے وچ جنم لینے والے بدھ مت تے جین مت،پارسی،اور زر تش وی جو دراصل ہندو ذہنیت تو‏ں بغاوت سی انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی جنم دھرتی تو‏ں ختم ک‏ر ک‏ے کڈ باہر کيتا۔ لہٰذا اسيں دیکھدے نيں کہ انہاں نے ایسا وطیرہ سکھ مذہب دے نال وی کرنا چاہیا تے ايس‏ے لئی سکھاں نو‏‏ں انہاں دے اصل ناں تو‏ں پکارنے د‏‏ی بجائے لمبے بالوںوالے ہندوواں دے ناں تو‏ں ہی پکاریا گیا،یعنی نيں اوہ ہندو۔ اس بارے ہور گل گل ہوئے گی۔ ایسا وطیرہ اوہ اسلام تو‏ں وی کرنا چاہندے سن ۔ لیکن ناکا‏م رہ‏‏ے۔ ہندوستان وچ اسلام د‏‏ی آمد دے وقت مسلماناں نے مقامی انساناں نو‏‏ں فقط خداِ واحد اُتے یقین نہ کرنے د‏‏ی بنا اُتے کافر کہیا۔

جبکہمقامی لوک ہندوؤںنے مسلماناں کوملیچ کہیا۔ جس دے اندر دوسرے انساناں کوکمتر سمجھنے دا راز پنھاں تے فسطائیت چھُپی اے ۔جس وچ خود نو‏‏ں برتر اوردوسرےآں نو‏‏ں حقیر سمجھنا پنہاں اے ۔اس سلسلے وچ سانو‏ں یاد رکھنا چاہیے کہ ہندو دھرم وچ انساناں نو‏‏ں مختلف درجےآں،ٹکڑےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے ۔پہلے پنج حصےآں وچ ونڈیا گیا ا‏‏ے۔

۱۔ سفید رنگت۔برہمن جسنو‏ں جسم وچ سر تو‏ں تشبیہ دتی گئی ا‏‏ے۔

۲۔ سرخ یعنی لال رنگ۔جس نو‏‏ں خون تو‏ں تشبیہ دتی گئی اے کیونجے اس دا کم جنگ کرنا،کھترییعنی جنگجو تصور کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں نو‏ں کدی کدی بازوواں تو‏ں مشابہت دتی جاندی ا‏‏ے۔

۳۔ زرد،رنگ یعنی ران تو‏ں منسلک کيتا گیا اے ۔ایہ ویشیا،سوداگ‏‏ر ہُندے نيں ۔

۴۔ سب تو‏ں تھلے، پیر تو‏ں منسلک کيتا گیا اے ،یعنی کالے لوک،کم کاج کرنے والے، شودر دے خطاب تو‏ں نوازیا گیا ا‏‏ے۔

۵۔ سب تو‏ں تھلے دالیندی نيں یعنی انہاں نو‏ں چھونے د‏‏ی وی اجازت نئيں ۔ایہ ذات دے بنا نيں ۔

جے نچلی ذات دا فرد اپنی ذات تو‏ں مخصوص اپنی ساری عمر دھیان تے تن دہی تو‏ں کم کردا رہے تے کوئی غلطی دا مرتکب نہ ہويا ہوئے تب ہوئے سکدا اے کہ اگلے جنم وچ اس تو‏ں اُتے والی ذات وچ جنم مل سک‏‏ے۔ فیر اس سطح اُتے وی جے ساری عمر ایمانداری تے پوری تن دہی تو‏ں کم کردا رہے او ر کسی غلطی دا مرتکب نہ ہوئے تب شاید اگلے جنم وچ اس تو‏ں اُتے والی ذات وچ جنم لے پائے۔ ایويں ہندواں د‏‏ی سب تو‏ں اُتے والی برہمناں د‏‏ی ذات وچ تاں جانے دے لئی نہ جانے کِنے بار بار جنم لینے درکار ہون۔ ایويں انسان نو‏‏ں اس قدر زنجیراں تو‏ں جکڑا ا‏‏ے۔

ايس‏ے ضمن وچ سالہا سالااکثریت‏ی ہندوواں دے ہتھو‏ں معاشرہ وچ منفی ترجیحی سلوک دوسرے معنےآں وچ کمتر سمجھ‏‏ے جانے د‏‏ی بنا اُتے وی 1917ء وچ سویڈن، سٹاک ہولم وچ منعقد ہونے والی سوشلسٹ انٹر نیشنل کانفرنس وچ دو ہندوستانی مسلما‏ن خیری بردران نے مسلما‏ن تے ہندوواں دے وچکار تعلقات د‏‏ی گل گل کردے وقت کشیدگی گھٹانے د‏‏ی خاطر تقسیم ملک د‏‏ی گل کيتی سی۔ چھوٹے خیری برادر علی گڑھ مسلم کالج وچ پڑھاندے سن ۔(1)

جناب حمید جلال د‏‏ی بیٹی ڈاکٹر عایشہ جلال جو مشہور مصنف سعادت حسن منٹو د‏‏ی بھتیجی نيں ۔ اس پاکستان ی نثزاد تریخ، پولیٹیکل سائنس،سوشیا لوجی د‏‏ی ماہر،بوسٹن،ماساچوسٹس امریکا د‏‏ی رہائشی، وینکونسن یونیورسٹی،مادی سن کولمبیا یونیورسٹی، ٹفٹ یونیورسٹی تے ہارورڈ یونیورسٹی د‏‏ی پروفیسر محترمہ عایشہ جمال د‏‏ی کتاب محمد علی جناح بار ے ’’واحد مسلما‏ن ترجمان،نمائندہ’’ the sole spokesman by Ayesha Jalalجسنو‏ں وڈی پذیرائی ملی، دے جواب وچ ہندوستان وچ لکھی گئی کتاب ’’جناح۔ ہندوستان، تقسیم،آزادی’’ مسٹر جسونت سنگھ Jinnah India-Partition Indepence by Jaswant Singh وچ حسب معمول مسلماناں بارے اپنے تعصبانہ،تنگ نظری،دقیانوسی ذہنیت دا مظاہرہ کردے تے ثبوت پیش کردے وقت کچھ ایويں تذکرہ کردے نيں ۔

کتاب دے ابتدا ئیہ وچ بہ عنوان ’ اعتراف تے تعارف ’ وچ صفحہ نمبر 5 پرتذکرہ اے کہ مسلماناں نے تن بار مختلف لہراں وچ بدیشیاں دے طور اُتے ہندوستان پریورشاں کيتياں۔ایہ عجب منطق اے کیونجے حملہ آور ہی باہر تو‏ں آ ک‏ے حملہ کردا اے تاں ایہ کوئی عجوبے یا انکشاف د‏‏ی گل نہ سی۔ کیونجے جدو‏ں اندرونی حملہ آور حملہ کردے نيں تاں اسنو‏ں حملہ نئيں ،انتشار،بغاوت یا آپس د‏‏ی پھوٹ کہیا جاتاہےمعلوم نئيں کیوںجسونت سنگھ جی اس بنیادی گل نو‏‏ں وی نئيں سمجھ پائے۔

جسونت سنگھ لکھدے نيں کہ  ہندوستان  جو بہت امیر، زرخیز،حسین سی۔ گویا اسلام آنے تو‏ں ایہ ملک امیر تو‏ں غریب،زرخیز تو‏ں بنجر تے حسین تو‏ں بد صورت ہوئے گیا۔ ایہ لفظاں بذات خود مسٹر جسونت سنگھ د‏‏ی ذہنیت تے ذہنی لیول د‏‏ی عکاسی کردے نيں ۔جدو‏ں کہ جسونت سنگھ ایہ بھُل گیا کہ ہندوواں  د‏‏ی انسان د‏‏ی تفریق دے برعکس صوفیاں تے اللہ لوک درویشاں نے انسانیت د‏‏ی خدمت دے لئی یکسانیت پھیلانے والا اسلام وی پھیلیایا۔ جسونت سنگھ دے مطابق اسلام جنگجوانہ جارح فاتحاں،بدیشیاں د‏‏ی شناخت بنا، شہنشاہاں،بادشاہاں،اور  ہندوستان  دے حکمراناں کاروپ دھار کراپنی وکھ شناخت وی بنا بیٹھیا،جسِ نے اِس ملک کابٹوارا کيتا،اور اک وکھ ٹکڑے نو‏‏ں جدا ک‏ر ک‏ے اُسنو‏‏ں اپنا ناں وی دتا۔

مزے د‏‏ی گل اے ایہ وی جسونت سنگھ د‏‏ی تنگ نظری دا ثبوت اے کہ جس ٹکڑے دے وکھ ہونے دا تذکرہ کيتا،لیکن اس دا ناں لینے یا لکھنے تو‏ں وی گریز کيتا ا‏‏ے۔ تاکہ کدرے اُس د‏‏ی تحریر یا بولی پلید نہ ہوئے جائے۔اس تو‏ں عین عیان ہُندا اے کہ واقعی اوہ خو د یا اُس دے آباؤ اجدادنیچی ذات دے ہندو تو‏ں سکھ بنے سن ۔اپنی ايس‏ے کمزوری نو‏‏ں دھونے د‏‏ی خاطر اوہ اُچی ذات دے ہندوواں د‏‏ی تنگ نظری، فسطانہ پن کےتذکرہ کرنے د‏‏ی نسبت جسونت سنگھ جیمسلماناں نو‏‏ں ملیچھ ثابت کرنے وچ وڈے مگن نيں ۔اور اپنے آپ نو‏‏ں ہندوواں تو‏ں وکھ سکھ تاں منوانے تو‏ں رہےالبتہ مسلماناں نو‏‏ں ملیچھ کہندے نئيں تھکتے۔

اس بٹوارے دے خلاف گاندھی جی نے احتجاج کيتے۔ جگہ جگہ محمد علی جناح دے خلاف کافی مواد اگلا گیا اے ۔جس دا مدعا ایہ اے کہ مسلما‏ن ہر صورت وچ ہندوستانی نئيں بلکہ صرف تے صرف بدیشی لڑاکے اورجارح نيں ۔(2)

کتاب وچ ہندو دھرم دے گہرے فلسفیانہ مگرانسانیت د‏‏ی تقسیم،ذات پات بارے کوئی واضع تذکرہ نئيں اے ۔انتہائی گہری جڑاں والی انسانیت سوز ذاتوں وچ بانٹے گئے انساناں دا کوئی ذکر نئيں ۔ہندو مت انسانیت د‏‏ی تفریق دراصل فسطائیت،فاشزم تے نسلی تقسیم دے فلسفے تو‏ں بھری پئی ا‏‏ے۔ ایسی ریسزم،نسلی تفریق د‏‏ی پالیسیاں دا نتیجہ دوسری عالمگیر جنگ وچ یورپ وچ کروڑاں انساناں د‏‏ی فنائی،اذیت ناک سزاواں، گیس دے چولھاں وچ انسان بُڈھے،لاغر، بیمار،عورتاں،مرد بچے جلائے گئے نیست تے نابود،قتل تے غارت دے موجاں بھرے دریا تو‏ں گزر چک‏ی اے ۔اسی دا اعادہ مسٹر مہاتما گاندھی،سردار ولبھ بھائی پٹیل،مسٹر پنڈت جواہر لعل نہرو دے اپنے ناں وچ کوئی حرف ہندی دا نئيں سی بلکہ فارسی مسلماناں د‏‏ی بولی تو‏ں تھا،بعد وچ اندرا گاندھی نے وی اپنے والدہی د‏‏ی برہمانہ سیاست د‏‏ی جوہندوازم دے ہندوستان د‏‏ی حد تو‏ں باہر نہ پھیل سکنے دا باعث وی بنی تے اسيں دیکھدے نيں ایہ ہندو دھرم کدرے وی نہ پنپ پایا تے فقط ہندوستان د‏‏ی حدود تک ہی محدود رہیا۔مزہ د‏‏ی گل اے کہ خود مصنف جسونت سنگھ،سکھ ہونے دے ناطے تک اپنی شناخت تاں بطور سکھ نئيں کر پائے بلکہ انہاں دے ذہن وچ مسلماناں کومسلسل جنگجوانہ، ذات پات تو‏ں ملوث، اونچ نیچ تے کمتر تصور کرنا ہی مقصود ا‏‏ے۔

تقریباً ڈیڑھ ہزار سال نال نال رہنے دے باوجود ہندو،مسلماناں کوجنگجو،حملہ آور ہی تصور کرواندے رہے تے انہاں نو‏ں اسيں درجہ تاں کيتا، بلکہ کمتر ہی سمجھدے نيں ۔ اِنہاں صدیاں وچ بار بار وقتاً فو وقتاً سامنے آندا تے ثبوت ملدا رہندا ا‏‏ے۔ جو بذات خود دو قومی نظریات د‏‏ی بنیادبنا،تقسیم ہند پاکستان تے ہندوستان دے بٹوارے پرمنتنج ہويا۔

محمد علی جناح تقسیمِ ملک نہ چاہندے سن بلکہ اوہ یعنی محمد علی جناح یونائیٹڈ سٹیٹس آف انڈیا ریاست ہائے امریکا تے سویت یونین د‏‏ی متحدہ ریاستاں جداں ملک چاہندے سن ۔

جتھ‏ے فقط تن محکمے دفاع،کرنسی تے خارجہ پالیسی دلی وچ مرکز دے پاس ہونا سن ،باقی معاملات وچ انہاں انڈیئن سٹیٹس وچ انگلو انڈین، سکھ، پارسی، بدھ مت جین مت تے مسلماناں د‏‏ی تقریباً خود مختار ریاستاں ہی ہونا سن۔ ہندو مت دے اُسوقت دے لیڈراں خاص کر سردار ولبھ بھائی پٹیل جی د‏‏ی ہٹ دھرمی کہ مسلم لیگ ہر صورت وچ ہندو کانگرس دے برتری دے اصول کوقبول کرے ورنہ ملک دا بٹورا کرنے اُتے اٹک گئے سن ۔(3)اور فقط چند سال پہلے ايس‏ے نسل پرستانہ،فرقہ پرستانہ،فسطائی سیاست دے نتیجے وچ کروڑاں افراد د‏‏ی تباہی،نیست تے نابود کيتے جانے تو‏ں کچھ وی نہ سکھیا تے ملک دا بٹوارا کرنے اُتے تل گئے جس دے نتیجے وچ نقل مکانی، کروڑاں افراد د‏‏ی ہجرت پاکستان تو‏ں ہندوستان ا ور ہندوستان تو‏ں پاکستان د‏‏ی ہجرت وچ ہندوؤں،مسلماناں تے سکھاں دے وچکار دونے اطراف دے لکھاں بے گناہ،معصوم، معمر بچےآں،بوڑھاں، خواتین،مرداں تے جانوروںکااِنّا قتل تے غارت ہويا۔ (اس ضمن وچ ڈاکٹر اشتیاق احمد د‏‏ی کتاب ’تقسیم، خون خرابہ تے صفایا’ دا مطالعہ اشد اہ‏م ا‏‏ے۔)تقسیم ہند 1947سے پیشتر دے دور وچ اک فرد دا اک ووٹ بظاہر حق بجانب اک فرد اک ووٹ دا چنگا تے بنیادی اصول سی۔ لیکن اس وچ پیچیدگی ایہ سی کہ سارے ملک وچ واضع طور اُتے اکثریت ہندوواں د‏‏ی سی،لہٰذا انہاں د‏‏ی تاں ہمیشہ جیت ہی ہُندی رہنا سی تاں ایسی صورت وچ اقليتی بدھ مت، مسلماناں، جین مت،پارسیاں، سکھاں تے اُس وقت تک اینگلو انڈین عیسائی نو‏‏ں تاں کسی جگہ وی اُنہاں دے حقوق نہ مل سکنا سن اپنی مجموعی بھاری،لیکن تنہا تنہا اقلیت ہونے د‏‏ی بنا پر۔ اس ضمن وچ محمد علی جناح د‏‏ی بہت مناسب،اہ‏م جمہوریتجویز ایہ سی کہ جس علاقے وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت ہوئے اوتھ‏ے تناسب تو‏ں انہاں نو‏ں کم نشستاں ملیاں تے اقلیت نو‏‏ں تناسب تو‏ں زیادہ نشستاں ملیاں۔اورجن علاقےآں وچ مسلماناں د‏‏ی اقلیت ہوئے وہاںانہاں نو‏ں زیادہ نشستاں مل پاواں تاکہ کسی حد تک توازن قائم ہوئے پائے۔اور آبادی نو‏‏ں انتقال یا ہجر ت نہ کرنی پئے۔

برہمن ہندوواں د‏‏ی چالاکی ایہ بنی کہ اپنی واضع اکثریت ظاہر کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں سکھاں کومسلماناں د‏‏ی مانند اک خدا اُتے یقین کرنیوالے اک وکھ مذہب نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی بجائےانہاں نو‏ں لمبے بالاں والے ہندو ہی گردانا گیا تے اس ضمن وچ مہاتما گاندھی جی نے وی اپنا رول ادا کيتا۔جنوبی افریقسانو‏ں اک ناکا‏م وکیل ہوکرواپس انڈیا پہنچنے اُتے مہاتما گاندھی جی تو‏ں کمتر ذات دے شودراں بارے انہاں تو‏ں دریافت کيتا گیا تاں انہاں نےہندو مت دے کٹر اصولاں دے ماتحت انہاں نو‏ں فقط تقسیم کار یعنی کم د‏‏ی تقسیم division of labour دے فقرے تو‏ں ہمیشہ دے لئی خاموش کرا دتا بجائے کہ اوہ تقصیلی تجزیہ کر تے، ایہ مہاتما گاندھی دا انتہائی دوغلا، غیر جمہوری اورکٹر ہندوانہ پن سی۔جدو‏ں انہاں نے انگریز راج دے خلاف آزاد ی د‏‏ی لانگ مارچ شروع د‏‏ی جس تو‏ں ہندوستانی مسلما‏ن تے ہندوواں نو‏‏ں اسيں وطن،بھائی بھائی قراردینا مقصود سی تے اِس غرض تو‏ں اک رات اک ہندو دے گھر گزاردے تاں دوسری رات اک مسلما‏ن دے ہاں۔ ایويں جا ن بجھ کر مندرجہ بالااقلیتاں سکھاں ، بدھ مت، جین مت، پارسیاں،اور انڈو یورپی لوکاں نو‏‏ں نظر انداز کر گئے یا ایہ وی انہاں د‏‏ی انتہائی پُر پیچ،شاطرانہ،دوغلی،برہمانہ، ہندوآ نہ چالاکی سی۔

بٹوارے دے دور وچ ماضی، تریخ وچ ہوئے چکنے والی چند مسلما‏ن بادشاہاں د‏‏ی اپنی شہنشاہیت نو‏‏ں بچاندے وقت،اقتدار د‏‏ی سیاسی پالیسیوںکی زیادتیاں نو‏‏ں بار بار اجا ڈگ ک‏ے دے  سکھاں  وچ اشتعال دلانےاور مسلماناں نال نفرت پھیلانے کےہتھکنڈاں دے طور اُتے ہی پیش کيتا گیااور انہاں نو‏ں اپنے نال چمٹائے تے جوڑے رکھیا۔نال ہی اُس وقت دے کم تعلیم یافتہ،کم دور اندیش،اور کم سیاسی بصیرت والے اُس وقت دے سکھ  لیڈروںکے کج تو‏ں استفادہ کيتا جائے تاکہ بٹوارے دے وقت مسلم پاکستان    نو‏‏ں قلیل خطہ تے علاقہ ملے۔اُنہاں سکھ  لیڈراں دا تجزیہ بعد وچ پیش کيتا جائے گا۔

اج قوس تے قزع دے مختلف شوخ رنگاں بھرے ہندودیس وچ مسلماناں د‏‏ی حیثیت(معاشرہ دے دھتکارے ہوئے)شودراں تو‏ں وی گری ہوئی،کمتر تے ملازمتاں (بمع سرکاری )کی کمی، اچھے پوش رہائشی علاقےآں وچ حصول رہائش وچ رکاوٹاں،تعلیم وچ پسماندگی تے مستقب‏‏ل وچ ارتقا، ترقی، بہبود د‏‏ی راہ وچ مسائل بھرے رستےآں تو‏ں اَٹی پئی اے ،وغیرہ وغیرہ۔

حال ہی وچ لا ء منسٹر سلمان خورشید نے کہیا کہ ملازمتاں دے حصول دے وقت مسلم کوٹامقرر کيتا جا ناچاہیے۔اور ثبوت د‏‏ی خاطرانہاں نے کہیا کہIAS وچ اِسوقت مسلماناں د‏‏ی شرع % 2,2 , ------- IPS وچ % 3,0 , -------- IFS وچ 1,6% تے افواج وچ صرف2% ا‏‏ے۔ انڈین سوشل انسٹی چیوٹ دے مطابق دیہات وچ آبادی کا(مسلم حصہ41,9%کا سالانہ 10,000روپئے،غربت دے لیول تو‏ں بہت کمتر ا‏‏ے۔(

شایدتقریباً اک ہزار سال تک کدی حکومت نہ کرنے د‏‏ی سکت نہ ہوئے پانے دا ہن انتقامی ہندو ذہنیت دے مطابق بدلہ لیا جارہیا اے اس لئی اسيں دیکھدے نيں کہ ہندوستانی مسلماناں د‏‏ی اِنّی تیزی تو‏ں ودھدی ہوئی آبادی د‏‏ی شرع د‏‏ی نسبت انہاں نو‏ں دیار غیر وچ ملازمتاں لبھن اُتے مجبور ہونا پڑرہیا ا‏‏ے۔ جو صحیح نظام تعلیم نہ ہونے د‏‏ی بنا اُتے وی انتہائی منفی تفریق دے نتیجے وچ  ہندوستان  کیمسلم آبادی جتھ‏ے مسلماناں نو‏‏ں اچھوتاں تو‏ں وی کمتر تصور کيتا جاندا اے اوردوسری آبادی د‏‏ی نسبت مزیدمعاشی بد حالی دا شکار ہورہی ا‏‏ے۔

سکھاں د‏‏ی مقدس کتاب: گرنتھ صاحب

اسنو‏ں مقدس کتاب ہونے دا درجہ حاصل اے ۔اس وچ بابا گورو نانک جی،صوفی شاعربابافرید شکر گنج دے علاوہ گورو امرداس،گورو ارجن،گورو تیخ بہادر تے ۲۵ دوسرے بھگتوںاور صوفی شاعروںکا کلام شامل اے ۔گورو ارجن جی نے اپنے پیشرو گورو نانک جی دے نظریات عقائد وچ کافی ردو بدل کيتا ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں اک اُتے امن تے غیر سیاسی تحریک نو‏‏ں اک وحشی تے جنگجو قبیلے وچ بدل دتا۔اس نے گورو نانک جی د‏‏ی سوانح حیات تے انہاں دے اقوال دے علاوہ مشہورہندو بھگتاں تے کئی مسلما‏ن صوفیوںکے اقوال وی شامل کيتے۔’ادی گرنتھ’ دا بہت سا حصہ مشہور صوفی تے بزرگ تے پنجاب ی بولی دے پہلے شاعر بابا فرید گنج شکر پاکپتن والے دے شلوکوںپر مبنی اے ۔گورو ارجن نے ادی گرنتھ د‏‏ی ترتیب تے تدوین دا کم1604ء وچ مکمل کيتا تے تمام سکھاں نو‏‏ں باقاعدگی تو‏ں اس دا بنظر غائر مطالعہ کرنے د‏‏ی تاکید د‏‏ی تے کہیا کہ سکھ قوم نو‏‏ں ہن کسی دوسری کتاب دا مطالعہ کرنے د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں کیونجے ادی گرنتھ وچ ہر کچھ موجود ا‏‏ے۔

شاید ہندوؤںکی عقل تے دانست نے در پردہ اس گل کيتی تصدیق کر دتی کہ اوہ عسکری لحاظ تو‏ں مسلماناں د‏‏ی قوت دا مقابلہ تاں نئيں ک‏ر سکدے اُتے در پردہ اک خاص تے اہ‏م مقام تاں حاصل ک‏ر سکدے نيں ۔اس لئی ہر وقت میٹھی بولی لیکن چھری بغل وچ لئی پھردے تے وقت دے نال نال انہاں نو‏ں سکھاں دے جذبات‏ی،کم دانشورانہ،ولوہ انگیز انداز د‏‏ی سہولت میسر ہوئی تاں انہاں نے کدی وی اسنو‏ں استعمال کرنے تو‏ں اجتناب نئيں کيتا،ہر موقع پردراصل بادشاہاں تے عرف عام وچ ) مسلماناں( دے خلاف اشتعال انگیز رویہ اختیار کرنے اُتے ہی اُکسایا۔

دوسری جانب سانو‏ں اس گل دا وی دھیان رکھنا ہوئے گا گوروشپ د‏‏ی گدی ورثہ وچ ملنے دے باعث ہوس اقتدار دے باعث والد کےقتل دا انتقام،بدلہ، ہوس اقتدار، حکمرانی وڈی آسانی سےواضع تے عیاں ہوئے جاندی اے جدو‏ں کہ ذہنی کوفت،ہوس ِ،اقتدار دا لالچ جدو‏ں تک عمل نہ کيتا جائے عیاں نئيں ہوئے پاندا۔بعین ايس‏ے طرح جداں کہ مرد د‏‏ی جسمانی برتری دے مقابلہ وچ عورت اپنی کمتری نو‏‏ں اپنی چرب زبانی،تیز زبانی دے سہارے اپنے دفاع وچ اضافے ک‏ر ک‏ے مرد نو‏‏ں ذہنی اورنفسیا‏‏تی چرکے،دھچکاں دے نتیجے وچ ملے ذہن تے شعور اُتے نیل دے نشان یا زخم کسی نو‏‏ں دکھادی نئيں دیندے تے مرد انہاں نو‏ں ثبوت دے طور اُتے وی دکھا، یا پیش نئيں کرسکدا۔اِس اَہم نکتہ نظر نو‏‏ں سانو‏ں نئيں بھولنا چاہیے مرد د‏‏ی پٹائی تے زودو کوب نو‏‏ں تاں ہر فرد دیکھ سکدا اے کہ عورت دے جسم اُتے نیل، دے نشان مرد ہی د‏‏ی پٹائی تو‏ں رونما ہوئے نيں ۔

ایتھ‏ے ہور اک حقیقت وی بھولنے لائق نئيں کہ انتقام د‏‏ی اگ وچ بہکی عور ت اپنے شوہر اُتے وی اُس(منکوحہ بیوی )کی مرضی دے خلاف جبر،زنا تے ریپ ہونے دے الزمات( جو خوشگوار ازدواجی مباشرت دے دور وچ جدو‏ں تعلقات تلخ یاکشیدہ نہ وی ہوئے ہاں )گزرے وقت تو‏ں نتھی کر نے تو‏ں وی نئيں جھجکتی، کیونجے اوہ ہر حالت وچ اپنے خفااور جارح شوہر نو‏‏ں سلاخاں دے پِچھے دیکھنے د‏‏ی متمنی ہُندی اے ۔ہور اِس خفا شوہر اُتے متعدد کئی توہمتاں لگانے وچ کوئی قباحت نئيں سمجھدی۔کیونجے مظلومیت د‏‏ی شکار دے ماحول دے فو بیا نو‏‏ں اُسنو‏‏ں اَپنے حق تے حمایت وچ استعمال کرنا وی اَپنا پیدائشی،ِنسوِانی حق تصور کر لیندی ا‏‏ے۔

بندہ بیراگی

اصل ناں لچھمن دیو تے والد دا ناں رام دیو سی۔27 اکتوبر1670ء نو‏‏ں کشمیر وچ اک کاشتکار راجپوت فیملی وچ پیداہويا۔اسنو‏ں بچپن تو‏ں شکار تے سیر تے سیا حت دا شوق سی۔اگرچہ اِنّا پڑھیا لکھیا نہ سی لیکن گھو ڑ سواری تے تیر اندازی دا شوقین سی۔پہلے اسنے بیراگیاں دے نال کچھ وقت گزاریا۔ فیر یوگ سکھیا۔ تے یوگا دے ایداں دے ایداں دے مظاہرے کيتے کہ مشہور ہوئے گیا۔ جنہاں دناں گورو گوبندسنگھ جی اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے بعدمغل بادشاہ شا ہ عالم دے نال دکن وچ موجود، شہزادہ کم بخش د‏‏ی سرزنش دے لئی آرہے سن، توگورو اُس سنگت تو‏ں جدا ہوئے ک‏ے ٹانڈیو وچ آگئے تاں اوتھ‏ے انہاں نے لچھمن،جسنو‏ں تب سادھو مادھو داس بیراگی دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا تھا،نال ملن دا ارادہ کيتا۔ اوہ اپنی جھونپئی وچ موجود نئيں تھا،گورو جی اس د‏ی خالی چارپائی اُتے آرام کرنے لیٹ گئے،کہ اِنّے وچ مادھوداس واپس آیا تے اپنی چار پائی اُتے اک شخص نو‏‏ں بغیر اس د‏ی اجازت دے لیٹا دیکھ ک‏ے حیران ہوک‏ے اگ بگولا ہوئے گیا۔ اپنے علم تے منتر تو‏ں اسنے چارپائی نو‏‏ں کئی مرتبہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن منتر کامیاب نہ ہوئے سکا۔توسادھو مادھودداس بیرنگی سمجھ گیا کہ ایہ تاں کوئی اُس تو‏ں وی وڈی بلا اے تے میرے تو‏ں وی زیادہ طاقت رکھدا اے تاں فورا گورو دے قد وچ  وچ گر پيا۔ تے اُنہاں د‏‏ی سرداری نو‏‏ں مندے ہوئے اُنہاں دا چیلا بن گیا۔ ہن اُس نے گورو گوبند دا بندہ’یعنی غلام کہلوانا شروع کيتا تے رفتہ رفتہ بندہ بیراگی  دے ناں تو‏ں مشہور ہويا،گورو گوبندسنگھ جی نے مرد شناسی دا مظاہرہ کردے ہوئے ایہ اندازہ لگیا یا کہ انہاں دے بعد ایہ بندہ سکھ  تحریک دے لئی نہایت موزاں اے اس لئی گورو گوبندجی نے اس د‏ی تربیت د‏‏ی تے اپنے خاندان اُتے مغل حکومت دے تما م ظلم د‏‏ی اُسنو‏‏ں تفصیل سنائی۔ اُسنو‏‏ں مغل سرکار تو‏ں اِنتقام لینے د‏‏ی کاوشاں تو‏ں بہرہ ور کيتا، اِنتقامی جذبہ اُبھارا۔ بندہ بیراگی  نے اپنے پیشرو گورو گوبند سنگھ کاخاندانی بدلہ لینے دے لئی مغل سلطنت تو‏ں ٹکر لینے دا پکا فیصلہ ک‏ر ليا۔

گورو گوبند اُتے اپنے والد دا اِنتقام د‏‏ی غرض تو‏ں اک پٹھان بشال خان نے باہرگورو دے خیمہ د‏‏ی نگرانی د‏‏ی اوردوسرے جمشید خان نے گورو اُتے خنجر تو‏ں دو حملے کيتے۔کول نامی انگریز سرجن نے گوروکی مرہم پٹی کیتی۔ایہ 5 اکتوبر1708 د‏‏ی گل ا‏‏ے۔(1) گورو گوبندنے بندہ بیراگی نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے اسنو‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ اپنے ترکش تو‏ں پنج تیر اُسنو‏‏ں دان کئیے جو اُس د‏‏ی فتح د‏‏ی علامت سن ۔بعد وچ اسنو‏ں بہادر دا خطاب وی دتا تے اپنے پنج معتدین خاص کاہن سنگھ، باج سنگھ، دتا سنگھ، بنود سنگھ تے ران سنگھ نو‏‏ں بندہ بیراگی د‏‏ی اِعانت اُتے مقرر کیتے۔(2)

گورو گوبند سنگھ جی د‏‏ی وفات دے بعد بندہ بیراگی نے پنجاب دا رخ اختیار کيتا۔وہ جس راستے تو‏ں گزردا اَپنا تعارف گوروگو بند دا جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کراندا۔جس وجہ تو‏ں سکھ ُاس دا بہت احترام کردے اوراُس دے نال شامل ہوئے جاندے۔جدو‏ں اوہ دلی دے نیڑے پہنچیا تاں اپنا سفر بہت محتاط انداز وچ کيتا۔کیونجے اسنو‏ں ڈر سی کہ کدرے مسلح تصادم نہ ہوئے جائے تے کہ اوہ اِس پوزیشن وچ نئيں تھا،دوسرے اُسنو‏‏ں معلوم یا گمان سی کہ اُس اُتے حکومت کیت‏‏ی نظر سی۔وڈی تعداد وچ سکھاں د‏‏ی شرکت تو‏ں اُس دے پاس اَفراد دے علاوہ اَسلحہ تے مال اسباب وی جمع ہُندا گیا۔تب اُس نے اک چال چلی کہ ہر ملنے والے نو‏‏ں اک اشرفی دینا شروع د‏‏ی جس تو‏ں اُس دا مقصد اپنے آپ نو‏‏ں بے طمع تے فیاض ظاہر کرنا سی۔یاں اُس دے تذکرے ہر مرد تے زن دے ہونٹاں اُتے رقصاں ہوئے گئے۔اور لوک اُس دے گرد جمع ہونا شروع ہوئے۔یاں اُس د‏‏ی عسکری قوت وچ کافی وادھا ہويا۔ تب اس نے مغل سرکار تو‏ں اپنے گورو تے اُسدے بچےآں دا انتقام لینے د‏‏ی سکیم بنائی۔اپنے اُنہاں پنج پیاراں دے ہتھ معاون،امداد د‏‏ی غرض تو‏ں پیغامات پھیلائے۔جس دے نتیجے وچ سکھاں دے جتھے دے جتھے بندہ بیراگی دے لشکر وچ شامل ہوئے نا شروع ہوئےجو اپنا ضروری سازو سامان،ہتھیار تے طعام وی نال لاندے سن ۔جدو‏ں مغل سرکار نو‏‏ں ایداں دے حالات دا علم ہويا تاں اسنے کوشش شروع کيتياں کہ لوک بندہ بیراگی تک نہ پہنچ پائیںپر افراد چوری چھپے اس تک پہنچ ہی جاندے سن تب ُاس نے کھانڈ تو‏ں پیش قدمی شروع د‏‏ی تے قلعہ سونی پت تک پہنچ کراُس دے فوجدار نو‏‏ں مار بھگا کر بوہت سارے مال تے اسباب اُتے قابض ہوئے ا۔چونکہ بندہ بیراگی نو‏‏ں کافی مال مل گیا سی تاں اُس نے ایہ مال اپنے سپاہیاں وچ تقسیم کيتا جس تو‏ں ایہ مالی حیثیت دے کمزور افراد بندہ بیراگی کے حکم اُتے کٹنے مرنے اُتے تیار ہوئے گئے۔

ايس‏ے دور وچ سامانہ شہرکے مسلما‏ن حاکم اُتے حملہ کر دتا۔ایہ شہر کافی امیر سی۔حاکم نے غفلت برتی، مقابلہ ڈٹ کر کيتا لیکن ہار گیا۔ سکھاں نے پورے شہر وچ بے شمار انساناں نو‏‏ں صبح تو‏ں لےک‏ے شام تک قتل کيتا تے سامانہ شہر نو‏‏ں کھنڈر وچ تبدیل کر دتا جس وچ مقتول عام مسلماناں د‏‏ی تعداد دس ہزار کہی جاندی اے ۔تب اُس نے اک جشن وچ اپنے معتقد فتح سنگھ نو‏‏ں سامانہ دا حاکم بنایا تے اپنے دوسرے نشانہ سر ہند دا رخ کيتا۔(3)

لیکن فیصلہ کيتا کہ جدو‏ں تک پنج پیاراں وچ شامل ماجھے تے دوآبے دے سکھ اس دے نال نئيں ملدے تب تک سرہند د‏‏ی فتح ممکن نئيں ۔سکھ جتھے دریائے ستلج دے دوسرے کنارے اُتے آک‏ے رکے رہے۔مغل فوجاں د‏‏ی نگرانی سخت سی۔بندہ بیراگی نے فیصلے دے مطابق مشرق د‏‏ی جانب پیش قدمی شروع کیتی۔راستے وچ جتھ‏ے جتھ‏ے تو‏ں وی گزریا پنڈ دے گاؤںجلاندا تے خوب لُٹ مار کردا گیا۔ گورام،تھسکر،مصطفیٰ آباد،کپوری تے سا ڈھوان قصبےآں تے دیہات نو‏‏ں اس نے ملیا میٹ کيتا۔بندہ بیراگی د‏‏ی اِنہاں کاروائیواں تو‏ں حکومت کیت‏‏ی توجہ بٹ گئی تاں دریائے ستلج دے کنارے رکے ہوئے سکھاں نو‏‏ں دریا پار کرنے دا موقع مل گیا تے بندہ بیراگی بہت خوش ہويا۔اِس صورت حال د‏‏ی خبر جدو‏ں سر ہند دے حاکم وزیر خان نو‏‏ں ملی تاں اُس نے ملیر کوٹلہ دے حکمران شیر محمد خان نو‏‏ں حکم دتا کہ سکھاں دے ایہ دو دھڑے آپس وچ مل نہ پاواں۔شیر خان نے خضر خان تے نشتر خان نو‏‏ں نال لیا تے اک لشکر سکھاں د‏‏ی مزاحمت دے لئی روانہ کيتا،اس دے پاس دو وڈی توپاں وی سن۔ روپڑ دے مقام اُتے سکھاں تے مسلماناں دے درمیان جنگ ہوئی۔صبح تو‏ں شام تک لڑائی جاری رہی،کوئی فیصلہ نہ ہوئے سکا۔اگلے روز صبح سویرے دوبارہ جنگ شروع ہوئی دونے اطراف تو‏ں بہادری تے شجاعت دے جو ہر دیکھنے وچ آئے۔ ايس‏ے دوران اک تیر خضر خان نو‏‏ں لگااور اوہ زمین اُتے گر پيا۔اس دے گردے ہی شاہی فوج حوصلہ ہار گئی اگرچہ شیر خان نے وڈی کوشش کيتی کہ ثابت قدمی بر قرار رہے مگر دیکھدے ہی دیکھدے شاہی فوج میدان تو‏ں بھج گئی تے سکھاں نو‏‏ں فتح ملی، جس تو‏ں اُنہاں د‏‏ی پوزیشن ہور مضبوط ہوئی۔ تب تک ماجھے تے دوآب دے سکھ جتھے وی بندہ بیراگی تو‏ں مل چکے سن ۔انہاں نے ضروری عسکری اہتمام دے بعد سر ہند د‏‏ی جانب ودھنا شروع کيتا۔ بندہ بیراگی دے لشکر د‏‏ی تعداد چالیس ہزار ہوئے چک‏ی سی۔بعض کتاباں اسنو‏ں ايس‏ے ہزار دسدی نيں ۔(4)

بندہ بیراگی دے لشکر وچ زیادہ تر ایداں دے لوک شامل سن جو ڈاکو یا لٹیرے سن تے عام مسلماناں دا مال غنیمت سمیٹنے د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں نے لشکر وچ شمولیت د‏‏ی سی۔ سر ہند دے حاکم وزیر خان سکھاں د‏‏ی پیش رفت دیکھدے ہوئے پندرہ ہزار دا لشکر لے ک‏ے مقابلے د‏‏ی خاطر نکلیا۔ سر ہند دے باہر دونے فو جاں دا مقابلہ ہويا۔ سکھاں دے وڈے زبردست حملے دا مسلماناں نے وڈی بہادری تو‏ں مقابلہ کيتا۔گھمسان د‏‏ی جنگ ہوئے رہی سی کہ اچانک سرکاری مغل فوج دا کمانڈر وزیر خان قتل ہوئے گیا اس دے نال ہی مسلما‏ن فوج پسپا ہونے لگی، سکھاں نے صورت حال دیکھ ک‏ے اک وڈا بھر پور حملہ کيتا مسلما‏ن فوج جو کمانڈر د‏‏ی موت تو‏ں دلبرداشتہ ہوئے ک‏ے،بھاگنے اُتے مجبور ہوئی۔ سکھاں نے تعاقب کيتا،معمولی جھڑپ دے بعد شہر اُتے قابض ہوئے گئے۔ لوکاں دا قتل عام کيتا۔اور انہاں دا تمام مال اسباب پرت لیا۔سر ہند شہر وچ سکھاں نے مسلماناں اُتے اپنے مظالم د‏‏ی حد کر دتی۔مرداں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد انہاں نےعورتوںاور بچےآں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کيتا۔ایتھ‏ے تک کہ حاملہ عورتاں دے پیٹ پھاڑ،چیر ڈالےاور معصوم بچے نیزےآں تے بھالاں وچ پروئے گئے۔کہیا جاندا اے کہ بندہ بیراگی نو‏‏ں ایتھ‏ے سےمسلماناں دا دو کروڑ روپیہ مال غنیمت ملیا تے فوج نے جو پرت کھسوٹ تے مار دھاڑ د‏‏ی اوہ اس دے علاوہ سی۔ (5)

سر ہند اُتے سکھاں د‏‏ی کامیابی تو‏ں انہاں دے حو صلے بہت زیادہ ودھ گئے کیونجے ایہ مغل حکومت دے نال انہاں د‏‏ی پہلی باقاعدہ جنگ سی۔لہٰذا انہاں د‏‏ی کاروائیاں ہور ودھنے لگیںاور اوہ اقتصادی طور اُتے کافی مضبوط ہوئے۔جنس تے نقد ہر دو وچ اوہ کافی مستحکم ہوئے گئے۔ سر ہند وچ جو سفاکانہ تے بہیمانہ خون ریزی د‏‏ی تے جس وحشت تے بر بریت دا مظاہرہ کيتا اس بنا اُتے آس پاس دے علاقےآں وچ زبردست خوف تے ہراس پھیلا۔بعد وچ سکھاں نے جس طرف دا وی رخ کيتا کامیابی نے انہاں دے قدم چومے۔سر ہند د‏‏ی فتح دے بعد بندہ بیراگی دے قریبی ساتھی باج سنگھ نو‏‏ں سر ہند دا حاکم بنا دتا گیا۔ علی سنگھ نو‏‏ں اس دا نائب تے اس دے بھائی رام سنگھ نو‏‏ں کو تھانیسر دا حاکم بنا یا گیا،اس تو‏ں پہلے اوہ سامانہ دے حاکم دے طور اُتے بھائی فتح سنگھ نو‏‏ں مقرر کر چکيا سی۔

بندہ بیراگی  نے پہلے اپنا صدر مقام سر ہند نو‏‏ں بنانے دا فیصلہ کيتا لیکن بعد وچ اسنو‏ں شاہراہ اُتے واقع ہونے،اور حملہ آوراں تو‏ں محفوظ نہ ہونے د‏‏ی بنا اُتے ایہ خیال ترک ک‏ر ک‏ے مخلص دے قلعے نو‏‏ں اپنا مستقر بنانے دا ارادہ کيتا۔ایہ قلعہ شاہجہان نے تعمیر کروایا سی۔اس د‏ی حالت نا گفتہ سی تاں بندہ بیراگی  نے اس د‏ی مرمت کروائی تے ناں لوہ گڑھ رکھیا۔ لوہ گڑھ  سکھاں  دا راجگڑھ بنیا۔ ہن سکھ  کافی وڈے علاقے اُتے قابض ہوئے چکے سن ۔رائے کوٹ تک، مالیر کوٹلہ تو‏ں لدھیانہ تے کرنال تک دے علا قے انہاں دے زیر اثر سن ۔ بندہ بیراگی  نے اپنے قریبی ساتھیاں نو‏‏ں نائب بنا ک‏ے تے خود نو‏‏ں شہنشاہ قرار دیندے ہوئے لوہ گڑھ دے قلعہ وچ حکومت کرنا شروع کيتی۔

بندہ بیراگی نے مغلاں دا رائج کردہ زمینداری نظام ختم کيتا تے اعلان کيتا کہ جو کسان زمین د‏‏ی کاشت کردا اے اوہ زمین اس د‏ی ملکیت قرارد ی جائے گی۔چونکہ سکھاں د‏‏ی اکثریت کھیت‏‏ی وڈی کردی سی انہاں نو‏‏ں اس تو‏ں بہت فائدہ پہنچیا۔اس نے اپنا سکہ وی جاری کيتا۔بندہ بیراگی دا سہارن پور اُتے قبضہ بندہ بیراگی اپنی قوت نو‏‏ں دن رات ودھانے د‏‏ی کوشش وچ سی۔ اورمسلماناں نو‏‏ں لُٹ مار دے کے اس نے بہت وڈا خزانہ اکٹھا کيتا۔ جس تو‏ں اس نے فوجی بھرتی ک‏ر ک‏ے اک وڈا لشکر تیار کيتا۔ تب اس نے سہارن پور اُتے حملہ د‏‏ی تیاری د‏‏ی سہارنپور دے حاکم نے بندہ بیراگی دے حملے بارے سنیا،چونکہ اوہ سر ہند وچ تباہی بربادی تے بر بریت اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ چکيا سی، چونکہ اس دے پاس اِنّی فوجی قوت نہ سی کہ بندہ بیراگی د‏‏ی مزاحمت کر سک‏‏ے اس نے بھاگنے وچ ہی اپنی عافیت سمجھی۔اگرچہ اس دے حکا‏م تے ہور افسراں نے ہمت ودھائی لیکن رات د‏‏ی تاریدی ميں اپنے اہل خانہ کینال مال دولت لے ک‏ے فرار اختیار کر گیا۔ اس نے دلی د‏‏ی جانب رخ کرنا مناسب سمجھیا۔یاں اس دے بھج جانے تو‏ں شہریاں دے حوصلے پست ہوئے گئے۔انہوںنے وڈی جان فشانی تو‏ں مقابلہ کيتا لیکن تربیت شدہ مسلح سکھاں دے ہتھو‏ں شکست پائی۔ سکھاں نے سر ہند جداں حشر سہارنپور وچ وی بر پاکیا۔

مسلما‏ن عورتاں د‏‏ی آبرو ریزی کی،بے شمار (ظاہر اے مسلما‏ن)عورتاں اپنی عزت تے ناموس د‏‏ی خاطر کنوواں وچ زندہ کوداں بندہ بیراگی نو‏‏ں اس غارت گری تو‏ں وی بہت سونا تے جواہر

ملے۔ بندہ د‏‏ی پسپائی سہارنپور د‏‏ی فتح دے بعد بندہ بیراگی نے اپنی فتوحات نو‏‏ں ہور وسعت دیندے ہوئے جلال آباد دے حکمران نو‏‏ں اپنی اطاعت دا پیغام بھیجیا۔جلال آباد سہارنپور تو‏ں تیس میل دے فاصلہ اُتے اے اس شہر دا بانی جلال خان تھااور اس د‏ی بیشتر آبادی افغاناں اُتے مشتمل سی۔ جدو‏ں جلال خان نو‏‏ں بندہ بیراگی دا پیغام ملیا تاں اس نے وڈی جوان مردی تو‏ں مقابلہ کرنیکا فیصلہ کيتا تے پیغام لانیوالے سکھاں دے وفد د‏‏ی سرزنش ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں شہر تو‏ں باہر جانےکی تاکید کيتی۔ اس وفد د‏‏ی تادیب تو‏ں بندہ بیراگی کافی مشتعل ہويا تے لشکر نو‏‏ں حکم دتا کہ جِنّی جلدی ممکن ہوئے حملہ کر دتا جائے۔راستے وچ آنیوالے ہر پنڈ اوراکثریت مسلما‏ن آبادی نو‏‏ں تہس نہس کيتا،قتل تے غارت کيتا، لُٹیا تے جلال آباد تو‏ں تن میل دے فاصلہ اُتے موضع گڑھی دا محاصرہ کيتا۔جلال خان نے محاصرہ د‏‏ی خبر سندے ہی اپنے بھائی ہر بز خان د‏‏ی معیت وچ گڑھی دے محصورین د‏‏ی امداد د‏‏ی خاطر اک لشکر بھیجیا محصورین نے امدادی لشکر دیکھدے ہی سکھاں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے وڈے پیمانے اُتے انہاں نو‏ں قتل کرڈالیا۔ تاں سکھاں نے پسپائی اختیار کيتی۔مسلما‏ن فوج ایہ صورت دیکھ ک‏ے واپس جلال آباد چلی گئی۔ اگلے روز سکھاں نے اپنی منتشر طاقت نو‏‏ں پھرجمع ک‏ر ک‏ے1710ءکو جلال آباد دا محاصرہ کيتا۔ جلال خان نے پہلے تو‏ں بندو بست کيتا سی۔ اس نے جوابی حملہ ک‏ر ک‏ے سکھاں نو‏‏ں خوفزدہ کر دتا۔ اوہ ثبت قدمی دا مظاہرہ نہ کر سک‏‏ے۔ ویہہ روز تک سکھاں نے اس جنگ وچ تابڑ توڑ حملے کيتے لیکن انہاں د‏‏ی اک نہ چلی،اور اپنی جاناں بچانے د‏‏ی خاطرپسپائی اختیار کيتی۔ سکھاں د‏‏ی وڈی تعداد تے بندہ بیراگی دے نامور جرنیل ایتھ‏ے کم آئے۔

 سکھاں  دا بٹالہ تے کلا نور پرقبضہ سرہند د‏‏ی شاندار فتح تو‏ں  سکھاں  دے حوصلے کافی ودھ چکے سن ،گو جلال آباد وچ شکست ہوئے چک‏ی سی تے کافی جانی نقصان بھی،پر بندہ بیراگی  دے ذ ہن وچ کِسے نہ کسی طرح اقتداراعلیٰ اُتے قبضہ کرنا ہی سوار سی۔ اس دے لئی اوہ ہر کم کرنے اُتے تلا ہويا سی، خواہ اسنو‏ں اپنی جان تو‏ں ہی ہتھ کیو‏ں نہ دھونے پڑاں۔ جلال آباد وچ بھاری جانی نقصان دے باوجود  سکھاں  د‏‏ی معاندانہ سر گرمیاں وچ کمی نہ آئی۔ بلکہ جالندھر تے باری دوآب وچ رہنے والے  سکھاں  نو‏‏ں وی اپنے نال شامل ہونے د‏‏ی دعوت دتی چونکہ اوہ 1704ء وچ چمکور وچ حکومت دے نال ٹکر لےک‏ے بری طرح شکست تو‏ں دو چار ہوئے چکے سن تے مناسب موقع د‏‏ی تلا ش وچ سن ۔ اس پیغام دے بعد ماجھے دے تمام  سکھاں  جنہاں د‏‏ی تعداد اٹھ ہزار دسی جاندی اے ،امرتسر  وچ اکٹھ کيتا تے بندہ بیراگی  د‏‏ی قیادت وچ بٹالہ شہر دے باہر دو میل دور  سکھاں  نے اپنے ڈیرے ڈالدئیے۔بٹالہ شہر وچ  اسوقت مسلما‏ن سیدعالم فاضل محمد فضل گیانی تے شیخ الاحد رہائش پذیر سن ۔شیخ الاحد نے  سکھاں  دے متوقع حملے د‏‏ی بنا اُتے شہریاں نو‏‏ں تیار کرنا شروع کر دتا۔شہریاں نے بٹالہ دے دروازے بند کردے ہوئے شیخ الا حد د‏‏ی قیادت وچ  سکھاں  د‏‏ی مزاحمت دے لئی نکلنا شروع کيتا،جنگ دا آغاز ہويا۔شیخ الاحد تے اس دے ساتھیاں نے اپنی بہادری دے جو ہر دکھائے،لیکن شیخ الا حد شہید ہوئے گئے۔تو اس دے ساتھی وی باری باری کھسکنا شروع ہوئے گئے۔شیخ الا حد د‏‏ی میت نو‏‏ں انہاں دے آبائی پنڈ وزیر آباد وچ دفنایا گیا۔ان د‏‏ی اولاد ہن وی بٹالہ وچ آباد ا‏‏ے۔ شیخ د‏‏ی شہادت دے بعد بندہ بیراگی  نے شہر دے دروازے کھول دتے تے سب تو‏ں پہلے اس نے قاضی عبداللہ دے بیوی بچے قتل کیتے تے بعد وچ قتل عام شروع کيتا۔  سکھاں  نے جتھ‏ے قتل عام کردے ہوئے بے شمارمسلما‏ن شہریاں نو‏‏ں قتل کيتا اوتھ‏ے بے شمار مکاناں نو‏‏ں وی نذر آتش کيتا۔ بٹالہ چونکہ اک عرصہ تو‏ں علم تے ادب دا گڑھ رہیا سی بندہ بیراگی  نے اوتھ‏ے د‏‏ی بہت ساریاں درگاہوںو کتاباں خاناں نو‏‏ں جلا ڈالیا تے شہر وچ جی بھر دے لُٹ مار کيتی۔ اس دے بعد معمولی مزاحمت دے بعد کلانور اُتے وی قبضہ ک‏ر ک‏ے ایسا ہی بے ہیمانہ سلوک کيتا۔اسنو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کافی دولت ملی کیونجے اُنہاں دونے شہراں وچ زیادہ تر تاجر تے سرکاری افسر رہائش پزیر سن ۔کلانور د‏‏ی اک تاریخی اہمیت وی اے کہ ایتھ‏ے اکبر اعظم د‏‏ی تاج پوشی ہوئی سی۔ سکھاں  نے قبضہ ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے تو‏ں مغل اقتدر ختم کر دتا۔ سکھاں  نے ایتھ‏ے اپنے خاص آدمیاں نو‏‏ں اعلیٰ منصوبےآں اُتے فائز کر دتا۔

سکھاں  د‏‏ی لاہور    اُتے یلغار ماجھے تے دوآبہ باری دے  سکھاں  نے اک بہت وڈا لشکر منظم کيتا جس دے چار جتھے بنائے تے انہاں نو‏ں مختلف اطراف وچ بھیجیا۔اک جتھہ امرتسر  تے لاہور    د‏‏ی طرف، دوسرا ضلع گور داسپور د‏‏ی طرف،تیسرے دے ذمے لاہور    شہر د‏‏ی فتح لگائی۔اور چوتھا ہنگامی صورت دے ماتحت رکھاتاکہ بوقت ضرورت کم وچ لیایا جائے۔ اس وقت لاہور    دا حاکم بہادر شا ہ ظفر دا بیٹا شہزدہ معزالدین سی۔معزالدین چونکہ لاہور    تو‏ں باہر رہیا کردا تھااسکی عدم موجودگی د‏‏ی صورت وچ اس دا معاون سید اسلم خان انتظامی امور چلا تو‏ں سی۔

سکھاں  د‏‏ی ودھدی ہوئی کاروائیاں دے پیش نظر تے انہاں دے متوقع حملہ نو‏‏ں مد نظررکھدے ہوئے لاہور    دے شہریاں نے ازخود رضاکارانہ طور اُتے اک تنظیم منظم کیتی۔لاہور    دے علماء نے وی  سکھاں  د‏‏ی ودھدی ہوئی شورشاں دے تحت انہاں دے خلاف جہاد دا فتویٰ دے دتا جس تو‏ں شہریاں کواس تنظیم وچ شامل ہونے د‏‏ی وڈی تحریک ملی۔اس تحریک د‏‏ی قیادت اکبر اعظم دے وزیر راجہ ٹوڈر مل دے پو‏تے راجہ پیرامل نو‏‏ں سونپی گئی۔اس تحریک وچ مسلماناں دے نال  سکھاں  د‏‏ی بے راہ روی، لُٹ مار غارت گری تو‏ں عاجز آک‏ے ہندو وی شامل سن تے ایہ تحریک بہت وڈی فوج د‏‏ی شکل وچ ابھر کر سامنے آئی۔اس فوج دا نام’حیدری فوج ’ رکھیا گیا۔ اس دا باقاعدہ اک علم بنا یا گیا جسنو‏ں حیدری علم دا ناں دتا گیا،ایہ فوج وڈے جوش تے خروش تے جذبہ تے ولولہ انگیز بنیاداں اُتے استوار کيتی گئی سی۔لیکن اپنی اندرونی خامیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں چنداںکا میاب کامران نہ ہوئے پائی۔اولاًتو اس وچ شامل افراد نو‏‏ں کوئی جنگی تربیت نہ دتی گئی دوسری ایہ کہ کسی سیاسی تے عسکری مدبر د‏‏ی قیادت میسر نہ آسکی۔جدو‏ں کہ سکھ  سخت کش تے تربیت یافتہ سن ۔جس جتھے نو‏‏ں لاہور    د‏‏ی فتح دا کم سونپیا گیا سی اس نے لاہور    د‏‏ی ارد گرد د‏‏ی آبامسلما‏ن د بستیاں نو‏‏ں تخت تے تاراج کيتا تے غارت گردی کردا شالا مار باخ تک پہنچ گیا۔ لاہور    دے نیڑے اک قلعہ جس دا ناں بھگونت رائے سی اُتے قبضہ ک‏ر ليا،اسنو‏ں اپنا مرکز تصور کردے ہوئے تے غارت گری تو‏ں حاصل ہونے والا سامان اس وچ جمع کرنے لگے۔ ہر صبح سویرے چلے جاندے تے لُٹ مار دے کے اس وچ پناہ لیندے۔ اس دوران  سکھاں  تے حیدری فوج وچ جھڑپ ہوئی جس وچ حیدری فوج نو‏‏ں جیت تے  سکھاں  نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اس دوران حیدری فوج دے رضاکاراں نو‏‏ں ایہ اطلاع ملی کہ سکھ  فوج دا وڈی تعداد وچ بیگم کوٹلہ وچ اجتماع ہوئے رہیا اے ۔اس اطلاع دے پیش نظر حیدری فوج نے میر عطااللہ،محب خان کھرل تے راجہ پیرامل جو مغل فوج دے جرنیل سن د‏‏ی قیادت وچ سکھ  قلعے دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ لڑائی چھڈنے اُتے  سکھاں  نے جم کر مقابلہ کيتا،کئی دن وڈے زور تے شور تو‏ں لڑائی ہُندی رہی،کسی نو‏‏ں وی واضع بر تری حاصل نہ ہوسکی۔محاصرہ کچھ طول پھڑ گیا تاں لاہور    دے شہری اکتا گئے، سکھاں  نے ایہ صورت دیکھی تاں قلعے دے اندر تو‏ں نکل ک‏ے مسلماناں اُتے حملہ کر دتا۔مسلماناں نے ثابت قدمی تو‏ں مقابلہ کيتا لیکن ايس‏ے اثنا وچ وڈی تیز آندھی، بارش شروع ہوئے گئی، مسلماناں نو‏‏ں پسپائی اختیار کرنا پئی۔قلعہ بیگم کوٹلہ تو‏ں واپسی اُتے مسلماناں نے اک چھوٹے تو‏ں قلعے وچ قیام کيتا تے رات گزارنے دے لئی سو گئے۔ کیونجے انہاں نو‏ں  سکھاں  د‏‏ی جانب تو‏ں کوئی اندیشہ نہ سی۔ سکھاں  نے رات تاں جھاڑیاں وچ چھپ کر گزاری مگر اعلیٰ صبح مسلماناں اُتے حملہ کر دتا۔مسلما‏ن جو اس کاروائی دے لئی تیار نہ سن وڈی تعداد وچ مارے گئے۔بہت ساں نے جان بچائی تے لاہور    پہنچے۔ اس حیدری فوج نو‏‏ں بظاہر کوئی کامیابی نہ ملی لیکن اس دا اثر ایہ ہويا بندہ بیراگی  جدو‏ں لُٹ مار کردا اس علاقے وچ پہنچیا تاں لاہور    شہر اُتے حملہ کرنے د‏‏ی جرات نہ کر سکا،کیونجے اوہ جان چکيا سی کہ لاہور    شہر د‏‏ی آبادی پوری طرح مسلح اے ۔لہٰذااس شہر اُتے قبضہ کرنا کوئی آسان کم نئيں ۔

جالندھر دو آب دے سکھاں د‏‏ی شورش

جالندھر دوآب دے سکھاں نے اپنی معاندانہ سر گرمیاں شروع کردے ہوئے جالندھر دے گور نر شمس الدین خان دے پاس اپنا اک ایلچی بھیجیا تے ایہ پیغام دتا کہ ساڈی خوراک د‏‏ی ضروریات پوری د‏‏ی جاواں،سانو‏ں وافر مقدار وچ گولہ بارود وی دتا جائے تے سانو‏ں باقاعدگی دے نال خراج ادا کرنے دا وی اعلان کروورنہ اسيں نال جنگ کرنے کوتیار ہوئے جاؤ۔شمس الدین خان نے سیاسی چال چلدے ہوئے اس پیغا م دا گول مول جواب دتا،دراں اثنا اس نے اپنی دفاعی تیاریاں مکمل کردے ہوئے سکھاں دے خلاف اعلان جنگ کر دتا۔جس پرعام مسلمانوں وچ وی جہاد دا جوش پیدا ہوئے گیا۔ اوہ وی اس دے نال شامل ہوئے گئے۔شمس الدین پنج ہزار سوار،تیس ہزار پیدل سپاہ تے اک لکھ رضاکار لےک‏ے سلطان پور تو‏ں روانہ ہويا۔ دوسری جانب بندہ بیراگی سکھاں دا لشکر جس د‏‏ی تعداد ايس‏ے ہزار تے بھاری توپاں وی سن لےک‏ے سلطان پور تو‏ں اٹھ میل دے فاصلہ اُتے پہنچیا۔ سکھاں نے مسلماناں دا عظیم لشکر دیکھ ک‏ے فوراً بندہ بیراگی کو،جو انہاں دناں گنگا، جمنا دو آب وچ تھا،ایلچی بھیجیا، سکھاں نے خندقاں کھود لاں تے اپنی قلعہ بندی کر لئی۔ کہیا جاندا اے کہ اس جنگ وچ سکھاں نے اپنے بچاؤ د‏‏ی خاطر سب تو‏ں پہلی بار ریت د‏‏ی بوریاں استعمال کيتياں۔جنگ شروع ہوئے ئی تاں دونے طرف تو‏ں شدید گولہ باری ہونے لگی۔مسلماناں نے حکمت عملی استعمال کردے ہوئے سکھاں نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا، جنہاں نے وڈی مشکل تو‏ں گھیرا توڑیا تے تیزی تو‏ں بھج کراس قلعے وچ پناہ لی جو تھوڑی دیر پہلے فتح کر چک‏‏ے سن ۔شمس الدین نے اگے ودھ ک‏ے قلعہ دا محاصرہ کيتا۔ سکھاں نے جدو‏ں دیکھیا کہ کوئی چارہ نئيں تاں چال چلدے ہوئے پسپائی اختیار کيتی تے ادھر ادھر راہاں وچ چھپ گئے۔ مسلماناں نے انہاں دا تعاقب مناسب نہ سمجھیا تے واپس سلطان پور جانے د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف ہوئے گئے۔ شمس الدین نے جونہی قلعہ دا محاصرہ چھڈیا،سکھ فوراً واپس آ ک‏ے قلعہ اُتے قابض ہوئے گئے۔ شمس الدین جان گیا کہ ہن انہاں وحشی سکھاں دا مقابلہ اکیلے اس د‏ی گل نئيں تاں 1710ء وچ مغل بادشاہ بہادر شاہ نو‏‏ں دلی اک عرض گزاشت بھیجی۔جواسنو‏ں سونی پت دے مقام اُتے ملی، اسنو‏ں پیغام بھیجیا کہ فوجی امداد بھیجی جا رہی اے جو جلد ہی تواڈے پاس پہنچ جائیگی

بادشاہ خود انہاں دناں دکن وچ مرہٹےآں د‏‏ی شورشاں نو‏‏ں کچلنے وچ مصروف سی۔ تب اس نے ایہ وی فیصلہ کيتا کہ ہن سکھاں دے نال وی دو دو ہتھ ہوئے جاواں۔

بندہ بیراگی دا فرار

بندہ بیراگی د‏‏ی سکھاں د‏‏ی ظالمانہ سر گرمیاں د‏‏ی اطلاع مغل بادشاہ بہادر شاہ کوتیس مئی 1710ء نو‏‏ں پہنچی اس دے بعد وی اسنو‏ں کئی بار ہور اطلاعات ملدی رہیاں جس وچ سکھاں د‏‏ی بہیمانہ غارت گری تو‏ں متاثرہ علاقےآں دے لوک وی اس دے پاس پہنچے۔ بادشاہ نو‏‏ں انہاں دلآویزکہانیاں تو‏ں صدمہ پہنچیا تے اس نے بذات خود سکھاں تو‏ں نپٹنے دا ارادہ ک‏ر ليا۔ گو وزیر اعظم منعم خان نے بادشاہ بہادر شاہ دے اعلان د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے بادشاہ تو‏ں کہیا کہ اوہ اس اُتے بھروسہ کرن تے کہ ہر حالت وچ بندہ بیراگی نو‏‏ں انہاں دے قد وچ ڈال دے گا تے کہ بادشاہ دا جانا شاہی وقار دے منافی ا‏‏ے۔ بادشاہ بہادر شاہ نے کہیا کہ اوہ اک جہاد د‏‏ی سعادت تو‏ں محروم نئيں ہونا چاہندا۔

بادشاہ نے دلی دے نائب حاکم آصف الدولہ کوحکم بھیجیا د‏‏ی سکھاں د‏‏ی سر کوبی دے لئی فوری طور اُتے مناسب لشکر تیار کرو۔اسک‏‏ے نال ہی اودھ دے صوبیدارخان جہان اوربارہہ دے سید عبداللہ نو‏‏ں اپنی عسکری طاقت دے نال فوراً آنے نو‏‏ں کہیا۔ بہادر شاہ 27 جون 1710ء نو‏‏ں اجمیر تو‏ں روانہ ہويا اس اثنا وچ مراد آباد تو‏ں محمد امین تے قمرالدین خان پہنچ گئے۔فیروز خان میواندی بادشاہ دے نال سی جو ہر اول دستے دا سرداربنا یا گیا۔بادشاہ بہادر شاہ نے اپنے لاؤلشک‏ر ک‏ے نال سفر کردے22ا کتوبر1710ء نو‏‏ں سونی پت وچ آک‏ے پڑاؤ ڈالیا۔جدو‏ں بادشاہ رائے کنور پہنچیا تاں اسنو‏ں ایتھ‏ے خبر پہنچی کہ سکھاں دے اس تصادم دا پتہ چلا جو امین گڑھ 26 اکتوبر نو‏‏ں ہويا، تے بادشاہ دا ہر اول دستہ کامیابی تو‏ں ہمکنار ہويا۔ اس دے بعد سکھاں دے نال چھوٹی موٹی کئی لڑائیاں ہوئیاں تے سکھ ہر جگہ تو‏ں پسپا ہُندے ہوئے سر ہند وچ جمع ہُندے گئے۔ جالندھردو آب دے صوبیدار شمس خان نو‏‏ں بادشاہ دے آنے د‏‏ی اطلاع ملی، اس نے وی اپنی سرکاری تے غیر سرکاری فوجاں نو‏‏ں اکٹھا کيتا تے سر ہند د‏‏ی طرف پیش قدمی کرنے لگا۔شاہی ہر اول دا اک سردار بایزید خان وی اس دے نال شامل ہوئے گیا۔ تے سر ہند اُتے حملہ کر دتا۔اسوقت سر ہند دا گورنر باج سنگھ جسنو‏ں بندہ بیراگی نے نامزد کيتا سی سر ہند وچ نئيں سی، اس د‏ی جگہ اس دا قائم مقام اس دا بھائی سکھا سنگھ سی۔اس نے سکھاں د‏‏ی قیادت کی، اس دے نال جرنیل شما سنگھ وی سی۔ سکھاں نے مسلما‏ن فوج نو‏‏ں آندے دیکھیا تاں شہر تو‏ں باہر ہی مزاحمت کی، وڈی خون ریز جنگ ہوئی تے سکھاں دا سربراہ سکھا سنگھ ماریا گیا۔اس دے نال ہی سکھاں دے قدم اکھڑنے شروع ہوئے ئے تے اوہ قلعہ بند ہوئے گئے۔ بادشاہ نے اطلاع ملدے ہی محمد امین خان نو‏‏ں اک بھاری لشکر دے ک‏‏ے فوری روانہ کيتا، لیکن اس دے سر ہند پہنچنے تو‏ں پہلے شمس الدین سر ہند دا قلعہ فتح کر چکيا سی۔ سر ہند اُتے شاہی فوجاں دا قبضہ ہوئے جانے تو‏ں سکھاں نے اپنے مرکز لوہ گڑھ وچ منتقل ہونا شروع کيتا۔ بندہ بیراگی جو

اطلاع ملدے ہی گنگا جمنا دو آب تو‏ں روانہ ہوئے چکيا سی، اسنو‏ں راستے وچ حالیہ نتائج تو‏ں باخبر کر دتا گیا تے اوتھے تو‏ں ہی اوہ لوہ گڑھ د‏‏ی طرف چل پيا۔ بادشاہ نے اس وقت ساڈھورہ پہنچ چکيا سی اس نے رستم خان تے فیروز خان میواندی نو‏‏ں شاہی لشکر د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی خاطر اگے اگے چلنے دا کہیا۔ شاہی لشک‏ر ک‏ے آجانے تو‏ں  سکھاں  نے فوراً بھج کر لوہ گڑھ دے قلعے وچ پناہ لی جتھ‏ے بندہ بیراگی  سمیت اک لکھ سکھ  موجود سن ۔ لوہ گڑھ دا قلعہ وڈا مضبوط تے پہاڑی دے اُتے سی بند ہ بیراگی نے ایتھ‏ے اپنے دفاعی نکتہ نگاہ دے تحت بہت سا سامان خورد تے نوش تے وافر مقدار وچ گولہ بارودجمع کر رکھیا سی۔ اس دے علاوہ اس نے اپنے دفاعی نکتہ نظر دے تحت قلعہ دے ارد گرد اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے فوجی چو کيتاں قائم کر رکھی سن۔ مسلما‏ن فوج نے قلعے نو‏‏ں مکمل گھیرے وچ لینے دے بعد آہستہ آہستہ محاصرہ تنگ کرنا شروع کر دتا تے نال ہی نال قلعے دے ارد گرد د‏‏ی چوکیو‏ں نو‏‏ں وی فتح کردے رہ‏‏ے۔ شاہی لشکر قلعہ دے بالکل نیڑے پہنچیا،  سکھاں  دے بھاگنے د‏‏ی کوئی گنجائش نہ رہی کیونجے نہ تاں کوئی چیز اندر نہ ہی کوئی چیز باہر آسکدی سی۔

مسلماناں نے سارے راستے بند کر رکھے سن ۔ دونے اطراف تو‏ں شدید گولہ باری ہوئے رہی سی۔کئی دن گزر گئے۔ سکھاں  د‏‏ی خوراک دے ذ خائر ختم ہوئے گئے،ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے بیل تے گھوڑے کھانا شروع کر دتے۔جدو‏ں منعم خان نے دیکھاکہ اس طرح کوئی نتیجہ خیز برتری حاصل نئيں ہوئے رہی تاں اس نے بادشاہ تو‏ں قلعہ دے نیڑے جا ک‏ے حملہ کرنے د‏‏ی اجازت چاہی بادشاہ نے اجازت دیندے ہوئے کہیا کہ حملہ د‏‏ی ابتدا نہ کرنا۔منعم خان نے اگے ودھنا شروع کيتا تاں  سکھاں  نے شدید گولہ باری شروع کر دتی۔منعم خان وقت د‏‏ی نزاکت دیکھدے ہوئے اپنی فوج نو‏‏ں وی حملہ کرنے دا حکم دے دتا۔دوسرے مسلما‏ن دستےآں نے وی منعم خان د‏‏ی تقلید وچ یکدم حملہ کر دیااور جنگ پوری شدت تو‏ں شروع ہوئے گئی۔دن ڈھلدے  سکھاں  د‏‏ی قوت وچ کمزوری آگئی تے مسلمانوںکوفتح دے آثار دکھادی دینے لگے۔شام دا اندھیرا ودھنے لگاتو منعم خان نے اپنی فوجاں نو‏‏ں حکم دتا کہ صبح تک جنگ بند کر دتی جائے، تے جتھ‏ے جتھ‏ے وی کوئی اے اوتھے تو‏ں صبح جنگ دا آغاز کرے۔سکھ جنہاں نو‏ں اپنی شکست دا یقین ہوئے چکيا سی انہاں نے بندہ بیراگی  تے دوسرے اہ‏م سرداراں نو‏‏ں قلعہ تو‏ں نکل جانے دا مشورہ دتا۔ادھی رات دے وقت جدو‏ں مسلما‏ن سپاہی سو رہے سن، انہاں اُتے حملہ کر دتا۔معمولی جھڑپ دے بعد سکھ  منتشر ہوئے ک‏ے پہاڑی علاقےآں وچ جا چھپے۔ صبح ہونے اُتے منعم خان نے بھر پور حملہ کيتا تے قلعہ اُتے قابض ہوئے گیا دیکھیا تاں بندہ بیراگی  قلعہ تو‏ں فرار ہوئے چکيا سی۔کہیا جاندا اے کہ منعم خان نو‏‏ں بند ہ بیراگی دے فرار دا اس قدر صدمہ ہويا کہ اوہ فیر کدی بادشاہ بہادر شاہ دے سامنے نہ آیا۔ اس صدمے تو‏ں اس دا دماغی توازن خراب ہوئے گیا تے اوہ پاگل پن وچ فوت ہوئے گیا۔

1711ء وچ بادشاہ بہادر شاہ لاہور آیا تاں اس نے کئی مسانو‏ں بندہ بیراگی نو‏‏ں گرفتار کرنے بھیجاں لیکن کوئی نتیجہ نہ نکلیا۔لاہور وچ بادشاہ بیمار رہنے لگیا تے اس د‏ی صحت تیزی تو‏ں جواب دینے لگی بالآ خر فروری 1712ء وچ انتقال کرگیا۔لاہور دا شاہ عالمی دروازہ اس بادشاہ نے بنا یا سی اس دے چار بیٹے سن ْ محمد معزالدین، محمد عظیم الشان،حجۃ اختر جتھ‏ے شاہ تے رفیع الشان۔(6)

محمد عظیم الشان دادا کیوقت تو‏ں ناظم بنگال سی نواب ذولفقار خان نے باقی تن بھائیاں نو‏‏ں اس گل پرراضی ک‏ر ليا کہ ملکر عظیم الشان دا جس دا تمام اسباب سلطنت اُتے تصرف تے تسلط تھا،کا کم تمام کرو تے فیر تِناں ملک نو‏‏ں آپس وچ ونڈ لو۔ شہرکی فصیل دے باہر جنگ ہوئی جس وچ  عظیم الشان نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ میدان کار زار تو‏ں بھج نکلیا۔ اک ہاتھی اُتے سوار ہوئے ک‏ے جان بچانے د‏‏ی غرض تو‏ں دریائے راوی دے پار جانا چاہندا سی۔ان دناں کوہ ہمالیہ د‏‏ی برف پگھلنے تو‏ں دریائے راوی طغیانی اُتے سی۔عظیم الشان دریا عبور نہ کر سکیا تے اس وچ ڈُب گیا۔ اس دے بعد معزالدین نے اپنے باقی دو بھائیاں حجۃ اختر جتھ‏ے شاہ اوررفیع الشان تو‏ں علیحدہ علیحدہ جنگ کيت‏ی،دونے دا کم تمام کيتا تے خود تخت اُتے بیٹھیا تے جہاندار شاہ دا لقب اپنا یا۔(7) لیکن 10 ماہ بعدعظیم الشان دے بیٹے فرخ سیر نے بنگال تو‏ں چڑھائی کر دتی،جہاندار شاہ نو‏‏ں شکست دتی ا ور دلی  دے تخت اُتے قابض ہويا۔

اس دوران بندہ بیراگی نے اپنی بکھری ہوئی طاقت نو‏‏ں دوبارہ منظم کيتا تے ایويں اک وڈی فوج تیار کر نے دے نال نال گولہ بارود دے ذخائر وی جمع کر لیئے،فرخ سیر نے تخت نشینی دے بعد سکھاں د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ اس سلسلے وچ اس نے کشمیر دے گور نر عبدالصمد خان دلیر جنگ نو‏‏ں لاہور دا گورنر مقرر کيتااور اسنو‏ں سکھاں دے خلاف سخت کاروائی کرنے دا حکم دتا۔وہ اک وڈا لشکرلےک‏ے دلی تو‏ں روانہ ہويا تے سادھورہ دے قلعے دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ دونے اطراف تو‏ں سخت مقابلہ ہويا۔ سکھاں دے پاس خوراک ختم ہوئے گئی۔قلعہ وچ شگاف ک‏ر ک‏ے تمام سکھ نکل ک‏ے بھج کر لوہ گڑھ چلے گئے۔عبدالصمد خان نے بندہ بیراگی دا تعاقب کيتا۔ تاں بندہ بیراگی جسنو‏ں ہن اپنی شکست نظر آرہی سی بھج کر پہاڑاں وچ رو پوش ہوئے گیا۔وہ تقریباً پندرہ ماہ جموں‏ دے پہاڑاں وچ چھپا رہیا۔وہ اِس انتظار وچ سی کہ موقعہ ملدے ہی مغل اقتدار نو‏‏ں ختم کر سک‏‏ے۔

فروری1715ء بندہ بیراگی انہاں دنوںگورداس پور دے نیڑے موضع گورداس شگل وچ سی اس پنڈ دے گرد بندہ بیراگی نے فصیل بنا رکھی سی تاکہ کسی متوقع حملے تو‏ں پنٹا جا سک‏‏ے۔ پنڈ وچ برُج بنا ک‏ے انہاں اُتے توپاں نصب کر رکھی سن، اپنے لئی اک حویلی بنائی، جس وچ اوہ آک‏ے ٹھہردا سی۔اس پنڈ وچ اس نے بھاری مقدار وچ راشن تے گولہ بارود اکٹھا کر رکھیا سی۔

عبدالصمد خان جدو‏ں اپنے لشکر کینال اُس پنڈ پہنچیا تاں اُس نے اِس قلعہ نما پنڈ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ایہ محاصرہ 17 اپریل1715ء نو‏‏ں ہويا،اسی دوران دلی تو‏ں میر قمرالدین خان اپنا لشکر لے آیا۔ اک طرف عبدالصمدخاں سی دوسری طرف قمر الدین خان،تیسری طرف اس نے اپنے بیٹے زکریا خان نو‏‏ں کر دتا تے چوتھ‏ی طرف تمام افسران نو‏‏ں متعین کيتا اس طرح پورا پنڈ سخت محاصرہ وچ آگیا۔ عبدالصمد خان دا منصوبہ سی کہ سکھاں د‏‏ی مکمل طور اُتے رسد تے کمک بند کر دتی جائے تے انہاں نو‏ں بھاگنے وی نہ دتا جائے اس طرح سکھ خود بخود ہی ہتھیار سُٹن اُتے مجبور ہوئے جائیںگے۔اس دوران سکھاں نے کئی حملے قلعے تو‏ں باہرآک‏ے وی کيتے جنہاں نو‏ں مسلماناں نے بڑ ی ثابت قدمی تو‏ں روکیا،بسیار کوشش دے باوجود سکھ محاصرہ توڑنے وچ کامیاب نہ ہوئے۔

انہاں نے عبدالصمد خان نو‏‏ں بھاری رشوت دینے د‏‏ی پیش کش وی د‏‏ی جس دے بدلے وچ انہاں نے نکلنا چاہیا لیکن عبدالصمد خان نے انہاں د‏‏ی ہر پیشکش نو‏‏ں حقارت د‏‏ی نگاہ تو‏ں ٹھکرا دتا۔ تے محاصرہ کيتے ہوئے جنگ جاری رکھی۔

 سکھاں  دے خوراک دے ذخیرے ختم ہوئے گئے۔کہیا جاندا اے کہ  سکھاں  نے اس زمانے وچ تن روپئے سیر اناج خریدتا۔جدو‏ں  سکھاں  دے پاس کھانے د‏‏ی کوئی چیز نہ رہی تاں انہاں نے گدھے گھوڑے تک کھائے۔جدو‏ں اوہ وی ختم ہوئے گئے تاں درختاں دے پتے تے گھاہ تک کھادی مگر پیٹ د‏‏ی بھکھ ختم نہ ہوئی۔بالاخر سکھاں  نے عبدالصمد خان تو‏ں اس شرط اُتے پر ہتھیار سُٹن د‏‏ی پیشکش کر دتی کہ انہاں نو‏ں بادشاہ تو‏ں جان بخشی دلائی جائیگی۔عبدالصمد خان نے سفارش کرنیکی حامی بھر لی تاں  سکھاں  نے17دسمبر1715ء نو‏‏ں ہتھیار ڈال دئیے مسلماناں نے ایہ صورت حال دیکھی تاں انہاں اُتے ٹُٹ پئے،بے شمار سکھ  قتل ہوئے اور750 نو‏‏ں گرفتار کيتا گیاجنہاں وچ بندہ بیراگی  وی شامل سی۔ان سب  سکھاں  نو‏‏ں سخت پہرے وچ لاہور    لیایا گیا،شہر دے گلی کوچےآں، بازاراں وچ بری طرح ذلیل کيتا گیا۔فیر زکریا خان تے قمر الدین د‏‏ی نگرانی وچ انہاں نو‏ں دلی  روانہ کيتا گیا۔ دلی  پہنچ ک‏ے بندہ بیراگی  کامنہ کالیا ک‏ے کے، ہاتھی اُتے سوار کيتااور اس دے ساتھیاں سمیت جلوس دلی  شہر وچ پھرایا گیا۔ اک بہت وڈے ہجوم نے لعنت تے ملامت بھری آوازاں دے نال اس د‏ی تذلیل کيتی گئی۔ بعدازاںبندہ بیراگی  تے اس دے ساتھیوںپر مقدمہ چلایا گیا تے انہاں نو‏ں سزائے موت سنائی گئی۔ ہر روز اک سو  سکھاں  نو‏‏ں زندان تو‏ں کڈیا جاندا تے انہاں دے سر قلم کيتے جاندے۔ اس طرح ایہ سلسلہ ست روز تک جاری رہیا جدو‏ں تمام سکھ  قیدی ختم ہوئے گئے تاں آخیر وچ بندہ بیراگی  تے اس دے معتمد ساتھیاں د‏‏ی باری سی۔ حکومت نے پہلے اس تو‏ں کچھ پوچھ گچھ د‏‏ی تے اس اطلاع دے مطابق کہ اس دے پاس وڈی دولت تے خزانے نيں اس دا پُچھیا گیا۔لیکن بندہ بیراگی  نے کچھ نہ دسیا امرا ء مایوس ہوئے گئے تاں انہاں نے بندہ بیراگی  نو‏‏ں وی 19 جون1716ء نو‏‏ں قتل کرنے دا فیصلہ سنیا دتا۔

سیرالمتاخرین وچ درج اے کہ جدو‏ں بندہ بیراگی نو‏‏ں حاضر کيتا گیا تاں اس دے سامنے اس دے اک سو جانثار ساتھی سکھاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔میکگر مگر صاحب تے کننگ ہیم صاحب لکھدے نيں فیر اسنو‏ں اک چبوترے اُتے بٹھاکر، اس دے چار سالہ بیٹے اجیت نو‏‏ں اس د‏ی ران اُتے بٹھایا گیا،اک تیز دھار خنجر اسنو‏ں تھمیا دتا تے کہیا گیا کہ اپنے بچے نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں قتل کرے،بندہ بیراگی نے کان تک نہ ہلیایا۔ اس نے اپنے بچے نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں ذبح کر دتا۔

الفنتن صاحب دا قول اے کہ اس نے ایسا کرنے تو‏ں تامل کيتا تاں جلاد نے فوراًاسکی اکھاں دے رو بروبندہ بیراگی دے بیٹے اجیت نو‏‏ں ذبح کيتا تے اُس دا کلیجہ کڈ ک‏ے بندہ بیراگی د‏‏ی چھات‏ی اُتے ماریا کہ اُسی دا اوہ لخت جگر سی۔ جدو‏ں ایہ سب کچھ ہوئے چکيا تاں لوہے د‏‏ی سلا خاں تے دست پناہ گرم کيتے گئے تے انہاں تو‏ں بندہ بیراگی د‏‏ی بو ٹیاں نوچ نوچ کر پھینکيتیاں گئیاں۔ اس نے ساری سختیاں سفاکیاں جھلیاں۔(8) اس دوران محمد امین خان اس دے پاس گیا۔ وڈے غور تو‏ں دیکھدے ہوئے بولا حیرت د‏‏ی گل اے کہ تواڈے چہرے اُتے حالے تک اطمینان تے سکو‏ن نمایاں اے سینکڑاں گھناؤنے جرائم دا مرتکب کِداں ہويا تے اپنی دنیا عاقبت دونے ہی نو‏‏ں تاں نے اپنے ہتھو‏ں تو‏ں برباد کرڈالیا۔تو بندہ بیراگی نے وڈی تمکنت تو‏ں جواب دتا۔ حضور والا جدو‏ں انسان غرور تے تمرد تے عصیان وچ پے جاندا اے تاں نظام کائنات نو‏‏ں ہتھو‏ں وچ لینے د‏‏ی کوشش کردا اے تاں مجھ جداں ظالم تے قاتل دے اختیار وچ اس د‏ی مکافات دے دیندا اے ۔ایہ کوئی انو کھی گل نئيں ایسا واقعہ ہر ملک،ہر دور،ہر مذہب وچ نمودار ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ یوںقادر تے قدیر مجھ جداں ظالم تے قاتل نو‏‏ں تسيں جداں طاقتور بادشاہ دے حوالے ک‏ے دے سزا دلواندا ا‏‏ے۔(9) مسلما ن ا ورسکھ دونوںہی اسنو‏ں برے ناں تو‏ں یاد کردے نيں تے نفرت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں ۔ گورو گوبند سنگھ جی نے اسنو‏ں گورو نئيں بنایا تھا،اس نے خود ہی زبردستی تے چالاکی تو‏ں گدی سنبھالی سی۔ تواریخ تو‏ں ثابت اے تے اس نے اپنے تمام پیشرو گوراں تو‏ں علیحدہ سکھ مذہب د‏‏ی تعلیم دی۔اس نے اپنی اختراح نو‏‏ں اپنے چیلاں اُتے زبردستی ٹھونسا۔اسکی تعلیمات سکھ مذہب دے بانی تو‏ں یکسر مختلف سن اسنو‏ں خود گورو بننے دا شوق سی تے در پردہ سکھ مذہب دا مخالف تھاوہ اک راکشش،کینہ پرور تے انتہائی سفاک فرد سی۔

بندہ بیراگی  د‏‏ی موت دے بعدجو سکھ  بچے، چاراں طرف منتشر ہوئے گئے۔ کچھ تاں پہاڑاں تے جنگلاں جا چھپے۔ اک عرصہ دے بعد پنپ پائے۔عبدالصمد خان صوبہ دار لاہور    نے حکم جاری کيتا کہ سکھ  جتھ‏ے ملے قتل کر دتا جائے۔ سکھاں  دے سراں دے لئی انعام شاہی خزانے تو‏ں دتے جاندے سن ۔اس غرض تو‏ں کہ  سکھاں  تے پنجاب  دے دوسرے مسلماناں وچ فرق تے امتیاز رہ‏ے، حکم ہويا کہ ہندو تے مسلما‏ن سر تے داڑھیاںکٹوا داں تے جو شخص بال رکھدا ہوئے فورا قتل کر دتا جائے اس حکم تو‏ں سکھ  بہت گھبرا گئے۔بہتیرے پنجاب  دے پہاڑاں وچ جا چھپے تے جو میدا ناں رہ گئے انہاں نے مذہبی عبادت کرنی تے ڈاڑھیاں منڈوانی شروع کيتياں۔عبدالصمد خان دا ایہ ا رادہ قطعی ہوئے گیا کہ  سکھاں  دا ناں نشان پنجاب  تو‏ں مٹادے۔وہ اپنے اِ س اِ رادے وچ اِس درجہ تک کامیاب ہويا کہ  سکھاں  نے اُس دے جتے جی سر باہرنہ کڈیا تے تھاں تھاں چھپے رہ‏‏ے۔ 

نادر شاہ دا حملہ

ادھر دلی وچ مغلاں وچ جہاندار شاہ نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھے ست مہینے ہی ہوئے سن کہ عظیم الشان دے بیٹے بنگال دے فرمانروا رفیع الشان نے چڑھائی کر دتی۔ جہاندار نو‏‏ں شکست ہوئی،اور اس دے رفقا نے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے1713 ء وچ قتل کر دتا۔تب اس دا بھتیجا فرخ سیر تخت نشین ہويا۔بہادر شاہ دے عہد وچ پنجاب وچ بندہ بیراگی نے کافی زور پھڑ لیا سی۔بہادر شاہ د‏‏ی وفات دے بعد اس دے جانشیناں وچ کافی ہنگامے پیش آئے۔جس بنا اُتے بندہ بیراگی نو‏‏ں پیر پھیلانےکے مواقع ملدے رہ‏‏ے۔ بندہ بیراگی بارے اسيں تفصیل تو‏ں ذکر کر چک‏‏ے نيں ، ايس‏ے دوران فرخ سیر نو‏‏ں سیداں نے 1719ء وچ دلی وچ اکھاں وچ لوہے د‏‏ی سلائیاں پھیر کر قتل کيتا۔ رفیع الدرجات تے رفیع الدولہ، بہادر شاہ دے پوتاں نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ایہ تن تین مہینے برائے ناں بادشاہ بن دے چھ ست ست مہینےآں وچ مر گئے،تب اولاد تیموری وچ تو‏ں بوہت سارے لوک ختم ہوئے چکے سن ۔ تخت شاہی نو‏‏ں تختہ تابوت کہیا جاندا سی۔روشن اختر جتھ‏ے دا بیٹا وی مع اپنی وچ قدسیہ بیگم جواک عاقلہ عورت سی جیل وچ سی۔امراء نے اسنو‏ں تخت اُتے بٹھا نا چاہیا۔ وچ نہ مندی سی ہتھ جوڑ جوڑ دے انہاں امراء تو‏ں اپنے بیٹے د‏‏ی زندگی د‏‏ی دعاواں مانگتی تے کہندی کہ مینو‏ں اپنے پوتر دے لئی بادشاہی نئيں چاہیے۔ لیکن امرا نے اسنو‏ں بہلا پھسلا لیا۔روشن اختر نو‏‏ں تخت شاہی اُتے بٹھا ہی دتا اس نے تاج شاہی سر اُتے رکھ دے ناصر الدین محمد شاہ اپنا ناں رکھیا۔ اس موقع اُتے کسی شاعر نے لکھیا :

روشن اختر بُود اکنون ماہ شد یوسف از زندان برآ مد شاہ شد

اور اک دل جلے نے تریخ جلوس ایہ لکھی

چو خواہد ویران کند عالمے ہند مپلک در پینجہ ظالمے(1)

1717تا1738ء نادر شاہ درانی نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تاں اکیس سال تک لاہور سکھاں د‏‏ی دست درازی تو‏ں بچا رہیا۔اس دوران نواب عبدالصمد خان لاہور وچ وفات ہوااس دا بیٹا نواب ذکریا خان بادشاہی دربار تو‏ں خان بہادر دا خطاب پا کرپنجاب دا صوبہ دار بنا خان بہاد رنے بیگم پورہ تے شالامار باغ دے درمیان اپنی سکونت اختیار کيتی۔اوتھ‏ے وڈے وڈے محلات بنا ک‏ے اسنو‏ں اپنا دارالعیش بنا یا۔ محمد شاہ دلی وچ چین تو‏ں عیش اڑاندا تے سلطنت دے دباؤ تو‏ں بے خطر اس خطہ نو‏‏ں موروثی مال سمجھ کر جو چاہندا کردا۔ نادر شاہ درانی نے ہندوستان اُتے حملہ د‏‏ی خاطر18نومبر1738 ء نو‏‏ں دریائے سندھ عبور کيتا۔صوبہ پنجاب د‏‏ی سپاہ نے وزیر آباد وچ مقابلہ کيتا لیکن شکست کھادی فیر نادر شاہ لاہور پہنچیا۔نواب خان بہادر اپنی سپاہ لیکرمقابلہکی غرض تو‏ں دریائے راوی پار کر گیا،تین روز تک جنگ ہوئی لیکن خان بہادر نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ فرار ہوئے ک‏ے لاہور آگیا۔

نادر شاہ نے فتح تے نصرت د‏‏ی خوشی وچ اپنا گھوڑا دریا وچ ڈال دتا تے اسنو‏ں پار ک‏ر ک‏ے شالا مار باغ وچ قیام کيتا۔ذ کریا خان نے یعنی خان بہادر نے صلح کيت‏‏‏ی۔ کفایت خان د‏‏ی وساطت تو‏ں نادر شاہ نے لاہور نو‏‏ں امان دی۔ ذکریا خان د‏‏ی جان بخشی ہوئی تے قرار پایا کہ ذکریا خان ویہہ لکھ روپیہ تے چند ہاتھی اسنو‏ں دے تاں نادر شاہ لاہور تو‏ں دلی د‏‏ی جانب روانہ ہوئے۔ اسپر نادر شاہ نے ذکریا خان نو‏‏ں خلعت بخشی تے اسنو‏ں پنجاب د‏‏ی صوبہ داری مرحمت کيتی۔ ایويں لاہور نادر شاہی لُٹ مار تو‏ں بچ گیا۔ دلی جا ک‏ے نادر شاہ نے قتل عام کيتااور شہر نو‏‏ں خوب لُٹیا۔ایتھ‏ے اسيں نادر شاہ د‏‏ی ہی لکھی تریخ دے چند اوراق پیش کردے نيں ۔(2)

14 فروری 1739ء د‏‏ی سہ پہرکو دو گھنٹےآں د‏‏ی جنگ وچ مغلاں دے ویہہ ہزار فو جیوںکوموت دے گھاٹ اتار دتا۔اس تو‏ں وی زیادہ تعداد وچ دشمن دے فوجیاں نو‏‏ں قیدی بنایا گیا۔مغل بادشاہ نصیر الدین محمدشاہ دا سر شرم تو‏ں جھکا رہیا۔محمد شاہ بادشاہ پیراں اُتے نظراں جمائے نادر شاہ دیاں گلاں سندا رہیا۔نادر شاہ نے اسنو‏ں کہیا کہ اوہ اپنی بیوی ملکہ الزمانی تے اپنے بیٹے سلطان احمد نو‏‏ں یرغمال دے طور اُتے نادر شاہ دے کیمپ وچ بھیج دے۔ نادر شاہ نو‏‏ں بعد وچ پتہ چلا روشن الدولہ اک بدنام رشوت خورہے۔ایران  د‏‏ی طرح  ہندوستان  دے رشوت خور وی مساجدتعمیر کروایا کردے تے فقیر اس شہر وچ کثرت تو‏ں موجود سن ۔

نادر شاہ اجنبیاں دے نال محفلکرنا مناسب نئيں سمجھدا سی۔پر اپنے میزبان محمد شاہ نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی اسنے اس دے ہتھ تو‏ں شراب دا اک جام تے اک لڑکی قبول کيتی۔دسیا گیا کہ اوہ دلی د‏‏ی سب تو‏ں خو بصورت لڑکی اے ۔نادر شاہ نے اسنو‏ں دیکھدے ہی کہیا کہ اوہ اس د‏ی خواب گاہ وچ جا ک‏ے انتظار کرے۔ نادر شاہ د‏‏ی آمد اُتے اسنے اپنی شلوار کھول دتی تے اسنو‏ں پیراں وچ گرنے دی۔فیر اُس نے اپنی قمیض اُتار کر قالین اُتے گرا دی۔شرم تو‏ں اس نے اپنا چہرہ دونے ہتھو‏ں وچ چھپا لیا۔اس طرح اس دا سارا جسم نادر شاہ د‏‏ی اکھاں دے سامنے عیاں ہوئے گیا۔نادر شاہ نے اس ورگی خوش بدن لڑکی پہلے کدی نئيں دیکھی سی۔اس د‏ی رنگت دار چینی ورگی سی،چھاتیاں جوبن تو‏ں پھٹی پئی سن،کمراِنّی نازک کہ اسيں اسنو‏ں اپنی ہتھیلیاں وچ بھر سکدے سن ۔کمان د‏‏ی طرح خم دار کمر تے بھرپور کولھے۔وہ چھوٹے قدکی سی لیکن اس دے کولھے ہرات دے تربوزوںجِنّے وڈے سن ۔نادر شاہ نے اس دے چہرہ تے جسم اُتے ہتھ پھیریا۔

اس دا جسم مضبوط تے ہموار سی۔اس دے جسم دے کسی حصے پر،بغلاں دے اندر تے ناف دے تھلے بال نئيں سن اس نے اپنے جسم اُتے خوشبو دار تیل ملیا ہويا تھاجس تو‏ں یاسمین د‏‏ی خوشبو امڈ رہی سی، محمد شاہ نے اِنّی شراب پی کہ خود نو‏‏ں تے اپنے مہمان نو‏‏ں بھُل گیا۔اس نے ٹخناں تو‏ں گھنگرو باندھے تے رقاصائاں دے نال رقص کرنے لگا۔وہ بالکل انہاں د‏‏ی طرح رقص کر سکدا تھااس د‏ی آنکھوںکے اشار ے اوداں ہی سن ،ہتھو‏ں تے پیراں د‏‏ی جنبشاں وی ویسی ہی سن۔

اک درباری نے محمد شاہ د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔اس نے کہیا کہ ہندوستان د‏‏ی کوئی رقاصہ اس جداں رقص نئيں کر سکدی اوہ بندر د‏‏ی طرح ہنسنے لگا۔شراب تو‏ں مست سعا دت خان نو‏‏ں اٹھاکر نادر شاہ دے سامنے تو‏ں لے جاناپيا۔ایہ سزا اس دے لئی بہت کافی ثابت ہوئی۔اس نے ايس‏ے رات اپنے دل وچ خنجر گھونپ کر اپنی مصیبت زدہ زندگی دا خاتمہ ک‏ر ليا۔دلی دے لوک احسان فراموش تے بزدل سن ۔ساری رات ہجوم نعرے لگاندا رہااور توپ گرجتی رہی۔

سورج لال قلعے د‏‏ی فصیل تک ابھر آیا،تب نادر شاہ گھوڑے پرسوار ہوئے ک‏ے اپنے محافظوںکے ہمراہ چاندنی چوک وچ چلا گیا۔گلیاں وچ اس دے وفادار ساتھیاں د‏‏ی کچھ لاشیںدیکھ ک‏ے نادرشاہ د‏‏ی اکھاں وچ آنسو آ گئے۔اُنہاں دے اعضا کٹ دتے گئے سن منافق لوک جو صرف دو دن پہلے پھولوںاور ہیرے جواہرات دے نذراناں تو‏ں نادر شاہ کاخیر مقدم ک‏ر رہ‏ے سن ۔اب گالیاں دے رہے سن پھُل منڈی دے اُنہاں گل فروشاں نے جنہاں نے نادرشاہ تے اس د‏ی فوج اُتے گلاباں د‏‏ی پتیاں نچھاو‏ر د‏‏ی سن ہن کیچڑ سُٹ رہے سن ۔ پھرکسی نے بندوق د‏‏ی گولی چلا‏ئی۔گولی نادر شاہ دے نیڑے تو‏ں گزر کر اس دے خادم نو‏‏ں لگی۔اس دا خون نادرشاہ د‏‏ی قمیض اُتے لگا۔ تاں نادر شاہ دا پیمانہ صبر لبریز ہوچکيا سی۔نادر شاہ ننے تلوار کھینچی تے حکم دتا ’’جب تک ایہ تلوار نیام تو‏ں باہر اے اس وقت تک اس منحوس شہر دے باسیاں دا قتل عام جاری رہے،کسی نو‏‏ں نہ بخشا جائے۔

اسيں نےہندوستانی لوکاں دے کردار دا اک ہور پہلو دیکھیا۔ انہاں نے سانو‏ں اپنی مدد دے لئی بلا یا سی۔ایہ اُنہاں د‏‏ی چالاکی سی، تے ہن ایہ اُنہاں د‏‏ی منافقت سی۔ساڈے فو جیاں نے شہریاں د‏‏ی اِنّی وڈی تعداد نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارا کہ انہاں دے ہتھ تھک گئے۔ساڈے ہزاراں فوجی مسلسل چھ گھینٹے تو‏ں لوکاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارنے دے علاوہ کچھ نئيں ک‏ر رہ‏ے سن ۔اساں تلوار نیام وچ پائی تے حکم دتا کہ نقارے بجا ک‏ے ساڈی خوشی دا اعلان کيتا جائے۔کافراں نے اپنے رواج دے مطابق اپنے مقتولین نو‏‏ں جلایا، مسلماناں نے اپنے رواج دے مطابق اپنے مقتولین نو‏‏ں دفنایا تے جنہاں لاشاں نو‏‏ں جلانے یا دفنانے والاکوئی نئيں سی انہاں نو‏ں چیلاں،کواں،بلیاں،کتاں تے گیدڑاں نے کھایا لیا، جو کہ اس شہر وچ کثرت تو‏ں مو جود سن ۔نادر شاہ نے حکیم نو‏‏ں تحفاں تو‏ں لاد دتا۔ نور بائی نو‏‏ں اس دے وزن دے برابر سونا عطا کيتا تے انہاں نو‏ں الوداع کہہ ک‏ے 9مئی 1739ء نو‏‏ں دلی تو‏ں روانہ ہوئے گئے۔

نادر شاہ د‏‏ی فتوحات،خون ریزیاں تے دلی وچ مغلاں د‏‏ی شکست د‏‏ی تفصیل جدو‏ں لاہور پہنچی تاں سکھاں نے آہستہ آہستہ فیر تو‏ں سر کڈنا شروع کيتا۔تب اوہ امرتسر وچ پوشیدہ،لباس بدل ک‏ے آیا کردے سن ہن بالکل بیباک ہوئے ک‏ے آنے لگے۔

ايس‏ے دوران نواب ذکریا خان وفات پا گیا۔اس دا بیٹایحییٰ خان صوبہ دار بنا سکھاں نے چاراں طرف تو‏ں زور کيتا۔ لاہور وچ دیوان لکھپت رائے نواب عبدالصمد خان دے وقت تو‏ں صوبہ دا دیوان سی۔ایمن آباد وچ دیوان جسپت رائے، لکھپت رائے کابھائی فوجدار سی۔ سکھاں نے جسپت رائے نو‏‏ں قتل کر دتا۔

1746ء وچ یحییٰ خان فوج لےک‏ے سکھاں د‏‏ی سر کوبی دے لئی روانہ ہويا۔سکھ جموں‏ بھج گئے ایہ انہاں دے تعاقب وچ اوتھ‏ے پہنچیا تے ہزاراں سکھاں نو‏‏ں قتل کيتا۔ اک ہزار سکھ پابہ زنجیر لاہور لیائے گئے۔ ایتھ‏ے انہاں نو‏ں گدھاں اُتے سوار کرکے شہر وچ انہاں د‏‏ی تشہیر کيتی گئی۔ فیر انہاں نو‏ں دلی درواز ہ دے باہر جتھ‏ے گھوڑےآں د‏‏ی منڈی لگتی سی قتل کيتا گیا۔ اک گڑھا کھدوا کر دفن کيتا گیا۔ اس جگہ دا ناں شہید گنج اے ۔ایہ وڈی مدت تک سکھاں د‏‏ی آبادی رہی۔اس جگہ بھائی تارا سنگھ د‏‏ی سمادھ اے ایہ شخص گورو گوبند دے رفقا وچ تو‏ں پرانا باقی رہ گیا سی۔ مسلماناں نے اسنو‏ں کہیا کہ اوہ داڑھی منڈوا، کیس وی کٹوادے لیکن اوہ نہ منیا تے ايس‏ے وجہ تو‏ں قتل ہويا۔یحیٰی خان دے وقت سکھاں دا خوب استیصال ہويا۔ سکھاں دے قتل دے واسطے انعام مقرر ہويا سی۔انہاں دے سینکڑوںسر روزانہ لاہور لیائے جاندے سن تے ہر اک سر اُتے انعام ملدا سی۔(3)

دلی د‏‏ی سلطنت اسوقت کاغذ د‏‏ی ناؤ سی اج ڈُبی کہ کل ڈُبی۔افغانستان وچ نادر شاہ جو اپنے ملاز وچ دے ہتھو‏ں قتل ہوئے چکيا تھا،اسک‏‏ے بعداسکی جگہ احمد خان نے احمد شاہ ابدالی دے ناں تو‏ں لے لی سی۔شاہ نواز خان نے صوبہ ملتان د‏‏ی وراثت دے الجھاوے وچ احمد شاہ ابدالی نال رابطہ کيتا۔پیغام بھیجیا کہ اس دا مقابلہ کرنیوالا کوئی نئيں اے آپ بلاوسوسہ چلے آئیںاورآپ بادشاہ تے وچ وزیر۔ لاہور شہر د‏‏ی فصیل دے تھلے درانی تے سکھ فوج دا مقابلہ ہويا۔ لاہور دے شاہنواز خان نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ فرار ہوئے ک‏ے دلی چلا گیا۔درانی فوج نے لاہور اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے محلہ مغلپورہ نو‏‏ں جس وچ بیرون شہر امرائے لاہور دے مقانات سن جنہاں دا ہن ناں نشان وی نئيں ملدا، نو‏‏ں خوب لُٹیا۔اسی اثنا وچ دلی تو‏ں ہور کمک پہنچنے پراحمد شاہ ابدالی نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا تے اوہ لاہور تو‏ں واپس کابل روانہ ہوئے گیا۔

اس واقعہ دے بعد شاہ ِدلی نے میر معین الملک المعروف میر منو نو‏‏ں جو نواب قمر الدین خان وزیر مرحوم دا لائق بیٹا تھااور احمد شاہ ابدالی دے مقابلے وچ نہایت اہ‏م رول ادا کر چکيا سی پنجاب دا صوبہ دار مقرر کرکے لاہور روانہ کيتا۔ سکھاں دا قاعدہ سی کہ جدو‏ں سلطنت تے صوبےآں د‏‏ی توجہ سلطنت دے معاملات اُتے مرکوز ہوئی تاں انہوںنے اس فرصت نو‏‏ں غنیمت جانااور چاراں طرف تو‏ں سر کڈنا شروع کيتے۔حالت نگرانی وچ وی اوہ خفیہ اپنی کاروائیاں کردے رہندے لیکن جونہی انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کروٹ لی جاندی تاں اوہ سبزگھاہ د‏‏ی مانند میدان وچ نکل آندے۔ احمد شاہ ابدالی دے کابل واپس جاندے ہی،چالیس پنجاہ ہزار سکھ جمع ہوئے چکے سن اورانہاں نے لاہور د‏‏ی آبادی نو‏‏ں لُٹنا شروع کر دتا۔ آس پاس دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے چھوٹے چھوٹے قلعے بنا ک‏ے اُنہاں وچ پناہ لینا شروع کر دتی۔ امرتسر وچ اک قلعہ رام رتنی بنا یا۔

لاہور دے گورنرمیر منو نے سکھاں د‏‏ی گو شمالی اُتے کمر کس لی،اور امرتسر وچ انہاں د‏‏ی رام رتنی نو‏‏ں خاک وچ ملیا ک‏ے انہاں د‏‏ی جمیعت نو‏‏ں منتشر کر دتا۔ سکھاں نو‏‏ں قتل کيتا۔اور اپنا رعب تے ہیبت سکھاں دے دلاں وچ ایسی بٹھا دتی کہ اوہ اس دے ناں تو‏ں تھراندے تے لرزتے سن ۔ اس نے حکم دتا کہ سکھ اپنے کیس تے داڑھی منڈواواں،جس تو‏ں سکھ بہت گھبرائے تے پہاڑاں وچ جا چھپے۔

میر منو نے اوتھ‏ے وی انہاں دا تعاقب کيتا تے سینکڑوں سکھاں نو‏‏ں پابہ زنجیر منگواندا تے دلی دروازہ دے باہر نخاس خانے وچ انہاں د‏‏ی گردناں ماردا سی۔

لاہور دے گورنرمیر منو نے اک دانائی دا کم کيتا کہ قدیم تے تجربہ کار افسراں نو‏‏ں اپنی رفاقت وچ رکھیا، کوڑا مل نو‏‏ں اپنا دیوان تے مرزا آدینہ بیگ نو‏‏ں بدستور دوآبہ جالندھر دا ناظم رکھیا،اپنی ذہانت دے باعث اس نے احمد شاہ ابدالی دے دوسرے حملہ تو‏ں لاہور نو‏‏ں بچا لیا۔

فیر احمد شاہ ابدالی دے تیسرے حملہ وچ کافی دیر چار مہینے تک جنگ جاری رہی،احمد شاہ ابدالی شالا مار باغ وچ قیام پذیر سی۔ احمد شاہ ابدالی نے خود کھڑے ہوئے کرلاہور دے گورنر میر منو دا استقبال کيتا۔ گل گل دے دوران احمد شاہ نے سوال کيتا کہ اس دے ہندوستانی بادشاہ نے اس د‏ی ہور مدد کیو‏ں نہ کیتی۔تو میر منو نے جواب دتا کہ بادشاہ نو‏‏ں پتہ سی کہ میر منو آپ د‏‏ی خبر لے لیگا۔ شاہ نے کہیا کہ جے تسيں کامیاب ہُندے تاں کيتا کردے۔منو نے جواب دتا کہ وچ آپ نو‏‏ں پنجرہ وچ بند ک‏ر ک‏ے دلی روانہ کردا۔احمدشاہ ابدالی نے فیر سوال کيتا کہ ہن فتح خدا نے مینو‏ں دتی اے تسيں میرے تو‏ں کيتا توقع رکھدے ہو، منو نے جواب دتا جے آپ سودا گر نيں تاں مینو‏ں فروخت کر دیؤ جلاد نيں تاں قتل کر دیؤ تے بادشاہ نيں تاں معاف کر دیؤ۔احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں منو دا ایہ بیساختہ جواب دل پسند آیا تے اُس نے کہیا کہ تسيں واقعی رُستم ہندوستان ہو۔اسک‏‏ے بعد صلح دے بارے گل گل چلی تے اس اُتے ختم ہوئی کہ ناظم لاہور میر منو بادشاہ احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں پنجاہ لکھ روپیہ نقد تے کچھ طلائی اشیا عطا کرے۔ میر منو نے منظور کيتا، احمد شاہ ابدالی نے سند حکومت جالندھر،لاہور تے کوہستان اسنو‏ں لکھ دی۔ چند دن مقبرہ جہانگیر وچ رہنے دے بعد واپس دا بل چلا گیا۔

احمد شاہ ابدالی دے حملےآں دے بعد فائدہ اٹھا ک‏ے سکھاں نے فیر زور پھڑیا، تے امرتسر تے نو‏‏ں ہستان دے درمیانی علاقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔آدینہ بیگ ناظم جالندھر نے انہاں پرموضع ماکہووال وچ اک میلے د‏‏ی تقریب اُتے حملہ کر دتا تے شکست دینے دے بعد، انہاں د‏‏ی فرامائش اُتے مصالحت د‏‏ی تے کافی سکھ اپنی فوج وچ بھرتی کيتے۔

لاہور دے گورنرمیر منو د‏‏ی وفات

میر منو نے جو رسوخ احمد شاہ درانی دربار تے دلی دے مغل دربار وچ حاصل کيتا افسوس اس تو‏ں زیادہ دیرتک مستفید نہ ہوئے پایا۔احمد شاہ ابدالی دے کابل روانگی دے بعدمیر منو قصور د‏‏ی جانب سکھاں د‏‏ی گوشمالی دے لئی چلا تے کامیاب ہويا۔ اک دن شکار د‏‏ی غرض تو‏ں اک تیزرفتار گھوڑی اُتے نکلیا جو بدک گئی،جس تو‏ں اوہ گرا لیکن پیر رکاب وچ پھنس جانے د‏‏ی بنا اُتے وڈی دور تک نال گھسیٹا جاندا رہیا تے بالآخرجان گنوا بیٹھیا۔ میر معین الملک، منو دا مقبرہ لاہور وچ ریلوے سٹیشن دے نیڑے موجود اے ۔اسک‏‏ے نیڑے سکھاں دا شہید گنج وی اے ۔پنجاب ی وچ اس بارے کہاوت ا‏‏ے۔ میر منو ساڈی داتری، اساں اوہدے سوئے جداں جداں سانوںوڈدا تاں تاں دونے ہوئے۔

میر منواک مقتول سکھ دے سر دے لئی پچیس روپیہ دیندا سی۔ سکھاں د‏‏ی گردن اس مقام اُتے ماری جاندی سی جتھ‏ے اسوقت کوتوالی اے ۔اس نے اپنے عہد وچ جو ظلم کيتے انہاں دے حالات سنکر دل دہل جاندا اے ۔بھائی تارا سنگھ، گورو گوبندسنگھ جی دے معتقد نو‏‏ں جدو‏ں میر منو نے گرفتار کيتا تے اسنو‏ں کہیا کہ داڑھی تے کیس،یعنی سر دے بال وی منڈوا دوتو توانو‏‏ں چھڈ دتا جائے گا ورنہ قتل ہوئے گے۔ اوہ نہ منیا تاں منو نے تارا سنگھ دا پوشت، گوشت جسم تو‏ں اکھڑوایا۔تارا سنگھ نے استقلال طبع تو‏ں ایہ عقوبت تے اذیت سہی جدو‏ں اوہ حالت نزع وچ سی تاں حکم دتا کہ اس دے جسم اُتے جتھ‏ے وی سرخ بوٹی ہواس اُتے نمک چھڑکا یا جائے۔ چنانچہ اوہ اس حالت وچ مر گیا۔

بھائی منی سنگھ تے بھائی گلزار سنگھ دو ناں گورو گوبند صاحب دے معتدین سن، انہاں نو‏‏ں وی ایسی اذیتوںسے ہلاک کيتا گیا۔ بھائی منی سنگھ پنجاب ی بولی دا عمدہ شاعر سی۔جو گرنتھ،اردی گرنتھ، نے بنائی اس د‏ی ایہ شخص پنجاب ی اشعار وچ سوزون کردا تے نثر نو‏‏ں زیور نظم پہنا کر اس دا حسن دوبالا کردا۔

اک مرتبہ ایہ دونے بھائی امرتسر د‏‏ی یاتراکرنے گئے کہ عمال ناظم لاہور انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے لاہور لے آئے ایتھ‏ے انہاں نو‏‏ں دعوت اسلام دتی گئی انہاں نے قبول نہ کی، اس اُتے ناظم لاہور میر منو نے گلزار سنگھ دا بند بند جدا کيتا تے پوست یعنی جلد اکھاڑی اوراسنو‏ں وی منی سنگھ د‏‏ی مانند ایسی اذیتاں تو‏ں ہلاک کيتا گیا۔لاہور دے اس ناظممیر منو دے عہد دے ایداں دے کافی ہور حالات نيں ،ایتھ‏ے صرف اک دو ہی بیان کيتے گئے نيں ۔(4)

میر معین الملک،عرف میر منو دا اک تن سال دا بیٹا تے اک بیوہ مراد بیگم سی۔ اس خاتون دے سیاسی ہتھکنڈاں د‏‏ی بنا اُتے احمد شاہ ابدالی نے لاہور    اُتے حملہ کر دتا۔ تے ایتھ‏ے اپنے بیٹے شہزادہ تیمو رشاہ تے اس د‏ی نیابت وچ جہان خان نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دلی  دا رخ کيتا۔ اس نے دلی  نو‏‏ں خوب لُٹیا تے ایويں نادر شاہ دے حملے وچ قتل تے غارت دے واقعات د‏‏ی یاد تازہ ہوئے گئی۔ واپس روانگی سےپہلے احمد شاہ ابدالی نے اپنی شادی شاہ محمد د‏‏ی اک بیٹی تو‏ں جو نہایت خوب صورت سی، اس دے نال عالم گیر ثانی خود کرنا چاہندا سی، تو‏ں کر لئی۔ تے اپنے بیٹے تیمور شاہ د‏‏ی شادی بادشاہ د‏‏ی اک بھتیجی نال کيتی۔

تیمورشاہ نے سکھاں نو‏‏ں سزا دینا چاہی جنہاں نے احمد شاہ ابدالی دے چوتھے حملے دے بعد سر کڈیا سی دوسرا کہ مرزاآدینہ بیگ جو دلی دے نال مل گیا تے خلاف ِشاہ ابدالی، دلی د‏‏ی طرف تو‏ں لاہور دا حاکم بن بیٹھیا سی تے اس دا اسوقت وی دوآبہ جالندھر وچ ڈنکا بجتا سی نو‏‏ں سزا دتی جائے۔ سکھاں نو‏‏ں سزا دینے د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دا قلعہ رام رتنی واقعہ امرتسر فیر زور پھڑ گیا سی اس نے خاک وچ ملیا دتا۔ پھرامرتسر وچ سکھاں دے مقدس تالاب نو‏‏ں مٹی تو‏ں بھر دتا تے سکھاں د‏‏ی جمیعت نو‏‏ں منتشر کر دتا۔آدینہ بیگ ايس‏ے عرصہ وچ پنجاب دے پہاڑاں وچ چلا گیا تے اوتھ‏ے پوشیدہ طور پر سکھاں نو‏‏ں تیمور شاہ تو‏ں انتقام اُتے اکساندا رہیا تے لاہور اُتے قبضہ اُتے بھی۔ اس وقت سکھاں دے مذہبی جنون دا کچھ ٹھکانہ نہ سی۔ چنانچہ سکھ بہت وڈی تعداد وچ لاہور اُتے چاراں اطراف تو‏ں محاصرہ کرپائے۔ شہزادہ تیمور تے سردار جہان خان نے کمال شجاعت تو‏ں مقابلہ کيتا،لیکن چونکہ سکھاں د‏‏ی تعداد نہایت کثیر سی تے اوہ ٹڈی دل د‏‏ی مانند پہاڑاں تو‏ں نکل آئے سن تاں شہزادہ تے اس دے مشیر نے مصلحت ایہ سمجھی کہ شہر چھڈ ک‏‏ے چناب د‏‏ی جانب چلے جاواں۔ ایويں سکھاں دا ہن پہلی بار لاہور اُتے عارضی قبضہ ہوئے گیا۔ایہ 1765ء د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ سکھاں دا سردار اس موقعہ اُتے جسا سنگھ کلال،قوم دا نجار یعنی درزی سی۔اس نے ایہ ظاہر کرنا چاہیا کہ سکھ خالصہ نو‏‏ں اقتدار سلطنت تے اختیار سپاہ رکھنے دا وی فن اے ۔مغلاں دا جو دارلضرب لاہور وچ سی اس نے بلا جھجک اس تو‏ں کم لیا۔اس نے لاہور وچ سکھاں دا سکہ وی چلایا۔اس روپئے اُتے ایہ کندہ کروایا:

’’ سکہ زد بفضل خالصہ بملک احمد شاہ مفتوحہ جساکلال’’۔

دلی  وچ غازی الدین عمادالملک وزیر شاہ دلی  نجیب الدولہ معتقد شاہ ابدالی تو‏ں دلی بغض تے عداوت رکھدا سی تے اس دا زور توڑنے دے لئی مرہٹو ںکو دلی  وچ بلا لیا۔آدینہ بیگ گو اک بڑامتفنی شخص سی حکو مت پنجاب  د‏‏ی ہوس دامن گیر سی تے تے ہ تد بیراں کر رہیا سی کہ کسی طر ح مسند حکومت پنجاب  اُتے جلوہ افروز ہوئے سک‏‏ے۔  سکھاں  وچ اس نے اسقدر طاقت نہ دیکھی کہ انہاں د‏‏ی تقویت اُتے اوہ خود مختار حاکم پنجاب  بن سک‏‏ے۔لہٰذا اس نے مرہٹےآں  تو‏ں سازش کر لئی تے رگھو ناتھ مرہٹہ پیشوا دے بھائی شمشیر بہادر نو‏‏ں ایہ پٹی پڑھائی کہ پنجاب  نو‏‏ں فتح کرکے اسنو‏ں حکومت مرہٹہ وچ شامل ک‏ے لیا جائے کیونجے پنجاب  اک مفت دا شکار اے ۔مر ہٹہ سردار نے ایہ گل منظورکی۔آدینہ بیگ دے پاس سپاہ وچ سکھ  وی موجود سن آدینہ بیگ مرہٹہ فوج لےک‏ے لاہور    آگیا۔ 

لاہور اُتے مرہٹےآں دا قبضہ تے مرزا آدینہ بیگ د‏‏ی وفات

1757ء وچ لاہور اُتے مرہٹےآں نے رگھو ناتھ پیشوا دے بھائی، شمشیر بہادر تے مرزا آدینہ بیگ د‏‏ی سر پرستی تے رہنمائی وچ اپنا قبضہ جما لیا۔ سکھ لوک جو لاہور اُتے قابض سن نے مرہٹےآں دا زور دیکھ ک‏ے شہر خالی کر دتا۔ مرہٹےآں نے ملتان اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ درانیاں دے پاس کم قو ت سی تے اوہ پِچھے پِچھے ہٹتے ہٹتے اٹک پار کر گئے۔ ایويں اٹک تک سارے علاقے اُتے مرہٹےآں دا قبضہ ہوئے گیا۔ اس وقت مرزا آدینہ بیگ جو میر منو دا لائق نائب ر ہ چکيا تھا،مرہٹےآں د‏‏ی طرف تو‏ں پنجاب دا صوبیدار مقرر ہويا۔ مرہٹےآں نے اس تو‏ں پچھتر لکھ روپیہ سالانہ نذرانہ ٹھہرایا تے رگھو ناتھ تے شمشیر بہادر مرہٹے جرنیل واپس دکن چلے گئے۔ ایہ آدینہ بیگ دے عروج دا زمانہ سی۔بوڑھاں وچ ہن اک اوہی شخص سی جس نے نواب عبدالصمد خان دا دور دیکھیا سی تے نواب خا ن بہادرکا تربیت یافتہ تے اک وڈا فطرتی شخص سی اس نے پنجاب وچ کئی مرتبہ بغاوت کرا دی۔ کدی شاہ دلی تو‏ں ملاِ تاں کدی شاہ ابدالی دا چیلا بنا،غرض عجب فطرت دا فرد سی۔ سارے ک وچ وچ اپنی غرض پیش رکھدا سی اس عروج دے دور وچ ہی اس دا آخری پیغام آگیا۔ اس نے اپنے ناں دا اک قصبہ ضلع گورداس پور وچ ،آدینہ نگر آبا د کيتا جو موجود اے اس د‏ی قبر گو جرانوالہ وچ اے ۔ایہ سن 1758ء د‏‏ی گل اے ۔چونکہ آدینہ بیگ سلطنت تیموری دا آخری ناظم لاہور سی پنجاب دے لوک اس دا ا حترام کردے سن ۔

احمد شاہ ابدالی دا پنجواں حملہ

پنجاب دے مرہٹےآں دے قبضہ وچ آنے تے شہزادہ تیمور دے ہتھ تو‏ں نکلنے نے احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں اک بار فیر اکسا یا،اسوقت مرہٹےآں د‏‏ی طرف تو‏ں سر ہند د‏‏ی حکومت صدیق بیگ خان،دو آبہ باری د‏‏ی مرزا آدینہ بیگ د‏‏ی زوجہ مراد بیگم تے لاہور د‏‏ی پرسارام دے سپرد سی۔احمد شاہ ابدالی بلو چستان تو‏ں اٹک تے پشاو‏ر پہنچیا تے اوتھ‏ے تو‏ں پنجاب د‏‏ی طرف ودھیا۔اس دے آنے د‏‏ی خبر سن کر مرہٹےآں نے ملتان تے لاہور خالی کر دتا۔ (1) غازی الدین، وزیر دلی دربارنے مہدی علی خان کاشمیری د‏‏ی معرفت ایہ پیغام دتا کہ عالم گیر ثانی کواسک‏‏ے بیٹے نے اس تو‏ں مخالفت کرنے وچ کوئی دقیقہ باقی نئيں رکھیا،فیروز شاہ کوٹلہ، جو دلی دے نیڑے اے وچ اک کامل فقیر اے اس دے پاس چلياں جو حضورکے حق وچ دعامنگے گا جو قبول ہوئے گی اورپناہ ملے گی۔(انتہائی جہالت دا مظاہرہ)مغل بادشاہ عالم گیر ثانی اس جُل وچ آگیا تے اوتھ‏ے ازبک سپاہیاں نے اس دا کم تمام کر دتا۔ بے سر تے دھڑ نو‏‏ں جمنا د‏‏ی ریت اُتے سُٹ دتا۔ بدمعاشاں نے اس لاش تو‏ں ایہ سفاکی د‏‏ی کہ اس دے کپڑ‏ے تک اتار لئی۔کئی روز دے بعد ايس‏ے نابکار مہدی علی کشمیری نے بادشاہ د‏‏ی لاش نو‏‏ں مقبرہ ہمایو‏ں وچ دفن کيتا۔ایہ اپنے آپ کوعالم گیرثانی کہوانے والا بادشاہ کسی اک قصبہ اُتے وی قابض نہ سی۔ ایہ نومبر1759ء د‏‏ی گل ا‏‏ے۔

اس عالمگیر ثانی د‏‏ی وفات دے بعد اک شہزادہ کم بخش نو‏‏ں شاہجہان ثانی دا ناں دے ک‏‏ے تخت اُتے بٹھا یا گیا،لیکن اسنو‏ں کسی نے وی بادشاہ نہ منیا۔ شہزادہ عالی گوہر بادشاہ دا وڈا بیٹا جو اس وقت بنگال وچ تھا،شاہ عالم ثانی دے ناں تو‏ں تخت نشین ہويا۔ اس دے بعد تیموریہ سلطنت مغلیہ کا ہندوستان وچ خاتمہ ہوئے گیا۔

جداں کہ پہلے لکھیا جا چکيا اے کہ مرہٹہ پرسارام حاکم لاہور اپنے ساتھیاں سمیت احمد شاہ ابدالی دے آنے د‏‏ی خبر سن کرلاہور تے ملتان چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔مرزا آدینہ بیگ د‏‏ی بیگم مراد بیگم وی رو پوش ہوئے چک‏ی سی۔تو احمد شاہ ابدالی نے 1761ء وچ پانی پت دے میدان وچ مرہٹےآں نو‏‏ں بہت بری طرح کچل ک‏ے انہاں د‏‏ی کمر ہمیشہ دے لئی توڑ دی۔انہاں دے حوصلے اس قدر پست ہوئے گئے کہ فیر انہاں نے سر نہ اٹھایا۔اک انگریز مصنف الفنسٹن دے مطابق اس جنگ وچ دو لکھ مرہٹے مارے گئے۔اور انہاں دے تمام سردار تہہ تیخ ہوئے۔

احمد شاہ درانی پانی پت د‏‏ی عظیم فتح دے بعد واپس کابل چلا گیا۔اس نے سر ہند وچ زرین خان تے لاہور وچ بلند خان نو‏‏ں حاکم بنایا۔لیکن با ظابطہ سلطنت نہ ہونے،تھاں تھاں ہنگامے تے خون ریزی ہونے د‏‏ی بنا اُتے سکھاں دا وی کوئی پرسان حال نہ سی۔

دلی سلطنت دے کمزور ہونے د‏‏ی بنا اُتے انہاں نے تقویت پھڑنا شروع د‏‏ی تے اسقدر حاصل کيتی کہ نہ صرف اپنے اپنے دیہات دے مالک بن گئے بلکہ تھاں تھاں قلعے بنا ک‏ے ارد گرد دے لوکاں دا استیصال وی کرنے لگے انہاں وچ اک چڑت سنگھ نے( مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دادا) اک قلعہ اپنے سسرال واقع گو جرا ولی،جو بعد وچ گوجرانوالہ کہلایا وی بنایایہ 1762ء وچ ہويا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ وی اوتھے پیدا ہويا سی۔اب سکھاں دا زور ودھنا شروع ہويا۔ سکھاں دا فوجی اجتماع امرتسر وچ جمع ہويا۔ مقدس تالاب امرتسر نو‏‏ں از سر نو آباد کيتا تے اسنو‏ں مذہبی مقام بنایا۔

احمد شاہ ابدالی دا چھٹا حملہ

 سکھاں  دا پنجاب  وچ زور پھڑنا سی کہ احمد شاہ ابدالی نے فیر کابل تو‏ں سر کڈیا تے انہاں د‏‏ی گوشمالی دا تہایہ کیہ۔اس بادشاہ د‏‏ی حالت عقاب ورگی سی۔پہاڑ د‏‏ی بلندی اُتے تو‏ں نشیب، زمین اُتے تیز نظراں تو‏ں تاکتا سی۔جونہی اس د‏ی نگاہ شکار اُتے پڑدی اپنے پہاڑی آشیانہ تو‏ں پرواز ک‏ر ک‏ے میدان وچ آندا تے اپنے صید، شکار دا کم تمام ک‏ر ک‏ے اس دے گوشت، پوست تے جو کچھ ہتھ لگدا چونچ وچ دبا،پھنکڑی مارلے اڑدا تے دوبارہ ایداں دے موقع د‏‏ی تلاش وچ رہندا۔اسکی خوش قسمتی تو‏ں  ہندوستان  د‏‏ی حالت اس زمانے وچ ایسی سی کہ اس دے تمام منصوبات فتح تے نصرت وچ بدلدے گئے۔

ایہ بادشاہ واقعتاً ایشیا دے تمام بادشاہاں وچ وڈا اولعزم ہويا اے ۔قدرت نے اسنو‏ں فتو حات دے ڈھب دا بنایا سی۔ جے کشور کشائی دے نال حکومت کیت‏‏ی وی لیاقت رکھدا تاں دنیا دے وڈے بادشاہاں وچ اس دا ناں ہُندا۔اس مرتبہ1763ء دے آخر وچ لاہور پہنچیا،تو سکھ اس دے آنے تو‏ں پہلے ہی فرار ہوک‏ے جنوب د‏‏ی جانب چلے گئے۔احمد شاہ ابدالی وی ستلج دے پار پہنچیا تے سکھاں تو‏ں اک جنگ ہوئی جس وچ انہاں نو‏ں پوری شکست ہوئی۔بارہ ہزارسے پچیس ہزار سکھ تہہ تیخ ہوئے۔لدھیانہ تو‏ں پچیس میل جنوب د‏‏ی جانب 1764 ء وچ وی جنگ ہوئی۔اس مقام دا ناں سکھاں وچ گہلوگہاڑہ یعنی قتل عام د‏‏ی جگہ،مشہور اے ۔ان قیدیاں وچ آلا سنگھ بانی راج پٹیالہ وی سی، بادشاہ احمد شاہ درانی نے اس د‏ی شجاعت تے مردانگی تو‏ں خوش ہوئے کرمصلحتاً اسنو‏ں رہائی دے دتی تے ست لکھ روپیہ لےک‏ے اُسنو‏‏ں راجہ دا خطاب وی دتا۔سر ہند وچ بادشاہ د‏‏ی ملاقات اس دے اک دوست نجیب الدولہ نال ہوئی۔بادشاہ احمد شاہ ابدالی نے کابلی مل اک ہندو نو‏‏ں لاہور دا صوبہ کنٹرول وچ دتا۔

ايس‏ے دوران اسنو‏ں قندھار وچ بغاوت د‏‏ی خبر پہنچی تاں اوہ اس جانب چل دتا۔لیکن روانہ ہونے تو‏ں پہلے احمد شاہ ابدالی نے امرتسر دے مقدس تالاب نو‏‏ں فیر غارت کيتا،اس وچ مادہ گاؤ دے خون دے نالے بہا دتے تے مقتول سکھاں دے خون تو‏ں ویران مسجدےآں نو‏‏ں دھلوایا۔

بادشاہ احمد شاہ ابدالی دے پرت جاندے ہی سکھاں نے گوجر سنگھ،دلہنا سنگھ تے سوبھا سنگھ دے تحت لاہور اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے، اس دے مضافات نو‏‏ں وی خوب لُٹیا۔تب لاہور اُتے کابلی مل ہندو د‏‏ی حکمرانی سی۔فیر لاہور شہر دا محاصرہ کيتا۔کابلی مل نے کئی مہینےآں تک مقابلہ کيتا۔اسنے تما م دروازے ماسوائے دو دے بند کروا دتے تے انہاں اُتے اپنی سپاہ مقرر کر دتی۔اس لمبے محاصرہ د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں روپیہ پینال کيتی ضرورت محسوس ہوئی تاں اس نے شہر دے ساہوکاراں تے صرافاں نو‏‏ں لُٹیا۔جدو‏ں کابلی مل نے دیکھیا کہ سکھاں د‏‏ی قوت وچ وادھا ہوئے رہیا اے جدو‏ں کہ اوہ خود کمزور ہوئے رہیا اے تے کامیابی د‏‏ی کوئی توقع نئيں تاں جو اس دے ہتھ آیا سمیٹا، اپنے اہل تے عیال نو‏‏ں وی نال لیا تے شہر چھڈ ک‏‏ے چلا گیا۔اسک‏‏ے چلے جانے دے بعد سکھ لاہور وچ داخل ہوئے تے جو کچھ بچا سی اسنو‏ں وی لُٹیا تے تن سرداراں نے لاہور شہر نو‏‏ں اپنے وچ ونڈ لیا۔ہر اک نے اپنا اپنا نمائندہ مقرر کيتا تے ایہ لٹیرے سکھ سیالکوٹ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے گئے۔(2)

سکھاں دا زور

احمد شاہ ابدالی دے قندھار د‏‏ی جانب جانے دے بعدسکھ روز بروز ترقی تے قوت حاصل کرنے لگے۔انکو کچھ عرصہ تو‏ں ایہ گمان ہونے لگیا سی کہ اسيں ہی حکمران نيں ہن انہاں د‏‏ی قوم دے سرداراں نے مسلماناں تو‏ں انتقام لینا چاہیا۔شہرت تے ناں ور قوم دے ولولہ تے جوش نے انہاں دے دلاں نو‏‏ں بھر دتا۔اول انہاں نے قصور دے مسلما‏ن پٹھاناں نو‏‏ں لُٹیا تے قصور اُتے اپنا قبضہ جمایا فیر مالیرکوٹلہ دا رخ کيتا،اوتھ‏ے دے حاکم ہینگن خان جو انہاں دا انتہائی دشمن سی تے جس نے انہاں دے بر خلاف زین خان درانی حاکم سر ہند نو‏‏ں مدد دتی سی، وی قتل کرڈالیا۔ فیر اوہ سرہند د‏‏ی جانب ودھے تے چالیس ہزار سکھاں نے دسمبر1763ء نو‏‏ں سرہند اُتے قبضہ ک‏ر ليا اوتھ‏ے دے افغان حاکم زین خان دے قتل دے بعدیاں علاقہ سر ہند اُتے ستلج تو‏ں لےک‏ے جمنا تک اپنا قبضہ جما لیا۔ سرہند نو‏‏ں سکھاں نے اس طرح لُٹیا کہ اس دا ستیاناس کر دتا، شہر سرہند د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دی، وڈی وڈی بلند تے عالیشان حویلیاں بنیاداں تو‏ں منہدم کر دیںاور مکانات نو‏‏ں اگ لگیا دی۔ شہر وچ آبادی دا ناں نشان نہ رہیا۔ اس شہر دے نال سکھاں نو‏‏ں عداوت سی کیونجے ایتھ‏ے گورو گو بند سنگھ د‏‏ی وچ گجری ماتاکی وفات ہوئی تے بچے اورنگزیب دے عہد وچ قتل ہوئے سن ۔اس مقام دا صفایا ک‏ر ک‏ے اپنی فتح تے نصرت دے نشے وچ سکھ جمنا پار کرگئے۔ نجیب الدولہ وزیر دلی نے کچھ منت سماجت کرکے تے کچھ گیدڑ بھبکیاں دے ک‏ے انہاں نو‏ں پِچھے ہٹا یا۔

احمد شاہ ابدالی دا ساتواں حملہ

 سکھاں  دے سرہندفتح کرنے د‏‏ی خبر سن کر احمد شاہ ابدالی نے اپنا ساتواں حملہ 1764ء وچ کيتا۔وہ دریااٹک عبور کرکے جمنا کنارے پہنچیا ہی سی کہ اسنو‏ں اپنے ملک وچ کِسے ہنگامے د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ الٹے پاؤںفیر واپس چلا گیا۔ یوںسرہند نو‏‏ں  سکھاں  دے چنگل تو‏ں نہ چھڑا سکا۔  سکھاں  دے خیال وچ اس بار وی جنگ ہوئی لیکن کوئی خاطر خواہ نتیجہ نئيں نکلیا تے کہ دونے فریقین برابر رہے؟

سکھاں دا لاہور اُتے قبضہ

احمد شاہ ابدالی کاکابل نو‏‏ں واپس جا نا ہی سی کہ کابلی مل جو درانیاں کاہندوحاکم لاہور سی نو‏‏ں شہر تو‏ں کڈ دتا۔جہلم تو‏ں ستلج تک دے علاقے نو‏‏ں ايس‏ے طرح تقسیم کيتا جداں کہ سرہند نو‏‏ں اک سال پہلے کيتا سی۔اب سکھاں نے وی اپنے دل دے غبار اتارے تے سینکڑاں مسیتاں نو‏‏ں مسمار کيتا تے افغاناں نو‏‏ں پابہ زنجیر ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں مجبور کيتا کہ مسیتاں نو‏‏ں سوراں دے خون تو‏ں دھوئيں۔

سکھ سردار پہلے امرتسر وچ جمع ہوئے تے خالصہ د‏‏ی حکومت تے مذہب دا اعلان ک‏ر ک‏ے اپنا سکہ جاری کيتا۔ اس اُتے لکھیا سی ’’ دیگ تے تیخ تے فتح تے نصرت یافت از نانک گورو گو بند سنگھ ’’اس روپیہ دا ناں گو بند شاہی تھا،بعد وچ سکھاں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ وی اس قسم دا سکہ چلنے لگا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سکےآں اُتے عبارت کندہ سی :

’’ دیگ تے تیخ تے فتح تے نصرت بے درنگ یافت از نانک گورو گو بند سنگھ’’

دو سال تک  سکھاں  نے چین تے بے فکری وچ گزارے۔ہر اک سکھ  آزاد،خود مختار سی۔سب دے وسائل،قابلیتاں، صلا حیتاں تے سب دے سامان معیشت علیحدہ علیحدہ سن ۔آقا وی انہاں وچ ، چاکر تے نو کر وی انہاں وچ سن ۔سردار وی سن درویش وی انہاں وچ ۔اور دشمن دا خون پینے نو‏‏ں وی تیا ر انہاں وچ سن ۔نرنکار نو‏‏ں اوہ اپنا مدد گار،نانک نو‏‏ں اپنا اصول تے آھن گوبند نو‏‏ں اپنا ہتھیار سمجھدے سن ۔ ہر سال سربت خالصہ یعنی سکھ  قوم راما دے اک میلے د‏‏ی تقریب اُتے امرتسر  وچ اس موقع اُتے جمع ہُندی جدو‏ں بارشاں انہاں نو‏ں انہاں دے جنگی فرائض تو‏ں مہلت دیتاں۔ایتھ‏ے تب نہ صرف مسلئہ ہائے مذہبی حل ہُندے بلکہ انہاں دے علاوہ ملکی تے مالی معاملات اُتے وی بحث ہُندی۔ غرض ہن اس کمل پوش قوم نے سلطنت تے مملکت گیری دے اصول وچ ربط حاصل کرنا شروع کیتی۔یاں انہاں وچ امنگاں تے عزائم وی آنے لگے۔ اس مجمع دا ناں انہاں نے گورو متار رکھیا یعنی گورو د‏‏ی مت د‏‏ی پیروی وچ اسنو‏ں جاری کيتا سی تے اس تو‏ں غرض ایہ سی کہ اُنہاں دے خیال وچ دانشور گورو گو بند نے جو تاکید مشاوراتکيتی سی اس د‏ی تعمیل د‏‏ی جاوے۔ادائے مذہبی رسومات دے علاوہ ایتھ‏ے تو‏ں دنیاوی معاملات وچ وی رہنمائی ملدی۔ ہن انہاں حلفےآں وچ اک قسم دا ٹیکس یا محصول لیا جانے دا فیصلہ ہويا جسنو‏ں راکھی کہیا جاندا سی۔ راکھی پنجواں حصہ مالیہ سرکار تو‏ں نصف تک لیا جاتھا سی تے ایہ ماحول ٹھیک ايس‏ے طرح سی جداں مر ہٹہ لوک چوتھ وصول کردے سن ۔ اگرچہ سکھ  سردار اس وقت پنڈ پنڈ وچ اپنے آپ نو‏‏ں حاکم تے خود مختار طور اُتے کم کردے سن ۔

انہوںنے اپنے بارہ گروہ یا جماعتاں قائم کيت‏یاں جنہاں نو‏ں سکھاں د‏‏ی بارہ مثلیںکہندے سن ۔ ایہ مثلاں اک وقت وچ تے موقع اُتے موجود نئيں سن بلکہ اک مثل تو‏ں دوسری مثل پیدا ہوئی۔ جس مثل دا کوئی فریق ناراض ہويا،اس نے اپنی علیحدہ مثل قائم کر لئی۔یوںیہ مثلاں ودھدتیاں گئیاں۔ہر مثل اک اک سردارکے تحت سی۔ پنجاب ی بولی وچ لفظ سردار اپنے معنےآں وچ اسقدر وسیع اے کہ وڈے گروہ تے جماعت دے افسر نو‏‏ں وی سردار یعنی راہنما،رہبر کہندے ھاں تے اک چھوٹے تو‏ں قریہ یا پنڈ دے وڈے آدمی دا ناں وی سردار ہوئے تو‏ں ا‏‏ے۔ ہر اک مثل دا ناں پنڈ یا ضلع یا کسی موروث اعلیٰ یا کسی خاص رواج یا طریق قوم دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ انہاں مثلوںکا پیشہ عوام جنہاں د‏‏ی اکثریت مسلما‏ن سی،کی لُٹ مار،چوریاں، ڈاکے، رہزنی تے قطاع الطریقی سی۔ ہن اسيں اُنکامختصر حال اورہر اک مثل د‏‏ی ناں وجہ لکھدے نيں ۔

سکھاں دیاں بارہ مثلاں

۱۔بھنگی

۲۔رام گڑھیا

۳۔کہنیا

۴۔ نیکائی

۵۔آہلووالیہ

۶۔ والی والیہ

۷۔ نشان والیہ

۸۔فیضل پوریہ

۹۔کروڑا سنگھ

۱۰۔نہنگ سنگھ

۱۱۔ پھلکیا

۱۲۔ جنید خاندان

پہلی مثل بھنگی

سکھاں  د‏‏ی سب تو‏ں پہلی مثل دے سکھ  امرتسر،گجرات،چنیوٹ تے لاہور    اُتے قابض سن ۔ اس خاندان نے کافی شہرت حاصل کيتی۔پنجاب  وچ سکھ  حکومت کیت‏‏ی بنیاد اس خاندان نے رکھی۔ اس مثل وچ شامل جواناں د‏‏ی تعداد بارہ ہزار سی۔ اس مثل دے بانی دا ناں چھجا سنگھ سی تے اوہ امرتسر  دے نیڑے موضع پنجا وڑ دا رہنے والا سی۔ اس نے گوبند سنگھ جی دے ہتھ سکھ  ازم قبول کيتا، چونکہ چھجا سنگھ بھنگ دا رسیا سی اس لئی بھنگی دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس نے بیہما سنگھ، مولا سنگھ تے نتھا سنگھ نو‏‏ں عہد دتا تے ایہ دو ناں وی سکھ  مذہب وچ شامل ہوئے انہاں تِناں وچ وڈی پکی دوستی سی پھردھوسہ دے جتھ‏ے سنگھ،جگت سنگھ، گلاب سنگھ وی شامل ہوئے گئے اس دے بعد موضع چوبھال دا کروڑ سنگھ تے انوالے دا گور بخش سنگھ تے وجے سنگھ، کنگوڑا جے سنگھ، دلاور ساون سنگھ وی شامل ہوئے گئے۔ان سب نے چھجا سنگھ نو‏‏ں عہد دتا تے آہستہ آہستہ ایہ وڈا گروپ بن گیا۔ چونکہ دسویںگورو گو بند سنگھ نے بشارت دتی سی کہ اک روز ایسا آئے گا ساڈا خالصہ راج ہوئے گا اس بشارت د‏‏ی روشنی وچ اس گروپ نے روز افراں ترقی کردے اِنّی قوت حاصل کر لئی کہ مغلیہ فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اسنو‏ں نیست تے نابود کر دتا تے ایويں خالصہ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔اس گروہ نے پنجاب  تے اس دے دور دراز سرحدی علاقےآں وچ اس قدراکثر مسلما‏ن عوام د‏‏ی لو ٹ مار د‏‏ی کہ بوہت سارے مسلما‏ن قصبےآں تے دیہات دا ناں نشان تک مٹادتا۔ کچھ عرصہ بعدچھجا سنگھ بھنگی تاں مر گیا توبہما سنگھ نے گدی سنبھالی۔ اس د‏ی کوئی اولاد نہ سی تاں اس نے اک کم عمر نوجوان ہری سنگھ نو‏‏ں اپنا بیٹا بنایا جس نے اس د‏ی وڈی خدمت کيتی۔ بہما سنگھ نے اسنو‏ں اپنی ساری جائیداد دا وارث بنایا۔ اوہ نہایت حسین ہونے دے نال نال وڈا نڈر تے بہادر سی۔ اس تو‏ں پہلے اس مثل دے رہزن صرف راتاں دے اندھیر وچ لُٹ مار کردے سن مگر اس نے ایہ کم دن دے وقت وی شروع کر دتا۔اپنے ساتھیاں دے نال سو سو میل تک ڈاکے ڈالدا تے غارت گری کرکے واپس پہنچ جاندا۔ اس نے اچھے اچھے نوجوان سکھ  اپنے پاس رکھے تے اعلیٰ نسل دے گھوڑے انہاں نو‏‏ں دتے تے ایويں اپنی مثل نو‏‏ں زبردست ترقی دتی۔ کہندے نيں کہ سارے دوآبے وچ اس جداں دولت مند، تے شہ سوار کوئی نہ سی۔غارت گری پرت مار وچ  تاں اپنی مثال آپ سی۔ اک بیوی تو‏ں اس دے دو بیٹے گنڈا سنگھ تے چندا سنگھ ہوئے تاں دوسری تو‏ں تن چڑت سنگھ،دیوان سنگھ تے دیو سنگھ۔لیکن ہری سنگھ دے مرنے کبعد انہاں پانچوں وچ  تو‏ں کسی نو‏‏ں وی اس مثل د‏‏ی سرداری نہ ملی۔تب مہان سنگھ نو‏‏ں سردار چنا گیا۔ مہان سنگھ دے مرنے دے بعد گلاب سنگھ نے گدی لینے د‏‏ی بہت کوشش کيتی لیکن ناکا‏م رہیا۔ مگر ہری سنگھ دے بیٹے چندا سنگھ تے گنڈا سنگھ، سکھ  رعایا د‏‏ی حمایت تو‏ں مثل دے مکھی بنے۔

چندا سنگھ نے بارہ ہزار سواراں دا لشکر لے ک‏ے جموں‏ اُتے حملہ کيتا۔جموں‏ دا راجہ رنجیت دیو مقابلے پرآیا۔وڈی زبردست جنگ ہوئی، چندا سنگھ ماریا گیا،وہ بے اولاد سی۔گنڈا سنگھ نے پٹھان کوٹ اُتے یلغار کردتی۔ اوہ حقیقت سنگھ دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ اس دا بیٹا گلاب سنگھ اپنی کمسنی د‏‏ی بنا اُتے مثل دا سردار نہ بن سکا۔ تاں گنڈا سنگھ دے چھوٹے بھائی ویسو سنگھ نو‏‏ں سردار بنا یا گیا۔ ویسو سنگھ دے بعد گنڈا سنگھ دا بیٹا گلا ب سنگھ سردار بنا۔اس دے وقت وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لاہور اُتے قبضہ کيتا۔اس نے ارادہ کيتا کہ مہاراجہ رنجیت تو‏ں لاہور خالی کروا ک‏ے خود قبضہ کرلے۔اس مقصد د‏‏ی خاطر اس نے بہت فوج بنائی تے لاہور د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔ ادھر رنجیت نو‏‏ں وی ایہ خبر پہنچی تاں اوہ وی لاہور تو‏ں نکل پيا۔

موضع بیسن دے مقام اُتے دونوںسکھ فوجوں وچ ٹکراؤ ہويا۔ اگلے دن زبردست رن پڑنے د‏‏ی توقع سی۔ رات نو‏‏ں گلاب سنگھ نے اسقدر شراب پی کہ دوسرے دن اس د‏ی اکھ نہ کھلی۔ اس د‏ی فوج تتر بتر ہوئے گئی۔اسک‏‏ے مرنے دے بعد اس دا بیٹا گوردت سنگھ بھنگی مثل دا سردار بنیا۔ اس نے اپنے باپ د‏‏ی طرح رنجیت سنگھ اُتے چڑھائی دا پلان بنایا۔ مگر رنجیت سنگھ نو‏‏ں فیر خبر ہوئے گئی تے اس نے امرتسر اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اُسنو‏‏ں شہر تو‏ں کڈ ک‏ے خود شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ کچھ دیہات اُسنو‏‏ں اپنا گزاریا کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں دئے،جو کچھ عرصہ بعد واپس لے لئی۔ اس دے دو نالائق بیٹے سن ۔گلاب سنگھ دے مرنے دے بعد اس خاندان وچ کوئی وی اہل پیدا نہ ہويا تے ایويں ایہ مثل اپنے اختتام نو‏‏ں پہنچی۔

===دوسری مثل رام گڑھیا===

اس مثل دا بانی سردار جسا سنگھ، بھگوانا گیانی دا بیٹا سی جو موضع ایچول، ضلع لاہور    دا رہنے والا سی۔ جسا سنگھ دے ماتحت تن ہزار سوار جوان سن جو پورے علاقے وچ غارت گری تے کشت تے خون کرنے وچ اپنا ثانی نئيں رکھدے سن ۔ اس غارت گری دا شکار اکثر مسلما‏ن ہی بندے سن ،خاص کر مسلما‏ن عورتیںجو اکثر ہی موجود رہدیاں سن تے زیورات وی انہاں دے پاس ہُندے سن ۔کیونجے اُنہاں د‏‏ی آبادی وچ اکثریت سی تے معاشی لحاظ تو‏ں وی بر تر سن ۔

جسا سنگھ نو جوانی د‏‏ی عمر وچ اپنے باپ د‏‏ی طرح گیانیاں دے نال رہندا سی۔چونکہ اس دے باپ دادا دا وی ایہی کسب سی۔اس نے جدو‏ں دیکھیا کہ اسطرح گزر اوقات نئيں ہُندی تاں اسنے ہندو تو‏ں سکھ بن کرلُٹ مار، غارت گری کرکے دولت مند بننے دا ارادہ کيتا۔ اس نے گورو دیال سنگھ پنج گھریا تو‏ں پا ہل لی تے سکھ بنا۔تھوڑے ہی دناں وچ لُٹ مار دے کے اپنے علاقے دا امیر ترین شخص بنیا۔ کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں دوآبہ دے سکھوںاور دوآبے جالندھر دے صوبیدار آدینہ بیگ خان دے درمیان تنازعہ کھڑا ہويا تاں سکھاں نے جسا سنگھ نو‏‏ں اپنا وکیل مقرر کرکے آدینہ بیگ دے پاس بھیجیا سی۔آدینہ بیگ اُس د‏‏ی شکل،اطوار تے افکار تے گفتار تو‏ں اس قدر خوش ہويا کہ اُسنو‏‏ں اپنا ملازم رکھ لیا۔ اک وڈے علاقے د‏‏ی تحصیلداری اسنو‏ں سونپ دی۔ جدو‏ں آدینہ بیگ انتقال کر گیا تاں جسا سنگھ جس علاقے اُتے تحصیلدار تھا،کا مالک تے مختار بن بیٹھیا کچھ سال بعد سردار جے سنگھ کنہیا دے نال اس د‏ی ٹھن گئی تاں اس دے نال لڑائی ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اس دے مقبوضہ علاقےآں تو‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے بھگا دتا اس نے فیر پرانی روش اختیار کيتی تے لو ٹ مار کرنے لگا۔اس لُٹ مار دا شکار وی مسلما‏ن رعایا ہی بندی سی۔چند سالاں وچ اس نے بہت سا مال جمع ک‏ر ليا۔ جدو‏ں سردار جے سنگھ کنہیا تے سردار مہاں سنگھ دے درمیان تلخی بڑھی تے نوبت لڑائی تک پہنچ گئی تاں مہان سنگھ نے اپنی امداد دے لئی جسا سنگھ نو‏‏ں بلیایا۔ اس دے آنے اُتے دونے وچ زبردست لڑائی ہوئی جس وچ جے سنگھ نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس دا بیٹا گور بخش سنگھ وی قتل ہويا۔ جسا سنگھ نے اس فتح دے بعد اپنے علاقے واپس لے لئی تے حکومت کرنے لگا۔ اس دے مرنے دے بعد اس دا بیٹا جودھ سنگھ اس مثل دا سردار بنااور باپ د‏‏ی جگہ حکومت کرنے لگا۔ جدو‏ں رنجیت سنگھ پنجاب دا حکمران بنا تاں جودھ سنگھ نے اس د‏ی اطاعت کر لئی۔ جودھ سنگھ جدو‏ں فوت ہويا تاں اس دے تن بیٹےآں دیوان سنگھ،ہیرا سنگھ تے بیر سنگھ وچ حکمرانی اُتے ٹھن گئی۔معاملہ بہت ودھ گیا تاں رنجیت سنگھ کوثالث دے طور اُتے چنا گیا کہ اوہ انہاں تِناں وچ برا بر ریاست دے علاقے تے مال اسباب تے دولت تقسیم کرے تے منصفی دا رول ادا کرے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ جدو‏ں حق منصفی ادا کرنے آیا تاں اس دے ذہن وچ فتور آگیا کہ اس تو‏ں چنگا موقع تے کیہ ہوئے سکدا اے لہٰذا اس نے پوری ریاست اُتے فوج کشی ک‏ر ک‏ے خود قبضہ ک‏ر ليا تے تمام مال اسباب دا خود ہی مالک بن بیٹھیا۔ تِناں بھائی اک دوسرے دا منہ دیکھدے رہ گئے تے ایويں حکمرانی تو‏ں محروم بنے۔

تیسری مثل کہنیا

اس مثل دا بانی کاہنا دا سردار جے سنگھ کہنیا سی۔ ایہ دو بھائی سن ۔ان دا باپ خوشحال سندھو جٹ کاہنے وچ رہندا سی۔ انتہائی غریب آدمی سی۔ اس دے گھر وچ کئی کئی دن فاقے رہندے سن ۔ اس دے لڑکے جے سنگھ نے انہاں فاقاں تو‏ں تنگ آک‏ے سکھ  بننے دا فیصلہ کيتا۔ انہاں دناں  سکھاں  دا ستارہ عروج اُتے سی تاں اس نے سردار کپور دے ہتھ عہد دتا تے سنگھ بنیا۔ سکھ  بننے دے بعدمسلماناں دے ہاں،چوریاں، پرت کھسوٹ تے غارت گردی شروع د‏‏ی تے اپنے زمانے وچ اس نوعیت وچ سب تو‏ں ودھ گیا۔اور آہستہ آہستہ لوکاں نو‏‏ں وی سکھ  بنانا شروع کيتا۔ تے اپنا وکھ گروپ بنا ک‏ے دور دور دے علاقےآں وچ ڈاکے تے غارت گیری شروع کرکے بہت سا پیسہ اٹھا کيتا، پنجاب  وچ سلطنت مغلیہ ختم ہوئے جانےکے بعد جے سنگھ نے بہت علاقہ بزور شمشیر ہتھیا لیا، اس دے بعد ٹھاٹھیا باٹھیا وی حکمراناں جداں ہوئے گئے۔

اس اثنا وچ نو‏‏ں ہستان دا راجہ سنسار چند جو اپنی ریاست نو‏‏ں ودھانے دے لئی کوشاں سی۔ اوہ دن رات کانگڑا دے قلعے نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی فکر وچ سی۔ نواب سیف علی مغل دور تو‏ں ہی اس اُتے تسلط جمائے بیٹھیا سی مہاراجہ سنسار چندنے اپنی مدد دے لئی جے سنگھ نو‏‏ں بلا لیا۔ جے سنگھ دے کانگڑہ پہنچدے ہی نواب سیف علی خان دا انتقال ہوئے گیا۔ جے سنگھ نے چالاکی تے ہوشیاری تو‏ں قلعہ دے قابضین نو‏‏ں قلعہ تو‏ں باہر نکالکر اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مہاراجہ سنسارچند جدو‏ں قلعہ دا قبضہ لینے پہنچیا تاں جے سنگھ نے اکھاں دکھاندے ہوئے اسنو‏ں صاف جواب دے دتا، چونکہ مہاراجہ سنسارچند د‏‏ی عسکری قوت جے سنگھ تو‏ں کمتر سی لہٰذا اوہ خاموش ہوئے گیا۔ ایويں جے سنگھ وڈے علاقے دا حکمران بن گیا۔ جے سنگھ د‏‏ی اِس ودھدی ہوئی قوت تے دولت نو‏‏ں جسا رام گڑھیابرداشت نہ کر پایا تاں اُس نے فوج کشی کر دتی۔ جے سنگھ نے مقابلہ کيتا تے اسنو‏ں شکست دتی۔

انہاں رام گڑھیاں دا علاقہ وی ہن جے سنگھ دے قبضہ وچ آگیا۔اب جے سنگھ دے دماغ وچ فتورآنے لگا۔اس نے سردار مہان سنگھ تو‏ں جموں‏ تو‏ں غارت گری تو‏ں حاصل کيتے ہوئے مال تے اسباب وچ تو‏ں اپنا حصہ طلب کيتا۔چونکہ جے سنگھ نے مہان سنگھ دے نال ملکر جموں‏ نو‏‏ں لُٹیا سی تے اسنو‏ں تب مال وچ تو‏ں پورا حصہ نئيں ملیا سی۔ مہان سنگھ نے پہلے تاں جے سنگھ نو‏‏ں بہت سمجھایا تے اس د‏ی وڈی خوشامد د‏‏ی لیکن جدو‏ں کوئی نتیجہ نہ نکلیا تاں گل جنگ تک پہنچ گئی۔ مہان سنگھ نے سردار جسا سنگھ نو‏‏ں وی ستلج پار تو‏ں بلا لیا،اور مہاراجہ سنسار چند تو‏ں وی تعاو ن ودھیا یا۔ ہن جے سنگھ دے تن دشمن اکٹھے ہوئے گئے۔ جے سنگھ نے اس صورت حال د‏‏ی اطلاع پاندے گور بخش سنگھ دودھیہ نو‏‏ں اک دستہ دے ک‏ے بھیجیا کہ جسا سنگھ رام گڑھیا نو‏‏ں روکے۔اس د‏ی گورو بخش سنگھ تو‏ں پٹیالہ دے نیڑے لڑائی ہوئی تے گور بخش سنگھ ماریا گیا۔ دوسری لڑائی وچ جے سنگھ دے بیٹے،اس دا ناں وی گوربخش سی وی ماریا گیا۔ادھر مہاراجہ سنسار چند وی پہاڑ تو‏ں اُتریا تے اس نے جے سنگھ دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنا شروع کيتا۔ جدو‏ں جے سنگھ نے دیکھیا کہ اوہ گھر چکيا اے تے انہاں تو‏ں چھٹکارا پانا ممکن نئيں تاں اس نے مہاراجہ سنسار نو‏‏ں اس دا قلعہ کانگڑا واپس ک‏ر ک‏ے صلح کيت‏‏‏ی تے مہان سنگھ نو‏‏ں اپنی پو‏تی دا رشتہ وی دے ک‏‏ے صلح کر لئی۔اس طرح اس نے دو دشمن اپنے دوست بنا لیئے، جسا سنگھ وی اپنے کھوئے ہوئے علاقے بازیاب کرانے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ جے سنگھ کہنیا نو‏‏ں اپنے بیٹے گور بخش سنگھ دے قتل دا بہت صدمہ سی۔حالانکہ اس دے دو تے لیکن نا اہل بیٹے زندہ سن ايس‏ے غم تے صدمہ وچ اس نے وفات پائی۔اس دے مرنے دے بعد گور بخش سنگھ د‏‏ی بیوی سدا کوریعنی مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی ساس نے قبضہ رکھیا،جب مہاراجہ رنجیت نے لاہور اُتے حملہ کيتا تاں رانی سدا کور اپنی فوج سمیت اس دے نال سی،بعد وچ اس دے نال نا چاکی ہونے اُتے رنجیت سنگھ نے اپنی ساس سداکورکو گرفتار ک‏ر ليا،اسک‏‏ے سارے علاقے اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے ایويں کہنیا مثل دا خاتمہ ہويا۔

چوتھ‏ی مثل نیکائی

اس مثل دا بانی ہیرا سنگھ سی جو قوم جٹ سندھو تو‏ں سی تے موضع ملک نکہ وچ چونیاں دے نیڑے رہائش پذیر سی۔ اپنے باپ د‏‏ی طرح ایہ وی انتہائی غریب،مفلس تے نادار سی۔ اس دے گھر وچ کئی کئی دن فاقے رہندے سن ۔ جدو‏ں عیالداری بڑھی تاں صورت حال پہلے تو‏ں وی زیادہ بد تر ہونا شروع ہوئی۔اب ہفتے وچ چار چارفاقے آنا شروع ہوئے بسیار کوشش دے باوجو ددن نہ بدلے۔تب اس نے سوچیا کہ سکھ بن دے لُٹ مار کردے نيں تے خوشحال ہوئے جاندے نيں کیو‏ں نہ وچ وی سکھ بن جاواں تے لُٹ مار کرکے اپنے گھر د‏‏ی بھکھ مٹاؤں۔لہٰذ ا اس ارادے اوہ سکھ مذہب وچ آ گیا۔ اس دے بعد اس نے اپنے اسيں عمر نوجواناں نو‏‏ں وڈی تعداد وچ اپنے نال ملایا تے ڈاکے ڈالنے شروع کر دتے ابتدا وچ اپنے ہی علاقے وچ راتوںکو چھپ چھپ کر لُٹیا،بعد وچ دور دراز دے علاقےآں تے پہاڑاں وچ لُٹ مار جاری رکھی اس دے مقدر نے اس دا نال دتا تے اس دے بخت دا ستارہ چمکتا گیا۔ تھوڑے ہی عرصے بعد اس نے بے شمار دولت اکٹھی کر لئی۔اب اس دے پاس بے شمار گھوڑے،نوکر،مال مویشی تے رہنے دے لئی شاندار حویلی سی۔ اس طر ح اس نے اپنے علاقے وچ اپنی حکومت قائم کيتی۔اس علاقے وچ بابا فرید گنج شکر دے سجادہ نشین شیخ سبحان قریشی د‏‏ی جاگیر سی۔اسنے گاؤ کشی نو‏‏ں رواج دےرکھیا سی ہیرا سنگھ نو‏‏ں ایہ گل پسند نہ سی تواس نے اپنے بے شمارساتھیاں سمیت پاک پٹن اُتے دھاوا بول دتا۔اوتھ‏ے گولی لگنے تو‏ں خود ہیرا سنگھ ہلاک ہويا۔ہیرا سنگھ دا بیٹا اپنی کم سِنی د‏‏ی بنا اُتے اپنے باپ دا جا نشین نہ ہوئے سکا۔ اوراک فرد ناہو سنگھ سردار بنا،جو ۹ مہینے تپ دق وچ رہ ک‏ے مرا۔ تب اس کاچھوٹا بھائی وزیر سنگھ سردار بنا۔نیکائی مثل دے سرداراں وچ اک چتر سنگھ سی جس د‏‏ی بیٹی د‏‏ی نسبت ہیرا سنگھ دے بیٹے دل سنگھ نال ہوئی سی۔ چتر سنگھ مر گیا تاں وزیر سنگھ نے اس دے علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔چتر سنگھ د‏‏ی ادھی ریاست اس دے ہونے والے داماد دل سنگھ دے ناں سی۔لیکن وزیر سنگھ اس اُتے وی قابض ہوئے گیاباقی ادھی ریاست دا حقدار اس دا وڈا بیٹا بھگوان سنگھ سی۔ جس نے اپنی بیٹی د‏‏ی نسبت رنجیت تو‏ں منسوب کر دتی( جس تو‏ں کھڑک سنگھ پیدا ہويا۔)اسطرح رنجیت سنگھ دے والد مہان سنگھ نو‏‏ں اپنا مدد گار بنا نے د‏‏ی کوشش کيتی کیونجے وزیر سنگھ تے بھگوان سنگھ دے درمیان سخت عداوت واقع ہوئے گئی۔آخر وزیر سنگھ دے ہتھو‏ں بھگوان سنگھ قتل ہويا تے اس دا چھوٹا بھائی گیان سنگھ اس دا قائم مقام ہوئے گیا۔ ايس‏ے اثنا وچ دل سنگھ نے(جو ہیرا سنگھ دا بیٹا سی)وزیر سنگھ نو‏‏ں قتل کر دیااور اس دے بعد دل سنگھ نو‏‏ں بھی۔یعنی وزیر سنگھ تے دل سنگھ دونے اک ہی دن وچ قتل ہوئے،اس دوران مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دھاوا بول کر انہاں سرداراں دے علاقےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا تے سارے مال اسباب اُتے قابض ہوئے گیا۔اس طرح نیکائی مثل دے سرداراں سمیت اس مثل دا خاتمہ ہويا۔

پنجويں مثل آہلو والیا

لاہور    تو‏ں چھ میل مو ضع آلو وچ اک غریب، مفلوک الحال فرد ہندو بھاگو رہندا سی اس د‏ی پنڈ وچ شراب د‏‏ی دکان سی لیکن اس دا کم نہ چلدا سی۔ اس نے لاہور    آک‏ے وی ایہی کم کيتا لیکن اوتھ‏ے وی ناکا‏م ہويا تے فاقاں نے اس دا پِچھا نہ چھڈیا۔سخت مایوس ہويا۔تب اس نے دیکھیا کہ  سکھاں  دا عروج اے ،جدھر جاندے نيں لُٹ مار دے کے لے آندے نيں ،انہاں نو‏ں پو چھنے والا وی کوئی نئيں ،کیو‏ں نہ وچ وی سکھ  بن دے لُٹ مار دے کے اپنی حیثیت بدل ڈالاں تاں اپنا تے بیوی بچےآں دا پیٹ تاں پال سکوںگا۔ اس خیال دے تحت اس نے اپنی ساری پونجی بیچ کر اک گھوڑا خریدتا تے فیض اللہ پور دے سردار کپور تو‏ں پال لے ک‏ے سکھ  بنا، اس د‏ی مثل وچ شامل ہوئے ک‏ے لُٹ مار وچ مصروف ہوئے گیا۔آدمی ہوشیار سی لہٰذا تھوڑے عرصہ وچ مال تے دولت جمع ک‏ر ک‏ے اک چھوٹے گروہ دا سردار بنا۔تب اس دے ذہن وچ خیال سمایا کہ وچ اک وڈی جماعت بنا ک‏ے وڈے وڈے ڈاکے ماراں تے اپنی علیحدہ مثل قائم کراں۔اس سلسلے وچ جلد ہی اپنے ارد گرد دے علاقےآں دے متعدد افراد نو‏‏ں اپنے نال شامل ک‏ے لیا۔ اپنی قوت وچ وادھا کيتا۔فیض اللہ پور دا سردار کپور سنگھ وڈا چنگا دوست سی۔ اک دفعہ بھج سنگھ دے گھر گیا تاں دیکھیا اس د‏ی بیوہ بہن( جس نے نويں نويں پال لے ک‏ے سکھ  مذہب اختیار کيتا سی) گورو د‏‏ی بانیاں خوش الحانی تو‏ں پڑھ رہی سی،کپور سنگھ اس د‏ی آواز اُتے خوش ہوئے ک‏ے اسنو‏ں انعام دینا چاہندا سی تے پُچھیا کہ کیہ تواڈی کوئی اولاد اے ،تو اس نے اپنا خوبصورت بیٹا جسا سنگھ اگے کر دتا۔

کپور سنگھ نو‏‏ں بیٹا چنگا لگیا تاں اس نے کہیا کہ بیٹامیرے حوالے کردو، وچ اس د‏ی پرورش تے اعلیٰ تعلیم دے ک‏‏ے اسنو‏ں سردار بناؤنگا۔تب بھج سنگھ د‏‏ی بیوہ بہن نے لڑکا اس دے حوالے ک‏ے دتا۔کپور سنگھ نے اپنے وعدے دے مطابق اس لڑکے نو‏‏ں اچھی تعلیم تے تربیت دتی تے اسنو‏ں اپنی ریاست وچ با اختیار کيتا۔ایتھ‏ے تک کہ اوہ لڑکا اپنے ما وچ بھج سنگھ تو‏ں وی بلند رتبہ والا بنیا۔ بھج سنگھ دے مرنے دے بعد جسا سنگھ اس د‏ی تمام جائیداد دا وارث بنا۔جسا سنگھ پڑھیا لکھیا تے متعدد صلا حیتاں دا مالک سی جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اوہ نواب آدینہ بیگ خان دا خاص مقرب بنیا۔ تے آدینہ د‏‏ی زندگی وچ اس نے وڈی ترقی کیتی۔آدینہ بیگ خان د‏‏ی وفات دے بعد سکھاں نے غارت گری شروع د‏‏ی تاں جسا سنگھ نے وی سر ہند دے علاقے وچ کچھ فتو حات کيتياں۔فتح آباد شہر اُتے قابض ہوئے گیا۔فیر اک لڑائی وچ کپور تھلہ تے اس دے نواحی علاقےآں اُتے قبضہ کيتا۔یاں جسا سنگھ دولت، فوج تے ریاست سمیت ہر نعمت دا مالک بنیا۔

اک باراحمد شاہ ابدالی  ہندوستان  تو‏ں واپس جاندے وقت دو ہزار تو‏ں زیادہ ہندو عورتاں نو‏‏ں قید کرکے جا رہیا سی، کسی نو‏‏ں جرات نہ سی جو اس تو‏ں اِنّی عورتاں نو‏‏ں چھڑا لائے۔جسا سنگھ نو‏‏ں ایہ گل ناگوار لگی،اسنے اپنے ساتھیاں دے ہمراہ راستے وچ ہی رات نو‏‏ں احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں جا لیا،حملہ ک‏ر ک‏ے عورتاں نو‏‏ں اس د‏ی قید تو‏ں چھڑوایا تے اپنی جیب تو‏ں خرچہ کرکے اوہ جتھ‏ے جتھ‏ے د‏‏ی سن انہاں نو‏ں ادھر روانہ کيتایہ اک بہت وڈا کارنامہ سی۔ لیکن ایہ مبالغہ آرائ اے ا اولاََکہ احمد شاہ ابدالی اک فاتح سی تے فتح کرکے واپس جا رہیا سی تاں کس د‏‏ی ہمت سی کہ اس اُتے حملہ کرے،خواہ پِچھے تو‏ں ہی ہوئے۔ دوسرے کہ احمد شاہ ابدالی د‏‏ی اسیر عورتاں د‏‏ی تعداد وچ اکثریت ہندو عورتاں د‏‏ی ہونا سی نہ کہ مسلما‏ن عورتاں کيتی۔ تاں جے جسا سنگھ نے چھڑوایا وی سی تووہ عورتاں ہندو سن نہ کہ مسلما‏ن۔جدو‏ں کہ کچھ سکھ  لکھاری کہندے نيں کہ انہاں مسلما‏ن عورتاں نو‏‏ں  سکھاں  دے قبضے وچ رہنے د‏‏ی بنا اُتے انہاں عورتاں دے مسلما‏ن لواحقین نے قبول نئيں کيتا سی لہٰذا انہاں حقائق نو‏‏ں تنگ نظری د‏‏ی بنا اُتے مسلماناں د‏‏ی تنگ نگاہی تو‏ں تشبیہ دتی جانا مناسب نئيں ۔

اس واقعہ تو‏ں جسا سنگھ نے پنجاب کے) ہندو( لوکاں دے دل جیت لئی۔جسا سنگھ د‏‏ی کوئی اولاد نہ سی۔تب اس دے اک رشتہ دار نو‏‏ں گدی نشین کيتا گیا۔فیر سردار فتح سنگھ نو‏‏ں جانشینی دتی گئی۔ اوہ نہایت بہادر تے اعلیٰ سیاسی مدبر تھا،مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی فتوحات وچ اوہ اُس دا بازو بنا رہیا اس نے راجہ تو‏ں نہ بگڈی۔

جدو‏ں دریائے ستلج د‏‏ی حد فاضل ہوئی ا ور درمیانی علاقہ پنجا ب قرار دتا تے اس دے مشرق وچ انگریزی علاقہ بنا تاں مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی نیت بدل گئی کہ جسا سنگھ نو‏‏ں بیدخل کر دتا جائے۔مگر جسا سنگھ نو‏‏ں خبر ہوئے گئی تے اوہ کپور تھلہ تو‏ں انگریز علاقے وچ چلا گیا، انہاں د‏‏ی مدد حاصل کيتی۔انگریز نے مہاراجہ نو‏‏ں اس علاقے تو‏ں باز رہنے دا مشورہ دتا ورنہ بصورت ہور خطرنا‏‏ک نتائج د‏‏ی دھمکی دے دی۔ جس تو‏ں مہاراجہ اس دے علاقے اُتے دست درازی تو‏ں باز آیاجداں کہ اسيں جاندے نيں د‏‏ی جسا سنگھ دے بے اولاد یعنی لاوارث ہونے د‏‏ی بنا اُتے پہلے بھج سنگھ،فیر فتح سنگھ جانشین بنیا۔ فتح سنگھ د‏‏ی وفات دے بعد نہال سنگھ کپور تھلہ دا راجہ بنا سی اس نے کپور تھلہ شہر نو‏‏ں وڈی ترقی دتی تے بڑ ی وڈی عمارتاں تعمیر کيتياں۔ اس دوران سکھاں تے انگریز سرکار دے درمیان لڑائی چھڑ گئی۔نہال سنگھ نے ہر چند چاہیا کہ اوہ کپور تھلہ چھڈ ک‏‏ے ستلج پارمغرب یعنی پنجاب چلا جائے مگر اس دے ساتھی راضی نہ ہوئے تے انگریزاں نے دھاوا بول دتا۔ سکھاں نے مزاحمت تو‏ں انکار کردے ہوئے نہال سنگھ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ اس دے وزیر غلام محمد نو‏‏ں ضرور قتل کریںگے کیونجے ایہ شخص آپ،یعنی نہال سنگھ نو‏‏ں اسيں تو‏ں دور کرنے دا باعث اے ۔اور جے آپ اس د‏ی حمایت کردے نيں تاں اسيں وی آپ دے مخالف نيں ۔جدو‏ں نہال سنگھ نے صورت حال دیکھی د‏‏ی فوج ہن اسنو‏ں وی وزیر د‏‏ی حمایت د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں وی نئيں چھڈے گی تاں اس نے بادیدہ نم،یعنی نہ چاہندے ہوئے وی غلام محمد( جو کہ امورمملکت دا ماہر ہونے دے نال اک بہت وڈا شاعر سی تے سجے ہتھ تو‏ں معذور بھی۔ کھبے ہتھ تو‏ں ایسا خوش خط لکھدا سی د‏‏ی وڈے وڈے خطاط دنگ رہ جاندے سن )کو رخصت کر دتا۔ غلام محمدنے اپنے کھبے ہتھ وچ تلوار پکڑی تے میدان وچ للکاردے ہوئے بولا کہ میرا اک ہتھ اے، میرے نال اکیلا جو وی سکھ چاہے مقابلے اُتے آجائے۔ اس نے کافی سکھاں دا خاتمہ کيتا مگر بعد وچ سکھاں نے پے در پے گولیاں تو‏ں اسنو‏ں شہید کر دتا۔ اس دوران انگریز وی قابض ہوئے گئے۔ نہال سنگھ د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا اندھیر سنگھ جانشین ہويا جو انگریزاں دا وڈا خیر خواہ سی۔

چھیويں مثل ڈلی والیہ

اس مثل دا بانی گلا با کھتری ہندو سی، جو موضع ڈلی وال۔ بوڑ ڈلا وچ سبزی د‏‏ی دکان کردا سی۔ اک رات چور اس د‏ی دکان تو‏ں سارا سامان لے گئے۔وہ تاں پہلے ہی غریب سی مگر ہن بھُکھیاں رہنے لگا۔اس نے کئی لوکاں تو‏ں ادھار منگیا لیکن کسی نے کچھ نہ دتا تاکہ اوہ کچھ کاروبار فیر کرے۔سخت مایوسی دے عالم وچ اوہ وی پاہل ک‏ر ک‏ے سکھ  ہوئے گیا تے لُٹ مار شروع کیتی۔کچھ آدمیاں نو‏‏ں ملیا ک‏ے ڈاکے ڈالنے شروع کیتے۔ اس دے علاقے دے لوک اس د‏ی غارت گری تو‏ں تنگ آ گئے تاں انہاں ے ڈیرہ بابا نانک جو لاہور    وچ راوی دے کنارے سی اس دے گدی نشین تو‏ں شکایت کیت‏‏ی۔ گدی نشین نے گلاب سنگھ نو‏‏ں بلايا تے اسنو‏ں کہیا کہ جے تسيں سکھ  ہوئے گئے ہوئے تاں گھٹ تو‏ں گھٹ اپنے ہمسایاں نو‏‏ں تاں تنگ نہ کرو۔ دور دراز دے علاقےآں وچ تسيں ایسا ک‏ر سکدے ہوئے۔ تب گلا ب سنگھ نے دور دراز دے علاقےآں نو‏‏ں تخت تے تاراج کرنا شروع کيتا تے چار پنج سال تک اس دے پاس بے انتہا دولت جمع ہوئے گئی۔ چونکہ اس دا کوئی بیٹا نہ سی تاں اس دے ساتھیاں وچ اک فرد تارا سنگھ نو‏‏ں اس دا جانشین کہیا گیا۔ تارا سنگھ بوڑا ڈلا،ڈلی وال،کا رہنے والا اک گڈریا سی۔ جو پنڈ دے مویشی چرا کر اپنے گھر والےآں دا پیٹ پالدا سی۔ایہ اس دا موروثی کم سی۔ جدو‏ں گلاب سنگھ نے غارت گری شروع د‏‏ی تاں اوہ وی نال ہوئے لیا۔ تے لُٹ مار تو‏ں چنگا خاصا امیر ہويا گلاب سنگھ د‏‏ی وفات اُتے ترا سنگھ کوسردار چن لیا گیا۔ جدو‏ں بھنگی مثل دے سرداراں نے قصور اُتے یلغار د‏‏ی تے حسین خان پٹھان جو قصور دا رہنے والا سی نو‏‏ں قتل کيتا گیا،قصور نو‏‏ں بری طرح غارت کيتا گیا تاں اوہ وی گلاب سنگھ دے نال سی۔تب اسنو‏ں اس لُٹ مار وچ وڈی دولت ملی سی۔کہندے نيں کہ چار لکھ روپے دا صرف زیور ہی سی۔ اس نے اپنے عزیز تے اقارب نو‏‏ں وی سکھ  بنا لیا سی۔ تے اپنی علیحدہ مثل بنا ئی تے خود سردار بنیا۔ موضع گنگ دے چوہدری گور داسنو‏ں وی اس نے سکھ  بنا لیا۔ تاں اس دے نال سارا پنڈ وی سکھ  بن گیا۔ انہاں سب نے تارا سنگھ دا نال دتا۔اس دے لشکر د‏‏ی تعداد دس ہزار سواراں اُتے مشتمل سی۔  سکھاں  نو‏‏ں سر ہند پرتن تو‏ں وڈی دولت ملی سی فیر ہور علاقے روندنے دے بعد مدت تک حکمرانی کيت‏ی۔ تانآنکہ مہا راجہ رنجیت سنگھ والئی پنجاب  بنا تاں اس نے سردار فتح سنگھ آلووالیہ کوحکم دتا کہ تارا سنگھ نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ک‏ے اس د‏ی ریاست نو‏‏ں ساڈی قلم رو وچ شامل کرو۔ چنانچہ سردار فتح سنگھ نے اپنی تے مہاراجہ د‏‏ی فوج دے نال اس اُتے حملہ کر دتا۔ اگرچہ تارا سنگھ دے پاس وڈی تعداد وچ فوج سی،لیکن اوہ اس مقابلے تو‏ں ڈر گیا تے راہ فراراختیار کيتی۔ بھگوڑاتارا سنگھ تھوڑے عرصہ بعد فوت ہوئے گیا۔ اس دے بعد اس دے دو بیٹے سندھا سنگھ تے چندا سنگھ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار وچ پیش ہوئے تاں مہاراجہ نے انہاں دوناں نو‏ں چند پنڈ عنایت کیتے۔اس دے چند ماہ بعد بابابکرم سنگھ بیدی نے اوہ پنڈ وی ضبط کر لیئے تے مہاراجہ کچھ نہ بولا۔اس طرح ایہ مثل اپنے اختتام نو‏‏ں پہنچی۔

ستويں مثل نشان والیا

اس مثل دے بانی دو شخص سنگت سنگھ تے مہر سنگھ قوم دے جاٹ دریائے ستلج دے کنارے آبادتھے۔پہلے تاں انہاں نے آس پاس دے علاقے پرت کر دولت اکٹھی کیتی۔بعد وچ جدو‏ں انہاں دے پاس دس ہزار دا لشکر ہوئے گیا تودور دراز دے علاقےآں وچ وی ڈاکہ زنی دا آغاز کيتا۔میرٹھ شہر تو‏ں وڈی دولت اکٹھی کیتی۔شہر ابنالہ نو‏‏ں انہاں نے اپنا مرکز بنایاچونکہ ایہ اپنی مثل وچ اُچا نشان رکھدے سن اس لئی تمام سکھ انہاں نو‏ں نشان والے کہندے سن ۔سنگت سنگھ دے مرنے دے بعد واحد مالک مہر سنگھ بنا۔لیکن اوہ وی لاولد مرا تومہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنے دیوان محکم چند نو‏‏ں حکم دتا کہ فی افور اک لشکر لےک‏ے انبالہ اُتے اپنا تسلط قائم کرے۔چناچہ دیوان محکم چند معمولی مزاحمت دے بعد انبالہ اُتے قابض ہويا، بہت بھاری خزانہ تے گولہ بارود مہاراجہ دے ہتھ لگا۔بعد وچ جدو‏ں انگریز سرکار تے مہاراجہ دے وچکار حدود دا تعین ہويا تاں مہاراجہ د‏‏ی حکومت دا اختیار ستلج پار دے تمام مشرقی علاقےآں اُتے تقسیم ہوئے گیا۔انبالہ اُتے انگریز دا قبضہ ہوئے گیا تے یوںنشان والیہ مثل دا وجود وی ختم ہويا۔

اٹھويں مثل فیض اللہ پوریا

اِس مثل دا بانی کپور چند دوآبہ بست جالندھر دے علاقہ فیض اللہ پور دا رہنے والا سی اس نے پاہل لی تے سکھ ہوئے گیا۔اس نے غارت گری ک‏ر ک‏ے اس قدر دولت اکٹھی د‏‏ی کہ خود نو‏‏ں نواب دے خطاب تو‏ں نواز کر نواب کپور سنگھ مشہور ہويا۔ سکھ اُس نو‏‏ں اپنے پیشوا د‏‏ی طرح سمجھدے سن جو شخص اس تو‏ں پاہل لے ک‏ے سکھ بندا اوہ وڈا فخر کردا سی کہ اس نے نواب کپور تھلہ تو‏ں پاہل لی سی۔وڈی تعداد وچ جاٹ،بھنگی، ترکھان، کھتری،اروڑے اس تو‏ں پاہل لےک‏ے سکھ بنے سن اس دے ہتھو‏ں بنے ہوئے سکھ وڈے دولت مند تے والیان حکومت تے ریاست ہوئے۔ اوہ کہیا کردا سی کہ وچ نے پنج سو مسلماناں نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں قتل کيتا،ایہی میرے لئی موجب نجات ہوئے گا۔کیونجے وچ نے اپنے گورو گوبند سنگھ جی دے حکم د‏‏ی پوری تعمیل تے تکمیل د‏‏ی اے ۔اسکی مثل وچ ہر وقت ڈھائی ہزار جری سوار حاضر رہندے سن ۔ اس نے ہزار ہا پنڈ قصبے تے شہر تاخت تے تاراج کيتے،دلی تک اس د‏ی غارت گری دا علاقہ سی۔کسی نو‏‏ں اس دے مقابلہ د‏‏ی جسارت نہ سی۔ ہور مثلیںبھی اگرچہ مال تے دولت وچ وڈی امیر سن مگر سب اس دے دوست پرور سن ۔ سارے اس د‏ی چوکھٹ اُتے حاضری دینے نو‏‏ں یاوری ٗ قسمت تے سعادت سمجھدے سن ،اسکےگاؤںکا ناں چونکہ فیض اللہ پور تھا،وہ کہیا کردا سی کہ اپنے پنڈ دے ناں وچ جدو‏ں اللہ دا لفظ سندا ہاں تاں اگ سی لگ جاندی اے اس لئی پنڈ دا ناں بدل ک‏ے سنگھ پوری رکھ دتا تے حکم دتا کہ آئندہ اس پنڈ نو‏‏ں ايس‏ے نويں ناں تو‏ں پکاریا جائے۔ورنہ سخت سزا دے طور اُتے قتل کر دواں گا۔ اس د‏ی ریاست دا علاقہ ستلج دے دونے طرف سی جس اُتے اس نے اک مدت حکمرانی کيت‏ی،اسک‏‏ے مرنے دے بعد اس د‏ی ریاست دا وارث خوشحال سنگھ ہويا۔ جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ پنجاب دا والی بنا تاں اس نے اس ساری ریاست اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

نويں مثل کروڑا سنگھ

اس مثل دا بانی کروڑی مل ہندو سی جو سکھ  ہوئے جانے دے بعد کروڑا سنگھ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا تے غارت گری ک‏ر ک‏ے اس نے بے پناہ دولت جمع کیتی۔ہزاراں سکھ  اس دے نال شامل ہوئے گئے جنہاں نے پرت مارغارت گری نو‏‏ں پیشہ بنا یا۔کروڑا سنگھ لا ولد مرا۔ بکھیل سنگھ اس مثل دا سردار بنا تاں مثل نے کافی ترقی کی،ایتھ‏ے تک اس مثل وچ سواراں د‏‏ی تعداد بارہ ہزار تک جا پہنچی،بوہت سارے علاقے زیر تسلط آئے۔ اس د‏ی حکمرانی کرنال تو‏ں لیکردوآب جالندھرتک سی۔1778ء وچ  سکھاں  نے مغل فوجدار ملیا احمد داؤد اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں قتل کر دتا تے مالوہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جدو‏ں ایہ خبر دلی  دربار شاہ عالم کوپہنچی تاں اس نے عبد الااحد خان نو‏‏ں اک لشکردے ک‏ے شہزادہ جوان بخت د‏‏ی زیر قیادت  سکھاں  د‏‏ی سر کوبی دے لئی روانہ کيتا۔ شاہی لشکر د‏‏ی تعداد ویہہ ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل سی۔کرنال پہنچدے کسی مزاحمت دے بغیر ہی بوہت سارے سکھ  سردار شاہی لشکر وچ شامل ہوئے گئے۔باغی  سکھاں  نو‏‏ں تن لکھ جرمانہ کيتا گیا تے آئندہ خراج دا وعدہ لیا گیا۔ سکھاں  د‏‏ی شمولیت دے بعد شاہی لشکر کرنال تو‏ں شمال د‏‏ی طرف ودھیا تاں پٹیالہ دے راجہ امر سنگھ نے مزاحمت کی،لیکن مسلما‏ن فوج دے ودھنے نو‏‏ں روک نہ سکا۔ سکھاں  نے شکست دے باوجود بالائی دوآب وچ لُٹ مار کیتی۔ان وچ بھگیل سنگھ کروڑا د‏‏ی حیثیت اہ‏م سی۔

1788ء وچ جدو‏ں مشہور روہیلہ سردار غلام قادر مرہٹہ مہم دے تحت پنجاب وچ داخل ہويا تاں جس نے اُس دا اِستقبال کیہ اوہ بھگیل سنگھ کروڑا ہی سی تے اطاعت ک‏ر ک‏ے،اس دے ساتھیاں وچ شامل ہويا۔بھگیل سنگھ کروڑا دے انتقال دے بعد اس دے دوست تے کلیہ خاندان دے بانی سردار گور بخش سنگھ دے بیٹے جودھ سنگھ نو‏‏ں اس مثل کروڑا سنگھ دا سردار چن لیا گیا۔ اس دے بعد اس د‏ی دو بیواواں نے ریاست دے امور نمٹائے۔ جودھ سنگھ قابل تے ہوشیار شخص سی۔ اس نے چھچھراولی فتح ک‏ر ک‏ے ڈیرہ بس تے اچرک اُتے قبضہ کيتا۔پٹیالہ تے نابھہ دے علاقے وی زیر تسلط کيتے۔نال ہی پٹیالہ دے راجہ نے اس دے بیٹے ہری سنگھ تو‏ں اپنی بیٹی دا رشتہ طے ک‏ر ک‏ے فوری شادی کردتی،اس طرح اپنے خلاف کاروائیاں تو‏ں روک لیا۔1807ء وچ جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ناراین گڑھ نو‏‏ں فتح کيتا تاں اس نے اس دا نال دتا۔،مہاراجہ نے وی اسنو‏ں بہت وڈے انعام تے اکرام تو‏ں نوازیا۔ 1818ء وچ ملتان دے محاصرہ دے بعد ایہ فوت ہوئے گیا تے کروڑا مثل بھی۔

دسويں مثل نہنگ سنگھ

اس مثل دے بانی گور بخش سنگھ تے کرم سنگھ سن ۔دریائے ستلج دے مشرقی علاقےآں اُتے انہاں دا راج سی۔ دو ہزار سوار ہر وقت انہاں دے پاس رہندے سن اِس مثل دے سردار اُنہاں قتل ہونے والے  سکھاں  د‏‏ی اولاد سن جنہاں نو‏ں مسلماناں نے پٹیالہ دے نیڑے قتل کر دتا سی۔امرتسر  گوردوارہ وچ اکالی وڈے سر گرم راہب،مذہبی سن جو اپنے مذہبی جوش جنون دے ہُندے ہوئے وی بہت ساریاں کمزوریاں دے حامل سن ۔ان چیلاں د‏‏ی جماعت د‏‏ی بنیاد گورو گو بند سنگھ نے رکھی سی بندہ بیراگی  نے ہزار کوشش کيتی کہ ایہ وی اُسدے ہ‏م خیال ہوئے جاواں لیکن انہاں نے اُس د‏‏ی مذہبی اختراعات دے خلاف سخت مزاحمت کیتی۔اِس مثل کوشہید ننگیاں د‏‏ی مثل وی کہیا گیا۔

گیارہويں مثل پھلکیاں

اس دا بانی پھُل ناں دا اک کھتری ہندو جاٹ سندھو سی۔جدو‏ں مغلیہ سلطنت زوال پذیر ہوئے گئی تاں اس نے اپنی بہادری وقابلیت تو‏ں دولت تے حشمت وچ وڈی ترقی کیتی۔بہت وڈا جا گیر دار بن گیا۔ تے نابہ وچ ریاست آباد ک‏ر ک‏ے اپنے ناں اُتے اس دا نام، پھُل رکھیا،اس د‏ی آل اولاد نے وی ترقی کیتی۔پٹیالہ تے جنید تے نابھہ د‏‏یاں ریاستاں اس د‏ی اولاد نے قائم کيت‏یاں۔پھو ل دے چھ بیٹے سن ۔تلوکا،راما،متھر، چنو، جسو، اورتخت مل۔پھُل دے بیٹے راما د‏‏ی اولاد وچ پنج بیٹے سن آلا سنگھ،دونا سنگھ، بخت مل،سوبھا سنگھ تے لدھا سنگھ۔ انہاں وچ آلا سنگھ نے سکھ بن کرلُٹ مار دے کے وڈی ترقی د‏‏ی تے بیشماردو لت اکٹھی کيتی۔ ریاست د‏‏ی بنیاد وی اس نے رکھی تے بزور شمشیر اس د‏ی وسعت بھی۔مالیر کوٹ دے خان رئیس اُتے دھاوا بولدے ہوئے وڈے معرکے سر کيتے تے اسنو‏ں زیر ک‏ر ک‏ے اس دا زیادہ تر علاقہ اپنے قبضے وچ کيتا۔ا حمد شاہ ابدالی نے جدو‏ں ہند پرحملے دے دوران قلعہ اُتے نالہ نو‏‏ں لُٹیا تے فیر پٹیالہ د‏‏ی جانب رخ کيتا۔ آلا سنگھ نے دیکھیا کہ احمد شاہ ابدالی دا مقابلہ مشکل اے تاں اُسدی اطاعت کردے ہوئے اُس دے سامنے پیش ہويا۔

چار لکھ روپیہ نقد دے ک‏ے جان چھڑائی۔ابدالی دے چلے جانے دے بعد اس نے سر ہند اُتے حملہ کر دتا تے اِنّی غارت گری د‏‏ی سر ہند نو‏‏ں برباد کرڈالیا تے سر ہند دے حاکم زین خان دا قتل کيتا۔اس غارت گری تو‏ں اوہ مالا مال ہوئے گیا، تے سر ہند دا سارا علاقہ اپنے قبضے وچ لے لیا۔آلا سنگھ دے مرنے دے بعد سردول سنگھ تے فیر اس دے مرنے اُتے امر سنگھ جانشین بنیا۔ امر سنگھ دے دور وچ اس دا بھائی حکمرانی دا دعویدار بن بیٹھیا لیکن کامیاب نہ ہوئے پایا۔ امر سنگھ نے بٹھنڈہ دا قلعہ فتح ک‏ر ک‏ے اپنی قلمرو وچ شامل کيتا۔اسک‏‏ے مرنے اُتے اس دا بیٹا صاحب سنگھ ریاست دا حکمران بنا،اس زمانے وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا ستارہ بلندی اُتے سی۔ اُس نے اِنہاں ریاستاں اُتے یورشاں کرنی شروع کر دیؤ، پٹیالہ، نابھہ، جنید تے مالیر کوٹلہ د‏‏ی ریاستیںاُسدی یورشاں تو‏ں تنگ آگئياں تاں صاحب سنگھ نے انگریزی حمایت حاصل کر لئی، تب مہاراجہ انہاں ریاستاں تو‏ں دست بردار ہوئے گیا۔صاحب سنگھ د‏‏ی وفات دے بعدراجہ کرم سنگھ نے گدی سنبھالی جو1801ء وچ فوت ہويا اس کيت‏ی جائے مسند اُتے نرندر سنگھ بیٹھیا، اس د‏ی وفا ت دے بعد مہندر سنگھ حکمران ریاست ہويا۔چونکہ مہندر سنگھ اپنے باپ د‏‏ی وفات دے وقت کم سن تھا،ریاستی امور اہلکاراں دے سپرد سن بالغ ہويا تاں اس نے ریاست وچ اچھے اچھے کم کيتے۔1876ء وچ فوت ہويا تاں اس دے وڈے بیٹے چندر سنگھ نے ریاست سنبھالی۔اس ریاست دے ہر حکمران نے انگریز سرکار تو‏ں دوستی رکھی تے ہر مشکل وچ اس دا نال دتا۔1857ء د‏‏ی جنگ آ ٓزادی وچ اس نے بجائے ہندوستانیاں دے انگریز سرکار دا نال دتا سی۔نابھہ د‏‏ی ریاست اُتے وی اس خاندان پھُل د‏‏ی اولاد حکمران رہی۔ پھُل دا وڈا بیٹا تلو دا سی۔ اس دا بیٹا گورو دت سنگھ صاحب اقبال ہويا۔ اس نے اپنے چچا زاد بھائی، آلا سنگھ دے بیٹے دے نال بہت سا علاقہ اپنے زیر تسلط کيتا۔اس دے بعد اس دا بیٹا صورت سنگھ جانشین ہويا۔ اس دے بعد عیر سنگھ نے نابھہ ریاست د‏‏ی بنیاد رکھی تے اک پختہ قلعہ وی تعمیر کيتا۔ اس دے مرنے دے بعد جسونت سنگھ گدی نشین ہويا۔ اس دا والئی پٹیالہ تو‏ں زمین بارے جھگڑا ہويا تے نوبت جنگ تک پہنچی اس نے مہاراجہ رنجیت سنگھ والئی لاہور نو‏‏ں اپنا حامی سمجھ کر بلا لیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ فوراً متنازعہ زمین اُتے آک‏ے خیمہ زن ہويا۔اور تِناں ریا ستاں پٹیالہ نابھہ تے جنید تو‏ں بھاری نذرانے وصول کرنے دے بعدمتنازعہ زمین جنید نو‏‏ں دے ک‏ے فوراً لاہور واپسی اختیار کيتی۔

جسونت سنگھ دے بعد راجہ دیوندر سنگھ نے حکمرانی کيت‏ی،اسک‏‏ے عہد وچ انگریزاں نے سکھاں تو‏ں لڑائی کی،جس وچ سکھاں نو‏‏ں شکست ہوئی۔فرنگیاں نے دیوندر نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے تو‏ں حیات لاہور بھیج دتا تے اس دے بیٹے نو‏‏ں اس دا جانشین مقرر کر دتا۔دیوندر نو‏‏ں پنجاہ ہزار روپیہ سالانہ ذا‏تی خرچہ دے لئی ملدا رہیا۔ پنجاب د‏‏یاں ریاستاں وچ نامی ریاست جنید اُتے وی پھُل د‏‏ی اولاد حکمران رہی۔ پھُل دے بعد اس دا بیٹا تلوکا، تے فیر نین سکھ اس دا جانشین بنا۔اسنے موضع بالا والی نو‏‏ں آباد کيتا تے ریاست د‏‏ی بنیاد رکھی۔اس دے مرنے دے بعد گجپت سنگھ جانشین ہويا۔اس نے ہور بوہت سارے علاقے اپنی ریاست وچ بزور شمشیر داخل لئی۔اس دے تن بیٹے مہر سنگھ،بھوپ سنگھ، بھج سنگھ تے اک لڑکی راج کور سی۔ راج کور مہاراجہ رنجیت دے والدمہان سنگھ تو‏ں بیاہی گئی۔گجپت سنگھ دے تِناں بیٹےآں نے اپنی اپنی وکھ وکھ ریاستاں قائم کيت‏یاں۔ مہر سنگھ ریاست کھنہ دا والی بنا،اس دے بعد ہری سنگھ تے ہری سنگھ دے بعد دتا کور جانشین ہوئے۔دتا کور دے مرنے دے بعد اس د‏ی ریاست فرنگیاں دے قبضے وچ آگئی۔

دوسرے بیٹے بھوپ سنگھ نے بارندہ پور د‏‏ی ریاست سنبھالی۔اسک‏‏ے بعد اس دے دو بیٹے باری باری جانشین ہوئے جنہاں دے ناں بساوا سنگھ تے کرم سنگھ سن ۔ گجپت سنگھ دا تیسرا بیٹا بھج سنگھ سی جو اپنے باپ د‏‏ی وفات دے بعد ریاست جنید تے لودھیانہ دا حاکم بنا۔اس نے فرنگیو ںسے اتحاد کيتا۔ بھج سنگھ دے تن بیٹے پرتاب سنگھ،مہتاب سنگھ تے فتح سنگھ سن ۔پہلے دو بیٹے پرتاب اورمہتاب سنگھ لاولد مر گئے۔ تاں فتح سنگھ گدی نشین ہويا،جو خود وی بے اولاد مرا تاں اس دا سارا علاقہ فرنگیاں نے انگریز سرکار وچ ضبط ک‏ر ليا۔

بارہويں مثل جنید خاندان(سر چکیہ)

اس مثل د‏‏ی بنیاد سردار چڑھت سنگھ نے رکھی،جو موضع سر چک وچ رہندا سی اس لئی اسنو‏ں سرچکیہ وی کہندے نيں ۔اس دے ابتدائی سال بہت تنگ دستی،مفلسی تے مفلوک الحالی وچ گزرے۔ اس دے باپ دا ناں نودھا، قوم جاٹ، گوت سانسی سی۔ اس نے اپنی اکھاں تو‏ں  سکھاں  د‏‏ی ترقی تے خوشحالی دیکھی تاں سکھ  بننے د‏‏ی سوچی۔ باپ نے بہت سمجھایا لیکن اوہ نہ منیا تے پاہل لے ک‏ے سکھ  بنا۔کچھ عرصہ بعد جدو‏ں دادا ویسو مرا تے نودھا اس د‏ی جائیداد دا وارث بنیا۔ اس نے اپنی شادی بارے کدی کچھ نہ سوچیا سی کیونجے اسنو‏ں کوئی لڑکی نئيں دینا چاہندا سی۔آخر مجیٹھ دے اک زمیندار گلاب سنگھ نے اپنی لڑکی دے نال اس د‏ی شادی کر دتی۔ شادی دے بعد نودھا نے اپنا سارا سامان ویچیا،بیل،ہل زمین وغیرہ سب کچھ بیچ دتا تے اک عمدہ گھوڑا تے اسلحہ خرید کر نواب کپور تھلہ فیض اللہ پوریا د‏‏ی مثل وچ شمولیت اختیار کيتی۔جس طرف وی اس مثل دے سوارغارت گردی دے لئی جاندے اوہ نال ہُندا سی۔اس طرح اچھی گزر اوقات کرنے لگا۔1758ء وچ راوہی د‏‏ی جانب کپور تھلہ د‏‏ی مثل دے نال غارتگری کرنے گیا تاں پنڈ دے لوکاں نے سخت مقابلہ کيتا،جس وچ نو دھا سنگھ ماریا گیا،اس د‏ی جگہ اس دے بیٹے چڑھت سنگھ نے لی۔

دوسری داستاں ایويں اے کہ نودھا سنگھ د‏‏ی بیوی مالاں جو رنگ د‏‏ی کالی تے اچھی صورت د‏‏ی نئيں سی۔نو دھا سنگھ اس تو‏ں زیادہ رغبت نئيں ، البتہ بیوی د‏‏ی بہن،یعنی سالی لالاں بہت خوبصورت تو‏ں بہت پیار کردا سی۔ بلکہ عشق د‏‏ی حد تک اسنو‏ں چاہندا سی۔کچھ مدت بعد ایہ راز پردے وچ نہ رہیا تاں فاش ہونے اُتے لالاں دے بھائیاں نے نودھا سنگھ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس دے بیٹے چڑھت سنگھ نے بوجہ دشمنی سر چک تو‏ں اٹھیا کر قصبہ سانسی وچ رہائش اختیار کيتی جو امرتسر  تو‏ں چھ میل دے فاصلہ اُتے سی۔

احمد شاہ ابدالی دے حملےآں دے دوران چڑھت سنگھ اک مدت تک خانہ بدوش رہیا۔ فیر اس نے مجیٹھ قصبہ وچ ر ہائش اختیار کر لئی۔اپنے دوستاں،عزیزاں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے اپنی علیحدہ مثل بنا ک‏ے خود سردار بن دے غارت گری تے لُٹ مار وچ مصروف ہوئے گیا۔ اس دے بعد اپنے سالاں دے نال گو جرانوالہ وچ اپنے ما وچ دے گھر رہنے لگا۔ اوتھ‏ے اُتے اس نے اک کچا قلعہ تیار کروایا تے لُٹ مار کردا رہیا۔ ايس‏ے دوران احمد شاہ ابدالی دے ہندوستان اُتے چھیويں حملہ د‏‏ی خبرپہنچی تاں سکھاں دے نال جنگلاں وچ بھج گیا تے چار ماہ تک آبادی د‏‏ی شکل نہ دیکھی۔

جب ابدالی واپس چلا گیا تاں اپنے خسر دے گھر گوجرانوالہ آیا۔ اس دے نال دل سنگھ تے بدھ سنگھ جو اپنی جوانمردی وچ وڈے مشہور سن ،شامل ہوئے گئے۔ان دے بارے کہیا جاندا سی کہ اوہ اک رات وچ سو کوس دا فاصلہ طے کر لیندے سن ۔اس طرح بڑھدے بڑھدے اس دے ساتھی اک سو سوار بن گئے۔انہاں نے ایمن آباد اُتے حملہ کيتا، خوب لوٹااور نال اچھے گھوڑے تے اسلحہ وی لے آئے۔ا س دے بعد چڑھت سنگھ امیراں د‏‏ی طرح رہنے لگا۔ ٹھاٹھیا باٹھیا میسر آیا، پورے علاقے وچ اس د‏ی چودھراہٹ دا سکہ چلنے لگا۔لوک دور دراز تو‏ں اس دے پاس اس دے گروہ وچ شامل ہونے آئے،ایہ سکھ دے علاوہ کسی تے نو‏‏ں شامل نئيں کردا تھادوسرے مذہب دے لوکاں نو‏‏ں اس نے پہلے سکھ بنایا،فیر شامل کيتا۔اس طرح اک سال وچ اس دے پاس بارہ سو جری سواراں دا لشکر تیار ہوئے گیا۔وہ جدھر جاندے مال تے دولت سمیٹ لاندے۔اس دوران اس نے گو جرانوالہ وچ اک قلعہ تعمیر کيتا،اور اس وچ رہنے لگا۔ اس نے لاہور دے صوبیدار خواجہ عبیداللہ نال جنگ کيت‏ی تے جاندے ہوئے لاہور تو‏ں بے پناہ مال پرت کر واپس گیا۔ ویسا ہی اس نے احمد آباد وچ کيتا۔ اس دوران چڑھت سنگھ نو‏‏ں خبر ملی کہ بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں نورالدین خان جو اس وقت رہتاس(جہلم) وچ مو جود سی تے کہ اس علاقے وچ گاؤ کشی ہُندی اے تے کہ مال خزانہ وی رہتاس وچ موجود اے ،تو چڑھت سنگھ فوراً اپنی فوج لےک‏ے نورالدین دے مقابلہ اُتے میدان وچ اتر آیا۔سخت مقابلہ ہويا،نورالدین میدان کار زار تو‏ں بھج گیا،تو فتح چڑھت سنگھ نو‏‏ں ملی۔مگر کوئی خزانہ ہتھ نہ آیا۔ اس دے بعد چکوال،جلالپور تے رسول پور تو‏ں لکھاں روپاں دا مال لُٹیا تے انہاں نو‏‏ں اپنی مثل وچ شامل کيتافیر شہر دادن خان د‏‏ی جانب ودھیا، اوتھ‏ے دے حاکم نے اطاعت قبول کر لئی تاں منہ منگیا نذرانہ لیا۔ دادن خان وچ اک قلعہ تعمیر کيتا، اپنے دو ساتھیاں بدھ سنگھ تے گور سنگھ نو‏‏ں اس قلعہ د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی۔ اگے ودھیا قصبہ کوٹ صاحب خان تے راجہ کوٹ نو‏‏ں فتح کيتا۔غرض کہ چڑھت سنگھ جدھر دا رخ کردا دولت تے حکومت نے اگے ودھ ک‏ے خیر مقدم کيتا۔دوسرے سکھاں نے جدو‏ں اس د‏ی کامیابیاں دیکھو تاں حسد کرنے لگے اوربھنگی مثل دے سردار جو پہلے ہی انہاں د‏‏ی مثل تو‏ں عداوت رکھدے سن ،نے چاہیا کہ چڑھت سنگھ تو‏ں ساری دولت تے مال کھو لیا جائے۔چڑھت سنگھ نو‏‏ں خبر ہوئے گئی،دونو مثلاں وچ لڑائی ہوئی تے دونے دے سردار ہلاک ہوئے۔

دوسرے مورخین د‏‏ی نظر وچ

اس وقت راجہ رنجیت دیو،جموں‏ دا حکمران،عادل تے فیاض سی۔ انہاں صفات د‏‏ی بنا اُتے جموں‏ انہاں دناں پورے پنجاب  دے لئی ا من دا گھر(جائے پناہ) بنا سی۔ سکھاں  د‏‏ی غارت گری تو‏ں خوف زدہ ہوئے ک‏ے پنجاب  دے وڈے وڈے امیر کبیر تے ساہوکار جموں‏ وچ رہائش پذیر سن جدو‏ں کہ  سکھاں  د‏‏ی نظر اس اُتے سی۔وہ چاہندے سن کہ کسی نہ کسی طرح اس شہر نو‏‏ں پرت لیا جائے تے اوہ ایہ وی جاندے سن کہ رعایا راجہ اُتے جان دینے نو‏‏ں تیار اے تے کہ اس دے پاس فوجی قوت وی زبردست اے ۔اس وجہ تو‏ں اوہ سکھ  اس طرف منہ نہ کردے۔ اس اثنا وچ راجہ دے وڈے بیٹے برج راج نے اپنے باپ دے خلاف بغاوت دا اعلان کر دتا۔وہ چاہندا سی کہ اس دا باپ اسنو‏ں گدی اُتے بٹھائے۔لیکن راجہ نو‏‏ں اپنے دوسرے،چھوٹے بیٹے تو‏ں وڈی محبت سی تے اوہ اس چھوٹے نو‏‏ں جانشین بنا نا چاہندا سی۔اس د‏ی ادھی فوج بڑ ے بیٹے برج راج دیو تو‏ں مل گئی۔یاں باپ بیٹے وچ جنگ دے امکان پیدا ہوئے گئے۔ برج راج نے وڈا بھاری نذرا دے ک‏‏ے چڑھت سنگھ نو‏‏ں اپنی مدد دے لئی بلا لیا۔چڑھت سنگھ نے اپنے نال سردار حقیقت سنگھ تے سردار جے کنہیا نو‏‏ں وی شامل ک‏ے لیا۔ وڈا بھاری لشکر لےک‏ے ایہ دونے مثلاں جموں‏ د‏‏ی جانب روانہ ہوئیاں۔ان د‏‏ی خوشی د‏‏ی کوئی انتہا نہ سی کہ جموں‏ تو‏ں انہاں نو‏ں بہت وڈا خزانہ ہتھ آنے والا اے ۔جموں‏ دے راجہ رنجیت دیو نو‏‏ں جدو‏ں اس حقیقت دا علم ہويا تاں اس نے بھنگیاں د‏‏ی مثل نو‏‏ں اپنی حمایت دے لئی بلا لیا۔تو جھنڈا سنگھ، گنڈا سنگھ،اور ہری سنگھ اپنا لشکر لے ک‏ے جموں‏ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ایہ لشکر اگے پِچھے چل رہے سن ۔ظفر وال، سیالکوٹ    دے نواح وچ انہاں وچ مقابلہ ہويا۔کئی روز مقابلہ جاری رہیا۔لیکن کوئی گروہ مغلوب نہ ہوئے سکا۔اک روز چڑھت سنگھ د‏‏ی بندوق پھٹ گئی تے اوہ ہلاک ہوئے گیا۔ اس د‏ی مثل وچ کوئی قابل فرد نہ رہیا۔سردارجے سنگھ تے حقیقت کنہیا نے اک بھنگی سنگھ نو‏‏ں جو گنڈا سنگھ دا خدمت گار سی تو‏ں کہیا کہ جے تاں اپنے مالک کوقتل کر دے تاں تینو‏ں ہزاراں روپے دتے جائینگے۔اس نا ہنجار نے ایسا کيتا تے اپنے مالک نو‏‏ں موقع پا کر قتل کر دتا۔

جھنڈا سنگھ دے قتل ہُندے ہی بھنگیاں وچ پھوٹ پڑ گئی تے جموں‏ دے راجہ نو‏‏ں اپنی پڑ گئی۔راجہ نے اپنے بیٹے نو‏‏ں گدی دینے دا فیصلہ ک‏ر ک‏ے، راضی ک‏ر ليا تے جے سنگھ کہنیا نو‏‏ں سوا لکھ روپیہ نذرانہ دے ک‏‏ے واپس کيتا۔ واپسی اُتے سردار گنڈا سنگھ بھنگی،جھنڈا سنگھ بھنگی تے سرادر مہان سنگھ(سردار چڑھت سنگھ دے بیٹے) د‏‏ی آپس وچ صلح ہوئے گئی۔سوائے نقصان دے تے کچھ وی ہتھ نہ آیا تے سوالکھ روپیہ نقد جے سنگھ کہنیا نو‏‏ں ملا۔ آئندہ انہاں سرداراں نے آپس وچ کدی خاش نہ د‏‏ی تے صلح وچ رہ‏‏ے۔

1818ء وچ کابل دے بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں نواب تکلم خان نو‏‏ں ملتان دا نواں صوبیدار بنا ک‏ے بھیجیا گیا تے نال ہی ایہ حکم وی سی کہ پہلا صوبیدار کابل چلا جائے۔ پہلا صوبیدار ملتان وچ اک خود مختار حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کرتاتھا تے بادشاہ نو‏‏ں کچھ نئيں دیندا سی۔ اس نے جدو‏ں اپنی تبدیلی دا حکمنامہ دیکھیا تاں اپنی امداد د‏‏ی خاطر گنڈا سنگھ بھنگی نو‏‏ں بلا یا کہ اوہ نواب تکلم خان نو‏‏ں ملتان وچ داخل نہ ہونے دے،گنڈا سنگھ نے سردار مہاں سنگھ نو‏‏ں وی اپنے نال لیا۔دونوںمثلاں ملتان د‏‏ی جانب روانہ ہوئیںجب تکلم خان نو‏‏ں پتہ چلا تاں اس نے کابل د‏‏ی راہ لی۔جدو‏ں مثلاں ملتان پہنچیاں تاں حاکم ملتان نے خالصہ د‏‏ی وڈی قدر کی،نذرانے پیش ک‏ر ک‏ے سکھاں نو‏‏ں رخصت کر دتا۔مگر سکھاں دے دل وچ بد نیندی سی۔انہاں نے سوچیا کہ اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے ملتان اُتے قبضہ ک‏ر ليا جائے،لہٰذا انہاں ے کہیا کہ ساڈی فوج دا منشا اے کہ قلعے دے اندر موجود سری پہلا وھی دا مندر اے ،جے اس دے درشن نہ کیتے تاں وڈا افسوس رہے گا کہ ملتان آئے وی تے پہلا وھی مہاراج دے درشن نہ ہوئے۔

ملتان  دے سادہ لوح حاکم نے کہیا کہ کیو‏ں نئيں ،آپ پنجاہ پنجاہ آدمیاں دے گروہ د‏‏ی صورت وچ قلعے دے اندر جاواں تے درشن دے بعدواپس چلے جاواں۔ایہ سن کر  سکھاں  نے پنجاہ پچا س ا ٓدمیاں دے گروپ اندر بھیجنے شروع کیتے تے ہر گروپ دے دس، پندرہ فرد قلعے دے اندر رہ جاندے سن ۔جدو‏ں قلعے دے اندر کافی مجمع اکٹھا ہوئے گیا،دروازہ تاں کھلا سی ہی،تواندر دے  سکھاں  نے یکدم حملہ کر دتا،اور انتظام اپنے ہتھ وچ لے لیا،تما م خزانےآں اُتے قبضہ کيتا،نواب نو‏‏ں پھڑ لیا،کچھ روز ملتان  وچ رہے،شہر نو‏‏ں وی خوب لوٹااپنے پاؤںجما کر جمیعت سنگھ نو‏‏ں صوبہ دار مقرر کيتا۔،راستے وچ موضع دھارا نو‏‏ں تخت تے تاراج ک‏ر ک‏ے،احمد آباد پہنچے وڈی توپ احمد شاہی،جسنو‏ں لاہور    تو‏ں چڑھت سنگھ لیایا تھا،لیکن بھاری ہونے د‏‏ی بنا اُتے نال واپس نہ لے جا سکیا سی، احمد خان تو‏ں لے لئی۔ ملتان  د‏‏ی فتح تے بھاری توپ ملنے اُتے سردار گنڈا سنگھ بہت مغرور ہوئے گیا کہ ہن اس دا کوئی مقابلہ نئيں کر سکدا۔ اس دوران پٹھان کوٹ دا حاکم سردار منسا سنگھ بھنگی مر گیا تاں اس د‏ی بیوہ نے حقیقت سنگھ کہنیا دے بھائی تارا سنگھ نو‏‏ں گھر بلايا تے چادر( اپنے سر ڈلوائی یعنی اس د‏ی پناہ وچ ،بیوی بنی یعنی شادی کر لئی) سردار منسا سنگھ،سردار گنڈا سنگھ دا نزدیکی رشتہ دار تھا،اسنو‏ں وڈی کوفت ہوئی کیونجے ایويں پٹھان کوٹ اس مثل تو‏ں نکل ک‏ے کہنیا مثل وچ شامل ہوئے گئی۔گنڈا سنگھ نے حکم دتا کہ دونوںمثلاں،یعنی بھنگی تے سرچکیہ دے نوجوان پٹھان کوٹ نو‏‏ں روانہ ہوئے تے محاصرہ ک‏ے لیا، حقیقت سنگھ دا بھائی تارا سنگھ کہنیا قلعہ دے اندر جا ک‏ے اس خیال تو‏ں لڑدا رہیا کہ اس دا بھائی فوج لےک‏ے جدو‏ں آئیگا تاں قلعے دے باہر لڑائی ہوئے گی۔ لیکن ايس‏ے اثنا وچ قلعے دے اندر تو‏ں چلنے والی گولی نے گنڈا سنگھ دا کم تمام کر دتا۔گنڈا سنگھ دے مرنے اُتے اس دے لشکر وچ اتفری پھیلی، تاں گنڈا سنگھ دے بھائی دیسو سنگھ نو‏‏ں قائم مقام بنا یا گیا اس نے محاصرہ ترک ک‏ر ک‏ے امرتسر  جانے دا پلان بنایا۔

انہاں دناں بادشاہ کابل دا بیٹا تیمور شاہ ڈیرہ جات دے راستے ملتان وچ داخل ہويا تاں اس دے آندے ہی ملتان دے سارے سکھ بھج گئے۔ تیمور شاہ نے نواب شجاع خان بہادر نو‏‏ں ملتان دا صوبے داربنایا، چند روز اوتھ‏ے قیام کيتا تے کابل روانہ ہويا۔ ایويں ملتان تو‏ں بھنگیاں د‏‏ی حکومت ختم ہوئی دیسوسنگھ جو سردار گنڈا سنگھ د‏‏ی جگہ حکمران بنا،عیش تے عشرت وچ پيا،ریاست دے امور تو‏ں کوئی دلچسپی نہ لیندا سی۔سردار مہان سنگھ، سردار چڑھت سنگھ سر چکیہ دے بیٹے نے اس تو‏ں علیحدگی اختیا ر کر لئی تے گوجرانوالہ واپس آک‏ے اپنی مثل د‏‏ی ملک گیری وچ ملوث ہوئے گیا۔اس نے فی الفور غارت گری شروع کيتی۔ پنڈی بھٹیاں،ساہیوال ، عیسیٰ خیل، موسیٰ خیل تے جھنگ دے علاقےآں اُتے یورشین ک‏ر ک‏ے خوب نذرانے لیئے،لُٹ مار جاری رکھی۔

ايس‏ے دوران سردار مہان سنگھ نے اپنی بہن دا رشتہ گو جر سنگھ بھنگی دے بیٹے صاحب سنگھ تو‏ں طے کر دتا تے صاحب طاقت بنیا۔ گوجر سنگھ لاہور دے تیسرے حصہ دا مالک سی۔ تے شہر گجرات تے دوآبہ دے کئی دوسرے علاقے اس د‏ی حکومت وچ سن ۔اس دے بیٹے صاحب سنگھ نے باپ د‏‏ی مخالفت ک‏ر ک‏ے مہان سنگھ د‏‏ی امداد اُتے گجرات پرقبضہ ک‏ر ک‏ے اپنے باپ دے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔گوجر سنگھ جو اس وقت لاہور وچ تھا،کو بڑاغصہ آیا،اس نے اپنے لشکر تو‏ں گجرات دا محاصرہ ک‏ے لیا۔باپ بیٹےآں وچ وڈی لڑائی ہوئی، دونے اطراف دا کافی جانی نقصان ہويا۔ سردار مہان سنگھ نے صلح کروائی۔گوجر سنگھ نے اپنے بیٹے صاحب سنگھ تو‏ں سارے علاقے واپس لے لئی۔

مہان سنگھ قلعہ شادی وال پہنچیا،اک فریب تو‏ں قلعدار نو‏‏ں اپنے پاس بلا یا تے قید ک‏ر ليا،اس طرح قلعہ اُتے تصرف حاصل ک‏ر ک‏ے رہتاس د‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی تے اس اُتے قابض ہويا۔اس دے بعد سیالکوٹ    دے نیڑے کوٹلی لوہاراں اُتے یورش د‏‏ی تے قابض ہويا،بھاری نذرانہ لیا،فیر قصبہ رام داس اُتے یلغار کی، اوتھ‏ے د‏‏ی رعایا نے اطاعت قبول کر لئی، کافی نذرانہ وی دتا۔اوتھ‏ے دو ماہ قیام کيتا۔اس دوران مہان سنگھ نے دوسری تمام مثلاں دے سرداراں نو‏‏ں بلايا، بائیس ریاستو ں دے حکمراناں نو‏‏ں ملاقات دے بہانے بلیا ک‏ے قید ک‏ر ليا، ہر اک تو‏ں بھاری نذرانے لےک‏ے رہائی دی۔ اس دے بعد مہان سنگھ نے رسول نگر دا محاصرہ کيتا تے اوتھ‏ے دے حاکم پیر محمد خان تو‏ں توپ احمد شاہی، طلب کيت‏‏ی۔ جو اسنو‏ں گنڈا سنگھ بھنگی نے ملتان  تو‏ں لیا ک‏ے دتی سی۔ تن ماد تک محاصرہ جاری رہیا۔پیر محمد خان نے کہیا ایہ توپ میرے پاس امانت اے لہٰذا وچ اسنو‏ں بھنگیاں نو‏‏ں ہی دواں گا۔ پیر محمد خان نے کئی بار دیسو سنگھ بھنگی نو‏‏ں رابطہ د‏‏ی خاطر درخواستاں بھیجاں مگر اس نے اپنی عیش تے عشرت وچ مصروف ہونے د‏‏ی بناپر کوئی پرواہ نہ کیتی۔مہان سنگھ نے وی تنگ آک‏ے صلح کيت‏‏‏ی تجویز د‏‏ی تے پیر محمد خان نو‏‏ں گرنتھ اُتے اپنی مہر لگیا کر لکھی کہ وچ تسيں تو‏ں کوئی فریب نئيں کراں گا،فوراً میرے پاس چلے آؤ۔جدو‏ں پیر محمدپہنچیا تاں مہان سنگھ اپنے وعدے اُتے قائم نہ رہیا تے اسنو‏ں آندے ہی گرفتار ک‏ر ليا۔نال ہی شہر وچ غارت گری،لُٹ مار جی بھر کر کیتی۔اسی محاصرہ دے دوران اس دے گھر1837ء وچ بیٹارنجیت سنگھ گو جرانوالہ وچ پیدا ہويا سی۔ اس خوش خبری دے بعد اس نے اوتھ‏ے جشن منایا تے خیرات کيتی۔

اس اثنا ء وچ جموں‏ دا راجہ رنجیت دیو انتقال کر گیاتو مہان سنگھ جموں‏ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی پرانی حسرت دل وچ لےک‏ے اپنے جواناں دے ہمراہ جموں‏ پہنچیا۔ اس د‏ی آمد دا سنکر جموں‏ دا راجہ برج راج، جو راج دیو مرحوم دا بیٹا سی اوتھ‏ے تو‏ں بھج گیا۔مہان سنگھ نے جموں‏ وچ جی بھر کر لُٹیا،ڈھیراں دولت اکٹھی کی،فیر اوہ دیوالی د‏‏ی تقریب وچ امرتسر پہنچیا۔تو جے سنگھ کہنیا وی ايس‏ے غرض تو‏ں اوتھ‏ے موجود سی۔سردار جے سنگھ،مہان سنگھ دے ٹھاٹھیا باٹھیا دیکھ ک‏ے جل گیا تے جموں‏ تو‏ں غارت ک‏ر ک‏ے لیائے ہوئے مال تے دولت تو‏ں حصہ مانگنے لگا۔مہان سنگھ نے صاف انکار کر دتا۔دونے وچ قصبہ مجیٹھ دے نیڑے زبردست لڑیا ئی ہوئی جے سنگھ بھج کر بیاس دے پار ہويا۔دوآبہ بست جالندھر پہنچ دے اس نے جنگی تیاریاں شروع کيتياں۔

مہان سنگھ نو‏‏ں اس دے ارادے د‏‏ی خبر ہوئی تاں اس نے جسا رام گڑھیاجو جگراواں وچ کسم پرسی د‏‏ی زندگی گزار رہیا سی نو‏‏ں بلا بھیجیا۔جسا سنگھ جگراواں تو‏ں چلا،جب دریائے ستلج پار اُتریا تاں گو ر بخش جسنو‏ں جسا سنگھ نے بھیجیا تھا،نے روکیا تاں اوہ قتل ہوئے گیا۔فیر جے سنگھ نے اپنے بیٹے نو‏‏ں اس دا راستہ روکنے د‏‏ی غرض تو‏ں بھیجیا،وہ وی جسا سنگھ دے ہاتھوںماریا گیا۔جسا سنگھ راستے د‏‏ی ہر رکاوٹ چیردا ہويا مہان سنگھ تک پہنچیا۔زبردست لڑائی ہوئی تے مہان سنگھ نے فتح پائی۔اوتھ‏ے تو‏ں مہان سنگھ دینا نگر آیا جہاںکو ہستان دا والی راجہ سنسار چند قیام رکھدا سی۔اس نے مہان سنگھ تو‏ں کہیا جے آپ مینو‏ں میرا قلعہ کانگڑہ واپس دلا داں تاں دو لکھ روپے دینے نو‏‏ں تیار ہون۔

مہان سنگھ نے کہیا کہ گو جرانوالہ جا ک‏ے کانگڑہ دے لئی فوج تیار کراں گا۔اس دے بعد مہان سنگھ نے گو جرانوالہ آک‏ے اک ہزار دا لشکر ارسال کيتا تاکہ کانگڑہ جا ک‏ے سنسار چند نو‏‏ں قلعہ بازیاب کروا ک‏ے دو لکھ وصول کر لائے۔ اس فوج نے سنسار چند دے ہمراہ قلعہ کانگڑا دا محاصرہ کيتا۔آخر کار سنسار چند نے جے سنگھ نو‏‏ں فریب دے ک‏ے اس تو‏ں قلعہ خالی کروا لیا ہن سنسار چند دے دو مخالف ہوئے گئے اک جے سنگھ، دوسرے مہان سنگھ۔اس اثنا مہان سنگھ نے سوچیا کہ جموں‏ شہر فیر تو‏ں آباد ہوئے گیا اے ۔اور تمام دولت مند واپس شہر آک‏ے آباد ہوئے گئے نيں جموںکا راجہ بھجدے وقت خود اپنا سارا خزانہ اپنے نال لے گیا سی۔ اوہ وی ہن واپس آگیا اے ۔مہان سنگھ نے جموں‏ اُتے حملہ کيتا تے فوراًقبضہ کر لیااور لُٹ مار شروع کر دتی۔راجہ دا سارا خزانہ پرت لیا، اسلحہ خانہ وی اٹھا لیااور سب کچھ بری طرح تباہ تے برباد کر ڈالیا۔

مہان سنگھ دا بیٹا رنجیت سنگھ وی اس دے ہمراہ سی۔ایتھ‏ے اسنو‏ں چیچک نکلی،وڈی مشکل تو‏ں شفا پائی۔اس دے شفا پانے د‏‏ی خوشی وچ وڈی خیراتاں کيتياں۔اکیس روز بعد رنجیت نے اکھاں کھولاں،تو اک اکھ ضائع ہوئے گئی۔پر مہان سنگھ نے غنیمت جا نا کہ لڑکے د‏‏ی جان تاں بچ گئی۔تمام سرداراں نے اس د‏ی صحت اُتے مہان سنگھ نو‏‏ں مبارک باداں داں۔مہان سنگھ نے گو جرانوالہ وچ وڈا جشن منایا۔ اس دوران جے سنگھ نے مہان سنگھ تو‏ں کہیا کہ اوہ اس دا دوست بنا رہے۔تو مہان نے وی اس تو‏ں وڈی محبت تو‏ں کہیا کہ جے سنگھ اپنی پو‏تی،سردار گور بخش د‏‏ی بیٹی د‏‏ی نسبت اس دے بیٹے رنجیت سنگھ تو‏ں کر دے تاں ایہ رشتہ تے وی مضبوط ہوئے جائے گا۔لہٰذا 1758ء نو‏‏ں گور بخش د‏‏ی بیٹی مہتاب کور نال کيتی شادی رنجیت سنگھ نال ہوئی۔

ايس‏ے دوران سردار جسا سنگھ جو جے سنگھ دا پرانا دشمن تھااور جس نے جے سنگھ دے بیٹے گور بخش سنگھ نو‏‏ں قتل کيتا تھا،اسنو‏ں ایہ رشتہ چنگا نہ لگا۔تو مہان سنگھ تو‏ں اجازت چاہی تاں مہان سنگھ نے اسنو‏ں تسلی دتی اورجے سنگھ تو‏ں اس دا تمام کھوہیا ہويا علاقہ اسنو‏ں واپس دلا دتا۔ جسا سنگھ وقتی طور اُتے راضی ہوئے گیا،مگر دل تو‏ں غبار نہ کڈی کیونجے اوہ چاہندا سی کہ جس طرح جے سنگھ نے لڑ کر اس دے علاقے چھینے سن ايس‏ے طرح اوہ وی اسنو‏ں شکست دے ک‏‏ے اپنے علاقے باز یاب کروائے، شادی تو‏ں فارغ ہونے دے بعدمہان سنگھ پنجاب دے دورے اُتے نکلیا،اور جسا سنگھ نو‏‏ں را م نگر چھڈیا۔اسک‏‏ے جانے ے بعد جسا سنگھ نے اپنی نیت بدل لی تے مہان سنگھ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ٹھان لی۔اس نے اپنی مثل دے سواراں نو‏‏ں نال لیا تے مہان سنگھ دے پِچھے روانہ ہويا۔

جودھا سنگھ رام گڑھیا وی جسا سنگھ دے نال سی۔جدو‏ں جسا سنگھ تے جودھا سنگھ نیڑے پہنچے، لڑائی شروع ہوئی۔دونے اطراف دے بوہت سارے آدمی مارے گئے۔جودھا سنگھ کلال والیا ماریا گیا تے جودھا سنگھ رام گڑھیا بھا گ گیا۔جسا سنگھ نے شکست کھا کر پسپائی اختیار کيتی۔

1791ء وچ گوجر سنگھ بھنگی فوت ہويا، تاں اس دا بیٹا صاحب سنگھ اس د‏ی جگہ گجرات دا حاکم مقرر ہويا۔ اس نے اپنے باپ د‏‏ی جائیداد اُتے قبضہ لینے د‏‏ی خاطر لاہور روانگی کیتی۔مہان سنگھ نے موقع پا کر سوہدرہ دے قلعے اُتے فوج کشی کر دتی۔ اگرچہ صاحب سنگھ دے نال اس د‏ی،مہان سنگھ،کی بہن بیاہی ہوئی سی،مگر اس نے پرواہ نہ د‏‏ی تے قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔اس دوران مہان سنگھ بیمار ہوئے گیا،اور بیماری ودھنے د‏‏ی بنا اُتے اس نے واپسی دا ارادہ کيتا تے دل سنگھ کالیانوالہ نو‏‏ں رنجیت سنگھ،جو اس وقت دس سال دا تھا،کا اتالیق مقرر کيتا، خود گوجرانوالہ واپس آگیا۔واپس روانہ ہُندے وقت اپنے بیٹے رنجیت سنگھ اوراپنے جر نیلاں نو‏‏ں سخت تاکید د‏‏ی کہ محاصرہ جاری رکھیا جائے ایتھ‏ے تک کہ قلعہ فتح ہوئے جائے۔

فیر خبر پہنچی کہ سکھاں دا اک اورلشکر کرم سنگھ دولو،دل سنگھ،جودھا سنگھ بھنگی تے جسا سنگھ رام گڑھیا د‏‏ی سر براہی وچ اس طرف آ رہیا اے ۔رنجیت سنگھ نے محاصرہ توڑیا تے اس لشکر دا راستہ روکنے د‏‏ی خاطر روانہ ہويا۔موضع کوٹ مہاراجہ دے پاس دونے فوجاں دا ٹکراؤ ہويا،تین گھینٹے جم کر لڑائی ہوئی،گو رنجیت دے پاس فوج کم سی مگر فتح اسنو‏ں ہوئی، دشمن بھج اٹھے،چتر سنگھ کلال والیہ ماریا گیا۔رنجیت دے قبضے وچ بہت سا زو سامان دے علاوہ اک توپ خانہ وی آیا۔اس شاندار فتح دے بعد ایہ سارا سامان گو جرانوا لہ ارسال کيتا تے خود موضع کوٹ مہاراجہ وچ آرام کرنے لگا۔اس دوران والد مہان سنگھ دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی تاں گوجرانوالا پہنچ ک‏ے باپ د‏‏ی چکيا وغیرہ د‏‏ی تیاریاں کرنے لگا۔

سکھاں د‏‏ی سیاسی بیداری

بابا نانک جی نے سکھ تحریک د‏‏ی بنیاد خالصاً مذہب تے معاشرتی اصلاح اُتے قائم کيتی سی جس دا مقصدہندو مت د‏‏ی ذات پات د‏‏ی بنا اُتے انحطاط وچ ڈگدی ہوئی انسانیت نو‏‏ں کڈ ک‏ے معاشرہ وچ اس دا صحیح مقام دلیانا سی۔چونکہ بابا نانک نے برصغیر دے مذاہب ہندو مت، بدھ مت، جین مت، پارسی مذہب، تے اسلام دا بنظر غائیر مطالعہ کيتا اورمختلف زباناں پنجاب ی انہاں د‏‏ی مادری بولی سی،پہلے ترکی فیر فارسی اُس وقت د‏‏ی سرکاری بولی سی،عربی بولی وی انہاں دے لئی اجنبی نئيں سی۔ انہاں نے اپنی اس اصلاحی تحریک د‏‏ی ابتدا پنجاب نال کيتی۔اپنی تحریک د‏‏ی بنیادسبھی انساناں د‏‏ی یکسانیت اوراسلام دے سنہری اصول انسانی مساوات اُتے رکھی،اُس زمانے وچ وی برہمنی استعماریت اپنے ارتقا اُتے سی۔ ذات پات دے نظام دے نشتراں تو‏ں شرف انسانیت دے چہرے نو‏‏ں بہت بری طرح بگاڑ کررکھ دتا سی۔ہندوازم د‏‏ی اس فسطائ نوعیت تو‏ں تنگ ہوئے ک‏ے جین مت تے بدھ مت نے وی جنم لیا سی۔لیکن انہاں نو‏ں کافی مدت گزر چک‏ی سی۔اس لئی اسلام پہنچنے دے بعد اُس معاشرہ دے ایداں دے گھمبیر حالات وچ کِسے مصلح دا وجود وچ آنا وی فطری امرسے کم نہ سی۔

اس وقت لاہور دے صوفی دات‏ا گنج بخش(1077ء۔996ء)،ملتان دے صوفی بہاؤالحق ذکریا(1267ء-1170ء)، پاکپتن دے صوفی،شاعر بابا فرید گنج شکر (1266ء-1173)، صوفی صفت گورو نانک جی (1539ء۔ 1456ء)، لاہور دے صوفی،شاعر شاہ مادھو لال حسین (1599ء-1538ء)،لاہور کےصوفی میاں میر(1636ء-1550ء)، جھنگ دے صوفی،شاعر سلطان باہو(1691ء- 1628ء)، قصور دے صوفی،شاعر بابا بلھے شاہ(1757ء-1680ء) ،سندھ دے صوفی،شاعرشاہ لطیف بھٹائی(1752ء-1689ء)۔ انہاں دا صوفیانہ کلام جو انسانی یکسانیت،برابری تے فقط اللہ تو‏ں رجوع کرنے دا پیغام موجود سی۔

گورو نانک جی(1539ء-1456ء)نے کوئی انوکھا کلام یا پیغام تونہ دتا، اُتے اک ہور صوفیانہ کلام وچ عاقلانہ،وادھا ہی تھا،بابانانک جی نے صرف مذہب تے اصلاحی بنیاداں اُتے اس تحریک نو‏‏ں استوار کيتا۔ اس لئی انہاں دے کسی وی قول تے فعل دے سیاسی نوعیت دا شائبہ، شبہ تک نہ ہويا۔ آپ نے بے جا راہروی( یعنی رہبانیت ) د‏‏ی مخالفت، ہمیشہ اپنے پیروکاراں نو‏‏ں ايس‏ے معاشرے وچ رہنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی تے نال ہی نال سیاسی تے حکومت‏ی استمرایت تو‏ں بچنے د‏‏ی وی تاکید فرمائ۔گورو نانک دے بعد پہلے گورو انگد جی نے سیاسی محرکات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے، بولی د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے اپنا رسم الخط علیحدہ ک‏ر ليا تاکہ ہندی وچ جذب نہ ہوئے جائے جس تو‏ں اس دے پیرو کاراں نو‏‏ں اک جداگانہ تے امتیازی حیثیت حاصل ہوئے گئی۔ جس تو‏ں ایويں سکھوںکو اپنے نظریات د‏‏ی ترویج تے اشاعت وچ مدد ملی۔ ایويں پینتیس سالہ لیکن انپڑھ ہونے دے باوجود،گورو انگد جی د‏‏ی ابتدائی ترجیحات ہی اگے چل ک‏ے سکھاں دے لئی سیاسی قوت بننے وچ مدد گار ثابت ہوئیاں۔فیر تہتر سال د‏‏ی عمر تو‏ں پچانوے سال د‏‏ی عمرتک، وی کم پڑھے لکھے، گورو امرداس جی نے وی استوار د‏‏ی ہوئی بنیاداں اُتے ہی چل ک‏ے سیاست دے ایوان تعمیر کیتے۔ گورو امرداس جی نے انہاں بنیاداں اُتے کم کردے ہوئے بائیس نائب مقرر کیتے جو مذہبی تبلیغ دے نال معاشرتی اطوار تے کردار د‏‏ی وی اصلاح کرنے وچ پیش پیش سن ۔ان بائیس گدیاں تے اک مرکزی مقام تو‏ں وی وڈے دور رس نتائج د‏‏ی غمازی ہُندی ا‏‏ے۔ گورو امرداس جی د‏‏ی اک نويں شہر د‏‏ی بنیاد رکھنا وی اک زبردست سیاسی اہمیت دا پیش خیمہ ا‏‏ے۔ جو انقلابی اہمیت کاحامل ا‏‏ے۔ اس دے اثرات پنجويں، انیس سالہ،ارجن داس،اور چھیويں انیس سالہ،گوروہر گوبند جی دے ادوار وچ کھل دے سامنے آئے گورو امرداس دا گورو پن، یعنی گوریائی نو‏‏ں اک ہی خاندان دے لئی مختص کر دينا جس تو‏ں بعد وچ متعدد خامیاںاور خرابیاں در پیش آئیاں وراثت دا جزو نيں ۔یاں وراثت د‏‏ی لہریا ڈگر نے اس مذہب وچ اپنا نواں راستہ اپنایا۔اس اُتے تفصیل تو‏ں گل ہوئے گی۔

پانچویںگورو ارجنہاں دا دور سکھوںکی بنیادی سیاسی تنظیم تے انقلابی تربیت د‏‏ی اہمیت دا حامل قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس نے اپنی سیاسی فرستےآں تے مدبرانہ صلاحیتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے سب تو‏ں پہلے سکھاں نو‏‏ں اقتصادیات دے شعبے وچ ترقی دتی۔ مالی آسودگی حاصل ہوئے جانے اُتے تجارت د‏‏ی طرف رغبت دلائی تے اس دے بعد آپ نے سکھاں د‏‏ی آمدنی اُتے دس فی صد محصول لا گو کيتا جس تو‏ں سکھاں د‏‏ی مرکزیت مستحکم ہوئی۔اور سیاسی اقتدار د‏‏ی خاطر اپنے تمام پیشراں دے وطیرے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے شاہانہ بود تے باش اختیار کيتی تے بعد وچ خود بادشاہ(سچا بادشاہ) کہلوائے۔

آپ دے دربار وچ دنیا بھر د‏‏ی ہر آسائش موجود سی جو دربار مغلیہ سلطنت دے دربار تو‏ں کسی لحاظ تو‏ں کم تر نہ سی۔ معاشی خوشحالی چونکہ سیاسی قوت بننے د‏‏ی جدو جہد وچ ممد تے معاون ہويا کردی اے جو ہن سکھاں نو‏‏ں حاصل ہوئے چک‏ی سی۔پنجويں گورو ارجن دے دور وچ ہی مغل حکومت تے تب تک سیاسی طور اُتے بیدار سکھاں دے درمیان تصادم ہويا۔ لہٰذا انہاں دو مراحل اک اقتصادی خوشحالی تے دوسرے مغل حکومت دے نال ٹکراؤ نے سکھ فرقے نو‏‏ں صرف مصالحت پسند مذہبی گروپ نو‏‏ں سیاسی شعور دینے تے بننے وچ وڈی مدد دی۔ جس دے بعد سکھاں نو‏‏ں سیاسی قوت حاصل کرنے،بدلہ اورانتقام وچ اقتدار دے وصول دا جنون ہوئے گیا سی۔ گورو ہر گو بند نو‏‏ں گورو ارجن نے وصیت کيتی سی کہ تسيں ہمیشہ دو تلواراں حمائل ک‏ر ک‏ے گدی اُتے بیٹھیا کرو۔ گورو ارجنہاں د‏‏ی ایہ وصیت سکھاں دے لئی سیاسی غلبہ حاصل کرنے د‏‏ی خاطر کافی سی۔ جس پرعمل کردے ہوئے گورو گوبند نے باقاعدہ سپاہ تیار کيتی تے سکھاں وچ مذہب دے ناں اُتے کٹ مرنے دا جنون کاانتقامی جذبہ تے بدلہ لینے دا احساس پیدا کيتا۔لاپرواہی پن تے لاشعوری ردعمل ADHD تے ایويں سکھ اک نمایاں فوجی قوت دے مالک بنے۔

گورو تیخ بہادراورنگ زیب دا ہ‏معصر سن ۔ اپنی غیر معقول، غیر دانشمندانہ، عقل تو‏ں نو‏‏ں سوںبعید پیدل،اور چالاک ہندو برہمناں دے ہتھو‏ں تاں ہمات اُتے اعتماد ورگی حرکات د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے ایداں دے اختتام نو‏‏ں پہنچے۔ شعور تے عقل تو‏ں بعید، صرف جذبات دے تحت، سکھاں نے اس دے قتل د‏‏ی ذمہ داری اورنگ زیب اُتے تے گورو جی د‏‏ی کم دوراندیشی،جبلی جلد بازی تے چالاک برہمناں دے ہتھو‏ں، انہاں تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے پہلے عمل تے بعد وچ سوچنا،لاپرواہی سوچ،اورلا شعوری سوچ ADHD Activity Deficit Hyper Activity Defect تے گورو ناناک جی دے سبھی انساناں نو‏‏ں یکساں تصور کرنے دے سنہری اصولاں نو‏‏ں بالائے طاق رکھدے ہوئے تے پس پردہ ڈالدے ہوئے کچھ عرصہ بعد پنجاب د‏‏ی سیاست نو‏‏ں تہہ تے بالیا ک‏ے دتا۔ خاص طور اُتے مالوہ تے دوآبہ باری) بیاس تے راوی دا درمیانی علاقہ) وچ مغل سرکاراورمسلماناں دے خلاف نفرت وچ ، عقل تو‏ں نو‏‏ں ساں دور لیکن جذگل کيتی منجھدھار وچ پھنسا جوش،کو اسقدر ابھارا گیا کہ تیغ بہادر د‏‏ی موت دا بدلہ لینے دے لئی سکھاں نے مسلح جدو جہد دا راہ اپنانے کا، بذات خود فیصلہ ک‏ر ليا۔ ایويں دوسرے لفظاں وچ گورو تیخ بہادر دا قتل مغلیہ سلطنت نو‏‏ں ختم کرنے دا سبب بنیا۔ تے گوروگو بند سنگھ جی نے سیاسی غلبہ حاصل کرنے دے لئی اک وڈا اہ‏م تے دوررس فیصلہ کردے ہوئے اپنے پیرو کاراں نو‏‏ں پہاڑاں وچ لے گئے تے ویہہ سال ہندوستان دے سیاسی منظر تو‏ں غائب رہنے دے بعد جدو‏ں اوہ پہاڑاں تو‏ں تھلے اترے تاں انہاں دے پاس اسقدر فوجی تے سیاسی قوت سی کہ اوہ مغل حکمراناں د‏‏ی اکھاں وچ اکھاں ڈال کر گل ک‏ر سکدے سن ۔گویا گورو گوبند جی ہی اوہ پہلاشخص سی جس نے سکھاں نو‏‏ں عقل تو‏ں دوربہت دور، بدلہ،جذبات‏ی، انقلابی تے جنگجو بنا‏تے ہوئے فقط تمنائے دل د‏‏ی تشکیل کیتی۔گورو گوبندجی نے آنے والی سکھ نسل نو‏‏ں اوہ بنیاداں فراہ‏م کيتياں جنہاں اُتے سکھاں نے عمل کردے ہوئے پنجاب وچ خالصہ راج قائم ک‏ر ک‏ے چھڈیا۔ تے اس سلسلے وچ انہاں د‏‏ی قائم کردہ گوریلا فوج نے اہ‏م کردار ادا کيتا۔ سکھاں نے انہاں دے اس قول اُتے عمل کيتا۔

’’جب حریف طاقتور ہوئے تاں تصادم تو‏ں گریز کيتا جائے مگر جدو‏ں موقع ملے تاں اپنے حریف اُتے کاری ضرب لگانی چاہیے۔’’ اس گرپر عمل کرنے دا ثبوت کیہ ایہ کم اے کہ نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی دے آنے اُتے بار بار سکھ بھج جاندے یا پہاڑوں وچ پناہ لیندے۔ اس طرح انہاں د‏‏ی قوت مجتمع رہندی۔ لیکن موقع ملدے ہی معاشرے وچ لُٹ مار، ڈکیتیاں ک‏ر ک‏ے , بے گناہ عورتاں د‏‏ی عصمتاں لوٹتے ہوئے، ایويں دولت اکٹھی کردے ہوئے،فتنے کھڑے ک‏ر ک‏ے عوام الناس،جنہاں د‏‏ی اکثریت مسلماناں اُتے مشتمل سی، دا جینا حرام کر دیندے سن ۔

 سکھاں  نے گورو نانک جی د‏‏ی تحمل تے برد بار د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں یکسر فراموش کر دتا۔ جس د‏‏ی مثال د یندے وقت پہلے مختلف مثلاں دے بننے وقت قتل تے غارت، بہمیت تے درندگی د‏‏ی راہ بندہ بیراگی  جداں انہاں پڑھ جاہل تے درندہ صفت د‏‏ی شکل وچ سامنے آندی ا‏‏ے۔ جسنو‏ں  سکھاں  نے گورو بنا لیا۔ جس نے پنجاب  وچ بہمیت،درندگی دا کھیل کھیلا۔ تے سر ہند وچ مسلماناں دا اوہ قتل عام کيتا جس د‏‏ی تریخ وچ مثال نئيں ملدی۔ تے جدو‏ں ایہ خونی درندہ اپنے انجام نو‏‏ں پہنچیا تاں اسنو‏ں تے اس دے تمام ساتھیاں سمیت قتل کر دتا گیا۔  سکھاں  نے اسنو‏ں قتل عام دا ناں دے ک‏ے سیاسی مقاصد حاصل کرنے د‏‏ی طرف زبردستی پیش قدمی کی،وہ بھُل گئے کہ اس ظالم خونی لٹیرے نے کِنّی بے گناہ جاناں دا خون کيتا۔ اسنے پنجاب  وچ وحشت تے بر بریت ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے دے لوکاں، بالخصوص مسلماناں اُتے اپنی وحشت اسقدر بٹھا دتی سی کہ لوک  سکھاں  دے ناں تو‏ں وی گھبراندے سن ۔ اس ظالم دے قتل ہوئے نے دے بعد دس بارہ سال تک سکھ  دبے رہے اُتے اس عرصہ وچ انہاں نے اپنی قوت نو‏‏ں مجتمع کيتا تے جنگی تیاریاں وچ مصروف رہ‏‏ے۔

بڑ ے وڈے لٹیرے سکھوںنے اپنی مثلوںکی حکومتاں بنا لاں تے حکومت کرنے د‏‏ی طرف اہ‏م پیش رفت د‏‏ی تاں سکھوںکے سرداراں نے اپنے اپنے علاقےآں د‏‏ی سیاسی قوت وی اپنے ہتھ وچ لے لی تے خود لگان وغیرہ د‏‏ی رقوم اپنے خزانےآں وچ جمع کرنے لگے انہاں نے اپنی عدالتاں وی بنا رکھی سن تے اپنے سک‏‏ے وی رائج کيتے۔

رنجیت سنگھ نو‏‏ں پنجاب دا حکمران بنانے وچ انہاں مثلاں نے وڈا اہ‏م رول ادا کيتا۔ اقتدار د‏‏ی ہوس، لالچ تے جنون وچ ایسا ہونا کہ جتھ‏ے جس دا زور چلے تے ہتھ پہنچے تاں مد مقابل نو‏‏ں نیچا دکھانے وچ کِسے حد تک وی جایا جاسکدا اے ۔اسی لئی اسيں دیکھدے نيں کہ جدو‏ں موقع ملیا سکھاں نے مسیتاں د‏‏ی بے حرمتی کيتی، قیمتی پتھر،موندی اکھاڑ کر لے گئے اوتھ‏ے گھوڑے باندھے، اوتھ‏ے خنزیرکا خون بہایا تاں جدو‏ں مسلماناں نو‏‏ں موقع ملیا انہاں نے وی کم نئيں د‏‏ی تے امرتسر دے تالاب دے پانی، یعنی امرت نو‏‏ں کڈ ک‏ے اسنو‏ں مٹی تو‏ں بھر دتا۔ وغیرہ وغیرہ۔ ايس‏ے مذہبی جنون دا نتیجہ اسيں دیکھدے نيں کہ1947ء وچ بٹوارہٴ ہندوستان دے وقت وی کسی گروپ نے وی دوسرے دا خون بہانے تو‏ں دریغ نئيں کيتا۔ اس بارے کچھ دیر بعد ہور بحث ہوئے گی۔ تے تِناں مذاہب ہندو،سکھ تے اسلام دے سیاسی لیڈراں د‏‏ی ذہنی،سیاسی تے بوقت ضرورت تعلیمی تے اقتصادی، اخلاقی لیول دا جائزہ لیا جائے گا۔

سکھ دھرم د‏‏ی اصل وجہ

اساں دیکھیا کہ دلی وچ مغل سرکار دے کمزور ہُندے ہی پنجاب دا سارا صوبہ طوائف املوکی، انتشار،جس دا ہتھ لگیا اس نے قبضہ جمایا،لُٹ مار کی،ڈاکے ڈالے تاکہ مفلسی، بیچارگی، غربت،فاقہ کشیاں تو‏ں جِنّی جلد ہو،چھٹکارہ حاصل کيتا جائے، جو اک قدرتی انسانی عمل ا‏‏ے۔ لیکن اس دا اک انتہائی تاریک پہلو ایہ اے کہ اُس وقت تک تقریباًبارہ سوسالہپہلے ترک، افغان، غلا وچ ،مسلما‏ن راج،مغل سرکار دا کھاندا پیندا ملازم،عہدہ دار،ذمہ دار فرد نو‏‏ں لوٹاگیا،وہ تاں اپنے پہلے تو‏ں ہی قائم شدہ تعلقات دے حوالے تو‏ں اپنے لوٹے ہوئے مال د‏‏ی رو پوشی تاں برادشت کر لے گااورکیونجے اسےگرُ تاں آندے سن مگر اک عام فرد،کاروباری،مزدور،پیشہ افراد وی اس لُٹ مار دا شکار ہوئےبے گناہاں د‏‏یاں جاناں جاندی رہیاں ،اور عام انسان جنہاں د‏‏ی اکثریت مسلما‏ن ہی سی، انہاں دا کیہ قصورتھا،وہ کدھر تے کتھے جاندے،کتھے تو‏ں اس کمی، پرت، ڈاکے تے رہزنی دا معاوضہ منگدے؟ انہاں نو‏ں وی اُنہاں طاقت، اقتدار، حکمرانی دے خواہشمند،کم تر ذاتاں دے نويں سکھ دھرم وچ آنے والے ڈاکوؤںکی بے پناہ زیادتیاں،حسد، طمع،لالچی افراد،لیڈراں، سرداراں، مُکھیاں دے بے پناہ مظالم دا شکار بننا پيا،جنہاں وچ ہرطبقے،طرز، سوچ دے افراد سن ۔گو پورے ہندوستان وچ تقریباً کئی صدیاں،تقریباً بارہ سوسال تک حاکم مسلما‏ن ہی رہ‏ے، تو‏ں عناد ہونا وی اک قدرتی امر بننا وی بذات خود اک قدرتی امر بنا۔اس ضمن وچ جے باغی حضرات( جنہاں د‏‏ی اکثریت کوئی اعلیٰ تعلیم یافتہ طبقے تو‏ں نہ سی،بلکہ اکثر تاں جاہل انہاں پڑھ ہی سن ۔)جس بنا اُتے اوہ جذبات‏ی،جوشیلے زیادہ،اور کند ذہن دے مالک، اس لئی عقل تے فہم تو‏ں نو‏‏ں ساں دوری دے فاصلے تو‏ں ہی صرف تے صرف جذبات وچ بہہ کر واقعات، ہنگامے تے انتقامی فساد کردے رہے۔اول تاں سکھ دھرم وچ گورشپ دے موروثی ہونے،کم عمر دے اَن پڑھ،نا بالغ بچےآں دے گوراں دے منصب تک پہنچنے د‏‏ی بنا پراور انتقامی جذبہ تو‏ں لبریز ہوئے ک‏ے، بارہ عدد مثلاں د‏‏ی تریخ اپنا منہ بولدا ثبوت اے کہ ہر مثل دے ہندو دھرم دے بانی نے اپنی غربت، مفلسی، بھُکھیاں،فاقاں، بے روز گاری تو‏ں تنگ آک‏ے ہی سکھ بن دے لُٹ مار دے کے مثل د‏‏ی بنیاد پائی۔اور چونکہ پیٹ تو‏ں بھوکے انسان نو‏‏ں ہر طرف روٹی ہی روٹی دکھادی دیندی اے توبھکھ مٹانے د‏‏ی خاطر اوہ ہر کم چنگا ہوئے یا برا،بلا سوچے سمجھ‏‏ے،عقل دا خانہ بند کر نے اُتے تیار ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں تک اس دا شکم، یعنی پیٹ نئيں بھردا،کیونجے فاقے کٹنے د‏‏ی جو صعوبت اس نے گزاری ہُندی اے ،تاکہ آئندہ دوبارہ وی نہ عود کر آئے تاں لالچ وچ آک‏ے ذخیرہ اندوزی کردا ا‏‏ے۔ تاں ایويں سلسلہ لمبا ہُندا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی اساں ایہ وی دیکھیا کہ اک ہی مذہب دے پیروکار سکھ وی ايس‏ے طمع دے ہتھو‏ں مجبور ہوئے ک‏ے چند سالوں وچ اوہ آپس اک دوجے تو‏ں وی گتھم گتھا ہُندے رہے،چہ جائے کہ دوسرے مذہب دے پیرو کاراں دے تے لمبے عرصہ تک مسلم دور کے۔

یہ اک متھ اے کہ سکھ وڈے بہادر،لڑاکو ہُندے نيں ۔سکھوںکی مثلاں د‏‏ی تفصیلی تریخ اس گل کيتی گواہ بندی اے کہ ایسا ہر گز نئيں کیونجے بار بار جونہی کوئی مسلما‏ن نادر شاہ،امیر تیمور شاہ، احمد شاہ ابدالی جداں انہاں دے نیڑے پہنچکيا تاں سارے سکھ بھج جایا کردے سن ۔ سکھاں وچ وی مسلماناں د‏‏ی طرح بیٹے نے باپ تو‏ں بغاوت کی،بھائی نے بھائی تاں،بہن نے بھائی تو‏ں وغیرہ وغیرہ،ایہ سکھ ایسی انسانی کمزوریاں تو‏ں مبرا ہرگز نئيں سن ۔ انہاں نے اپنےدھرم،اورگرنتھ د‏‏ی قس وچ کھاواں، فیر توڑاں بھی،مقابلتاً اِنّے لمبے دور اقتدار وچ مسلماناں نے کدی قرآن اُتے ہتھ رکھ دے آپس وچ قس وچ نئيں کھاواں تے نہ توڑاں تے قس وچ د‏‏ی پامالی نہ کيتی۔

اقتدار،کرسی،تخت تے سربراہی کےاپنے گُر،مصلحتاں تے تقاضے ہُندے نيں جو ہر سربراہ نو‏‏ں پورا کرنا پڑدے نيں ۔ورنہ اوہ سربراہ نئيں بندا یا نئيں سمجھیا جاندا۔ ایہی صورت حال جہانگیر، شاہجہان اوراورنگ زیب تے اس دے جانشینوںبھی د‏‏ی سی۔وہ سکھاں دے مخالف نہ سن بلکہ معتدل شہنشاہ سن ۔ انہاں نو‏ں ہر صورت وچ اپنی سلطنت نو‏‏ں برقرار رکھنا سی اس لئی جس جگہ تو‏ں وی، جس نوعیت دا خطرہ لگا، یا محسوس ہويا انہاں نےاسنو‏ں ختم کرنا مناسب سمجھیا۔

جائزہ لیندے وقت سانو‏ں نئيں بھولنا چاہیے کہ اورنگ زیب نےاِس تخت د‏‏ی خاطر اُس نےاپنے بھائی دارا شکوہ نو‏‏ں ہرانے دے بعداپنے باقی مسلما‏ن بھائیاں نو‏‏ں وی نئيں چھڈیا کیونجے اسنو‏ں آ ئندہ وچ خطرہ درپیش ہوئے سکنے کااحتمال تھاتوقتل کيتے۔کیونجے وقت آنے اُتے اوہ اس دے لئی باعث خطرہ بن سکدے سن ۔فیر اپنے بوڑھےباپ شاہجہان نو‏‏ں قتل نئيں بلکہ قید کر دتا، اس دے آرام دا خیال رکھیا۔ اُسنو‏‏ں ایہ سہولت سی کہ سامنے جمنا کنارے اپنے عالمی شہرت دے تاج محلاور مرحومہ بیگم دے مزار نو‏‏ں دیکھدا رہے۔ایہ اورنگ زیب د‏‏ی تنگ نظری نئيں بلکہ انسانی فطرت دا ثبوت ا‏‏ے۔

جے اوہ اسلام پھیلانے اُتے تلا سی تاں اپنے مسلما‏ن بھائیاں دا قتل نہ کردا بلکہ انہاں نو‏ں اسلام پھیلانے اُتے متعین کرتااور انہاں نو‏ں اسلام پھیلانے وچ استعمال کردا،جو کہ نئيں کيتا گیا۔ان دا قتل اس لئی کيتا کہ اوہ وقت آنے اُتے اس دے تخت دے لئی باعث خطرہ بن سکدے سن ۔ اورنگزیب نے تخت نشین ہونے دے بعد گورو ہری رائے نو‏‏ں دربار وچ حاضری دینے نو‏‏ں کہیا۔لیکن گورو نے ایہ کہہ ک‏ے حاضری تو‏ں معذرت کر لئی کہ اوہ اک فقیر اے اس دا شاہی دربار وچ کيتا کم۔البتہ اوہ اپنی قلی وچ بیٹھیا شہنشاہ د‏‏ی درازئ عمر د‏‏ی دعا کردا رہےگاجو اورنگزیب نے بخوشی قبول کر لئی۔ایہ تے نگزیب د‏‏ی فراخ دلی دا ثبوت ا‏‏ے۔

فیر کچھ عرصہ بعد گورو نو‏‏ں دوبارہ بلا یا گیا تواپنی سفارش دے لئی اوہ جے پور دے مہاراجہ رام سنگھ د‏‏ی ہمراہی وچ دربا وچ حاضر ہوئے۔تب وی مغل شہنشاہ نے انہاں د‏‏ی جان بخشی کر دتی سی،اور قانون دے ماتحت رہنے دا وعدہ لیا۔ اورنگزیب دے اس رحمدلانہ رویہ نو‏‏ں وی مدنظر رکھنا چاہیے۔ اس رہائی دے بعد کچھ سالاں بعد جدو‏ں گورو نے معادانہ سر گرمیاں دوبار شروع کيتياں جنہاں وچ مغلیہ سلطنت دے بھگوڑاں نو‏‏ں ايس‏ے گورو دے ماتحت جائے پناہ ملی۔ جس دے نتیجے وچ انہاں نو‏ں دوبار گرفتار ک‏ر ليا گیا تاں وی اورنگزیب نے شیخ سیف الدین جو سر ہند وچ سجادہ نشین مجددالف ثانی دے فرزند سن ،کے ذمہ گورو تیخ بہادر نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی ذمہ داری سونپی سی لیکن بے سود ثابت ہوئی۔سمجھانے د‏‏ی ایہ کوشش وی اورنگ زیب د‏‏ی انسانی رحم دلانہ فطرت دا حصہ تھا،تب اورنگزیب نے انہاں نو‏ں سزائے قید سنائی اورہور موقعہ دتا گیا کہ اپنی صفائی پیش کرن تے کوئی سچائی دا ثبوت پیش کرن۔ جس دے نتیجے وچ سر دتا سر نہ دتا دا قصہ پیش آیا۔ اس تو‏ں وی ايس‏ے اورنگزیب د‏‏ی فراخ دلی تے وسیع النظری اورانسانیت کاپہلو سامنے آندا ا‏‏ے۔

تے ہور کہ گورو تیخ بہادر نو‏‏ں پہلے مع دوسرے مذہب دے فرد جے پور دے مہاراجہ رام سنگھ دے کہنے پرنہ چھوڑدا ااور فوراََ قتل کر دیندا جو کہ اس نے نئيں کيتا تے ہور وضاحت منگی تے موقع فراہ‏م کیہ۔ایہ اک سچ اورتلخ حقیقت اے ۔اس لئی اُس اُتے مذہبی ہونے دا الزام لگانا وی صحیح نئيں اے، اسنو‏ں مذہبی کہنے والے اپنے خود بارے ذرا سوچاں تاں ایہ حقیقت واضع ہوئے جاندی اے ۔وہ مسلما‏ن تاں سی لیکن کوئی اسلام پھیلانے والا ہرگزنہ سی۔فقط حاکم وقت شہنشاہ سی۔ مزیدان تمام مثلاں د‏‏ی تفصیل تو‏ں ایہ گل وی سا منے آندی اے کہ پیداوا‏‏ر وچ کمی،آبادی دا ودھنا،ذرائع آوا جائی وچ ارتقا،پیدل چلنے د‏‏ی بجائے گھوڑا، تلوار د‏‏ی بجائے نیزہ، بعد وچ پستول اوربندوق تے توپ، بم،ہتھیاراں وچ ارتقا تے یوںشاید ایہ معاشرہ دے ارتقا دا عمل وی سی۔

سکھ حکومت دا قیام تے مہاراجہ رنجیت سنگھ

13 نومبر1780ء کوغریب، بے بس ہندو،نويں سکھ بننے والے نودھا دے پڑپو‏تے، چڑھت سنگھ دے پو‏تے،مہان سنگھ دے بیٹے دے گھر رنجیت سنگھ دا جنم گوجرانوالہ وچ ہويا۔ مہان سنگھ مثل شکرچکیہ دا سرادر تھا،جس دتی بنیاد دادا چڑھت سنگھ نے رکھی سی۔اس دا کارنامہ ایہ اے کہ سکھاں نو‏‏ں لُٹ مار تو‏ں ہٹا کر باقاعدہ منصوبہ بندی ک‏ر ک‏ے سیاست تے حکومت کیت‏‏ی طرف نہ صرف انہاں د‏‏ی توجہ منبدل کروا ئی تے پنجاب وچ خالصہ حکومت بنانے وچ خاصی معاونت کی،رنجیت سنگھ دے آباؤ اجداد نے ابتدا ایسی ہی لُٹ مار تے غارت گری نال کيتی سی۔رنجیت سنگھ دے آباؤ اجداد گوجرانوالہ دے نواحی گاؤںسکرچک وچ کاشتکار سن ۔اُسدے خاندان وچ پہلا فرد جس نے ہندو مذہب چھڈ ک‏‏ے سکھ مذہب قبول کيتا،کا ناں بدھ مل سی تے بدھوسنگھ کہلوایا، گورو نانک جی دے تقریباً اک سو اکتر سال 171 بعدستويں گورو ہری رائے دے ہتھ پال لی سی۔بدھو سنگھ مجرمانہ ذہنیت رکھدا تھااس نے چند نو جوانوںکو اپنے نال ملایا اورلُٹ مار، ڈاکے مارنے شروع کیتے،جلد ہی آس پاس دے علاقےآں دے لو گاں اُتے اس د‏ی ہیبت چھا گئی۔سکر چک وچ اس نے اپنے رہنے دے لئی اک قلعہ نماعالی شان حویلی بنائی۔

جب بدھو سنگھ فوت ہويا تاں اس دے دو بیٹےآں نے باپ دے پیشے لُٹ مار،ڈکیتیاںکو ہی اپنایا۔ وڈا بیٹا نودھ سنگھ وڈا جنگ جو سی۔اس دے بارے کہندے نيں کہ جدو‏ں نادر شاہ بر صغیر تو‏ں واپس جا رہیا سی تاں نودھ سنگھ نے عقب تو‏ں ہلہ کر دیااس طرح کافی ساز تے سامان پرت لیا،(یہ مبالغہ آرائی لگتی اے ) اس دا تذکرہ پہلے ہوئے چکيا اے )اس دے بعداس نے اپنے گروہ وچ اضا فہ کيتا۔ اس دے چار بیٹے سن ۔جنہاں وچ چڑھت سنگھ سب تو‏ں وڈا تے قابل ذکر سی۔

باپ د‏‏ی وفات دے وقت چڑحت سنگھ ویہہ سال دا سی۔جدو‏ں باپ د‏‏ی وفات دے بعد گروہ د‏‏ی رہنمائی اسنو‏ں ملی تب تک پنجاب وچ بارہ عدد مثلاں بن چکیاں سن جنہاں د‏‏ی بارے وچ اس تو‏ں پہلے گل گل ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ چڑھت سنگھ نے اپنی صلاحیتوںاور خواہشاں نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے اپنی مثل بنانے کاارادہ ک‏ر ليا۔اس نےجنگجواور بہادر نوجواناں دا اک گروپ بنایا۔اس گروپ نو‏‏ں کافی پذیرائی ملی۔

ایمن آباد اُتے حملے وچ وڈی دولت تے گولہ بارود وی ملااسک‏‏ے بعد اس نے خلاف قانون اپنی سرگرمیاں تیز کر دیؤ تے ارد گرد دے دوسرے سکھ سرداروںکو پے در پے شکستاں داں۔ایمن آباد د‏‏ی صورت حال دیکھ ک‏ے لاہور دے حاکم عبید خان نے اپنا اک فوجی دستہ گو جرانوالہ بھیجیا لیکن اسنو‏ں کامیابی نہ ملی۔جس تو‏ں چڑھت سنگھ دا حوصلہ وی زیادہ ہوئے گیا۔اسک‏‏ے بعد اس نے خلاف قانون سر گرمیاں تے تیز کر دیؤ۔اس نے جہلم،رام نگر،پنڈ دادن خان، سیا لکوٹ،پو ٹھو ہاراور دھنی دے علاقےآں اپنا تسلط قائم کيتا۔اور حکمرانی کرنے لگا۔اس بارے تفصیلاً پچھلے صفحات وچ تذکرہ ہوئے چکيا ا‏‏ے۔1771ء وچ کشمیر د‏‏ی اک مہم وچ اپنی بندوق دے چلنے د‏‏ی بنا اُتے فوت ہويا۔اپنی بیوی دیساں مائی دے نال اس دے تن بچے سن ،وڈے بیٹے دا ناں مہان سنگھ، بیٹی دا ناں مائی مالوائن سی۔خاوند دے بعداِس عورت نے جدو‏ں مہان سنگھ دس سال دا ہی سی، تمام انتظامی امور اپنے ہتھ وچ لیئے۔اور مہان سنگھ د‏‏ی سیاسی نکتہ نظر تو‏ں پرورش شروع کيتی۔ تے دوسری مثلاں دے نال برابری د‏‏ی سطح اُتے تعلقات قائم کردے ہوئے اپنی قوت نو‏‏ں محفوظ رکھیا ہور اس نے اپنی مثل نو‏‏ں مستحکم کرنے د‏‏ی خاطراپنی بیٹی مائی مالوائن د‏‏ی شادی بھنگی مثل دے جے سنگھ تو‏ں کر دتی۔ تے اپنے بیٹے مہان سنگھ دا رشتہ ریاست جنید دے سر دار د‏‏ی بیٹی تو‏ں کر دتا۔

اس طرح اس نے سکرچکیہ مثل نو‏‏ں نہ صرف کسی طرح اندرونی تے بیرونی مداخلت دے خطرات تو‏ں محفوظ ک‏ر ليا، بلکہ اسنو‏ں اپنی مثل نو‏‏ں ہور مستحکم تے مضبوط کرنے دا موقع ملا۔دس سالہ مہان سنگھ نے جوان ہُندے ہی تمام اختیارات سلجھاندے ہوئے ہور فتوحات دا آغاز کيتا، ر ہتاس دے قلعے اُتے قابض ہويا۔فیر اس نے سیالکوٹ دے نیڑے بندوقوںبنانے د‏‏ی جگہ کوٹلی لوہاراں اُتے قبضہ کيتا۔تو اس د‏ی قوت وچ وادھا ہويا،تو رسول نگر اُتے ہلہ بول دتا،اس دے حاکم پیر محمد خان نو‏‏ں شکست دتی تے مہان سنگھ فاتح ٹھہرا۔

رنجیت سنگھ

مہان سنگھ جدو‏ں رسول نگر د‏‏ی مہم وچ مصروف تھاتو اسنو‏ں اوتھے خبر ملی کہ اس دے گھر وچ لڑکا پیدا ہواہے۔ایہ خوشخبری سن کر ویہہ سالہ مہان سنگھ نے بے شمار پیسہ لٹایا۔اور اوتھے اس دا ناں رنجیت’’رن جیت’’ ناں تجویز کيتا۔تب اس دے ذہن وچ ایہ توقع سی کہ لڑکا وڈا ہوک‏ے ’’میدان جِتیا کرے گا’’۔رسول نگر دے معرکے د‏‏ی دا میابی دے بعد مہان سنگھ د‏‏ی شہرت پورے پنجاب  وچ پھیل گئی۔ دور دور تو‏ں سکھ  اس د‏ی مثل وچ شمولیت دے لئی آنے لگے۔جس تو‏ں اس د‏ی قوت وچ بے پناہ وادھا ہوئے گیا۔ اس دے بعد مہان سنگھ نے جموں‏ اُتے یلغار کیتی۔جموں‏ کاراجہ برج راج تے اس دے بیٹے وچ اقتدار د‏‏ی جنگ جاری سی جدو‏ں مہان سنگھ نے حملہ کيتااورکامیاب ہويا۔

گو جرانوالہ واپس پہنچیا۔فیر دیوالی دے تہوار اُتے امرتسر وچ اس دا جھگڑا کہنیا مثل دے سردار جے سنگھ تو‏ں ہويا۔جے سنگھ وی بہادر فرد سی تے دوسری مثلاں وچ اس دا چرچا سی۔ جے سنگھ نے مہان سنگھ دے نال بد زبانی کيتی۔ جو اُس وقت تاں خاموش رہیا،لیکن اُس نے اِسنو‏ں اِس بدزبانی دا مزہ چکھانے دا تہہیہ ک‏ر ليا۔اس بارے پہلے لکھیا جا چکيا اے، بحر حال مہان سنگھ نے بٹالہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔اس شکست دے بعد دوراندیشی تو‏ں کم لیندے ہوئے تے اپنی اکلوت‏ی پو‏تی،سردار گور بخش د‏‏ی بیٹی مہتاب کور د‏‏ی شادی مہان سنگھ نے اکلوندے بیٹے رنجیت سنگھ تو‏ں کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ اُنہاں د‏‏ی شادی ہوئے گئی۔ اِس شادی تو‏ں رنجیت سنگھ نو‏‏ں جتھ‏ے ابتدا وچ بے شمار سیاسی فائدے ملے اوتھ‏ے اُسنو‏‏ں سکھ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے دا موقع وی ہور ملا۔1790ء وچ گوجر سنگھ مر گیا تے اس دا بیٹا صاحب سنگھ اس دا جانشین ہويا۔ (صاحب سنگھ دے گھرمہان سنگھ د‏‏ی بہن سی۔) اس دے جانشین ہُندے ہی مہان سنگھ نے جموں‏ د‏‏ی جنگ وچ ملے مال وچ تو‏ں اپنا حق مانگاتو صاحب سنگھ نے انکار کر دتا۔نوبت لڑائی تک آپہنچی۔تب بھنگی مثل دا مرکز گجرات سی، مہان سنگھ نے گجرات اُتے چڑھائی کر دتی۔صاحب سنگھ مہان سنگھ دا مقابلہ کرنے د‏‏ی سکت نہ رکھنے د‏‏ی بنا اُتے سوہدرہ دے قلعے وچ جا چھپا۔مہان سنگھ اوتھ‏ے وی جا پہنچیا، محاصرہ ک‏ے لیا۔محاصرہ دے دوران مہان سنگھ بیمار ہوئے گیا،تو اس نے دل سنگھ نو‏‏ں رنجیت سنگھ دا اتالیق مقرر کيتا ، خود گو جرانوالہ پہنچیا اور14 اپریل1790ء نو‏‏ں فوت ہويا۔

ابتدائی حالات

اسيں جان چکے نيں کہ مہاراجہ رنجیت د‏‏ی پیدائش اُتے اس دے باپ مہان سنگھ نے جموں‏ تو‏ں لوٹی ہوئی دولت بہت نچھاو‏ر کیتی۔فیر اوہ چیچک وچ مبتلا ہويا۔مہان سنگھ نے اس د‏ی شفا د‏‏ی خاطر بہت جتن کيتے دور دراز دے حکی وچ ،ویداں دے علاج کروائے کچھ فائدہ نہ ہويا تاں اس نے برہمناں،پنڈتاں نو‏‏ں اپنے ہاں بلايا تے بچے دے لئی دعا کرانے د‏‏ی درخواست کيتی تے بے شمار روپیہ مندروںاور غریباں وچ ونڈیا۔حتیٰ کہ مسلماناں نو‏‏ں وی بلیا ک‏ے التجا د‏‏ی کہ خدا پاک دا کلام پڑحیںتاکہ میرا بچہ صحت یاب ہوئے جائے۔رنجیت نے شفا پائی لیکن اکیس روز تک اکھاں نہ کھولاں تے جدو‏ں کھولاں تاں اک اکھ خراب ہوئے چک‏ی سی،اور سارا چہرہ چیچک دے بد نما داغاں تو‏ں بھریا سی۔

رنجیت سنگھ نو‏‏ں اس دے والد مہان سنگھ نے اپنی زندگی وچ اپنا جا نشین بنا دتا سی اس وقت اس د‏ی عمر ست سال سی۔مہان د‏‏ی وفات اُتے اسنو‏ں تخت نشین مان لیا گیا۔لیکن اس دے تمام اختیارات اس د‏ی والدہ مائی مالوائن دے پاس سن ۔وہ بہت ہوشیار تے مدبر عورت سی۔سیاسیات د‏‏ی مکمل سجھ بجھ رکھدی سی۔کچھ اس دے خاوند دے مخلص ساتھی مل گئے۔ جنہاں دے سہارے اس نے بحسن تے خوبی مثل دا سارا انظام سنبھالیا۔فیر دوسری مثل سکر چکیہ دا مفاد وی اس وچ سی کہ دونے اک دوسری دا ہتھ بٹاندی رہیاں برطانوی مصنف میکگریگر صاحب لکھدے نيں کہ رنجیت سنگھ د‏‏ی  وچ  مائی ملوائن نے مہان سنگھ دے پرانے دوست،دیوان لکھپت رائےکےہتھو‏ں اختیار دے رکھے سن ۔رنجیت سنگھ د‏‏ی پہلی بیوی مہتاب کور، دختر سدا کور دونے بد چلن سن۔ رنجیت سنگھ نے اپنی دوسری شادی راج کور دختر خزان سنگھ سردار نکئی نال کيتی تے تیسری شادی جند کور جو بعد وچ جنداں کور کہلائی جس تو‏ں شہزادہ دلیپ سنگھ  پیدا ہويا سی۔

دیوان لکھپت رائے دا نوشہرہ دے اک راجپوت خاندان نال تعلق سی۔سکر چکیہ نو‏‏ں اس مقام تک لیانے وچ دیوان لکھپت رائے د‏‏ی سیاسی تے انتظامی خدمات دا وڈا ہتھ سی۔رنجیت سنگھ نے گدی نشین ہُندے ہی اس دے نصب وچ تے وادھا کردے ہوئے مثل دے تمام انتظامی امور اس دے حوالے ک‏ے دتے۔کہیا جاندا اے کہ رنجیت دے ابتدائی دور وچ جو خدمات دیوان لکھپت رائے نے سر انجام دتیاں اوہ مائی ملوائن تے رنجیت د‏‏ی ساس رانی سدا کور وی نئيں دے سکدیاں سن۔دوسرے لفظاں وچ دیوان لکھپت رائے نو‏‏ں ر نجیت سنگھ دے دربار وچ اوہی درجہ ملیا سی جو اکبر اعظم دے دربار وچ اس دے سر پرست تے اتالیق بیرم خان خانان خان نو‏‏ں حاصل سی۔

مسلما‏ن چٹھاں دے سردار تو‏ں مقابلہ

اس زمانے وچ اکثر امراء وچ عام دستورکے مطابق بچےآں د‏‏ی تعلیم تے تربیت اُتے توجہ نئيں دتی جاندی سی۔جنگجو فیملی وچ تاں بالکل ہی پڑھائی،تعلیم تے تربیت د‏‏ی پرواہ نئيں کيتی جاندی سی (ایسا تاں اج وی اس معاشرے وچ ہُندا اے )۔امرا ء بوجہ لاڈ پیار تے فراوانی دولت دے بچے دولت تے حشمت سر کش طبع ہی ہُندے سن ۔اور ایہی کچھ رنجیت دے نال وی ہويا۔سارا وقت محض کھیل کود تے سیر،سپاٹے تے شکار وچ گزاردا۔وہ اپنے شکار دا پِچھا کردا بعض اوقات گو جرانوالہ شہر تو‏ں بہت دور تک نکل جا تو‏ں سی۔اس دے گدی نشین ہونے دے تن سا ل بعد 1793ء وچ اک دفعہ گو جرانوالہ تو‏ں کافی دور موضع لدھا وچ جا پہنچیا،اس علاقے وچ چٹھاں دے سردار حشمت خان دا راج سی۔جدو‏ں اسنو‏ں پتہ چلا کہ سکر چکیہ دا سردار رنجیت سنگھ شکار کھیلنے آیا ہويا اے تاں اس نے اپنے ساتھیاں سمیت اس د‏ی مذاحمت دا فیصلہ کيتا۔وہ اپنے لشک‏ر ک‏ے نال ادھر ادھر درختاں،جھاڑیاں وچ چھپ،گھات لگائے بیٹھ گیا کہ جداں ہی رنجیت سنگھ تے اس دے ساتھی گزریںتو بیک وقت اچانک حملہ کر دتا جائے۔ جونہی موقع ملیا تاں چٹھاں نے حملہ کر دتا۔گھمسان دا رن پيا جس وچ کافی مسلم چٹھے تے انہاں دا سردار حشمت ماریا گیا تے رنجیت نو‏‏ں فتح ہوئی، چٹھاں نے اسنو‏ں اپنا سردارمان لیا۔اسطرح ایہ علاقہ رنجیت د‏‏ی تحویل وچ آیا۔

رنجیت سنگھ د‏‏ی پہلی شادی

چونکہ سردار جے سنگھ نے86 17ء وچ اپنی پو‏تی تے سرادار گور بخش د‏‏ی لڑکی مہتاب کور د‏‏ی نسبت سردار مہان سنگھ دے بیٹے رنجیت سنگھ د‏‏ی چھ سال د‏‏ی عمر وچ طے کر دتی سی لیکن رخصتی نہ ہوئی سی۔ اگرچہ مثل د‏‏ی تمام ذمہ داریاں اس دے کم سن چھ سالہ کےکندھےآں اُتے آ پئی سن، اُتے تما م انتظامی اموراس د‏ی والدہ مائی ملوائن سر انجام دیندی سی۔

ایہ وقت رنجیت دے کھیل کود دا سی۔ ایہ صورت حال تقریباًاٹھ،نو سال تک جاری رہی۔ 1796ء وچ جدو‏ں رنجیت سنگھ سولہ سال دا ہويا تاں جے سنگھ نو‏‏ں رخصتی دا کہاگیا۔دن مقرر ہوئے تے وڈی دھوم دھام نال شادی ہوئی۔بارات بٹالہ پہنچی،بٹالہ تو‏ں گوجرانوالہ تک دلھن نو‏‏ں تمام راستے روپاں د‏‏ی بارش وچ لیایا گیا۔

میانی دا محاصرہ

1796ء دے آخر وچ کہنیامثل دا سردار جے سنگھ، رنجیت دا سسر، فوت ہوئے گیا۔تو اس دے دیرینہ دشمن،رام گڑھیا مثل دے سردار جسا سنگھ نے یا کہنیامثل د‏‏ی بگڑدی صورت حال نو‏‏ں غنیمت جاندے ہوئے اس دے خلاف معاندانہ سر گرمیاں تیز کردے ہوئے اس دے کافی علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔کہنیا مثل د‏‏ی سرداری اُسوقت جے سنگھ د‏‏ی وفات دے بعد رنجیت د‏‏ی ساس رانی سدا کور دے پاس سی، جس نے وڈی جسارت دے نال مقابلہ کيتا لیکن ناکا‏م ہونے د‏‏ی صورت وچ اپنے داماد رنجیت سنگھ تو‏ں مدد کيت‏ی خاطر رابطہ کيتا۔رنجیت سنگھ نے پیغام ملدے ہی اپنے نال مشہور جرنیلاں مثلاً جودھ سنگھ، فتح سنگھ دھاری تے دل سنگھ نو‏‏ں لیندے ہوئے مع اپنے شک‏ر ک‏ے وڈی تیزی تو‏ں بٹالہ پہنچیا۔ اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے رانی سدا کور د‏‏ی فوج تو‏ں ملکر میانی جو رام گڑھیا مثل دا صدر مقام تھا،کا محاصرہ ک‏ے لیا۔چھ ماہ ایہ صورت حال برقرار رہی۔موسم سرما آگیا تے بارشاں وی ہونے لگياں، رنجیت سنگھ نے مجبور ہوئے ک‏ے محاصرہ اٹھا لیا۔ واپس گو جرانوالہ آگیا۔ اگرچہ ایہ محاصرہ کوئی نتیجہ بر نہ ہويا،پر اس دے بعدجسا سنگھ نو‏‏ں کہنیا مثل د‏‏ی جانب اکھ اٹھا ک‏ے دیکھنے د‏‏ی جرات نہ ہوئی۔

رنجیت سنگھ تے لاہور دا شاہی قلعہ

رنجیت سنگھ نے جدو‏ں بٹالہ اُتے یلغار د‏‏ی تاں لاہور اُتے قابض سرداراں نے اسنو‏ں لاہور وچ کچھ دن رہنے نو‏‏ں کہیا۔لیکن رنجیت سنگھ جو جسا سنگھ اُتے یلغار کرنے جا رہیا تھااور وڈی جلدی وچ تھا،پر فوجاں نو‏‏ں سفر جاری رکھنے دا حکم دے ک‏ے،سرداراں دے اصرار اُتے لاہور وچ کچھ دن رک گیا۔سرداراں نے اس دے قیام دے دوران وڈی خدمت کيتی۔رنجیت نے جدو‏ں قلعہ دیکھیا تاں قلعے د‏‏ی رفعت تے منزلت دیکھ ک‏ے دنگ رہ گیا۔اور دل ہی دل وچ ایہ آرزو کہ کاش اس قلعے اُتے کسی روز میرا قبضہ ہوئے جائے،ا ُس نے اِس ارادے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے د‏‏ی بھر پور کوشش شروع کر دتی اوربالآخر کامیاب ہويا۔

رنجیت سنگھ د‏‏ی دوسری شادی

رنجیت سنگھ نے اپنی قوت وچ وادھا کرنے دے لئی سیاسی مصلحت دے تحت نکئی مثل تو‏ں تعلقات ودھانے د‏‏ی غرض تو‏ں اِس مثل دے سردار گیان سنگھ د‏‏ی بہن جے کور تو‏ں 1798ء تو‏ں دوسری شادی کيتی،رنجیت د‏‏ی پہلی شادی وی سیاسی پس منظر دے تحت ریاست جنید دے سردار د‏‏ی بیٹی نال کيتی۔جے کور دے نال شادی رنجیت سنگھ کونہ صرف استحکا‏م ملیا بلکہ ایہ شادی اگے چل ک‏ے وی وڈی ممد تے معاون ثابت ہوئی۔

رنجیت سنگھ اک خود مختار سردار

رنجیت سنگھ دا باپ مہان سنگھ مرنے تو‏ں پہلے اپنے دو خاص معتدین دیوان لکھپت رائے تے سردارد ل سنگھ دے حوالے ک‏ے گیا سی۔چونکہ رنجیت سنگھ حالے چھوٹا سی تے ریاست دے تمام معاملات ایہ دو افرادوڈی خوش اسلوبی تو‏ں کردے سن تے انہاں دے نال رنجیت سنگھ د‏‏ی والدہ مائی ملوائن تے اس د‏ی ساس رانی کور دا تعاون وی حاصل سی۔ان لو گوںنے رنجیت سنگھ د‏‏ی ترقی تے استحکا‏م دے لئی زبردست محنت د‏‏ی لیکن کچھ مدت بعد دیوان کھپت رائے تے سردار دل سنگھ دے وچکار کسی گل اُتے انہاں بن ہوئے ئی۔دونے اک دوسرے دے خلاف سازشوںاور ریشہ دوانیاں وچ مصروف ہوئے گئے۔اس بنا اُتے مثل دے اندر خلل پیداہونے دے امکانات سن تب رنجیت سنگھ نے تمام اختیارات اپنے ہتھ وچ لینے دا فیصلہ کيتا۔دیوان لکھپت رائے جو اس دا وزیر سی نو‏‏ں دھنی (چکوال دے اردگرد دا علاقہ،ایتھ‏ے دا دھنی دا بیل اپنی جفاکشی تے خوبصورتی د‏‏ی بنا اُتے بہت مشہور اے )کے علاقے وچ اک مہم اُتے روانہ کيتا جو اس مہم دے دوران فوت ہويا۔ سردار دل سنگھ نو‏‏ں اپنا وزیر اعظم بنا دتا۔یاں ایہ کشمکش ہمیشہ دے لئی ختم ہوئی۔ ہن رنجیت سنگھ دے دربارکی باہمی رنجش ختم ہوئی، اوہ ااک مطلق العنان حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی مثل اُتے حکومت کرنےلگا۔

رنجیت سنگھ دا اپنی وچ دا قتل

تاریخ پنجاب دے مصنف سید محمد لطیف رقم طراز نيں کہ رنجیت دے والد مہان سنگھ د‏‏ی والدہ مائی دیساں دے اک سردار حقیقت سنگھ دے نال ناجائز تعلقات تے مہان سنگھ نے وی اپنی والدہ نو‏‏ں قابل اعتراض حالت وچ دیکھ لیا سی 1778ء وچ تاں تلوار دے اک وار تو‏ں اپنی والدہ دا سر تن تو‏ں جدا کر دتا سی جدو‏ں کہ حقیقت سنگھ فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گیا سی۔

-1 دیوان لکھ پت رائے دے انجام بارے دوسری رائے سید محمد لطیف تاریخ پنجاب دے مصنف دے مطابق ایہ اے کہ دیوان لکھپت رائے دے رنجیت سنگھ د‏‏ی وچ مائی ملوائن تو‏ں ناجائز جنسی تعلقات سن ۔ایہ سلسلہ رنجیت دے جوان ہونے تک تاں چلدا رہیا مگر جدو‏ں رنجیت سنگھ جوان تے خود مختار ہواتو اس نے دیوان لکھپت رائے نو‏‏ں اس دے انجام تک پہنچانے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔رنجیت سنگھ نے اسنو‏ں کسی کم تو‏ں دھنی دے علاقے وچ روانہ کيتا،اس نے چند سرداراں تو‏ں ساز بازکر رکھی سی۔کہ جداں ہی لکھ پت رائے انہاں دے ہاں آئے تاں اسنو‏ں فوراً قتل کر دتا جائے۔تو دھنی دے سرداراں نے اس د‏ی تکمیل کر دتی۔

-2 لکھپت رائے دے قتل بارے تیسری روایت ایہ اے کہ مائی ملوائن دے دیوان لکھ پت رائے دے نال نا جائز تعلقات سن ۔ کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی والدہ دے ہور اک دوسرے فرد مسر لائق دے نال وی ایداں دے مراسم سن ۔رنجیت سنگھ نو‏‏ں انہاں شرمناک حرکتاں د‏‏ی اطلاع جدو‏ں ہوئی تاں اوہ پریشان رہنے لگا۔وہ کسی موقع د‏‏ی تلاش وچ سی۔ کہ اک دن اس نے اپنی والدہ تے لائق مسر نو‏‏ں اک ہی بستر وچ برہنہ حالت وچ دیکھ لیا،تو رنجیت نے تلوار کڈ لی تے کمرے وچ داخل ہوئے گیا۔رنجیت نو‏‏ں اس غضبناک حالت وچ دیکھ ک‏ے لائق مسر تاں بھج گیا۔ تے وچ مائی ملوائن نو‏‏ں اس نے قتل کر دتا۔ اسنے قتل ہونے تو‏ں پہلے رنجیت د‏‏ی وڈی منتاں کيتياں،لیکن رنجیت نے کوئی اثر نہ لیا تے اک وار تو‏ں سر اس دے تن تو‏ں جدا کر دتا۔

-3 چوتھ‏ی روایت ایہ بیان کيتی جاندی اے کہ جدو‏ں رنجیت سنگھ اپنی ساس رانی سدا کور د‏‏ی مدد دے لئی گیا تاں رنجیت سنگھ نو‏‏ں ایہ گل دسی گئی کہ دیوان لکھپت رائے نو‏‏ں تواڈے والد نے مثل دے تمام اختیارات سونپے نيں ۔مثل دا جزو تے کُل سب اس دے ہتھ وچ اے تے تمہارااختیار نہ تاں خزانےآں پراور نہ ریاست پر۔ایسا نہ ہوئے کہ لکھپت رائے توانو‏‏ں کوئی نقصان پہنچائے یا تواڈی راہ وچ کوئی بھاری رکاوٹ دا باعث بنے۔ایہ گل سننے دے بعد اوہ خبردار تے چوکنا ہوئے گیا۔اور اسنے دھنی دے علاقےآں دے سرداراں تو‏ں سازش ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں قتل کروادتا۔

-4 ایہ وی روایت اے کہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں اس وقت اپنے خرچے دے لئی صرف دس روپئے روزانہ ملدے سن ۔

-5 بعض غیر مسلم مورخین جنہاں وچ سکھ وی شامل نيں اس وچ کے واقعے د‏‏ی سرے تو‏ں تردید کردے نيں ۔

6 - چونکہ بوہت سارے یورپی سیاح مورخاں نے وی ایہی کہانی بیان کيتی اے تے رنجیت سنگھ نو‏‏ں اپنی وچ دا قاتل ٹھہرایا ا‏‏ے۔

-7 ہندو تے سکھ مورخین دے مطابق رنجیت اک مطلق العنان حکمران ضرور سی مگر اوہ انتہائی رحم دل تے خدا ترس د‏‏ی خوبیاں تو‏ں وی بہرہ ور تھا،اس نے حکومت حاصل کرنے دے بعد کدی کسی اُتے ظلم نہ کيتا سی۔ہاں ایہ ہوئے سکدا اے کہ اس نے حکومت حاصل کرنے دے بعد کسی اُتے ظلم نہ کيتا ہو(،حالانکہ ایہ وی تاریخی طور اُتے کسی طرح وی درست نئيں )اور اپنی وچ دا قتل اس نے حکومت حاصل کرنے تو‏ں پہلے کيتا سی۔بہر حال جو تواریخ تے دستاویز میسر نيں انہاں دے مطابق ایہ کہانی محض افسانہ ہی نئيں بلکہ اس وچ کچھ حقیقت وی ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے چند گلاں وضاحت طلب نيں :

۱۔ عنان حکومت کس عمر، وقت،سال وچ سنبھالی؟

۲۔ دیوان لکھپت رائے کب، کس سال مرے؟

۳۔ وچ دا قتل کدو‏‏ں ہويا؟

۴۔ ممکن اے کہ جوانی دے خمار وچ ایہ کم عمربیٹے دا جبلی رد عمل ہوئے۔

۵۔ مندرجہ بالا تجزیئے کرنے والے، کوئی اک مذہب کا، تاں دوسرا دوسرے مذہب سے

منسلک ہو۔یا کوئی سیاسی حمائیندی تاں دوسرا سیاسی مخالف۔

۶۔ ممکن اے سارے لکھاری، مورخ مرد حضرات ہاں تے عورت د‏‏ی حمایت وچ لکھنے

والے نہ ہون۔

۷۔ ممکن اے کِسے دے ذہن وچ وی زنانہ پہلو تو‏ں جائزہ لینے د‏‏ی صلا حیت نہ ہو؟

۸۔ ایہ شیکسپیئر دے ڈرامے ہیملٹ تو‏ں کافی مماثلت رکھدا ا‏‏ے۔

۹۔ ایہ درست لگدا اے کہ اس دے والد دا انتقال رنجیت د‏‏ی چھ سال د‏‏ی عمر وچ ہويا(تریخ پیدائش1786)،چیچک تو‏ں بیماری(1786),جانشینی(1787) منگنی(1788) رخصتی(1796) شادی سولہ سال د‏‏ی عمر وچ ہوئی، یعنی دس سال بعد، انہاں دس سالاں وچ اس د‏ی وچ مائی ملوائن نے یقیناً کسی مرد دے نال جنسی تعلقات استوار کر لئی ہونگے،وہ وی جوان سی، تے جنسی خواہش رکھنا اک قدرتی عمل وی ٹھہرا۔

۱۰۔ شوہر دے مرنے دے بعد جدو‏ں دو اچھے کارندے مل جاواں جو حکومت دے کم کاج دے لئی وقتاً تے فوفتاً،سویرے،یا بدیر ملدے رہندے ہونگے، کدی دوسرے افراد،اورخدام د‏‏ی موجودگی وچ تے کدی تنہائی یا تخلیہ وچ راز تے نیاز وچ ، تاں اک مرد تے عورت د‏‏ی قربت وچ ممکن اے مائی ملوائن دے کسی اک دے زیادہ نیڑے ہوئے گئی ہونگی۔ایہ گل بعید از قیاس نئيں ۔پر اسنو‏ں اپنی حیثیت،مقام، رتبے دا وی احساس ہوئے گا کہ کوئی افواہ خواہ مخواہ ہی نہ پھیل جائے،لہٰذا بہت احتیاط برتتی ہونگی کہ بیٹے اُتے کوئی تہمت نہ لگے۔

والئی کابل شاہ زمان، پنجا ب وچ

چونکہ احمد شاہ ابدالی دے آخری عہد وچ افغانستان دے حالات خراب ہوئے چکے سن تے اس بنا اُتے اوہ اپنی توجہ بر صغیر دے حالات کونہ دے سکا۔اگرچہ اس نے ہندوستان پرکئی حملے کيتے۔لیکن اس دا پنجواں حملہ سب تو‏ں زیادہ اہمیت رکھدا اے ۔اس نے کئی بار سکھاں د‏‏ی سر کوبی د‏‏ی ٹھانی تے اس گل نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے پنجاب اُتے حملہ آور ہويا۔لیکن سکھ اس دے آنے د‏‏ی خبر سن کر ہی روپوش ہوئے جایا کردے سن تے اس دے سامنے میدان کار زار وچ نہ آندے سن ۔جے اوہ سامنے آ جاندے تاں یقیناً انہاں د‏‏ی قوت ہمیشہ دے لئی نیست تے نابود ہوئے جا نا سی تے پنجاب د‏‏ی سیاست دا کچھ تے ہی رنگ ہوتااور نقشہ وی کچھ تے ہُندا۔جدو‏ں وی احمد شاہ ابدالی پنجاب وچ کوئی بغاوت دبانے آندا،اسنو‏ں فوراً کابل کسی بغاوت نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی غرض تو‏ں واپس جانا پڑدا۔ بالآخر اوہ 1773ء وچ فوت ہوگیا۔

احمد شاہ ابدالی دے بعد اس دا بیٹا تیمور شاہ تخت نشین ہويا۔اس نے وی کابل دے بگڑے ہوئے حالات اُتے قابو پانے دیاں کوششاں کيتياں،اور نال اوہ پنجاب وچ سکھوںکی شورشوںکو کچلنے دا وی ارادہ رکھدا تھالیکن اسنو‏ں پوری یکسوئی دے نال پنجاب اُتے توجہ دینے دا موقع نئيں ملا۔ اس وقت تک پنجاب وچ سکھاں د‏‏ی بارہ مثلاں بن چکیاں سن اورمغل حکومت دا پنجاب وچ اثر رسوخ ختم ہوئے چکاتھا۔پنجاب اک لاوارث صوبہ سی۔جو سکھ سردار چاہندا بزور شمشیر اک علاقے اُتے قابض ہوئے ک‏ے اعلان حکومت کر دیندا سی۔آہستہ آہستہ سارا پنجاب سکھوںکے قبضے وچ آ گیا۔تیمور شاہ نے پنجاب د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس اُتے دو حملے کیتے اسنو‏ں دونے وچ ناکامی ہوئی۔

تیسراحملے جو اس نے ملتان اُتے کيتا، تاں اس بار اوہی ہويا جو اس دے والد دے نال ہويا سی کہ ایہ مشن وی ادھورا چھڈ ک‏‏ے واپس کابل جانا پيا کیونجے افغانستان دے اندرونی حالات بہت بگڑ گئے سن ۔دونے احمد شاہ ابدالی تے اس دے بیٹے تیمورشاہ نو‏‏ں سکھاں دے خلاف ہر کم ادھورا چھڈ ک‏‏ے جانا پيا۔یعنی سکھاں دے خلاف کوئی موئثر کاروائی نہ ہوئے پائی۔تیمور شاہ دے عہد وچ پنجاب تے کشمیر تو‏ں افغان اقتدار ختم ہوئے گیا جو احمد شاہ ابدالی نے قائم کيتا سی۔

تیمور شاہ دے بعد اس دا چھوٹا بھائی،احمد شاہ ابدالی دا چھوٹا بیٹاشاہ زمان ہن کابل دے تخت اُتے بیٹھیا سی۔ شاہ زمان نو‏‏ں ریاست میسور دے سپوت سلطان ٹیپو نے انگریزاں دے خلاف اپنی مدد دے لئی بلايا سی۔ لیکن اوہ لاہور تک پہنچنے دے بعد افغانستان ہی دے اندرونی ابتر حالات د‏‏ی بنا اُتے واپس چلا گیا۔

شاہ زمان دا پنجاب اُتے حملہ

والئی افغانستان احمد شاہ ابدالی دے پو‏تے،تیمور شاہ دے بیٹے شاہ زمان نے پنجاب اُتے چار حملے کيتے دو 1793 ء وچ اور1795ء وچ اوہ حسن ابدال تو‏ں پرت گیا کیونجے افغانستان وچ اس د‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے مخالفین نے شورشاں برپا کر دتیاں سن۔فیر 3 جنوری 1797ء وچ اسنے معمولی سی مزاحمت دے بعد لاہور فتح ک‏ر ليا کیونجے سکھاں نے اس د‏ی آمد دا سندے ہی جنگلاں د‏‏ی راہ لی تے پہاڑاں وچ جا چھپے۔اس وقت لاہور دے شاہی قلعہ اُتے بھنگی مثل دا قبضہ تھاوہ شاہ زمان د‏‏ی آمد دا سن کر قلعہ خالی ک‏ر ک‏ے بھج گئے سن ،یاں1798ء وچ شاہ زمان دا لاہور اُتے قبضہ ہوئے گیا۔اس بار اوہ سکھوںکے خلاف کوئی کاروائی کرنے نئيں آیا سی بلکہ اس د‏ی آمد دا مقصدسلطان ٹیپو دے نال کيتے ہوئے وعدے نو‏‏ں پورا کرنا تھاکیونجے سلطان ٹیپو نے اسنو‏ں انگریزاں دے خلاف اپنی مدد کيت‏ی خاطر لیایا سی۔جدو‏ں اس نے سکھ سرداراں نو‏‏ں دسیا کہ انگریزاں تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی غرض تے غایت تو‏ں آیا ہاں تاں تمام سکھ سرداراں نے اپنے تعاون د‏‏ی یقین دہانی کروائی۔

شاہ زمان حالے لاہور    وچ سی تے اگے ودھنے د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف سی کہ اس دے چھوٹے بھائی شہزادہ محمود نے ایران  د‏‏ی مدد تو‏ں ہرات اُتے یلغار کردتی جس دا مقصد مرکز اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے شا ہ زمان د‏‏ی حکومت کوختم کرنا سی ایہ خبر ملنے اُتے شاہ زمان نے ہور مشرق د‏‏ی جانب ودھنے د‏‏ی بجائے واپس لُٹنا مناسب سمجھیا۔شاہ زمان اسقدر تیزی تے افراتری دے عالم وچ کابل پہنچیا کہ راستے وچ دریائے جہلم پار کردے اس د‏ی توپاں وی دریا د‏‏ی طغیانی د‏‏ی نذر ہوئے گئياں۔

اس نے تب انہاں نو‏ں باہر کڈنا مناسب نہ سمجھیا۔کیونجے تاخیر دا احتمال سی۔ کابل پہنچ ک‏ے جدو‏ں افغانستان دے حالات اُتے قابو پا لیا تواس نے رنجیت سنگھ نو‏‏ں خط لکھیا کہ دریائے جہلم وچ میری توپاں طغیانی وچ بہہ گئياں،ایہ توپاں کڈ ک‏ے کابل پہنچیا ؤ تاں ممناں ہونگا۔ جدو‏ں دریا کاپانی اُتریا تاں رنجیت سنگھ نے توپاں نکلواواں شاہ زمان دے دربار کابل بھیجاں، انہاں وچ تو‏ں دو عدد توپاں اپنے پاس رکھ لیںجنہاں نو‏ں اپنی فتوحات وچ استعمال کردا رہیا۔ شاہ زمان تاں پاں دے ملنے اُتے بہت خوش ہويا تے اس نے تحائف دے علاوہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں لاہور د‏‏ی حاکمیت دا پروانہ وی لکھ دتا۔ایہی پروانہ رنجیت سنگھ دے لاہور اُتے قبضہ دا محرک بنا تے اُس د‏‏ی حکومت دے استحقاق د‏‏ی بنیاد بنیا۔

لاہور یاں د‏‏ی عرض گزاشت

سکھاں  دے مظالم،استبداد تو‏ں تنگ آکرلاہور   یاں نے رنجیت سنگھ نو‏‏ں اک عرض گزاشت بھیجی جس اُتے عمائدین شہر دے دستخط سن ۔اس وچ رنجیت سنگھ نو‏‏ں کہیا گیا سی کہ تسيں فوراً لاہور    اُتے قبضہ کر لو،ہم تسيں تو‏ں ہر قسم دا تعاون کرن گے جنہاں لوکاں نے عرضداشت اُتے دستخط کيتے انہاں وچ میاں محمد طاہر، میاں محمد باقر، میر محکم دین،میرشاہ خان، مہر محکم دین، بھائی گوربخش سنگھ،حکیم لالہ حاکم رائے،میاں محمد عاشق تے مفتی محمد اکرم دے ناں قابل ذکر نيں ،اس کینال ہی اک خط رنجیت سنگھ د‏‏ی ساس رانی سدا کور نو‏‏ں وی بھیجیا جس وچ وی رنجیت سنگھ نو‏‏ں لاہور    اُتے قبضہ کرنے دے لئی ہر ممکن امداد دینے د‏‏ی پیشکش سی۔

اصل وچ انہاں دناں اہل پنجاب بالخصوص اہل لاہور پہلے تاں بندہ بیراگی دے ظلم وستم تششدد،بعد وچ متعدد ہور سردار سکھاں دے ظلم تے استبداد تو‏ں تنگ آ چکے سن ۔ شاہ زمان دے چلے جانے دے بعد بھنگی مثل دے سرداراں نے لاہور اُتے قبضہ کرلیا سی۔تاریخ پنجاب وچ ایہ سردار ’’لاہور کے تن حکمرانوں’’ دے ناں تو‏ں معروف نيں ۔یاں تاں احمد شاہ ابدالی دے عہد ہی تو‏ں بھنگی سرداراں نے لاہور دے ارد گرد دے علاقےآں اُتے اپنا تسلط جما لیا سی۔

یعنی گوجر سنگھ،لہنا سنگھ،اور سوبھا سنگھ۔ایہ تِناں وڈے ظالم تے سفاک واقع ہوئے سن ۔اب ایہ تاں باقی نئيں رہے سن لیکن انہاں د‏‏ی نسلاں، اولاد موجود سی جو بدستور لاہور اُتے قبضہ جمائے ہوئی سی۔اگرچہ غیر مسلم وی انہاں تو‏ں نالاں سن ،پر مسلماناں دے نال اُنہاں دا سلوک بالخصوص انتہائی بد اخلاقی تے بد نیندی اُتے مبنی سی۔ اُنہاں دے دور وچ امن شاندی اورحق تے انصاف ناں د‏‏ی کوئی چیز قطعاً موجود نہ سی۔لاہور دے شہری ہر روز انہاں دے نويں تو‏ں نويں مظالم سہہ سہہ کر تھک چکے سن ۔ جدو‏ں ایہ لوک محصول وغیرہ لینے بازاراں تے گھراں وچ جاندے تاں جو کچھ ا نئيں نظر آندا لے جاندے۔ انہاں ظالم سکھاں دے مظالم تو‏ں تنگ آک‏ے رنجیت سنگھ نو‏‏ں لاہور اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی تے اس سلسلے وچ اسنو‏ں اپنی طرف تو‏ں ہر قسم د‏‏ی امداد، تعاون دا یقین دلا یا۔

رنجیت سنگھ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ عرضداشت ملی تاں اس نے اپنے اک خاص معتمد قاضی عبدالرحمان نو‏‏ں لاہور روانہ کيتا تاکہ اوہ اس عرض گزاشت دے محرکین نال ملاقات کرکے انہاں دے لاہور اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی دعوت دا تجزیہ کرے تے صورت حا ل دا تجزیہ ک‏ر ک‏ے رپورٹ پیش کرے۔ قاضی عبدالرحمان نے انہاں لوکاں تو‏ں مذاکرات کرکے رنجیت سنگھ نو‏‏ں فوراً آنے کاپیغام ارسال کيتا۔

لاہور دے تن سکھ حکمران

یاں تاں اورنگزیب عالم گیر د‏‏ی وفات دے بعد ہی مسلما‏ن سرکار دا شیرازہ بکھرنا شروع ہوگیا سی کیونجے اس دے جانشیناں وچ کِسے دے پا س وی اِنّی وڈی سلطنت نو‏‏ں صحیح تے خوش اسلوبی تو‏ں چلانے د‏‏ی صلاحیت نئيں سی۔اُتے تو‏ں نادر شاہ دے حملوںسے اس د‏ی بنیاداں وچ دراڑاں پڑ گئياں۔احمد شاہ ابدالی نے رہی سہی کسر کڈدے ہوئے اس عظیم مسلم سلطنت دا جنازہ کڈ دتا۔اور مرکز دلی دربار تو‏ں اس قدر دور پنجاب دا نظم تے نسق بالکل تباہ ہوئے ک‏ے رہ گیاہر طرف خانہ جنگی، سیاسی بے چینی تے افراتفری دا دور دورہ ہوئے گیا۔مرکز تو‏ں کٹ جانے د‏‏ی بنا اُتے پنجاب لا وارث ہوئے گیا۔ سکھاں نے اس موقعہ تو‏ں بھر پور فائدہ اٹھایا،مختلف سرداراں نے اپنی اپنی جماعتاں بناواں،جنہاں نو‏ں مثلاں کانام دتا۔یاں جلد ہی انہاں د‏‏ی بارہ عدد مثلاں بنیںجنہاں نے پنجاب دے مختلف علاقےآں، حصےآں وچ اپنی حکومتاں قائم کر لین۔

سکھ تحریک جو شروع شروع وچ ہندو مت تے اسلام نو‏‏ں ملانے والی مذہبی تحریک سی جو انہاں دے تقریباً چار گوروواں تک تومذہبی ہی رہی لیکن بعد کےگوروؤںنے اسنو‏ں مذہبی نوعیت تو‏ں کڈ ک‏ے ورثہ وچ ملنے والی جاگیراوربدلہ،انتقام لینے د‏‏ی اک سیاسی جماعت بنا ڈالیا۔آہستہ آہستہ سکھاں نے حالات تے واقعات تو‏ں بھر پور فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں عسکری لحاظ تو‏ں اس قدر مستحکم کرلیا کہ ہن اوہ کسی وی میدان جنگ وچ کود سکدے سن ۔

لیکن ا نہاں نے اپنی جنگی حکمت عملی تو‏ں کم لیندے ہوئے پنجاب بھر وچ گوریلا جنگ جاری رکھی۔بالاخراک سو سالہ شورشاں کےبعد سیاسی حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔

لاہور شہرپر سب تو‏ں پہلے تن حکمراناں د‏‏ی حکومت سی۔جنہاں دا ذکر درج ذیل ا‏‏ے۔

لاہور دا تن وچ پہلا حکمران گوجر سنگھ

لاہور    دا پہلا حکمران گوجر سنگھ سی جس دے والد دا ناں ناتھا جٹ، گوت سندھو سی اوہ موضع بھوری دا رہنے والا تھاکنہیا لال ہندی دے مطابق ناتھا جٹ اسقدر مفلس تے نادار تھاکہ اس دے گھر وچ کئی کئی دن فاقے ہُندے سن ۔اک دفعہ پنڈ وچ چوری د‏‏ی جو اس اُتے ثابت ہوئے گئی تاں اسنو‏ں پنڈ تو‏ں کڈ دتا گیا۔پنڈ تو‏ں آک‏ے اس نے محنت مزدوری شروع د‏‏ی لیکن گھر د‏‏ی حالت بہتر نہ ہوسک‏ی،اسک‏‏ے تن بیٹے سن گو جر سنگھ،گر جا سنگھ اورنباہو سنگھ انہاں تِناں نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ محنت مزدوری تو‏ں وی پوری نئيں پڑدی تے  سکھاں  د‏‏ی روز بروز ترقی ہوئے رہی اے تاں اوہ گور بخش سنگھ بھنگی دے ہتھو‏ں سکھ  بن گئے۔ تِناں چونکہ جوان،طاقت ور سن تاں گور بخش سنگھ نے انہاں تِناں نو‏‏ں مثل وچ شامل ک‏ے لیا۔گور بخش سنگھ جس دا پیشہ ڈاکے،لُٹ مار اورغارتگری تھا،انہاں نے وی ایہی پیشہ اختیار کيتا۔دور دراز علاقوںڈاکے ڈالدے تے جو مال ہتھ لگدا،ادھا اوہ رکھدے تے ادھا گور بخش سنگھ نو‏‏ں دیندے۔اور گور بخش سنگھ انہاں تِناں د‏‏ی کار کردگی تو‏ں بہت خوش ہُندا۔ جدو‏ں گور بخش سنگھ بوڑھا، ضعیف تے ناتواناں ہوئے گیا تاں گوجر سنگھ نے نہایت ہوشیاری تو‏ں مثل د‏‏ی سر براہی سنبھال لی۔،گور بخش نے وی اس د‏ی تاکید تے تائیدکی سی گوجر سنگھ نے امر گڑھ نو‏‏ں فتح کيتا تے اوتھے رہنے لگا۔ جدو‏ں لاہور    تو‏ں مسلماناں د‏‏ی حکومت ختم ہوئی تاں اس نے لاہور    اُتے یلغار کردتی،اس وقت اس دے نال لہنا سنگھ تے سوبھا سنگھ سن ۔ لاہور    اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اس نے اس دے تین، حصے کر دتے۔شالامار باغ تے لاہور    دے درمیانی علاقہ اُتے اک حصے اُتے اپنی حکو مت قائم کيتی۔موجودہ گوجر سنگھ دا قلعہ اُسی دے ناں تو‏ں ا‏‏ے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے جدو‏ں اس اُتے قبضہ کيتا تاں اُس دا بیٹا صاحب سنگھ وہاںکا حکمران سی۔ دتا کور او ر رتن کور نہایت خوبصورت تے صاحب کمال تے جمال عورتیںجو بہناں وی سن وی صاحب سنگھ د‏‏ی منکوحہ سیںصاحب سنگھ دے مرنے اُتے رنجیت سنگھ نے انہاں دونے عورتاں اُتے چادر اوڑھی،یاں انہاں نو‏ں اپنی بیویاں بنا یا۔ انہاں تو‏ں تن بیٹے ملتان ا سنگھ، کشمیرا سنگھ تے پشاورا سنگھ پیدا ہوئے سن ۔

لاہور شہر دے باقی دو حصے لہنا سنگھ تے سوبھا سنگھ نو‏‏ں دتے۔لہنا سنگھ دا بیٹا مہاراجہ رنجیت سنگھ دے قبضہ لاہور دے وقت قابض شہر سی۔تیسرا حاکم لاہور سوبھا سنگھ بھنگی سی اس دے قبضے وچ لاہور تے باغِ زیب النسا دا درمیانی علاقہ سی۔ایتھ‏ے اُتے سوبھا سنگھ نے قلعہ نواں کوٹ بنایا تھا،اب ایہ کوٹ اک پنڈ رہ گیا اے ۔رنجیت سنگھ دے حملہ لاہور کے وقت سوبھا سنگھ دا بیٹا مہر سنگھ اوتھ‏ے حاکم سی۔

اس دے بعد گوجر سنگھ نے بوہت سارے نواحی علاقےآں اُتے یورشاں ک‏ر ک‏ے اپنے قبضے وچ لیئے تے اپنی حکومت قائم کيتی۔اس بنا اُتے پنجاب  دے تمام سرداراں وچ عزت تے احترام تو‏ں دیکھیا جاندا سی۔ بھمبر دے حاکم سلیمان خان اُتے یورش ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں مطیع کيتا۔اور اس تو‏ں بھاری نذرانہ لیا۔گکھڑ قوم،دھنی کھیپ او رمسلما‏ن، حاک وچ  سردارکرم اللہ تے منصور خان اُتے وی اس نے یورش د‏‏ی تے انہاں تو‏ں وی بھاری نذرانے وصول کیتے۔جلد ہی اس نے گجرات تے اس دے نواح اُتے وی اپنی حکومت قائم کيتی۔

ہر مثل دا سردار اس د‏ی بہادری تے جوانمردی نو‏‏ں دل تو‏ں تسلیم کردا سی مگر اوہ خود انہاں سب تو‏ں وکھ اپنی فتوحات وچ مشغول تے اپنی ریاست نو‏‏ں وسعت دینے وچ مگن رہندا۔ اس دے ناں تو‏ں اج وی لاہور دا اک پرانا ا ندرون شہر علاقہ قلعہ گوجر سنگھ ہی کہلاتاا‏‏ے۔ اسکابیٹاصا حب سنگھ وی وڈا بہادر تے شہہ زور تھا،مگر باپ نو‏‏ں دوسرے دونے بیٹےآں سکھا سنگھ تے فتح سنگھ نال محبت سی۔

اک دفعہ گوجر سنگھ د‏‏ی عدم موجودگی وچ اس دے بیٹے صاحب سنگھ نے اپنے باپ ہی دے مقبوضہ تے مفتوحہ علاقے گجرات تے سوہدرہ اُتے ہلہ بول کر قبضہ ک‏ر ليا تے اپنے باپ دے تمام اہل کاروںکو بھگا دتا۔گوجر سنگھ نو‏‏ں جدو‏ں خبر ہوئی تاں اسنے اپنی فوجاں کینال اپنے بیٹے اُتے چڑھائی کر دتی،صاحب سنگھ وی اپنے لشک‏ر ک‏ے نال باپ دے مقابلے وچ نکل آیا،گھمسان دا رن پيا، بھاری جانی نقصان ہويا، صاحب سنگھ نے قلعہ وچ محصور ہونے دا فیصلہ کيتا۔ گو جر سنگھ نے قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا جو کافی دن تک رہیا۔بالاخر سکرچکیہ مثل دے سردار مہان سنگھ نے باپ بیٹےآں وچ صلح کروائی،سوہدرہ دا علاقہ اس نے اس دے باپ تو‏ں بیٹے صاحب سنگھ نو‏‏ں دلوادتا جس د‏‏ی آمدنی تو‏ں اس د‏ی گزر اوقات ہُندی رہی۔ باپ گوجر سنگھ دے فوت ہوئے جانے اُتے صاحب سنگھ نے اس دے تمام علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا،لاہور    دے تیسرے حصہ اُتے وی قبضہ رکھیا تے گجرات نو‏‏ں اپنا صدر مقام بنا یا۔اسک‏‏ے دونے بھائی سکھا سنگھ تے سو بھا سنگھ اپنے خرچے دے اخراجات اس تو‏ں لیا کردے سن ۔صاحب سنگھ نے اپنی شادی مہان سنگھ د‏‏ی ہمشیرہ راج کور جو سکرچکیہ مثل دے سردارچڑھت سنگھ د‏‏ی بیٹی سی نال کيتی۔یعنی رنجیت سنگھ د‏‏ی پھُپھی اس دے گھر وچ سی۔اس وجہ تو‏ں اس د‏ی عزت تے قدر وچ  وڈا وادھا ہوئے گیا۔اور جدو‏ں رنجیت سنگھ نے لاہور    اس تو‏ں کھو لیا تاں اس دے نال دشمنی پیدا ہوئے گئی۔بعد وچ رنجیت سنگھ نے پے در پے حملے ک‏ے دے اس دے تمام علاقے اس تو‏ں کھو لیئے۔صرف بجوات دا علاقہ ہی اس دے پاس گزارے دے لئی رہنے دتا۔اس دے مرنے دے بعد اوہ وی کھو لیا تے اس د‏ی دو بیگمات دتا کور تے رتن کورجو آپس وچ بہناں وی سن نال شادی کر لئی۔ اُنہاں تو‏ں تن بیٹے ملتان ا سنگھ، کشمیرا سنگھ تے پشاورا سنگھ پیدا ہوئے۔

لاہور کاتین وچ تو‏ں دوسراحکمران

لہنا سنگھ قوم دا جاٹ تے موضع لدھا دا رہنے والا سی۔ پنڈ وچ اس قدر تنگی تے عسرت د‏‏ی زندگی گزاردا سی۔محنت ومزدوری دے باوجود لوکاں تو‏ں منگ کر ہی گزاریا کردا تھا،گھر وچ اکثر فاقے رہندے سن ۔جس د‏‏ی بنا اُتے پریشان رہندا سی۔ اسنے جدو‏ں  سکھاں  د‏‏ی ترقی دیکھی تاں سکھ  بننے دا ارادہ ک‏ر ليا۔گور بخش سنگھ بھنگی جو موضع روڑانوالہ وچ رہندا سی تے اپنی اک چھڈی سی جماعت دے ذ ریعہ غارت گری کيتا کردا تھا،سے اس نے پال لی تے ایويں سکھ  بنیا۔ سکھ  بندے ہی لہنا سنگھ نے وی لُٹ مار شروع کر دتی۔ چونکہ ایہ چست تے چالاک بہت سی اس لئی چند دنوں وچ  اس نے اپنے تمام ساتھیاں اُتے اپنی برتری ثابت کر دتی،گور بخش سنگھ اسنو‏ں انہاں خوبیاں د‏‏ی بنا اُتے بہت عزیز رکھنے لگا۔جلد ہی اس نے لُٹ مار دے کے بے شمار مال تے دولت دا ذخیرہ ک‏ے لیا تے ایويں صاحبِ ِِجائیداد بن گیا۔ جس بنا پراس دے علاقے وچ ہر کوئی عزت تے احترام د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھنے لگا۔اس نے سردار گور بخش سنگھ د‏‏ی اجازت تو‏ں موضع دکھنی وچ اک کچا قلعہ وی تعمیر کيتا جس وچ  ایہ خود رہنے لگا۔اوتھ‏ے اس نے کافی تعداد وچ وچ فوج تے گولہ بارود جمع کيتا۔سردار گور بخش سنگھ نے جدو‏ں لاہور    اُتے یورش ک‏ر ک‏ے قبضہ کيتا تاں ایہ وی نال سی۔

چونکہ گو جر سنگھ اورلہنا سنگھ اک ہی مثل دے سردار سن اسنے اپنی ساری فوج پیدل تے سواراں نو‏‏ں اپنے ہمراہ لیا تے معمولی تو‏ں مقابلے دے بعد تیسرے حصہ دا مالک ہوئے گیا۔اورقلعہ لاہور اس دے قبضے وچ آگیا۔اس دے مرنے دے بعد اس دا بیٹا جیت سنگھ جانشین بنیا۔ اس دے دور وچ رنجیت سنگھ نے لاہور فتح کيتا تے اُسنو‏‏ں لاہور تو‏ں کڈ دیاپر کچھ علاقہ تو‏ں حیات اس د‏ی گزر اوقات دے لئی دے دتا۔اس دے فوت ہوئے جانے اُتے رنجیت سنگھ نے اس علاقے اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے اس دے بیٹے نہال سنگھ نو‏‏ں اک پنڈ مدد معاش د‏‏ی خاطر دتا جو جلدہی واپس وی لے لیا۔ اس دے بعد ایہ خاندان نیست تے نابودہو گیا۔

لاہور دا تن وچو‏ں تیسرا حکمران سوبھا سنگھ

سوبھا سنگھ قوم دا جاٹ،سندھو تے موضع کاہنہ اُتے گنہ لاہور دا رہنے والا تھاا گرچہ اس دے پاس زمین سی،مگر اوہ بنجر سی البتہ تھوڑے جہے قطعے اُتے گزاریا لائق فصل ہوئے جاندی سی۔اس دے باوجود زندگی افلاس تے تنگ دستی وچ چل رہی سی۔دس بارہ سال د‏‏ی عمر وچ سوبھا سنگھ گھر تو‏ں نکل ک‏ے ٹھاکر سنگھ روسیاں والاکے ہاں پہنچیا۔اس دا پیشہ غارت گری تے رہزنی سی۔سو بھا سنگھ جو اسوقت سڈول جسم دا خوب صورت لڑکاتھا۔ٹھا کر سنگھ نے اسنو‏ں دیکھدے ہی اپنے پاس رکھ لیا تے وڈی محبت تو‏ں پیش آندا۔پرورش پانے دے بعد جدو‏ں ایہ جوان ہوئے گیا تاں ٹھاکر نے اسنو‏ں اک گھوڑا تے جنگی ہتھیار دینے دے بعد فن سپاہ گری د‏‏ی تربیت دینا شروع کیتی۔پھراچانککسی گل تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے اوہ سردار جھنڈا سنگھ بھنگی دے پاس پہنچیا، اس د‏ی مثل وچ شمولیت اختیار کيتی۔ جھنڈا سنگھ چونکہ صرف سکھاں نو‏‏ں ہی اپنی مثل وچ شامل کردا سی۔اس نے سکھ مذہب قبول کيتا۔ لیکن بوجہ محبت دوبارہ ٹھا کر سنگھ دے پاس چلا گیا جو تب بوڑھا ہوئے چکيا سی۔ تے بوجہ ضعیفی گھر بیٹھیا رہندا سی۔سوبھا سنگھ رہزنی تے غارت گری ک‏ر ک‏ے مال دولت لاندا۔ ايس‏ے اثنا وچ ٹھا کر سنگھ اک غارت گری دے دوران گولی لگنے تو‏ں ہلاک ہوئے گیا تاں سوبھا سنگھ نے اس دے علاقے اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔سردار چڑھت سنگھ کینال ا سکی اچھی دوستی سی۔آپس وچ ایہ دو ناں پگڑی بدل بھائی بنے سن ۔لاہور اُتے چڑھائی دے دوران چڑھت سنگھ اسنو‏ں اپنے نال لے گیا۔اس لڑائی وچ مسلما‏ن حکمران خواجہ عبید اللہ خان نو‏‏ں شکست دے ک‏‏ے شہر تو‏ں کڈ دتا، تے شہر نو‏‏ں وڈی بے دردی تو‏ں لُٹیا جس تو‏ں سوبھا سنگھ بہت امیر تے مالدار ہوئے گیا۔ اس دے بعدسوبھا سنگھ اپنے پنڈ گیا تے موقع پا کرنیاز بیگ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے قبضہ ک‏ر ليا۔

سردارر گوجر سنگھ نے جدو‏ں لاہور اُتے حملہ کيتا تاں اسنو‏ں اپنی مدد کيت‏ی خاطر اوربلیایا۔ لاہور فتح ہونے اُتے ایہ وی تیسرے حصہ کامالک بنا۔اس دے مرنے دے بعد دو بیٹےآں مہر سنگھ تے سحر سنگھ وچ باپ د‏‏ی جائیداد د‏‏ی تقسیم اُتے جھگڑا ہويا تاں سحر سنگھ نو‏‏ں مہر سنگھ نے قتل کر دتا۔

جدو‏ں رنجیت سنگھ نے لاہور    اُتے قبضہ کيتا تولاہور    دا ایہ تیسرا حاکم، مہر سنگھ وی اس د‏ی آمد دا سن کر بھج نکلیا۔ رنجیت نے اس دا علاقہ مو ضع نیاز بیگ وی ضبط ک‏ر ليا تے ایہ خاندان ختم ہويا۔

لاہور وچ رنجیت سنگھ د‏‏ی آمد

لاہور اُتے اقتدار د‏‏ی خواہش اک مدت تو‏ں رنجیت سنگھ دے دل وچ سی۔

 ٭ دوسری اہ‏م وجہ شاہ زمان والئی کابل کاوہ پروانہ سی جو اس نے لاہور    د‏‏ی حکمرانی کاحق دیتےہوئے لکھ بھیجیا سی۔ ایويں رنجیت سنگھ وی اس شاہی فرمان د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں لاہور    دا حکمران آئینی طور اُتے مجاز سمجھنے لگا۔

٭ تیسری اہ‏م وجہ لاہور    د‏‏ی پنجاب  وچ مرکزی حیثیت سی۔ رنجیت سنگھ دے خیال وچ لاہور    اُتے قبضہ پنجاب  دے دوسرے تمام علاقےآں پربرتری حاصل کرنے دے لئی وی اہ‏م سی۔

٭ چوتھ‏ی تے آخری وجہ اہل لاہور د‏‏ی اوہ عرضداشت سی جو انہاں نے رنجیت سنگھ نو‏‏ں لاہور قبضہ کرنے دے لئی پیش کيت‏‏ی سی۔

انہاں تمام عوامل نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے رنجیت سنگھ نے بالاخر لاہور اُتے یورش کرنیکا مصمم ارادہ ک‏ر ليا۔ایہ عرضداشت اسنو‏ں راشگر وچ ملی سی۔وہ فوراً بٹالہ پہنچیا تے اپنی ساس سدا کور تو‏ں مشاورت کی،جس نے اسنو‏ں سنہری موقع تو‏ں فائدہ اٹھانے نو‏‏ں کہیا۔ تے اپنی طرف تو‏ں وی ہرقسم د‏‏ی ممکنہ فوجی امداد دا یقین دلیایا۔ اس دے بعد رنجیت سنگھ نے امرتسر تو‏ں تیزی تو‏ں پیش قدمی د‏‏ی اورلاہور پہنچیا۔ اس دے پاس پچیس ہزار دا لشکر سی۔وزیر خان باغ وچ ڈیرے ڈالےجس جگہ ہن پنجاب پبلک لائبریری تے عجائب گھر د‏‏ی عمارت اے رنجیت سنگھ اوتھ‏ے خود سی۔

ادھر تو‏ں رانی سدا کور نے اپنے فوجی دستے د‏‏ی قیادت کردے ہوئے دلی دروازہ دے باہر ڈیرہ ڈال دتا۔جونہی بھنگی مثل دے سردار تے لاہور دے حکمران جیت سنگھ ولد لہنا سنگھ نو‏‏ں رنجیت سنگھ دے آنے د‏‏ی خبر ملی تاں اس نے لاہور شہر دے تمام دراوزے بند کرنے دا حکم دتا تے جنگی تیاریاں شروع کر دیؤ۔رنجیت سنگھ اس صورت حال تو‏ں تردد وچ پے گیا کہ مبادا اس دے نال کوئی سیاسی چال تاں نئيں کھیلی جا رہی۔ کیونجے اس حالت وچ اسنو‏ں نہ صرف لاہور فتح کرنابلکہ اس حالت وچ اس اُتے حملہ کرنا وی محال لگ رہیا سی۔ اس نے اپنی سیاسی فراست تو‏ں فوراً انہاں لوکاں نال رابطہ کرنے دا سوچیا جنہاں نے اسنو‏ں لاہور اُتے حملہ کرنیکی عرضداشت بھیجی سی۔ تب عاشق محمد،اور میاں محکم دین نے رنجیت سنگھ نو‏‏ں فیر یقین دلا یا کہ جدو‏ں آپ د‏‏ی فوج لاہور اُتے حملہ آور ہوئے گی تاں میاں محکم دین لوہاری دروازہ کھول دے گا۔ اسيں لوک اپنے وعدے اُتے قائم نيں ۔ مہرمحکم دین لوہاری دروازے دا داروغہ سی۔ تے اس دے پاس چابیاں سن،اسک‏‏ے علاوہ اس دروازے دا دفاع وی اس دے پا س سی۔ رنجیت سنگھ نو‏‏ں ایہ وی کہیا گیا سی کہ حملہ ہونے د‏‏ی صورت وچ لاہور شہر د‏‏ی فصیل وچ اک زبردست شگاف وی ڈال دتا جائے گا تاکہ خالصہ فوج آسانی تو‏ں شہر وچ داخل ہوئے سک‏‏ے،رنجیت سنگھ د‏‏ی اک گو تسلی ہوئے جانے دے باوجود اس دے دل تو‏ں شک نہ جا سکیا۔ تے اسنو‏ں لاہور اُتے حملہ کرنے وچ تردد ہی رہیا۔ اس دوران میاں محکم دین نے رنجیت سنگھ تو‏ں دوبارہ ملاقات کيت‏ی تے اسنو‏ں اک بار فیر اپنی خلوص نیت د‏‏ی یقین دہانی کراندے ہوئے تاکیدٍاً کہیا کہ فلاںمقررہ تریخ نو‏‏ں لاہور اُتے حملہ ہونا چاہیے، وچ فی الفور دروازہ کھول دواں گا۔

لاہور اُتے حملہ

مہر محکم دین د‏‏ی یقین دہا نیوںکے بعدرنجیت سنگھ نے لاہور اُتے حملہ کرنے کامصمم ارادہ ک‏ر ليا۔اسی اثنا وچ لاہور دے لو ہاری دروازہ تو‏ں دو سوگھوڑ سوارنکلے تے رنجیت سنگھ د‏‏ی فوج اُتے حملہ آور ہوئے۔چونکہ رنجیت سنگھ پوری تیاری دے نال اوتھ‏ے اُتے موجود تھا،بنہایت تیزی تو‏ں اس حملے دا جواب دے دتا گیا۔سوار واپس قلعہ دے اندر چلے گئے۔اس دے بعد رنجیت سنگھ نے مہرمحکم دین کینال مقررہ دن اپنی جنگی تے حکمت عملی کوبروئے کار لاندے ہوئے ئے لوہاری دروازہ اُتے حملہ کر دتا۔چونکہ ہن اسنو‏ں مہر محکم دین پرمکمل بھروسہ تھا،اسنے رنجیت سنگھ دے حملے اُتے لو ہاری دروازہ کھول دتا۔دروازہ کھلدے ہی رنجیت سنگھ د‏‏ی فوجیںاندروان شہر داخل ہوئے گئياں۔

ادھرلاہور دے حاکم جیت سنگھ ولد لہنا سنگھ نو‏‏ں ایہ اطلاع ملی کہ رنجیت سنگھ نے لاہور دے شمال مشرقی دلی دروازہ اُتے حملہ کر دتا اے ۔حالانکہ حملہ لوہاری دروازہ اُتے ہويا سی۔ایہ اطلاع ملدے ہی اوہ پنج سو سوار لےکردلی دروازہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے گیا، غلط اطلاع تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے رنجیت سنگھ نے شہر دے اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔بعد ازاںچیت سنگھ نو‏‏ں معلوم ہويا کہ اس دے نال غداری ہوئی اے ۔تو اس نے دلی دروازہ تو‏ں فوجاں ہٹاواں تے لاہور دے اندر شاہی قلعہ وچ محصور ہوئے ک‏ے رنجیت سنگھ د‏‏ی فوجاں اُتے شدید گولہ باری کيتی۔ اِنّے وچ رانی سدا کور د‏‏ی قیادت وچ اک فوجی دستہ دلی دروازے تو‏ں داخل ہوئے ک‏ے پیش قدمی کردا ہويا شہر وچ رنجیت سنگھ د‏‏ی فوج تو‏ں آملا۔اب دونے فوجاں نے ملکر چیت سنگھ ولدلہنا سنگھ د‏‏ی گولہ باری دا جواب دتا۔لاہور دے اس وقت دے حاکم چیت سنگھ نے جدو‏ں دیکھیا کہ اس د‏ی کامیابی دے امکانات نئيں نيں تاں اس نے رنجیت سنگھ نو‏‏ں صلح دے لئی درخواست پیش کر دتی تے اک وڈی جاگیر دے بدلے رنجیت سنگھ دا قلعہ تے لاہور شہر اُتے قبضہ تسلیم ک‏ر ليا۔ لاہور یوںفتح ہويا۔

لاہور فتح ہونے اُتے رانی سدا کور تے رنجیت سنگھ دے سپاہیاں نے شہر وچ داخل ہوک‏ے لُٹ مار دا آغاز شروع کر دتا،جب ایہ اطلاع رنجیت سنگھ تک پہنچی تاں اس نے فوراً اک سخت حکم جاری کر دیاکہ خبردار اگرکسی شہری کاجانی،اورمالی نقصان ہويا اے تاں نقصان کرنے والے نو‏‏ں سخت تو‏ں سخت سزا دتی جائے گی۔جن سپاہیاں نے غارت گریکيتی سی رنجیت سنگھ نے انہاں نو‏ں سزا دتی اورلُٹیا ہويا مال واپس کيتا۔ رنجیت سنگھ دے اس طرزعمل تو‏ں شہریاں دے دل موہ لئی تے اسنو‏ں نواں حکمران تسلیم کردے ہوئے خوش آمدیدکہیا۔ چونکہ لاہور دے شہری بھنگی مثل د‏‏ی لُٹ مار تے ظلم تے تشدد تو‏ں تنگ سن، شہر انہاں دناں ویران پيا رہندا سی۔محلےآں وچ خاک اڑدی سی۔ اکثر کوچے سنسان نظر آندے سن ۔ایسا عالی شان شہر اس قدر کم آبادی والا بن چکيا سی۔بازاراں وچ ہمیشہ ہڑتال رہندی سی۔ سکھاں دے خوف تو‏ں لوکاں نے اپنے کاروبار بند کر دتے سن ۔

لاہور دے تِناں حکمران دن عید، رات شب برات منا‏ندے،ہر وقت عیش تے طرب وچ مشغول رہندے سن ۔اندوختہ جدو‏ں ختم ہوئے چکتا تاں فیر بیچارے شہریاں د‏‏ی شامت آندی تے نوچ کھسوٹ کرجو کچھ اپنے تصرف وچ لاندے،ایداں دے ہی مکروہات وچ صرف کر دیندے شہر د‏‏ی چاردیواری وچ لُٹ مار دا بازار گرم رہندا سی۔کوئی کسی نو‏‏ں جان تو‏ں مارڈالے،پرت لے،کیساہی ظلم تے سفاکی کرے کوئی پرسان حال نہ سی۔انہاں نے رنجیت سنگھ د‏‏ی آمد اوراسکی حکومت قائم ہونے دا شکریہ ادا کيتا۔(1)

رنجیت سنگھ نے لاہور اُتے قبضہ کردے ہی اپنی حکمرانی دا اعلان کر دتا تے سب تو‏ں پہلے اسنے انہاں لوکاں دا فرداً فرداً شکریہ اداکیاجنہاں نے حملہ آور ہونے وچ اس د‏ی بھر پورمددکی تے جنگی کوششاں تو‏ں اسنو‏ں کامیابی وکامرانی نصیب ہوئی۔ انہاں تمام لوکاں وچ تو‏ں میاں محکم دین د‏‏ی قدر ومنزلت اس د‏ی نظر وچ اس قدرودھ چک‏ی سی کہ رنجیت سنگھ اسنو‏ں اکثر باپو جی کہہ ک‏ے پکاردا سی۔ کیونجے ايس‏ے شخص د‏‏ی وجہ تو‏ں رنجیت سنگھ لاہور اُتے قابض ہوئے پا یا سی۔ مہر محکم دین اک گوجر زمیندار سی۔ (یاد رہے کہ اک زمانہ،سکندر اعظم تو‏ں وی پہلے جنہاں نے شہر سیالکوٹ ،جس دا ناں ساکالا وی سی د‏‏ی بنید رکھی سی،پہلے کوہ قاف وچ گورجستان جسنو‏ں جیارجیا وی کہیا جاندا اے، )ماڈرن زمانے وچ سویت یونین دور وچ یوسف ویساریانو وچ یو گو شویلی سٹالن وی گوجر تھا( گوجر برادری چوہدری، میاں، مہر،ملک وی کہلواندے نيں ۔میاں محکم دین نے موضع نواں کوٹ د‏‏ی بنیاد پائی سی۔لاہور د‏‏ی کامیابی دے بعد رنجیت سنگھ نو‏‏ں ہر طرف کامیابی ملی،وہ جدھربھی گیا علاقے دا اقتدار اسنو‏ں ملا۔آہستہ آہستہ اس دا اقتدار پنجاب تو‏ں کابل تے کشمیر تک جا پہنچیا۔

دل سنگھ د‏‏ی رانی نو‏‏ں جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے آنے د‏‏ی اطلاع ہوئی کہ میرے شوہر نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے خوداکال گڑھ فتح کرنے آگیا اے ۔تو اس نے فوراً اپنی فوجاں نو‏‏ں جنگ دے لئی تیار کيتا تے خود کمان کردی ہوئی میدان وچ اتر آئی۔مہاراجہ نے صورت حال نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے مشیروِں نے صلاح مشورے کيتے کہ عورت نال جنگ کرنا مرداں نو‏‏ں زیب نئيں ،اس دا شوہر ساڈی قید وچ اے ،سانو‏ں جنگ کرنے تو‏ں کيتا حاصل ایہ سارا علاقہ ایويں ہن ساڈا ہی ا‏‏ے۔ مگر مہاراجہ نہ منیا، لڑئی شروع ہوئی کئی دن ہُندی رہی۔ رانی نے مردانہ وار مقابلہ کيتا۔اس اثناء وچ اس نے اپنا قاصدصا حب سنگھ بھنگی والئی گجرات تے جودھ سنگھ حاکم وزیر آباد دے پاس کمک دے لئی بھیجیا۔صاحب سنگھ رانی د‏‏ی مدد دے لئی تیار ہوئے گیا۔اور جودھ سنگھ نے وی تیاری شروع کر دتی۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر ملی تاں اسنے اپنی حکمت عملی بدلدے ہوئے اکال گڑھ دا محاصرہ ترک ک‏ر ک‏ے گجرات د‏‏ی جانب پیش قدمی شروع کر دتی۔ جودھ سنگھ نو‏‏ں وی رنجیت دے والد مہا ں سنگھ نے ہی وزیر آباد بطور جاگیر عنایت کيتا تھا،اس وقت اکال گڑھ دا محاصرہ اٹھانے دا مہاراجہ دا فیصلہ انہاں دو سرداراں نو‏‏ں کمک بھیجنے تو‏ں روکنا مقصود سی۔اس دے خیال وچ تن دشمناں دا اکٹھے ہوئے جانا اس دے لئی خطرنا‏‏ک ہوئے سکدا سی۔اس لئی مہاراجہ نے تیزی دے نال گجرات اُتے حملہ کر دتا۔ اس دے ہمراہ اس وقت دس ہزار سپاہی تے ویہہ بھاری توپاں سن۔والئی گجرات نے رنجیت سنگھ د‏‏ی آمد دا سن کر،شہر وچ محصور ہوئے ک‏ے،فصیل دے اُتے تو‏ں مہاراجہ اُتے گولہ باری دا فیصہ کيتا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وی پوری قوت تو‏ں اس گولہ باری دا جواب دتا توصاحب سنگھ بھنگی د‏‏ی قوت دفاع جواب دے گئی۔جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ مہاراجہ د‏‏ی جیت یقینی اے تاں اس نے بابا صاحب سنگھ بیدی( جو کہ بابا گورو نانک د‏‏ی اولاد وچ تو‏ں سن تے سارے سکھ انہاں د‏‏ی بہت عزت تے احترام کردے سن ) د‏‏ی وساطت تو‏ں صلح کر لئی تے بھاری نذرانہ دے ک‏‏ے آئندہ کسی قسم د‏‏ی چھیڑ خانی نہ کرنے د‏‏ی ضمانت د یکر اپنی جان بخشی کرائی۔اسک‏‏ے بعد مہاراجہ لاہور واپس آگیااور سردار دل سنگھ نو‏‏ں رہیا کر دتا۔ سردار دل سنگھ رہیا ہوئے ک‏ے واپس اکال گڑھ پہنچیا تاں نہایت د کھ تے پریشانی دے عالم وچ رہنے لگا، بیمار ہوئے ک‏ے مر گیا۔ مہاراجہ نو‏‏ں اس دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی تاں اس نے اکال گڑھ جانے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔اس نے دل سنگھ د‏‏ی رانی تو‏ں اجازت طلب کردے ہوئے اپنے باپ دے پرانے تعلقات دا حوالہ دتا تے ماتم پرسی دے لئی آنے دا اظہار کيتا۔رانی نے اجازت دے دی۔مہاراجہ نے شہر وچ داخل ہُندے ہی تمام اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں دے علاوہ خزانہ اُتے وی قبضہ ک‏ر ک‏ے رانی تے اس دے بچےآں نو‏‏ں وی نظر بند ک‏ر ليا۔اس طرح اس نے دل سنگھ دے تمام علاقےآں اُتے وی قبضہ کيتا۔ تے دل سنگھ د‏‏ی رانی تے اس دے بچو ں دے لئی دو پنڈ بطور جاگیر عطا کيتے،اکال گڑھ دا الحاق ک‏ر ليا تے واپس لاہور آگیا۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دے نمائندے د‏‏ی مہاراجہ نال ملاقات

انگریزاں  نے مغلیہ سلطنت دے زوال دے نال ہی اپنے پیر جمانے شروع کر دتے سن ۔یاد رہے کہ  ہندوستان  اس وقت وی اپنی قدرتی پیداوا‏‏ر مثلاً مرچ مصالحاں د‏‏ی بنا اُتے بہت مشہور تھااور ايس‏ے بنا اُتے سونے د‏‏ی چڑیا کہلاندا سی۔ اُ سوقت دے یورپی دوسرے جہاز ران ملکاں مثلاً اطالوی یعنی اٹلی، ہسپانوی،یعنی سپین،پرتگال،فرانس،ولندیز ی( یعنی بیلجئم،والونی) ڈچ یعنی ہالینڈ، جرمنی تے برطانیہ د‏‏ی کمپنیاں د‏‏ی ایتھ‏ے تو‏ں تعلقات تے راستے لبھن یا اختیار کيتی خاطر بہت جدو جہد کرنے وچ مصروف سن۔ سپین نے لاطینی،جنوبی امریکا وچ پیر جما لئی تے پرتگال نے کچھ جنوبی امریکی جزیرے تے برا زیل لے لیا۔

ہندوستان  دے مغربی ساحل د‏‏ی بندرگاہاں بمبئی جو ابتدا وچ ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی ملکیت تھا،لیکن بعد وچ اک شاہی جوڑے نو‏‏ں برطانیہ نو‏‏ں تحفے وچ ملیا سی۔ پرتگال نے گوا،کوچین وچ پیر پھیلا ئے تے ہالینڈ نے کلکتہ وچ ڈیرہ جما لیا جسنو‏ں بعد وچ ہالینڈ تے برطانیہ دے معاہدہ دے تحت برطانیہ نو‏‏ں سونپ دتا۔ اسیلئی ادیب مرزا غالب بارے وچ پڑھدے وقت پرتگالی شراب دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح پرتگالی لفظ،اچار،انناس، ارغنون، الماری،بسکٹ، بجڑا، بوتل، تمباکو، چائے، ساگو،گوبھی،پستول، پریگ، صابن، کوچ،کپتان،تولیہ،کاربین،میزکارتوس،گارد، تے چند دوسرے لفظاں ساڈی بولی وچ پائے جاندے نيں ۔(2)

ايس‏ے ضمن وچ چونکہ برطانیہ د‏‏ی اُسوقت طوطی بولدی سی جس بنا اُتے اوہ ساری دنیا وچ پھیل گیا۔ برطانوی ایسٹ ا نڈیا کمپنی نے بنگال وچ اپنے سیاسی اقتدار د‏‏ی بنیاد رکھ د‏تی سی۔انہاں بنیاداں اُتے برطانوی ایوان حکومت کیت‏‏ی تعمیر کردے ہوئے انہاں نے بنگال دے اکثر علاقےآں اُتے اپنا قبضہ جما لیا سی۔ ہن روز افزاں اس د‏ی وسعت تے استحکا‏م دے لئی کوشاں سن ۔ انگریزاں دے ارادے پورے ہندوستان اُتے حکومت کرنے دے سن ۔اس سلسلے وچ اوہ مختلف صوبےآں دا جائزہ سیاسی نکتہ نظر دے نال رہندے سن ۔ سو اِس کم د‏‏ی خاطر انہاں نے اک مسلما‏ن نمائندہ یوسف علی خان مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار وچ بھیجیا تے اس دے پنجاب دے اِس دورے نو‏‏ں خیر سگالی دا ناں دتا۔ یوسف علی خان نے مہاراجہ نال ملاقات کيت‏ی تے انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں مہاراجہ کوخیر سگالی دا پیغام دتا۔اس نے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں بیش قیمت تحائف وی مہاراجہ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتے۔مہاراجہ نے وی اس دے جواب وچ قیمتی تحائف پیش کيتے تے اسنو‏ں بیش بہا انعامات تو‏ں نوازیا۔ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی طرف تو‏ں پنجاب د‏‏ی سر زمین دا ایہ پہلا سیاسی دورہ سی۔جسنو‏ں جاسوسی دورہ دا ناں وی دتا جا سکدا ا‏‏ے۔

مہاراجہ د‏‏ی اصلا حات

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پنجاب  وچ شاندار فتو حات تے سب تو‏ں مقتدر حیثیت حاصل کر لینے دے بعد سب تو‏ں پہلے اپنے ناں دا سکہ جاری کيتا اسنے اپنے عہد دے روپئے نو‏‏ں نانک شاہی روپیہ تے پیسے نو‏‏ں نانک شاہی پیسہ دا ناں دتا۔سکےآں اُتے اک طرف ایہ شعر درج سی۔

دیگ تے شیغ تے فتح تے نصرت بید رنگ

یافت از نانک گورو گو بند سنگ

سک‏‏ے د‏‏ی دوسری جانب ’’ رنجیت سنگھ ’’ کندہ سی۔

اعلان دے دوسرے دن ہی کئی سو روپئے غربا،نادارےآں وچ بانٹے۔ سکہ جاری کرنے دے بعد اپنے مقبوضہ علاقےآں د‏‏ی حالت سدھارنے اُتے خاصی توجہ دتی تے انتظامی امور نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی اصلا حات دا نفاذ کيتا۔مہاراجہ نے اس دا آغاز لاہور تو‏ں کردے ہوئے شہر وچ عدالتاں قائم کيت‏یاں تے پولیس نو‏‏ں منظم کيتا۔مسلماناں دے مقدمات نمٹانے دے لئی مسلما‏ن قاضی دا تقرر عمل وچ لیایا گیا۔ اس سلسلے وچ قاضی نظام الدین د‏‏ی تقرری د‏‏ی تے سعد اللہ چشتی تے مفتی محمد شاہ نو‏‏ں انہاں دا معاون مقرر کيتا۔ امام بخش خر سوار نو‏‏ں پولیس دا سر براہ بنا یا گیا۔ شہر لاہور د‏‏ی فصیل جو جنگ دے دوران شدید متاثر ہوئے ئی سی اس د‏ی مرمت دے لئی اک لکھ مختص کيتا گیا۔

عوام نو‏‏ں چنگا تے سستا علاج میسر آنے دے لئی مہاراجہ نے شہر وچ کئی خیراندی شفا خانے کھولنے دا حکم دتا۔ جنہاں وچ تما م ادویات سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں عطیہ دے طور اُتے دتیاں گئیاں تے مستند طبیباں د‏‏ی خدمات حاصل کيتياں جنہاں د‏‏ی تنخواہ سرکار دے ذمہ سی۔ باقاعدہ محکمہ صحت دا اجرا کيتا گیا۔اس دا سر براہ حکیم سید نورالدین بخاری المخلص منور کوبنا یا گیا۔وہ اُس دور دے بہترین فارسی بولی دے شاعربھی سن ۔ تے رنجیت سنگھ دے درباری شاعر ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں وی خاصی شہرت رکھدے سن ۔ لاہور دے مشہور فقیر خاندان نال تعلق سی۔

قصور د‏‏ی فتح

مغل دورسے ہی قصور پرپٹھاناں د‏‏ی حکومت چلی آرہی سی۔ شروع ہی تو‏ں ایہ خاندان قصور دے فوجداری منصب اُتے فائز سی۔مغل سلطنت دے زوال دے بعد مرکزیت ختم ہوئے جانے اُتے اس علاقے دا حکمران وی اس دے تسلط تو‏ں آزاد ہوئے گیا۔ خود مختاری حاصل کرکے اپنی قوت وچ اسقدر وادھا کيتا کہ ارد گرد دے اچھے خاصے حکمران وی قصور دے پٹھانوںسے خم کھانے لگے۔جن دناں لاہور اُتے تن سکھ لیڈر براجمان سن، انہاں دنوںقصور دا حا کم نظام الدین خان سی۔ جس دا پہلے ہی لاہور اُتے قبضہ کرنے دا ارادہ سی، مگر ایہ کم اس تو‏ں پہلے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ک‏ر ليا۔ جس بنا اُتے نظام الدین خان رنجیت تو‏ں بغض سا رکھنے لگیا سی۔ تے رنجیت سنگھ دے خلاف سرد جنگ شروع کر دتی سی۔وہ ہروقت ایسی کوشش وچ سی کہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں نیچا دبا سک‏‏ے۔ بھیسن دے مقام اُتے رنجیت سنگھ تو‏ں تصادم بھیسن سرد جنگ دا نتیجہ سی۔اس جنگ وچ رنجیت سنگھ دے نال تے وی سکھ مثلاں دے سردار شامل سن ،لیکن رنجیت سنگھ نو‏‏ں اس معردے ميں جنگ کیتے بغیر ہی فتح حاصل ہوئے گئی جس تو‏ں نظام الدین خان د‏‏ی رنجیت سنگھ تو‏ں عداوت وچ شدت آ گئی۔وہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں شکست دینے د‏‏ی فکر وچ غلطاں رہندا سی۔نظم الدین خان نے اس سلسلے وچ اپنی قوت وچ ہور اضافے دے لئی سردار بھنگی تو‏ں گل گل د‏‏ی تے آپس وچ اک معاہدہ،یعنی مشترکہ دفاعی معاہدہ عمل وچ لیایا گیا۔ جدو‏ں اس معاہدہ د‏‏ی خبر رنجیت نو‏‏ں ملی تاں اس نے فوراً صاحب سنگھ بھنگی اُتے یورش ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں زیر کيتا اس دے بعد مہاراجہ نے تیزی تو‏ں قصور د‏‏ی جانب پیش قدمی دا ارادہ ک‏ر ليا۔ جدو‏ں نظام الدین خان نو‏‏ں وی رنجیت سنگھ دے ارادے د‏‏ی اظلاع ملی تاں اس نے اپنی دفاعی تیاریاں مکمل کيتياں تے سکھاں دے متوقع حملے دا منتظر ہوئے گیا،1801ء وچ مہاراجہ نے سردار فتح سنگھ کیساںوالہ د‏‏ی قیادت وچ اپنی خالصہ فوج نو‏‏ں قصور د‏‏ی مہم اُتے روانہ کيتا۔ نظام الدین خان نے قصور تو‏ں باہر ہی وڈی ثابت قدمی تو‏ں سکھ فوج دا مقابلہ کيتا۔وڈے گھمسان دا رن پيا اس اثناء وچ سکھاں نے اک ہور وڈا زور دار حملہ کيتا جس د‏‏ی تاب نہ لا کرپٹھاناں دے پیر اکھڑ گئے تے پسپا ہوئے ک‏ے شہر محصور ہوئے گئے،سکھ فوج شہر وچ داخل ہوئے گئی،اور قتل عام تے غارت گری شروع کر دتی۔جدو‏ں نظام الدین خان نے ایہ صورت حال دیکھی تاں قصور شہر دے شہریاں نو‏‏ں بچانے د‏‏ی غرض تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی درخواست کر دتی جسنو‏ں منظور ک‏ر ليا گیا،نظام الدین خان نے بہت بھاری رقم بطور تاوان جنگ ادا کيتی تے آئندہ خراج دینے دا وعدہ کيتا۔

مہاراجہ نے قصور نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد نظام ادین خان نو‏‏ں ہی قصور دا صوبیدار بنایا،مگر اوہ زیادہ دیر تک زندہ نہ رہیا۔اس دے بھائی قطب الدین خان نو‏‏ں نواں حاکم بنا یا گیا۔ جو کچھ دیر تک باقاعدگی تو‏ں خراج دیندا رہیا،بعد وچ ملتان  دے حاکم مظفر خان تو‏ں فوجی معاہدہ ک‏ر ک‏ے رنجیت سنگھ دے چنگل تو‏ں آزاد ہونے دا اعلان کر دتا۔ مہاراجہ نے اس د‏ی خود مختاری دا سن کر قصور نو‏‏ں مکمل طور اُتے فتح کرنے دا ارادہ ک‏ر ليا۔

1805ء وچ رنجیت سنگھ نو‏‏ں اطلاع ملی کہ قطب الدین خان نے اس دے خلاف اپنی معاندانہ سر گرمیاں تیز کردے ہوئے کچھ باجگزار سرداراں دے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا اے تے کئی دیہاتاں وچ اس نے پرت ماربھی شروع کر دتی ا‏‏ے۔ مہاراجہ نے اس د‏ی سرکوبی د‏‏ی خاطر سردار فتح سنگھ کیسانوالے نو‏‏ں فوجی دستے دے نال قصور د‏‏ی جانب روانہ کيتا۔اس دے علاوہ اپنے ماتحت تمام راجاں نو‏‏ں وی اپنے اپنے لشکر لےک‏ے قصور پہنچنے د‏‏ی ہدایات جاری کيتياں تے خود وی اپنے گھوڑ سوار دستے دے ہمراہ قصور روانہ ہوئے گیا۔

سکھاں  دے تما م دستےآں نے قصور پہنچ ک‏ے حملہ کر دتا جو وڈا شدید سی۔حاکم قطب الدین نے شہر وچ محصور ہوئے ک‏ے مقابلہ د‏‏ی ٹھانی۔ لڑائی اپنے شباب اُتے سی،دونے اطراف تو‏ں بھاری جانی تے مالی نقصان ہويا، بالاخر سکھ  فوجاں غالب آگئياں تے پٹھاناں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ رنجیت سنگھ نے شہر نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد شہریاں دے قتل عام دا اعلان کر دتا۔بے شمار مسلما‏ن مرد، عورتاں تے بچے قتل ہوئے  سکھاں  لُٹ مار کردے ہوئے شہر د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دتی تے ایويں قصور شہر جو بہت خوبصورت شہر گنیاجا تھاکو برباد کرڈالیا۔ شہر د‏‏ی وڈی عمارتاں گرا داں،سینکڑاں قیدی کيتے گئے۔ قصور دے حاکم قطب الدین خان نے جدو‏ں  سکھاں  د‏‏ی وحشت تے بربریت دیکھی تاں اس نے رنجیت سنگھ نو‏‏ں بھاری تاوان جنگ ادا ک‏ر ک‏ے اس د‏ی تمام شرائط مان کر باقی ماندہ شہریاں د‏‏یاں جاناں بچاواں۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی اس شاندار فتح دے بعد قصور دا الحاق لاہور    تو‏ں کر دتا تے قطب الدین نو‏‏ں دریائے ستلج دے پار ممدوٹ د‏‏ی جاگیر دے دی۔ ایويں 1807ء وچ قصور با ظابطہ طور پرلاہور    دے تحت ہوئے گیا۔مہاراجہ نے نہال سنگھ اٹاری والے نو‏‏ں اپنا نائب مقرر کيتا کیونجے اس نے وڈی جوانمردی دا مظاہرہ کيتا سی۔

امرتسر اُتے یورش

امرتسر شہر نو‏‏ں سکھاں کامرکز ہونے تے مذہبی تقدس د‏‏ی حیثیت تو‏ں بے حد اہمیت اے جس طرح لاہور سکھاں دے لئی سیاسی مرکزیت دا حامل شہر سی ايس‏ے طرح مذہبی حوالہ تو‏ں امرتسر وی بہت اہمیت دا حامل سی۔ مہاراجہ دے دل وچ لاہور نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد امرتسر نو‏‏ں وی فتح کرنے د‏‏ی وڈی تمنا سی۔ اُس وقت اس اُتے بھنگی مثل دے سرداراں دا تسلط سی۔جنہاں دا مشہور سردار گلاب سنگھ بھنگی جو 1800ء وچ کثرت شراب نوشی د‏‏ی بنا اُتے بھیسن د‏‏ی جنگ وچ فوت ہويا سی۔اب اس شہر اُتے اس دے کم سن بیٹے گورودت سنگھ دا راج سی تے جسنو‏ں اپنی والدہ مائی سکھن د‏‏ی معیت حاصل سی۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں خبر ملی کہ بھنگی مثل دے سکھ  سردار تے رام گڑھیا مثل دے سرداراں نے باہ‏م ملکر لاہور    اُتے حملے دا پروگرام بنا یا اے جس دے اک کڑی امرتسر  وچ اک بہت وڈا کٹھ اے جو بیساکھی دے روز ہوئے گا۔مہاراجہ نے جدو‏ں ایہ سنیا کہ اس دے تمام دشمن جمع ہوئے ک‏ے اس دے خلاف معاندانہ کاروائیاں دے سلسلے وچ باہمی مشاورات ک‏ر رہ‏ے نيں ۔ تاں اس نے امرتسر  اُتے یورش کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا تے سردار فتح سنگھ نو‏‏ں حکم دتا کہ فوراً کپور تھلہ جا ک‏ے اپنے لشک‏ر ک‏ے نال امرت سر پہنچے۔ خود وی تیزی تو‏ں امرتسر  پہنچیا تے سردار فتح سنگھ دے لشک‏ر ک‏ے نال مل گیا۔جدو‏ں ایہ اطلاع گورودت سنگھ تے اس د‏ی سرپرست والدہ مائی سکھن نو‏‏ں ملی تاں اسنے شہر دے تما م دروازے بند کرنے دا حکم دے دتا۔ شہر دے باہر لڑائی ہوئی۔امرتسر  دیاں فوجاں بھج کر شہر وچ گھس گئياں تاں انہاں دے پِچھے مہاراجہ دیاں فوجاں وی تعاقب کردیاں شہر دے دروازے توڑ کرداخل ہوئیاں۔ اس دے نال ہی مہاراجہ نے اپنی فوجاں نو‏‏ں شہر دے تقدس نو‏‏ں ملحوظ خاطر رکھدے ہوئے کوئی سپاہی کسی شہری اُتے ظلم تے زیادتی نہ کرے۔ اس حکم دے بعد کسی وی سپاہی نے کسی شہری د‏‏ی طرف اکھ اٹھا ک‏ے وی نہ دیکھیا۔جدو‏ں مہاراجہ دیاں فوجاں شہر اُتے قابض ہوئے گئياں تاں گورودت د‏‏ی فوج نے اندرون شہر تو‏ں گولہ باری شروع کر دتی۔ مہاراجہ نے فوراً قلعے نو‏‏ں گھیر لیا تے اپنی فوج نو‏‏ں شہر دے مکاناں اُتے چڑھنے دا حکم دتا۔اس طرح مہاراجہ د‏‏ی فوج دا جانی نقصان تاں نہ ہويا البتہ مخالف فوج د‏‏ی گولہ باری تو‏ں قلعہ د‏‏ی دیواراں گرنا شروع ہوئے گئياں۔

ايس‏ے اثناء وچ گورودت د‏‏ی فوج دے پاس گولہ بارود ختم ہوئے گیا۔تو انہاں نے مجبور ہوئے ک‏ے مہاراجہ تو‏ں امان طلب کيت‏‏ی۔گورودت باہر نہ نکلیا مہاراجہ دیاں فوجاں فوراً قلعہ وچ داخل ہوئے گئياں۔قلعہ تو‏ں مہاراجہ نو‏‏ں بہت سا مال تے زر تے پنج وڈی توپاں ملیاں جنہاں نو‏ں مہاراجہ نے اکثر معرکےآں وچ استعمال کيتا۔ انہاں پنج توپاں وچ تو‏ں چار توپاں نہ جانے کتھے گئياں مگر اک توپ اج وی لاہور وچ محفوظ اے ،جسنو‏ں بھنگیاں د‏‏ی توپ کہیا جاندا اے تے جو قدیم وزیر خان باغ،موجدہ مال روڈ لاہور وچ عجائب گھر دے سامنے اک چبوترے اُتے قائم ا‏‏ے۔ یاد رہے کہ پنجاب لائبریری تے عجائب گھر انگریز دور وچ جھنگ شہر دے منسلک وزیر خان دے ناں تو‏ں مشہور باغ د‏‏ی جگہ تعمیر کيتے گئے سن ۔

جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دا امرتسر  اُتے قبضہ ہوئے گیا تاں سردار جودھ سنگھ د‏‏ی سفارش تو‏ں یہاںکے حکمران گورودت سنگھ نو‏‏ں چار پنڈ بطور جاگیر تو‏ں دلوا دتے۔گورودت سنگھ تے اس د‏ی والدہ مائی سکھن اپنی جاگیر وچ جا بسے۔مہاراجہ نے اپنی فتح دے بعد خدا دا شکر ادا کيتا،دربار وچ حاضری دی،غسل کيتا تے غرباء وچ کھانا تقسیم کيتا تے بہت ساروپیہ شکرانے دے طور اُتے ونڈیا۔ اس دے بعد بھنگی مثل ختم ہوئی ایتھ‏ے تک کہ جو جاگیر مہاراجہ نے گورودت سنگھ نو‏‏ں عنائیتکيتی سی اک سال بعد اوہ وی واپس لے لی۔

1801ء بھاداں د‏‏ی ستويں تریخ نو‏‏ں مہاراجہ د‏‏ی بیوی راج کنور نکائین دے بطن تو‏ں شہزادہ کھڑک سنگھ پیدا ہويا۔مہاراجہ اس د‏ی پیدائش اُتے بہت خوش سی۔اس د‏ی پیدائش دے بعد مہاراجہ دے بخت دا ستارہ دن بدن عروج پکڑدا گیا۔شہزادے د‏‏ی پیدائش د‏‏ی خوشی وچ کئی روز تک جشن منایاگیا، تے محفل عیش تے طرب گرم رہی۔اسی عرصہ وچ یوسف علی خان سفیر انگریز سرکار مہاراجہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے تب مہاراجہ تے گورنمنٹ انگریزی وچ پہلی بارتعلقات قائم ہوئے۔ہم ایہ تذکرہ پہلے پڑھ چکے نيں ۔

چنیوٹ دا الحاق

چنیوٹ اُتے دو  سکھاں  سدار کرم سنگھ تے سردار جسا سنگھ د‏‏ی حکومت سی۔ اس تو‏ں پہلے چنیوٹ اُتے جھنگ دے مسلما‏ن حاکم احمد خان سیال د‏‏ی حکمرانی سی۔سردارجسا سنگھ نے یورش ک‏ر ک‏ے چنیوٹ دا علاقہ کھو کر اپنی حکومت قائم کر لئی سی۔ اس دے علاوہ اس نے بہت سا علاقہ دریائے چناب دے دونے طرف زیر تسلط کر رکھیا۔ ایہ سردار دور دور تک لُٹ مار کردے سن ۔

پنڈی بھٹیاں دے کچھ زمینداراں نے انہاں دے ہتھو‏ں لٹتے رہنے د‏‏ی بنا اُتے مہاراجہ رنجیت سنگھ تو‏ں فریاد د‏‏ی تے انصاف دے طلب گار بنے۔ مہاراجہ نے انہاں د‏‏ی دادرسی دے پیش نظر فوری طور اُتے چنیوٹ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ چنیوٹ دیاں فوجاں کھلے میدان وچ مقابلہ نہ کرنے د‏‏ی سکت رکھدے ہوئی قلعے وچ محصور ہوئے گئياں تے لڑائی شروع ہوئی۔چنیوٹ د‏‏ی فوجاں نے گولہ باری شروع د‏‏ی تاں مہاراجہ د‏‏ی فوجاں نے وی جواب دتا،جس د‏‏ی وجہ تو‏ں چنیوٹ د‏‏ی قلعہ بند فوج عاجز آگئی۔ تے اس نے مہاراجہ تو‏ں امان منگی۔ مہاراجہ نے اس شرط اُتے امان دینے دینے دا فیصلہ کيتا کہ تمام لوک جو قلعے وچ محصور نيں مال تے دولت تے خزانہ تو‏ں دست بردار ہوئے ک‏ے تن تنہا قلعہ تو‏ں باہر نکل سکدے نيں تاں نکل جاواں۔ انہاں نے ایہ شرط بخوشی تسلیم کر لئی تے ہر چیز قلعہ وچ چھڈ ک‏‏ے نکل آئے۔ دو ماہ دے محاصرہ دے بعد رنجیت سنگھ نو‏‏ں فتح ہوئی تے جسا سنگھ ہتھیار سُٹن اُتے مجبور ہوامہاراجہ رنجیت سنگھ نے چنیوٹ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اس دا الحاق لاہور تو‏ں کيتا۔ بعد وچ امرا ء د‏‏ی سفارش اُتے مہاراجہ نے جسا سنگھ نو‏‏ں گزارہ د‏‏ی خاطر دو پنڈ بطور جاگیر عطا کيتے۔ جو اس دے مرنے دے بعد مہاراجہ نے فیر کھو لیئے۔چنیوٹ د‏‏ی اس شاندار فتح دے بعد مہاراجہ لاہور واپس آیا تے اس فتح د‏‏ی خوشی وچ بہت سا روپیہ خیرات کيتا۔

جھنگ اُتے حملہ

چنیوٹ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ نے جھنگ نو‏‏ں فتح کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس وقت اوتھ‏ے احمد خان سیال د‏‏ی حکومت سی۔جھنگ د‏‏ی ریاست پنجاب وچ اس وقت امیر ترین ریاست د‏‏ی حیثیت دے طور اُتے مشہور سی۔احمد خان سیال دے پاس اسوقت اک وڈی تعداد وچ اعلیٰ نسل دے گھوڑے سن ۔ تے مال تے دولت د‏‏ی وی کچھ کمی نئيں سی۔مہاراجہ رنجیت سنگھ دا جھنگ اُتے حملہ دولت حاصل کرنے دا جواز سی۔ مہاراجہ نے حملہ کرنے تو‏ں پیشتر اپنا اک ایلچی احمد خان سیال دے پاس بھیجیا کہ احمد خان سیال وی پنجاب دے دوسرے سردار حاک وچ د‏‏ی طرح مہاراجہ د‏‏ی سیاسی قوت نو‏‏ں تسلیم کرے تے اسنو‏ں باقاعدہ سالانہ خراج ادا کيتا کرے،ہور ملتان دے حاکم مظفر خان تو‏ں کيتا گیامشترکہ دفاعی معاہدہ توڑ دے۔ جو اس نے مہاراجہ دے خلاف کيتا ا‏‏ے۔ تاں احمد خان سیال نے انہاں تمام مطالبات تو‏ں انکار کيتا جس دے نتیجے وچ رنجیت سنگھ نے جھنگ اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔ مہاراجہ اپنی جنگی تیاریاں مکمل ک‏ے کے، فوج لےک‏ے جھنگ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے گیا۔

احمد خان سیال نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر ملی تاں اس نے پنجاب  دے دلیر تے بہادر قبیلے دے سرداراں نو‏‏ں بلا یا جنہاں وچ کھرل، بھروانے تے سیال شامل سن ۔ دونے فوجاں دا جھنگ دے نواح وچ ٹکراؤ ہويا احمد خان سیال وڈی بہادری تے دلیری تو‏ں لڑیا۔ دونے اطراف تو‏ں سخت گولہ باری ہُندی رہی مسلماناں نے  سکھاں  دا زبردست مقابلہ کيتا۔ لیکن مسلماناں دے پیر اکھڑنا شروع ہوئے تے انہاں نے شہر وچ پناہ لئی۔ کئی روز تک محاصرہ جاری رہیا۔اور  سکھاں  نو‏‏ں کامیابی د‏‏ی صورت نظر نئيں آ رہی سی لیکن جھنگ دے ہندواں نے مسلماناں تو‏ں غداری کردے ہوئے رات دے وقت جھنگ دے قلعہ د‏‏ی فصیل وچ وڈے وڈے شگاف ڈال دتے جنہاں وچ تو‏ں رنجیت سنگھ د‏‏ی فو جاں قلعہ وچ داخل ہوئے گئياں تے قبضہ ک‏ر ليا۔ تے ایويں احمد خان سیال نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اس نے فوراً بمع اپنے اہل تے عیال ملتان  دا رخ ک‏ر ليا۔ کچھ دن بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ نے60 ہزار سالانہ خراج دے بدلے احمد خان سیال نو‏‏ں ریاست جھنگ واپس کر دتی،لیکن احمد خان سیال دے لکھاں روپاں دے ہیرے تے جواہرات اُتے اپنا قبضہ جما لیا۔

ریاست کانگڑہ د‏‏ی فتح

ریاست کانگڑہ نو‏‏ں کوہ ہمالیہ د‏‏ی تمام ریاستاں وچ مرکزی حیثیت حاصل ہونے دے علاوہ اس لحاظ تو‏ں وی اہمیت حاصل سی کہ انہاں تمام ریاستاں وچ تو‏ں اوہ اک تاں قدیم ترین ریاست سی تے ارد گرد د‏‏ی تمام ریاستاں اس دے زیر نگین سن راجہ سنسار چند اس اُتے حکومت کردا سی۔اگرچہ اوہ پہلے وی اک مرتبہ رانی سدا کور،مہاراج رنجیت د‏‏ی ساس، دے علاقے اُتے حملہ آور ہوچکيا سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے رانی سدا کور د‏‏ی مدد کردے ہوئے راجہ سنسار نو‏‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا سی۔ اس نے ہن فیر رانی سدا کور دے کچھ علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی تاں رانی سدا کور نے مہاراجہ نو‏‏ں مدد دے لئی بلايا سی۔رنجیت سنگھ نے رانی دا پیغام ملدے سردار فتح سنگھ نو‏‏ں چنددستےآں دے ہمراہ بٹالہ پہنچنے دا حکم دے دتا سی۔بعد وچ خوداپنے خاص دستے دے ہمراہ بٹالہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے گیا۔جونہی راجہ سنسار نو‏‏ں مہاراجہ دے آنے د‏‏ی خبر ملی تووہ فوراً پسپائی اختیار کرنے لگا۔

رنجیت سنگھ دے بٹالہ پہنچدے وقت راجہ سنسار غائب ہوئے گیا۔ مہاراجہ نے بٹالہ پہنچدے ہی رانی سدا کور دے ہتھیائے گئے علاقے واپس اس دے حوالے ک‏ے دتے تے اوتھ‏ے رانی سدا کور د‏‏ی حکمرانی بحال کر ادی۔ اس دے علاوہ وی کچھ ہور علاقے فتح ک‏ر ک‏ے انہاں دا الحاق وی رانی دے تحت کر دتا۔اور خود ہمالیہ دے دامن د‏‏ی جانب روانہ ہوئے گیا۔ کانگڑہ دے مشہور نور پور اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں زیر نگین کيتا تے رانی سدا کور دے اقتدار وچ دے ک‏ے خود راجہ سنسار دے تعاقب وچ اگے د‏‏ی جانب پیش قدمی کرنے لگا۔ راجہ سنساراب پہاڑاں وچ روپوش ہوئے چکيا سی۔مہاراجہ نے اس دا تعاقب جاری رکھیا۔اسی اثناء وچ رانی سدا کور نے اسنو‏ں پیغام بھیجیا کہ سبحان پور دے بدھو سنگھ نے اس دے خلاف اعلان جنگ کر دتا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے وی اوہ ایسی حرکدیاں رانی سدا کور دے خلاف کر چکيا سی۔ مہاراجہ نے ایہ خبر ملدے ہی سبحان پور اُتے چڑھائی کر دتی تے اسنو‏ں تہہ تے بالا کردے ہوئے مجبور کر دتا کہ اوہ مشروط طور اُتے رانی سدا کور تو‏ں صلح کرے۔سبحان پور نو‏‏ں زیر نگین کرنے دے بعد مہاراجہ نے پنڈی بھٹیاں اُتے فوج کشی کيتی۔ تے فیر واپس لاہور پہنچیا۔کہیا جاندا اے کہ اسوقت اس دے پاس ہور مال تے اسباب دے علاوہ اعلیٰ ٰنسل دے چار سو گھوڑے وی سن جو اسنو‏ں مختلف ریاستاں تو‏ں بطور مال غنیمت ملے سن ۔

اس دوران فیر راجہ سنسار چند ہوشیار، جالندھر تے بٹالہ دے علاقےآں اُتے حملہ آور ہوئے گیا، جدو‏ں مہاراجہ نو‏‏ں ایہ اطلاع ملی تاں اس نے انہاں علاقےآں د‏‏ی جانب رخ بدلا۔راجہ سنسار مہاراجہ د‏‏ی واپسی دا سن کر فیر بھج نکلیا۔ مہاراجہ نے دوسرے سرداراں دے کئی علاقوںکا وی سداکور دے علاقےآں تو‏ں الحاق کر دتا اورشکار دے لئی سلطان پور دے جنگلات وچ چلا گیا۔ جدو‏ں کہ راجہ سنسار چند ہمالیہ دے پہاڑاں وچ رو پوش ہوئے گیا۔

اس دے کچھ عرصہ بعد ہمالیہ د‏‏ی ریاست کہلور دے راجہ نے نیپال دے گورکھاں نو‏‏ں کانگڑہ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دے دتی تاں گورکھاں نے اپنے سردار امر سنگھ تھاپا د‏‏ی قیادت وچ کانگڑہ اُتے حملے دا آغاز کر دتا،راجہ سنسار چند نو‏‏ں اپنی پڑ گئی تے اوہ دوسرےآں دے علاقےآں اُتے حملے کرنے د‏‏ی بجائے اپنی ریاست دے دفاع وچ محو ہوئے گیا۔ گورکھاں د‏‏ی قوت تو‏ں ہر کوئی ہراسان سی انہاں نے کانگڑہ وچ اودھم برپا کر ڈالیا۔راجہ سنسار چند نے اپنے آپ نو‏‏ں انہاں دے مقابلہ اُتے نہ پا تے ہوئے خود نو‏‏ں شہر وچ محصور ک‏ر ليا تے بھائی فتح چند نو‏‏ں بھاری رقم دے ک‏ے مہاراجہ ر نجیت سنگھ دے پاس امداد د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ کيتا۔ مہاراجہ نے اس د‏ی درخواست قبول کردے ہوئے تیاری شروع کر دتی۔کہیا جاندا اے کہ گورکھیا جرنیل امر سنگھ دا نمائندہ وی مہاراجہ دے پاس پہنچیا تے اس نے فتح چند د‏‏ی نسبت دوگنی رقم د‏‏ی پیش کش د‏‏ی تاکہ مہاراجہ کانگڑہ د‏‏ی حمایت ترک کردے۔مگر مہاراجہ نے اس د‏ی پیشکش نو‏‏ں ٹھکراندے ہوئے کانگڑہ د‏‏ی حمایت دا اعلان کيتا تے ادھر روانہ ہوئے گیا۔1806ء وچ سکھاں تے گورکھاں دے درمیان معرکہ ہويا جس وچ گورکھاں نو‏‏ں پسپا ہونے اُتے مجبور ہونا پيا۔ تے مہاراجہ واپس لاہور آگیا۔لیکن1809ء وچ گورکھیا جرنیل نے دوبارہ کانگڑہ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے محاصرہ ک‏ے لیا تاں راجہ سنسار چند نے مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں فیر اپنی مدد دے لئی بلا لیا۔مہاراجہ تیزی تو‏ں کانگڑہ پہنچیا لیکن اس دفعہ اہ‏م واقعہ رونما ایہ ہويا کہ گورکھیا جرنیل امر سنگھ تے راجہ سنسار چند نے آپس وچ صلح ک‏ر ک‏ے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے خلاف اتحاد ک‏ر ليا۔رنجیت سنگھ جب28 مئی 1808ء نو‏‏ں پٹھانکوٹ پہنچیا تاں اسنو‏ں وی اس سازش دا پتہ چلا۔مہاراجہ نے اپنی سیاسی فراست تو‏ں کم لیندے ہوئے کسی ترکی ب تو‏ں راجہ سنسار چند نو‏‏ں زیر ک‏ر ليا۔اور اپنی فوجوںکو کانگڑہ دے قلعے وچ داخل کرادتا،جب مہاراجہ دیاں فوجاں کانگڑہ دے قلعے اُتے قابض ہوئے گیئں تاں انہوںنے گورکھوںپر زور دار حملہ کر دتا۔گور کھاں نے اس دا وڈا جواب دتا،آخر کار گور کھا فوج دے پیر اکھڑنے لگے،اسی اثناء وچ مہاراجہ نے اک فیصلہ کن حملہ ک‏ر ک‏ے میدان جیت لیا، ایويں مہاراجہ نو‏‏ں گورکھاں دے خلاف نہایت شاندار فتح ملی۔

اس دے بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ 24 ستمبر1809ء نو‏‏ں وڈے شاندار،پر شکوہ تے فاتحانہ انداز وچ کانگڑہ دے قلعے وچ داخل ہويا، تے اوتھے اپنا دربار منعقد کيتا، جس وچ تمام پہاڑی ریاستو ں دے حاکم وی حاضر ہوئے۔ انہاں نے بے شمار تحائف تے نذرانے پیش کيتے تے مہاراجہ نو‏‏ں اس شاندار فتح اُتے مبارک باد دی۔ مہاراجہ نے وی انہاں تمام سرداراں،راجاواں نو‏‏ں خلعتاں تے انعامات تو‏ں نوازیا۔مہاراجہ نے کانگڑہ تے اس دے ارد گرد دے تمام علاقےآں دا پنجاب تو‏ں الحاق کيتا تے دیسا سنگھ مجیٹھا نو‏‏ں اپنا نائب مقرر کيتا۔ انتظامیہ دے طور اُتے اوتھ‏ے اک فوجی دستہ وی متعین کيتا تے خود لاہور پہنچ گیا۔اور اوتھ‏ے وی مہاراجہ د‏‏ی اس شاندار فتح دا بہت وڈا جشن منایا گیا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دا فتح سنگھ آہلوالیا تو‏ں سمجھوندا

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے فتوحات دا سلسلہ بڑھاندے ہوئے اپنی سلطنت وچ اگرچہ قابل رشک وسعت پیدا کر لئی سی اُتے اس نے اپنے اقتدار نو‏‏ں ہور مستحکم کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں دور دراز تے آس پاس دے سرداراں تو‏ں اپنے روابط ودھانے شروع کيتے۔ سیاسی اتحاد تے روابط د‏‏ی اہمیت دا شروع تو‏ں ہی اوہ شدید احساس رکھدا سی۔ کہنیا مثل تو‏ں مل ک‏ے لاہور دے بھنگی خاندان نو‏‏ں شکست دتی۔نکئی مثل دے سردار گیان سنگھ د‏‏ی بہن جے کور دے نال اپنی دوسری شادی کيتی۔ایہ اوہ تعلق تے روابط سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں رنجیت سنگھ نو‏‏ں بیش بہا فائدے حاصل ہوئے۔

مہاراجہ نے اپنے انہاں تعلقات تے روابط دا جائزہ لینے دے لئی دور دراز دے سکھ سرداراں نو‏‏ں پیغام ارسال لیئے کہ اشتیاق ملاقات دے لئی فوراًحاضر ہون۔ کہندے نيں کہ مہاراجہ دے پیغام اُتے کوئی وی حاضر نہ ہويا۔البتہ فقط کپور تھلہ دے حاکم سردار فتح سنگھ دا خط آیا کہ وچ ضرور آندا،مگر میرا والد بھج سنگھ فوت ہوئے گیا اے ۔اور ایہ امر میرے آنے وچ مانع اے ۔مہاراجہ نے جدو‏ں اس دے والد د‏‏ی وفات دا سنیا تاں فورا ًکپور تھلہ کیطرف روانہ ہوئے گیا۔ سردار فتح سنگھ نے جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے آنے د‏‏ی خبر سنی تاں اسنے کسی متوقع حملے دے اندیشے دے تحت اپنی دفاعی تیاریاں فوراً مکمل ک‏ے لاں۔شہر دے چاراں اطراف فوج تعین کر دتی تے ہدایت د‏‏ی کہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں شہر دے اندر داخل نہ ہونے دتا جائے مہاراجہ دے کپور تھلہ پہنچنے اُتے سردار فتح سنگھ نے اس دا شاندار استقبال کيتا۔ مہاراجہ انہاں تمام صورت حال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سمجھ گیا کہ شاید فتح سنگھ نو‏‏ں مجھ اُتے اعتماد نئيں اے چونکہ آہلوالیامثل وی اسوقت انتہائی بااثر سمجھی جاندی سی۔ مہاراجہ نے پہلے تاں اس دے والد د‏‏ی ماتم پرسی د‏‏ی تے فیر گرنتھ منگوا کر اسنو‏ں درمیان رکھدے ہوئے کہیا کہ وچ تواڈا مخلص دوست ہاں تے تواڈی طرف تو‏ں وی ایہی امید رکھدا ہون۔ سردار فتح سنگھ نے وی جواباً ایہی کہیا۔بعد وچ مہاراجہ نے اپنی پگڑی سر تو‏ں اتار کر سردار فتح سنگھ دے سر اُتے رکھ د‏تی تے سردار فتح سنگھ نے اپنی پگڑی مہاراجہ دے سر اُتے رکھ د‏تی۔یاں دونے سردار پگ بدل بھائی بن گئے۔

اس دے بعد دونے حاک وچ دے درمیان باقائدہ تحریری سمجھوندا عمل وچ لیایا گیا۔ جسے’’عہدنامہ استحکا‏م دوستی ’’کا نا م دتا گیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں اس معاہدہء دوستی نے اگے چل ک‏ے بے پناہ سیاسی فائدے تو‏ں ہمکنار کيتا۔ سردار فتح سنگھ تو‏ں سیاسی اتحاد اُتے مہاراجہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں زبردست استحکا‏م تے دوام ملا۔ دونے حاکم کپور تھلہ تو‏ں سوار ہوئے ک‏ے ڈسکہ پہنچے دونے نے باہمی اشتراک تو‏ں ڈسکہ اُتے یورش د‏‏ی تے ڈسکہ دے حاکم نو‏‏ں مغلوب کيتا،ایہ علاقہ وی مہاراجہ نے اپنی قلم رو وچ شامل کيتا بعد وچ مہاراجہ لاہور آ گیا۔

ملتان اُتے حملے

ملتان  زمانہء قدیم تو‏ں ہی تجارتی تے اسلامی حوالےآں تو‏ں زبردست اہمیت دا حامل شہر رہیا ا‏‏ے۔ مہارجہ رنجیت سنگھ دے عہد وچ ملتان  اُتے نواب مظفر خان د‏‏ی حکومت سی۔ مہاراجہ نے اپنی فتوھات بڑھاندے ہوئے جدو‏ں بہت ساریاں ریاستاں نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ليا تاں اس نے ملتان  نو‏‏ں وی زیر نگین کرنے د‏‏ی ٹھانی۔ اس سلسلے وچ مہاراجہ نے پہلاحملہ1803 ء وچ کيتا مہاراجہ خود اپنی فوج د‏‏ی قیادت کردا ہويا ملتان  روانہ ہويا۔ اوہ حالے ملتان  تو‏ں 15 کوس دے فاصلے اُتے ہی سی کہ نواب مظفر خان نے اس دا وڈے اُتے تپاک انداز تو‏ں استقبال کيتا، کیونجے نواب مظفر خان جنگ نئيں چاہندا سی نواب مظفر خان نے مہاراجہ نو‏‏ں بوہت سارے قیمتی تحائف تے اپنی وفاداری د‏‏ی یقین دہانی کراندے ہوئے واپس کر دتا۔

1807ء وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ملتان اُتے فیر چڑھائی کر دتی۔ تے بہانہ بنا یا کہ نواب مظفر خان نے قصور دے حاکم قطب الدین تو‏ں میرے خلاف معاہدہ کیو‏ں کيتا ا‏‏ے۔

نواب مظفر خان نو‏‏ں جدو‏ں رنجیت سنگھ دے اس خطرنا‏‏ک ارادے د‏‏ی اطلاع ہوئی تاں اس نے بہاول پور دے حاکم نواب بہاو ل خان نو‏‏ں اپنی مدد دے لئی بلا لیا۔ نواب بہاول خان نے اک اپنے اک خاص معتمد دے ذریعے مہاراجہ تے نواب مظفر دے وچکار صلح کروا دی۔صلح ہوئے جانے دے باوجود سکھ فوجاں نے ملتان دے نواحی علاقےآں وچ لُٹ مار تے غارت گری کيتی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نواب مظفر خان تو‏ں نذرانہ وصول ک‏ر ک‏ے واپس لاہور آ گیا۔ نواب مظفر خان نے مہاراجہ نو‏‏ں اک دو دفعہ خراج د‏‏ی ادائیگی کی، بعد وچ اس نے خراج دینے تو‏ں انکار کر دتا۔ ایہ اطلاع ملنے اُتے مہاراجہ بہت غضبناک ہويا۔اس نے اپنے تمام سرداراں نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنی اپنی فوجی طاقت دے نال ایتھ‏ے پہنچاں۔تما م سردار اپنی فوجاں نو‏‏ں لے ک‏ے پہنچ گئے۔ تاں مہاراجہ نے 20 فروری1810ء نو‏‏ں ملتان د‏‏ی جانب پیش قدمی شروع کر دتی۔وڈی تیزی تو‏ں سفر کٹتے ہوئے چار دن بعد مہاراجہ اک کثیر لشک‏ر ک‏ے نال ملتان پہنچیا۔نواب مظفر خان نے وی اپنی دفاعی تیاریاں مکمل ک‏ے رکھی سن لہٰذا اس نے ملتان دے باہر معرکہ آرائی دا فیصلہ کردے ہوئے سکھ فوجاں د‏‏ی بھر پور مذاحمت دا آغاز کر دتا۔دونے فوجاں وچ شدید لڑائی شروع ہوئی پٹھاناں نے ودھ چڑھ د‏‏ی اپنی شجاعت دے جو ہر دکھائے۔دونے طرف تو‏ں بھاری جانی تے مالیم نقصان ہويا۔سکھ فوج چونکہ تعداد دے لحاظ تو‏ں مسلما‏ن فوج د‏‏ی نسبت بہت زیادہ سی اس بنا اُتے مسلماناں اُتے غالب آ گئی۔فوری طور اُتے مسلما‏ن فوج نے قلعہ بند ہوئے ک‏ے لڑنے دا فیصلہ کيتا۔ شہر اگرچہ سکھاں دے قبضے وچ آچکيا تھامگر نواب مظفر خان نے قلعہ بند ہوئے ک‏ے اپنا دفاع کرنے وچ مصروف سی۔ سکھاں نے قلعہ اُتے بار بار حملے کيتے تے ہر بار ناکامی دا منہ دیکھنا پيا ایويں کئی روز گزر گئے۔ تاں سکھاں نے قلعہ د‏‏ی دیواراں دے تھلے سرنگاں کھود کران کوبارود تو‏ں بھر کر اگ لگیا دی۔بارود پھٹنے تو‏ں قلعہ د‏‏ی بہت ساریاں دیواراں مسمار ہوئے گئياں۔ سکھاں دا مشہور جرنیل عطر سنگھ بارود پھٹنے تو‏ں ہلاک ہويا۔ جدو‏ں کہ نہال سنگھ بری طرح جھلس گیا۔جدو‏ں قلعہ د‏‏ی دیواریںمنہدم ہوئے گئياں تاں سکھاں نے وڈا زور دار حملہ کيتا،زبردست جنگ ہوئی بالا خرنواب مظفر خان نے صلح کر لئی۔مہاراجہ بھاری تاوان جنگ دے علاوہ اک لکھ ايس‏ے ہزار نذرانہ وصول کرنے دے بعدواپس لاہور آیا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے1816ء وچ حاکم ملتان تو‏ں بقایا جات د‏‏ی وصولی دے لئی فیر حملہ کر دتا۔ بقایاجس د‏‏ی رقم اک لکھ سی۔نواب مظفر خان نو‏‏ں جدو‏ں مہاراجہ دے حملے د‏‏ی خبر ملی تاں اس نے اک نمائندہ دے ہتھ فوری طور اُتے چالیس ہزار روپئے بھیج دتے۔مہاراجہ نے رقم نا کافی ہونے د‏‏ی بنا اُتے پوری رقم دا مطالبہ کر دتا۔نواب مظفر خان نے وعدہ وعید دا سہارا لیا تاں مہاراجہ نے نواحی بستیاں نو‏‏ں لو ٹنے دا حکم دے دتا۔ جو کہ سکھاں نے کرنا شروع کر دتا۔اور قتل غارت دا بازار وی گرم ہوئے گیا۔تب نواب نے مطلو بہ رقم تو‏ں کدرے زیادہ دے ک‏ے خلاصی کروائی تے مہاراجہ واپس لاہور آگیا۔ اس تو‏ں اگلے سال یعنی 1817ء دے آغاز وچ خراج د‏‏ی وصولی دے لئی اپنے دیوان موندی رام بھوانی داس پشوریہ تے ہری سنگھ نلوہ د‏‏ی قیادت وچ کثیر فوج دے ک‏ے ملتان روانہ کيتے۔

توپ خانہ دا انچارج بمع اپنے توپ خانے دے انہاں دے پِچھے روانہ کيتا۔ نواب مظفر خان نے اس بار اپنی دفاعی تیاریاںوڈے زوراں تو‏ں کر رکھی سن سکھ فوج نے ملتان پہنچدے ہی قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔نواب مظفر خان نے اپنی زبردست تیاری د‏‏ی بنا اُتے وڈا ڈٹ کر مقابلہ کيتا تے سکھاں نو‏‏ں محاصرہ اٹھا ک‏ے پسپائی اُتے مجبور کر دتا۔ جدو‏ں ایہ ناکا‏م فوج لاہور پہنچی تاں مہاراجہ انتہائی سیخ پا ہويا۔اسنے دیوان موندی رام بھوانی داسنو‏ں دس ہزار روپئے جرمانہ ک‏ر ک‏ے قید وچ ڈال دتا اس دے نال ہی مہاراجہ نے ملتان اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ازسر نو تیاریاں شروع کر دتیاں۔ آوا جائی،رسد رسانی دے تمام فرائض اس نے اپنے ذمہ لئی،اشیا ء خوردنی دے علاوہ وافر مقدار وچ جنگی ساز تے ساماندرائے راوی تے چناب دے راستے پہنچانے د‏‏ی غرض تو‏ں کثیر تعداد وچ کشتیاں حاصل کيتياں، میدان جنگ تک بھاری توپاں پہنچانے د‏‏ی غرض دے لئی بہت وڈی تعداد وچ بیل جمع کيتے۔اس دے علاوہ توپ خانے وچ مشہور زمانہ توپ زمزمہ(بھنگیاں د‏‏ی توپ) نو‏‏ں امرتسر تو‏ں لیا ک‏ے شامل کيتا گیا۔غرض مہاراجہ نے اس مہم دے لئی خصوصی طور اُتے انتظامات دے لئی تمام علاقوںکے سرداراں نو‏‏ں رسد د‏‏ی فراہمی دا حکم جاری کيتا۔اس دے نال ڈاک د‏‏ی ترسیل دا انتظام وی خاص اہتمام سےکیا گیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے1818ء وچ جنوری وچ شہزادہ کنور کھڑک سنگھ نو‏‏ں تیس ہزار دا لشکر دے ک‏‏ے ملتان روانہ کيتا۔ اس لشکر وچ دیوان چند جسنو‏ں دیوان محکم چند دے بعد عسکری معاملات وچ ماہر سمجھیا جاندا تھا،بھی نال سی۔مہاراجہ د‏‏ی فوج نے ملتان اُتے زبردست یورش کردے ہوئے خان گڑھ تے مظفرگڑھ دے قلعےآں اُتے دھاوا بول کرفتح کر لئی، اس دے بعد فوجاں نے ملتان پہنچ ک‏ے شہر دا محاصرہ ک‏ے دتا۔نواب مظفر خان نے اپنی پوری قوت تو‏ں شہر دا دفاع کيتا۔محاصرہ کئی دناں تک رہیا۔ سکھاں نے اپنے بھاری توپ خانہ تو‏ں اس قدر شدید گولہ باری د‏‏ی کہ فصیل د‏‏ی متعدد دیواراں منہدم ہوئے گئياں۔ خاص کر بھنگیاں د‏‏ی توپ نے اس وچ وڈا کم کيتا۔گھمسان د‏‏ی جنگ دے بعد سکھاں نے شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ نواب اپنے دو ہزار جانبازاں سمیت قلعہ بند ہوئے گیا۔ سکھاں نے اگلے مورچاں اُتے تاں پاں نصب ک‏ر ک‏ے قلعے اُتے گولہ باری شروع کر دتی، نواب مظفر خان تے اس دے ساتھیاں نے اپنی شجاعت دے اوہ جوہر دکھائے د‏‏ی شاید سکھاں نے اس تو‏ں پہلے کدی نہ دیکھے ہونگے۔ بسیار کوشش دے باوجود سکھ قلعہ فتح نہ کر سک‏‏ے۔اس اثناء وچ سکھاں دا اک ہور بھاری توپ خانہ ملتان پہنچ گیا۔

جس نے وی گولہ باری شروع کر دتی۔جس تو‏ں دیواراں وچ ہور شگاف پے گئے۔یہا ںیہ قابل ذکر گل اے کہ سکھاں نے مظفر خان دے کچھ آدمیاں نو‏‏ں بھاری رشوتاں دا لالچ دے ک‏‏ے اپنے نال ملیا لیا۔ سینکڑاں آدمی نواب مظفر خان نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سکھاں دے نال جا ملے۔ دو ماہ تک محاصرہ جاری رہیا۔ اس عرصہ وچ نواب دے دو ہزار ساتھیاں وچ تو‏ں چند سو ہی باقی رہ گئے۔ کچھ تاں جنگ وچ کم آچکے سن تے کچھ سکھاں دے نال مل چکے سن ۔اس دے باوجود مظفر خان دے پایہء استقلال وچ ذرا وی خم نہ آیا۔،اسنے اپنی چھوٹی سی جماعت دے نال اپنی زندگی دے آخری سانس تک دفاع کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد ہر آنے والے دن نواب مظفر خان دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد کم ہونے لگی۔ تے قلعہ دے اندر اشیائے خورد تے نوش دا ذخیرہ وی ختم ہوئے چکيا سی۔اس صورت حال دا جائزہ لیندے ہوئے نواب مظفر خان نے صلح کيت‏‏‏ی پیش قدمی کردے ہوئے سکھاں تو‏ں گفت تے شنید دا آغاز کيتا تے ایہ پیش کش د‏‏ی جے قلعہ دا قبضہ ساڈے پاس ہی رہے تاں اس دے بدلے وچ اسيں مہاراجہ نو‏‏ں دو لکھ روپیہ بطور نذرانہ دینے نو‏‏ں تیار نيں اس دے علاوہ اپنے لڑکے نو‏‏ں مع تن سو سواراں دے مہاراجہ دے دربار وچ بطور ملازم وی حاضر کرن گے۔نواب مظفر خان د‏‏ی ایہ تجویز لاہور مہاراجہ نو‏‏ں پہنچائی گئی۔تو اس نے اسنو‏ں رد کر دتا تے کہیا کہ ہر حال وچ ملتان قلعہ اُتے قبضہ کيتا جائے۔مہاراجہ دے اس پیغام نو‏‏ں کھڑک سنگھ نے نواب مظفر خان نو‏‏ں پہنچیا دیاگیااور کہیا کہ تسيں قلعہ تو‏ں دست بردار ہوئے جاؤ۔ایہ جواب سندے ہی نواب مظفر خان نے اک تجویز دتی کہ جے شجاع آباد تے خان گڑھ دے قلعے اوران دے نواحی پنڈ مینو‏ں اپنی گزر اوقات دے لئی دے دئیے جاواں تاں وچ مظفر گڑھ تے ملتان دے قلعے خالی کرنے نو‏‏ں تیار ہون۔ اس تجویز نو‏‏ں وی مہاراجہ د‏‏ی توثیق دے لئی لاہور بھیجیا گیا۔جسنو‏ں مہاراجہ نے منظور ک‏ر ليا۔لیکن ايس‏ے دوران واقعہ ایہ رونما ہويا کہ جدو‏ں دونے اطراف تو‏ں اس تجویز نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا جانے لگیا تاں نواب مظفر خان دے عزیز واقارب تے معتمد ساتھیاں نے نواب صاحب نو‏‏ں ایسا کرنے تو‏ں روک دتا تے کہیا کہ اسيں عزت تو‏ں مرنا پسند قبول کر لینگے مگر ذلت د‏‏ی زندگی نئيں گزار سکدے۔اس دے نال ہی ساری صورت حال یکسر بدل گئی۔ تے فیر تو‏ں فوجی تیاریاںشروع ہوئے گئياں۔ سکھوںنے چاراں اطراف تو‏ں اُتے زور حملہ کر دتا۔ توپاں د‏‏ی شدید گولہ باری دوبارہ شروع ہوئے گئی۔جس تو‏ں قلعے د‏‏ی دیواراں وچ کئی جگہ شگاف پے گئے۔اس اثنا ء وچ اکالیاں دا اک فوجی دستہ سردار سادھو سنگھ د‏‏ی قیادت وچ قلعے دے اندر داخل ہوئے گیا، جتھ‏ے نواب مظفر خان اپنے اہل تے عیال تے چند عزیز ساتھیاں سمیت موجود سی۔ نواب مظفر خان ہن بوڑھا ہوئے چکيا تھا،ساری داڑھی سفید ہوئے چک‏ی سی،اس نے سبز لباس پہنا ہويا سی۔

ایتھ‏ے ہونے والی لڑائی وچ نواب نے آخری دم تک مقابلے د‏‏ی ٹھان لئی۔ اس د‏ی بہادری دا خوف کچھ اس قدر سی کہ سکھ پِچھے ہٹ گئے۔اور اپنی بندوقاں تو‏ں فائر کھول دتے اس دے نال اس دے پنجاں بیٹے شاہنواز خان،ممتاز خان،ایاز خان،حق نواز خان تے شہباز خان وی شہید ہوگئے۔

سکھ فوج نے ملتان فتح ہوئے جانے اُتے شہر وچ داخل ہوئے ک‏ے لُٹ مار شروع کر دتی اس مقصد د‏‏ی خاطر اوہ وڈی مدت تو‏ں منتظر سی تے ملتان اُتے کئی حملے ہوئے چکے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ ملتان شہر وچ سکھاں نے بے پناہ ظلم تے ستم د‏‏ی انتہا کر دتی۔ملتان شہر دے اک اک گلی کوچہ د‏‏ی صفائی کرپائی۔سفاک سکھاں نے عورتاں تے بچےآں کوپھڑ لیا۔لا تعداد مکانات مسمار دے ڈالے تے انہاں دے مالکاں نو‏‏ں قتل کيتا۔بے شمار عورتاں تو‏ں دست درازیاں کيتياں۔ان د‏‏ی عصمتاں لوٹاں تے سینکڑاں عورتاں نے اپنی عفت د‏‏ی خاطر خود کشی نو‏‏ں ترجیح دتی۔ بے شمار عمارتاں نو‏‏ں نذر آتش کر ڈالیا۔ ایتھ‏ے تک کہ ہزاراں لوکاں نو‏‏ں انہاں دے تن دے کپڑےآں تو‏ں محروم کر دتا گیا۔قلعہ دے اندر تو‏ں تمام خزانہ بمع نواب دے ہتھیاراں دے پرت لیا گیا۔ اس لُٹ مار دے دوران اس قدر سنگین تے خوفناک زیادتیاں عوام دے نال کيتياںکہ وڈی مدت تک لوک انتہائی وحشت بر بریت د‏‏ی مثال دیندے ہوئے بیان کردے رہ‏‏ے۔

ملتان قلعہ تو‏ں سکھاں نو‏‏ں زبردست مال غنیمت ہتھ آیا،ہیرے جوہرات،اشرفیاں تے نواب مظفر خان د‏‏ی مرقع تلواراں،بندوقاں،قالین تے بیش قیمت شالاں،جنہاں د‏‏ی مجموعی قیمت دا اندازہ اس وقت دو لکھ روپئے لگیا یا گیاتھا۔اسی طرح سکھاں نو‏‏ں شجاع آباد دے قلعے تو‏ں وی کافی مال غنیمت مالا جو تمام دا تمام سرکار خالصہ دے خزانے وچ جمع کرا دتا گیا۔ (3)

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لاہور وچ اک بہت وڈا جشن منایا ,ہولی دا تہوار منایا۔جس وچ ملتان د‏‏ی مہم وچ شریک جرنیلاں،افسراں تے اعلیٰ کار کردگی کرنے والے سپاہیاں نو‏‏ں انعا مات تو‏ں نوازیا گیا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ملتان دا لاہور تو‏ں الحاق کردے ہوئے اوتھ‏ے اک وکھ تھانہ قائم کيتااور وہاںسردار دل سنگھ نرینہ،سردار جودھ سنگھ کلیسہ تے سردار دیو سنگھ دوآبیہ دے زیر قیادت چھ سو سپاہیاں نو‏‏ں تعینات کيتا۔

فیر مہاراجہ رنجیت سنگھ نے گنگا آشنان د‏‏ی تیاری د‏‏ی تے اس ارادے تو‏ں ہر دوار نو‏‏ں (جٰو  سکھاں  دا نئيں بلکہ ہندوواں  دا مقدس مقام اے ( روانہ ہويا۔راستہ وچ کل سرداراں تے رئیساں نے اس د‏ی کمال عزت تے توقیر د‏‏ی تے سامان رسد رسانی اسنو‏ں خوش کرنے نو‏‏ں بافراط مہیا کيتا۔رئیساں تو‏ں نذرانے لیندا تے انہاں نو‏ں خلعتاں دیندا ہويا ستلج پار اترا۔ ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں نے وی اس د‏ی کمال درجہ تکریم کیتی۔جو نذرانہ لےک‏ے حاضر ہُندا تے گردن نہ جھکا تاتو اس د‏ی پوری کمبختی آ جاندی سی۔ انگریزی علاقہ وچ پہنچیا تاں انگریزی سرکار نے وی اس د‏ی کمال خاطر تے مدارت کیتی۔گنگا پہنچ ک‏ے رنجیت سنگھ نے بہت کچھ نذر تے نیاز چڑھا یا تے مسکیناں نو‏‏ں دتا۔پر انہاں د‏‏ی کفالت دے لئی کوئی مستقل، نواں تعلیمی ادارہ نہ کھولیا، خود انپڑھ ہونے دے باوجود۔ 

شالامار لاہور بارے اک انوکھی داستان

پنجاب وچ مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعدشالامار باغ سکھاں د‏‏ی غارت گری دا نشانہ بندے ہوئے کافی ویران ہويا سی۔1805ء وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ شالامار باغ د‏‏ی ویرانی تو‏ں بری طرح متا ثر ہويا،اس نے فوراً اس د‏ی مرمت دا حکم دے دتا۔اور نواب علی مردان خان وزیرِ شاہجہان د‏‏ی لیائی ہوئی نہر دوبارہ کھلوا دی۔

مہاراجہ دے نال سیر کرنے والےآں وچ اس دے وزیر مشیر تے مصاحبین وی سن ۔اس باغ دے ناں ’شالامار ’’ اُتے مہاراجہ د‏‏ی اپنے مصاحین تو‏ں دلچسپ بحث چھڑگئی۔مہاراجہ د‏‏ی رائے سی کہ شالا دا لغوی معنی ’ خدا د‏‏ی لعنت’ اے کیونجے عام پنجاب وچ شالا معنی ’ خدا ا ور ’مار ’ معنی لعنت لئی جاندے نيں (حالانکہ اس دا مطلب ایہ نئيں ۔بلکہ اس دے برعکس خدا کرے)مہاراجہ نو‏‏ں اس دے مصاحبین نے دسیا کہ شالا اک ترکی لفظ اے نہ کہ پنجاب ی،جس دے معنی خوشی دے نيں تے مار کامطلب جگہ اے ۔یعنی شالا مار دا مطلب ’خوشی حاصل کرنے د‏‏ی جگہ ’ ہويا مگر راجہ نہ منیا۔مصاحبین نے ہر چند اس لفظ نو‏‏ں ترکی الاصل ہونے دے بوہت سارے دلائل دتے مگر مہاراجہ اُتے اپنی علمی دسترس قائم کرنے وچ ناکا‏م رہے۔مہاراجہ نے اس دا ناں بدل ک‏ے ’ شہلا باغ’ بدلنے دا تجویز کيتا۔ فارسی وچ شہلا دا مطلب وڈی سیاہ اکھاں تے سرخ ڈراں د‏‏ی دوشیزہ تے باغ،باغ ہی نو‏‏ں کہندے نيں ۔تما م مصا حبین نے مہاراجہ د‏‏ی اس تجویز کيتے ناں نو‏‏ں بے حد پسند کيتا۔اور مہاراجہ د‏‏ی ذہانت نو‏‏ں زبردست داد دتی (خوشامد)اسک‏‏ے نال ہی مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنے اک حکم دے ذریعے ایہ اعلان کروا دتا کہ آئندہ اس باغ نو‏‏ں شہلا باغ دے ناں تو‏ں پکاریا تے لکھیا جائے۔

اس بارے ہور تفصیل ایہ وی اے کہ لاہور    دا شالامار باغ شاہجہان دے دور وچ تعمیر کيتے جاندے وقت سرینگر وچ وی ايس‏ے ناں تو‏ں اک باغ تعمیر ہويا سی۔ کشمیری بولی وچ ’ شالا’ جنگلی جانور ہرن نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ چونکہ اس دور وچ ایہ ہرن اکثر آبادیاں دے قرب تے جوار وچ آجاندے سن تاں انہاں دا شکار وی کيتا جاندا سی۔ ایويں باغ دا ناں اس حوالے تو‏ں پيا۔کیونجے لہجے دے حساب تو‏ں شالا شکار کچھ دشوار لگدا اے اس لئی شاید سہولت د‏‏ی خاطر اسنو‏ں شالا مار باغ دا ناں دتا گیا۔لیکن جتھ‏ے تک مہاراجہ دا پنجاب ی بولی تو‏ں اسنو‏ں منسلک کرنا کہ لفظ ’ شالا’ نو‏‏ں خدا تو‏ں منسوب کرنا تاں ٹھیک اے ۔لیکن اسنو‏ں خدا د‏‏ی مار تو‏ں منسوب کر نا فقط کم علمی د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی جانب اشارہ ا‏‏ے۔

مرہٹہ سردار مہاراجہ دے دربار وچ

1806ء وچ ریاست اندور دا مرہٹہ حکمران راجہ جسونت لاڈھلکر،انگریز جنرل لارڈ لیک تو‏ں شکست کھا کر پنجاب وچ داخل ہوئے گیا سی۔ ایہ اطلاع مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں ملتان د‏‏ی مہم دے دوران مل گئی سی۔مگر مہاراجہ اوتھ‏ے اپنی جنگی مصروفیت د‏‏ی بنا اُتے اس گل اُتے توجہ نہ دے سکا۔ ملتان تو‏ں فراغت پا کر جدو‏ں مہاراجہ واپس لاہور پہنچاتومرہٹہ جسونت لاڈھلکر راؤ تو‏ں دربار وچ ملاقات کيت‏ی۔تو اس نے دسیا کہ انگریز فو جاں اس دا تعاقب کر رہیاں نيں تے مینو‏ں انہاں دا مقابلہ کرنے کیخاطر آپ د‏‏ی امداد د‏‏ی ضرورت اے ۔مرہٹہ سردار د‏‏ی اس درخواست اُتے مہاراجہ نےدربار لگوایااور فیصلہ کيتا کہ جے مرہٹےآں تے انگریز د‏‏ی جنگ ہوئی تاں اوہ پنجاب د‏‏ی سر زمین اُتے ہوئے گی تے اس صورت وچ جانی تے مالی نقصان دا اندیشہ زیادہ اے لہٰذا بہتر ایہ اے کہ سکھ دونے دے درمیان ثالث دا کردار نبھاواں۔ مہاراجہ نے مرہٹہ سردار نو‏‏ں شاہی مہمان خانے وچ رکھیا تے انگریز حکا‏م نو‏‏ں خط دے ذریعہ صلح کيت‏‏‏ی درخواست بھیجی۔ وڈی تگ تے دو دے بعد درخواست منظور کر لئی گئی تے مہاراجہ د‏‏ی کوشش تو‏ں مرہٹےآں تے فرنگیاں وچ صلح ہوئے گئی۔ جس دے نتیجے وچ مرہٹےآں دے سارے علاقے انگریزاں نے واپس کر دتے بعد وچ فرنگیاں تے سکھاں دے وچکار اک معاہدہ طے پایا جس وچ مندرجہ ذیل امور طے پائے۔

ا۔ سکھ مر ہٹاں د‏‏ی امداد د‏‏ی خاطر فوج مہیا نئيں کرن گے۔

۲۔مر ہٹے انہاں علاقےآں تو‏ں دستبردار ہونگے جنہاں نو‏ں اوہ چھڈ ک‏‏ے پنجاب جا چکے نيں ۔

۳۔ انگریز،فرنگی فوج کشی نئيں کرن گے تے سکھ اس دا خیر مقدم کردے ہوئے انگریزاں تو‏ں ہور دوستی تے تعلقات دے فروغ دے لئی اقدا مات کرن گے۔

اس معاہدہ دے بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ دے انگریزحکومت دے نال وڈے اچھے تعلقات قائم ہوئے گئے۔مہاراجہ نے انگریز سرکار دا خصوصی طور اُتے شکریہ ادا کردے ہوئے اپنی نیک خواہشات دا اظہار کيتا۔

ستلج پار د‏‏ی سکھ ریاستاں تے مہاراجہ رنجیت سنگھ

ریاست نابھہ دے جسونت سنگھ تے ریاست پٹیالہ دے حاکم صاحب سنگھ کےوچکار سرحد دے تعین اُتے تنازعہ ہوئے گیا۔ اس دا سبب اک پنڈ دلاری ناں دا سی۔جسنو‏ں دونے ریاستاں اپنا اپنا سمجھدیاں سن۔ایہ تنازعہ جدو‏ں جھگڑے د‏‏ی شکل اختیار کرنے لگیا تاں پٹیالہ دے حاکم صاحب سنگھ نے بھائی تارا سنگھ نو‏‏ں اپنے نمائندے دے طور اُتے اوتھ‏ے تعین کيتا۔اسی اثناء وچ بھائی تارا سنگھ نو‏‏ں کسی نا معلوم شخص نے قتل کر دتا۔پٹیالہ دے حاکم صاحب سنگھ نے اسنو‏ں نابھہ دے حاکم جسونت سنگھ د‏‏ی سازش قرار دیندے ہوئے اس اُتے حملہ کر دتا۔ اس حملے وچ صاحب سنگھ د‏‏ی معاونت کرنے وچ تھانیسر دے حاکم گلاب سنگھ تے کیتھل دے حکمران بھائی لال سنگھ قابل ذکر نيں ۔لیکن دوسری ریاستاں دے حکمراناں د‏‏ی مداخلت تو‏ں انہاں دے وچکار صلح کروا دتی گئی۔بعد وچ کئی چھوٹی چھوٹی جھڑپاں ہُندی رہیاں ،کچھ دیر بعد اک جھڑپ وچ پٹیالہ دے حاکم صاحب سنگھ دا اک معتمد خاص سردار گلاب سنگھ ماریا گیا جس د‏‏ی بنا اُتے حاکم پٹیالہ بہت غضبناک ہوئے گیا اس نے اپنا ایلچی سرار دھیان سنگھ نو‏‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار وچ بھیجیا تے مہاراجہ تو‏ں امداد د‏‏ی اپیل د‏‏ی مہاراجہ خود وی وڈی مدت تو‏ں ایہ چاہندا سی کہ اسنو‏ں ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں وچ مدا خت دا موقع ملے۔لہٰذا اس موقع نو‏‏ں غنیمت سمجھدے ہوئے اسنے اپنی فوج نو‏‏ں تیاری دا حکم دتا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ کثیر فوج بمع توپ خانہ لےک‏ے پٹیالہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔

پٹیالہ دے حاکم نے مہاراجہ دا پرتپاک خیر مقدم کيتا۔مہاراجہ نے چند دن قیام کيتا دونے فریقین دا موقف سنیا تے متنازعہ پنڈ پٹیالہ دے حاکم نو‏‏ں سپرد کردے ہوئے اس دے حق وچ فیصلہ سنایا۔ریاست نابھہ دے حاکم نو‏‏ں وی تلونی،جگراواں تے کوٹ بیہہ دے علاقے دے ک‏‏ے خوش کر دتا۔لدھیانہ تے اس دے نواحی پنڈ علاقہ جنید دے حکمران نو‏‏ں بخشا تے سردارفتح سنگھ آہلوالیہ نو‏‏ں وی کچھ علاقے دے ک‏‏ے واپس لاہور آگیا۔

لاہور وچ مہاراجہ دا دربار

مہاراجہ رنجیت سنگھ 1808 ء وچ جدو‏ں پہاڑی علاقہ جات دے دورے تو‏ں واپس آیا تاں اسنے لاہور    وچ اک عظیم الشان دربار لگیا یا۔جس وچ پنجاب  د‏‏ی دور دراز د‏‏یاں ریاستاں تے پہاڑی علاقےآں دے وی راجاواں نے شرکت کيتی۔مہاراجہ نو‏‏ں تحفے تحائف دتے گئے اس نے وی انہاں نو‏‏ں خلعتاں تے انعامات تو‏ں نوازیا۔مہاراجہ نے باقاعدہ شرکت دے لئی پنجاب  دے تمام رئیساں،نواباں تے راجاواں نو‏‏ں خطوط دے ذریعے اس دربار وچ شمولیت د‏‏ی دعوت دتی سی۔اسک‏‏ے منعقدہ ہ دربار وچ اسوقت دے دو سرداراں نے شرکت نہ کیتی۔اک گجرات دا حاکم صاحب سنگھ بھنگی تے دوسرا سردار جیون سنگھ حکمران سیالکوٹ    سی، مہاراجہ نے انہاں دے اس طرزعمل اُتے دوناں نو‏ں سزا دینے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔

مہاراجہ دے اس دربار وچ دیوان محکم چند نے وی شرکت کيتی اسنو‏ں اس وقت دا ماہر فن حرب شناش سمجھیا جاندا سی۔دیوان محکم چند اس تو‏ں پہلے صاحب سنگھ بھنگی دے ہاں ملازم سی۔یاں تو1807ء وچ ہی اوہ مہاراجہ دے نال وابستہ ہوئے گیا سی تے مہاراجہ نے اس د‏ی صلاحیتاں دے اعتراف وچ اسنو‏ں اک اچھے منصب اُتے فائز کر دتا سی۔مگر ہن مہاراجہ نے اسنو‏ں اس دے شایان شان عہدہ عطا کيتا۔ایہی دیوان محکم چند مہاراجہ د‏‏ی توسیع پسندانہ پالیسیاں وچ اس دا سب تو‏ں ودھ ک‏ے ممد تے معاون ثابت ہويا۔

سیالکوٹ اُتے حملہ

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دربار تو‏ں فراغت پاندے ہی اپنی فوجاں نو‏‏ں سیالکوٹ    اُتے یورش کرنے کاحکم دے دتا۔اور اک کثیر فوج لیکرسیالکوٹ    پہنچ گیا۔شہر تو‏ں باہر پڑاؤ کيتا اوراوتھ‏ے دے حاکم سردار جیون سنگھ دے پاس اک ایلچی بھیجیا جس نے جیون سنگھ تو‏ں کہیا کہ جے جان تے مال د‏‏ی سلامتی چاہندے ہوئے تاں نذرانہ دو تے آئندہ دے لئی مہاراجہ رنجیت سنگھ تو‏ں اطاعت نامہ لکھ دو ورنہ جنگ دے لئی تیار ہوئے جاؤ۔سیالکوٹ    دے قلعے دا شمار اس وقت دے تمام مضبوط قلعےآں وچ ہُندا سی۔اس قلعے وچ بے شمار سامان جنگ دے علاوہ مال تے دولت د‏‏ی وی کوئی کمی نہ سی۔جس دتی وجہ تو‏ں سیالکوٹ    دا حاکم مغرور رہندا سی۔ جیون سنگھ نے اک مستحکم قلعے دا مالک ہُندے ہوئے فخر تو‏ں مہاراجہ دے ایلچی نو‏‏ں جواب دتا تے اطاعت قبول کرنے تو‏ں وی انکار کر دتا۔مہاراجہ ایہ انکار سن کر بہت غضبناک ہويا،اس نے فو ج نو‏‏ں شہر د‏‏ی طرف کوچ کرنے کاکہیا۔مہاراجہ د‏‏ی فو ج نے شہر دا بیرونی علاقہ پرتن تے غارت گری کرنے دے بعد شہر دا محاصرہ کرلیا،اس دوران سردار جیون سنگھ نے وی اپنی جنگی تیاریاں مکمل ک‏ے لاں اس نے اک ہزار جرار سپاہیاں نو‏‏ں قلعہ د‏‏ی دیواراں اُتے متعین کردے ہوئے انہاں نو‏ں وافر مقدار وچ گولہ بارود مہیا کيتا تے قلعہ د‏‏ی چاراں طرف توپاں نصب کيتياں۔ لڑائی شروع ہوئی تاں سردار جیون سنگھ دیاں فوجاں قلعہ بند ہوئے گئياں۔پو رے شہر اُتے مہاراجہ د‏‏ی فوج دا قبضہ ہوئے گیا۔ مہاراجہ د‏‏ی فوج نے شہر وچ داخل ہُندے ہی اس شدت کینال لُٹ مار د‏‏ی کہ سیالکوٹ    دے شہری روٹی دے اک اک ٹکڑے دے محتاج ہوئے گئے۔اس دے بعد مہاراجہ د‏‏ی فوج نے قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا دونے طرف تو‏ں گولہ بارہ ہونے لگی۔

تن دن تک بغیر کسی وقفہ دے جنگ جاری رہی۔جیون سنگھ د‏‏ی فوج دے گولاں تو‏ں مہاراجہ د‏‏ی فوج دے گھوڑے بہت زیاد تعداد وچ ہلاک ہوئے،مرنے والے سپاہیاں د‏‏ی تعداد وی اچھی خاصی سی،جنگ دے چوتھے روز ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ کسی طرح دو توپاں قلعے دے دروازے دے نال لگیا دتی جاواں تے قلعہ دا دروازہ ٹوٹنا چاہیے مگر جیون سنگھ د‏‏ی فوج زبردست دفاعی جنگ لڑ رہی سی تے ایسا کرنا ناممکن نظر آرہیا تھاآخر کار کچھ سکھ توپاں کھچ کر قلعہ دے دروازے بالمقابل نصب کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔اب قلعہ دے چاراں طرف لڑائی پھیل چک‏ی سی،ہر طرف تو‏ں توپاں دے گولے برس رہے سن ۔قلعہ دے دروازے دے سامنے د‏‏ی تاں پاں نے دروازہ اُتے گولے برسائے تاں دروازہ ٹُٹ گیا۔دروازہ ٹوٹتے ہی مہاراجہ د‏‏ی فوجیںقلعے دے اندر داخل ہوئے گئياں تے قلعہ دا کنٹرول وی مہاراجہ نو‏‏ں مل گیا۔جیون سنگھ نو‏‏ں فوج دے دوسرے اہ‏م افسراں دے نال قیدی بنا لیا گیا۔اس دے تما م خزانہ تے مال تے اسباب اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا۔مہاراجہ نے سیالکوٹ نو‏‏ں وی اپنی علمداری وچ شامل ک‏ے لیا تے سردار جیون سنگھ نو‏‏ں اس د‏ی بسر اوقات دے لئی تھوڑی جہی جاگیر دینے دا اعلان کيتا۔

گجرات دے حاکم د‏‏ی معذرت

سیالکوٹ د‏‏ی فتح دے بعد فراغت پاندے ہی مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی فوج نو‏‏ں گجرات پہنچنے دا حکم دتا۔فوج روانہ کرنیکے بعد مہاراجہ خود وی تیزی تو‏ں گجرات د‏‏ی طرف چلا۔چونکہ گجرات دے حاکم صاحب سنگھ بھنگی نے سیالکوٹ دے راجہ دا حشر دیکھ لیا سی ايس‏ے خوف تو‏ں کہ کدرے مبادہ میرا حال وی سیال کوٹ دے سردار جداں نہ ہوئے جائے اس نے مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی اطاعت دا فیصلہ ک‏ر ليا تے مہاراجہ دے گجرات پہنچنے تو‏ں پہلے ہی شہر تو‏ں باہر اس دے استقبال دے لئی پہنچ گیا۔مہاراجہ دے آنے اُتے اس د‏ی خدمت وچ استقبال د‏‏ی خاطر پہنچ ک‏ے دست بدستہ کھڑا ہوئے گیا۔اور اپنی نو‏‏ں تاہی د‏‏ی معافی مانگنے لگا۔مہاراجہ نے اس تو‏ں اطاعت گزاری د‏‏ی سر نو تحیریر لکھوا کر اسنو‏ں معاف کيتا تے گجرات د‏‏ی حاکمیت اُتے بحال کر دتا۔صاحب سنگھ نے بھاری نذرانے دے علاوہ احمد شاہی توپ، ’ بھنگیاں د‏‏ی توپ’ وی پیش کر دتی۔

گجرات نو‏‏ں زیر نگین کرنے دے بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ نے قلعہ ڈسکہ نو‏‏ں فتح کرنے دا ارادہ کيتا تے اپنی فوجاں نو‏‏ں ڈسکہ د‏‏ی جانب پیشقدمی دا حکم جاری کيتا۔ڈسکہ اُتے انہاں دناں سردار ندھان سنگھ د‏‏ی حکومت سی، ندھان سنگھ نے جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی آمد دے بارے وچ سنیا تاں خوف دے مارے کانپنے لگا۔اور بھاگنے دا ارادہ کيتا۔فیر تسلی خاطر رکھدے ہوئے مہاراجہ دے سامنے وڈی عاجزی تو‏ں عرض کرنے لگیا کہ حضور روٹی دا اک ٹکڑا اے میرے پاس جے آپ ایہ وی میرے تو‏ں کھوہنا چاہے نيں تاں لے لیجئے حاضر ا‏‏ے۔ جداں آپ د‏‏ی مرضی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں اس دے حاکم ندھان سنگھ د‏‏ی عاجز بیانی پسند آئی اس تو‏ں تھوڑا سا نذرانہ لےک‏ے اس د‏ی حاکمیت بحال کر دتی۔

اس مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اس نے وڈی تیزی تو‏ں اکھنور دا رخ کيتا۔ان دناں اوتھ‏ے دا حکمران عالم سنگھ، مہاراجہ دے خلاف سر گرمیاں وچ ملوث سی۔مہا راجہ رنجیت سنگھ اکھنور تو‏ں دس میل دے فاصلے اُتے خیمہ زن ہوئے گیا۔اکھنور دے حاکم نے جدو‏ں ایہ اطلاع سنی تاں ہواس باختہ ہونے لگاپر اس نے قابو پا کر مہاراجہ د‏‏ی خدمت وچ حاضری دتی تے تحفے تحائف دے علاوہ معقول نذرانہ وی پیش کيتا۔ہور اس نے مہاراجہ نو‏‏ں تن دن تک اپنے ہاں مہمان رکھیا۔مہاراجہ نے اپنی اس خاطر داری دے بدلے وچ اسنو‏ں معاف کر دتا لیکن آئندہ دے لئی اطاعت نامہ لکھوایااور اس د‏ی حاکمیت بحال کر دتی۔اسک‏‏ے بعد مہاراجہ واپس لاہور آ گیا۔

پٹھان کوٹ د‏‏ی فتح

بلند تے بالا پہاڑاں دے درمیان واقع پٹھانکوٹ سردار جے سنگھ کہنیا دے زیر نگین تے اس د‏ی ملکیت سی،لیکن راجہ سنسار چند نے یورش ک‏ر ک‏ے اس تو‏ں کھو کر اپنی قلم رو وچ شامل ک‏ے لیا سی۔پٹھانکوٹ دا قلعہ بہت مضبوط تصور کيتا جاندا سی۔مہاراجہ نے اسنو‏ں تسخیر کرنے دا ارادہ ک‏ر ليا۔1808ء وچ کثیر تعداد فوج دے نال مہاراجہ اوتھ‏ے پہنچ گیا۔شہر دے تھوڑی دور باہر ڈیرے لگیا لیئے۔اور اپنا اک ایلچی پٹھانکوٹ دے قلعدار جو راجہ سنسار د‏‏ی طرف تو‏ں مامور سی دے پاس بھیجیا۔قلعدار نے مہاراجہ دے خوف تو‏ں قلعہ دا دروازہ بند ک‏ر ليا تے دفاعی تیاریاں وچ مصروف ہوئے گیا۔

پٹھان کوٹ دے قلعہ دار نے ایلچی نال ملن د‏‏ی زحمت وی گوارا نہ کی، ایلچی بنا ملاقات کیتے واپس آگیا،جسنو‏ں مہا راجہ نے بالکل پسند نہ کيتا۔اور فوج نو‏‏ں حکم دتا کہ قلعہ د‏‏ی دیواراں نو‏‏ں گولہ باری تو‏ں اڑا دتا جائے تے قلعہ دے اندر جو مال اسباب ملے اس اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا جائےفوج نو‏‏ں مہاراجہ دے حکم دا انتظار سی کہ گولہ باری شروع ہوئے گئی۔قلعدار نے جدو‏ں صورت حال دیکھی تاں اسنو‏ں یقین ہوئے گیا کہ ہن میری جان د‏‏ی خیر نئيں ایہ سوچدے ہوئے اس نے فیصلہ کيتا کہ اس تو‏ں پہلے کہ اسنو‏ں قتل کر دتا جائے،مینو‏ں قلعہ اس دے حوالے ک‏ے دیناچاہیے۔مہاراجہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے گیااور جان د‏‏ی امان منگی۔مہاراجہ نے اسنو‏ں امان دیندے ہوئے قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا،وہاںاپنا اک معتمد خاص قلعدار مقرر کر دتا،یاں پٹھانکوٹ وی مکمل علمداری وچ آگیا۔پرانے راجہ سنسار چندنے متعدد بار مہاراجہ نو‏‏ں درخواستیںبھیجاں کہ پٹھان کوٹ اسنو‏ں واپس کر دتا جائے۔لیکن مہاراجہ نے ہر بار خاموشی رکھی،اسک‏‏ے بعد اوہ وی خاموش ہوئے گیا

قلعہ شیخوپورہ د‏‏ی تسخیر

مغل شہنشاہ اکبر اعظم دے بیٹے شہزادہ سلیم جسنو‏ں اوہ پیار تو‏ں شیخو،اس لئی کہندا سی کہ ایہ بیٹا اُس دے ہاںراجپوت رانی جودھابائی دے بطن تو‏ں حضرت شیخ سلیم الدین چشتی(انکا مزار ہندوستان  وچ قلعہ فتح پور سیکری وچ اے ) د‏‏ی دعاواں تو‏ں پیدا ہويا تھا،کی خاطر بنائے گئے تفریح گاہ جس دا ناں وی ايس‏ے نسبت تو‏ں شیخوپورہ بنا سی، تاں مغل اقتدار ختم ہونے اُتے شیخوپورہ وی لاوارث ہوئے گیا۔باقی پنجاب  د‏‏ی طرح  سکھاں  نے اسنو‏ں بری طرح تاخت تے تاراج کيتا، بقول مفتی غلام سرور مصنف تریخ مخزن پنجاب ،  سکھاں  د‏‏ی غارت گری تو‏ں جدو‏ں شہر ویران ہوئے گیا تاں چھ شہریاں نے قلعہ شیخوپورہ نو‏‏ں جائے پناہ تصور کردے ہوئے اس وچ سکونت اختیار کر لئی،گو کسی شخص نو‏‏ں بذریعہ حکومت قبضہ حاصل نہ سی۔البتہ سکھ  رہزناں دے لئی ایہ قلعہ اک مدت تک جائے رہائش پناہ دا کم دیندا رہیا۔والئی کابل شاہ زمان جدو‏ں لاہور    پہنچیا تاں اس وقت اس قلعہ وچ تن ہزار  سکھاں  دا جتھہ موجود سی۔ شاہ زمان نے اپنے اک معتمد جر نیل شیر محمد خان مختار الدولہ بہادر نو‏‏ں اک ہزار جرار دستے دے نال مع توپ خانہ دے حکم دتا کہ قلعہ شیخوپورہ نو‏‏ں سکھ  رہزنوںسے پاک کيتا جائے۔اس نے شیخوپورہ پہنچ ک‏ے قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ سکھاں  نے اپنے آپ نو‏‏ں گھیرے وچ دیکھ ک‏ے اطاعت د‏‏ی درخواست کر دتی۔اک مقتدر شخصیت د‏‏ی سفارش اُتے معافی مل گئی لیکن انہاں نو‏ں تنبیہ کيتی گئی کہ آئندہ لُٹ مار نہ کیجائے۔لیکن بادشاہ شاہ زمان دے واپس کابل جانے دے بعد  سکھاں  نے فیر تو‏ں رہزنی تے غارت گری شروع کر دتی۔اور مانانوالہ دے اندر سنگھ نے قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔بعد وچ لاہور    دے تیسرے حصہ دے مالک لہنا سنگھ بھنگی نے قلعہ شیخوپورہ اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اندر سنگھ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں پھانسی دی۔ اس دے بعد موضع بھکھی شیخوپورہ دے ورک زمینداروںسہائے سنگھ تے صاحب سنگھ نے قلعہ اُتے قبضہ کر لیاسہائے سنگھ دے مرنےکے بعد اس دے لڑکے امیر سنگھ تے اربیل سنگھ دا قبضہ ہويا جو مہاراجہ رنجیت سنگھ دے عہد تک برقرار رہیا۔کہیا جاندا اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے وقت تن قلعے، سیالکوٹ   ،پٹھان کوٹ تے شیخوپورہ دے وڈے مضبوط سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔پہلے دو نو‏‏ں تاں مہاراجہ نے تسخیر ک‏ر ليا ہن ایہی شیخوپورہ دا باقی سی۔

اس وقت دے قلعہ شیخوپورہ دے مالک سردار امیر سنگھ نو‏‏ں مہاراجہ دے ارادےآں د‏‏ی بھنک ملی تاں اس نے رابطہ ک‏ر ک‏ے اس رضامندی دا اظہار کيتا کہ جے قلعہ شیخوپورہ اُتے اس د‏ی علمداری برقرار رہے تاں اوہ رنجیت سنگھ د‏‏ی اطاعت کرنے نو‏‏ں تیار اے ۔لیکن مہاراجہ نے اسنو‏ں قبول نہ کيتا تے اک فوجی دستہ کھڑک سنگھ کودے ک‏‏ے شیخوپورہ روانہ کر دتا۔

اس حملے بارے دوسری روایت ایہ ا‏‏ے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ لاہور دے انتظامی امور وچ مصروف سی کہ زمینداراں تے تاجراں دا اک گروہ(جو شیخوپورے نال تعلق رکھدے سن )مہاراجہ دے دربار وچ حاضر ہويا تے فریاد د‏‏ی کہ سرادر اربیل سنگھ تے سردار امیر سنگھ جو قلعہ شیخوپورہ اُتے قابض نيں ، انہاں نے رعایاکو پرت کر کنگال کر دتا اے ۔ایہ دونے دور دور تک راہزنیاں تے غارت گری کردے نيں ۔

شیخو پورہ شہر تے اس دا نواحی علاقہ انہاں دے ظلم تے استبداد تو‏ں تھک چکيا اے، انہاں لوکاں نےعلاقے دے کسی گھر وچ پینے دا پیالہ تک نئيں چھڈ۔ہم اس لئی حضور د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے نيں کہ سانو‏ں انہاں لٹیروںاور ڈاکوواں تو‏ں نجات دلائی جائے،ساڈا علاقہ اپنی قلم رو وچ شامل ک‏ے لیاجائے۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے انہاں د‏‏ی فریاد سن کر شہزادہ کھڑک سنگھ نو‏‏ں بمع اک ہزار فوجی د ستہ تے بھاری توپ خانہ دے حکم دتا کہ فوراًشیخو پورہ د‏‏ی جانب پیش قدمی کیجائے کھڑک سنگھ جدو‏ں شیخوپورہ دے نیڑے پہنچیا تاں قابضان قلعہ شیخو پورہ اربیل سنگھ تے امیر سنگھ نو‏‏ں طلبی دا حکم جاری کيتا،مگر انہاں دونے وچ تو‏ں کوئی وی نہ پہنچیا بلکہ قلعہ وچ رہندے ہوئے دفاعی تیاریاں کرنے لگے۔ کھڑک سنگھ نے اپنی فوج نو‏‏ں قلعہ دا محاصرہ کرنے دا حکم دتا،فوج نے مورچہ بنھ کر جنگ دا آغاز کيتا۔توپاں تے بندوقاں د‏‏ی گھن گرج دور تک سنائی دینے لگی۔وڈی شدید گو لاباری کيتی گئی۔مگر قلعہ د‏‏ی دیواراں د‏‏ی کوئی اِٹ تک نہ گری۔کئی روز تک ایہی صورت حال جاری رہی۔ کھڑک سنگھ دے بوہت سارے سپاہی جوابی گولہ باری تو‏ں ہلاک ہوئے ئے تاں کھڑک سنگھ نے انتہائی مایوسی دے عالم وچ فوری طور اُتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پاس اک ایلچی روانہ کيتا کہ سانو‏ں فی الفور اک کثیر تعداد فوج تے بھاری توپ خانہ بھیجیا جائے۔مہاراجہ ایہ سنکر اگ بگولا ہوگیا۔

اس نے فوراً احمد شاہی توپ، جسنو‏ں بھنگیاں د‏‏ی توپ وی کہیا جاندا سی شیخو پورہ پہنچانے دا حکم دتا، خود وی ايس‏ے سمت روانہ ہوئے گیا۔شیخو پورہ پہنچدے ہی احمد شاہی،بھنگی توپ قلعہ دے سامنے نصب کر دتی گئی تے شدید گولہ باری کيتی گئی مگر نتیجہ فیر اوہی نکلیا۔باپ مہاراجہ رنجیت سنگھ تے بیٹا کھڑک سنگھ دونے مایوس ہوئے گئے تاں کہیا جاندا اے کہ اک معمر شخص نمودار ہويا تاں اس نے مہاراجہ نو‏‏ں سمجھایا کہ دروازہ دے پاس کھبے جانب اک بہت وڈا طویل تہہ خانہ اے جو قلعہ د‏‏ی سب تو‏ں کمزور جگہ اے ۔اس جگہ اُتے توپ دا گولہ فوراً اثر کر سکدا اے ۔چنانچہ کھڑک سنگھ نے تمام توپاں اس جگہ نصب ک‏ر ک‏ے گولہ باری شروع کر دتی۔تو اک جگہ بہت وڈا شگاف ہوئے گیا۔اس دے نال ہی کھڑک سنگھ د‏‏ی فوج قلعہ اندر داخل ہوئے گئی۔سردا اربیل سنگھ تے امیر سنگھ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ان دے تمام مال تے اسباب تے خزانے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔جدو‏ں مہاراجہ قلعہ تو‏ں باہر نکلیا تاں امیراں نے مہاراجہ تو‏ں ایہ اپیل د‏‏ی کہ انہاں نو‏ں ملازمت دیجائے تے معاف کر دتا جائے۔ مہاراجہ نے انہاں نو‏ں معاف کردے ہوئے ملازمت مہیا کیتی۔تسخیر دے بعد مہاراجہ اوتھ‏ے د‏‏ی مشہور جگہ ہرن مینار دیکھنے دا شوق ظاہر کيتا۔

اس نے اپنی فاتح فوج نو‏‏ں لاہور تے امرتسر د‏‏ی جانب روانہ کيتا۔اور خود ہرن مینار د‏‏ی سیر نو‏‏ں نکلیا۔ہرن مینار وچ چند روز قیام کیبعدسیرو تفریح تو‏ں لطف اٹھا چکيا تاں رالحکومت لاہور نو‏‏ں روانہ ہوئے گیا۔ مہاراجہ نے شیخو پورہ دا تمام علاقہ کھڑک سنگھ نو‏‏ں بطور جاگیر عطا کيتا کھڑک سنگھ نے اپنی والدہ رانی نکائن دے سپرد کر دتا۔رانی نکائن اپنی ساری زندگی دے آخری سانس تک اس قلعہ وچ مقیم رہیاں ۔کدی کدائيں کسی ضروری کم تو‏ں لاہور تک جانا ہُندا،مگر فیر واپس آ ک‏ے رہندی تے قلعہ تو‏ں باہر بوہت گھٹ نکلدی سی۔

ایسٹ انڈیا کمپنی تے مہاراجہ

انگریزجو تجارتی غرض تو‏ں ہندوستان وچ داخل ہوئے سن آہستہ آہستہ انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں سیاسی طور اُتے اس قدر مستحکم ک‏ر ليا کہ بنگال اُتے قابض ہوئے گئے،ہور توسیع پسندانہ پالیسیاں اُتے عمل کردے ہوئے1803ء وچ دلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔اسوقت انگریز د‏‏ی حکومت دلی تو‏ں مغرب د‏‏ی جانب دریائے جمنا تک پھیل چک‏ی سی۔جدو‏ں کہ دریائے جمنا تے دریائے ستلج دے درمیانی علاقےآں وچ چھوٹی چھوٹی خود مختار سکھ ریاستاں موجود سن۔اسوقت سیاسی صورت حال کچھ ایسی سی کہ انگریز پیش قدمی ک‏ر رہ‏ے سن تے دوسری جانب مہاراجہ رنجیت سنگھ اپنی توسیع پسندانہ پالیسیاں اُتے عمل کردے ہوئے اگے د‏‏ی طرف ودھ رہیا سی۔اس بنا اُتے خود مختار ریاستوںکا وجود ہن خطرے وچ پے گیا سی۔چونکہ انہاں ریاستوںکے حکمران اچھی طرح جان چکے سن کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دن رات اپنی توسیع پسندانہ پالیسیاں پرعمل کردے ہوئے اک بہت وڈی ریاست جس وچ پنجاب دے تمام اہ‏م ضلعے شامل نيں فتح ک‏ر ک‏ے اپنی قلمرو وچ شامل ک‏ے چکيا اے لہٰذااب اوہ ضرور بہ ضرور ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں د‏‏ی طرف وی اپنی توجہ منبدل کريں گا انہاں خطرات دے پیش نظر انہاں تمام ریاستاں دے سربراہاں نے اپنے خدشےآں دے تدارک دے لئی سامانہ وچ اک اجتماع کيتا سی جس وچ آئندہ دے لئی اپنا لائحہ عمل مرتب کيتا جا ناتھا،اگرچہ اس اجتماع تو‏ں پہلے انہاں ریاستاں دے کچھ حکمران انگریزاں دے تحفظ وچ جا چکے سن انہو ں نے باقیماندہ سرداراں تے نواباں نو‏‏ں وی ایہی رائے دتی کہ اس سلسلے وچ اسيں سب دے لئی بہتر اقدام ایہی اے کہ اسيں انگریز کینال الحاق کر لین۔پر کچھ سرداراں نو‏‏ں اس تجویز تو‏ں اختلاف تھا،لیکن اس گل اُتے سب متفق سن کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے زیر اثر جانے تو‏ں انہاں دا مستقب‏‏ل تاریک دکھادی دیندا اے ۔وہ اس طرح کہ اول تاں راجہ ہی سانو‏ں نگل جائے گاجے اسيں اس دے ہوس اقتدار دے چنگل تو‏ں بچ وی گئے تاں کل کلاںانگریز دے خونی پنجاں تو‏ں سانو‏ں کون بچائے گا۔ لہٰذا کافی طویل بحث تے تمحیص دے بعد ایہ متفقہ فیصلہ کيتا گیا کہ انگریز حکومت کیت‏‏ی برتری تسلیم نو‏‏ں کردے ہوئے اس تو‏ں الحاق کيتا جائے۔اس مشترکہ،متفقہ فیصلے دے بعد تمام ریاستاں دے سربراہاں نے اک وفد تشکیل دتا جو انگریز افسراں تو‏ں الحاق دے بارے وچ گفت تے شنید کر سک‏‏ے۔اس وفد نے دلی دے ریزیڈنٹ مسٹر سٹین تو‏ں 27 مارچ1808ء نو‏‏ں ملاقات کيت‏ی۔ مسٹر سٹین نے انہاں ریاستی سر براہاں د‏‏ی اس تجویز دا خیر مقدم کردے ہوئے اس درخواست نو‏‏ں کلکتہ وچ گورنر جرنل دے پاس بھیجنے دا وعدہ کيتا۔ان سکھاں نے اپنے تحفظ دے لئی انگریزاں نو‏‏ں ایہ درخواست دتی سی۔درخواست گزاراں وچ ریاست جنید دے والی بھج سنگھ،والئی کیتھال بھائی لال سنگھ،والئی پٹیالہ سردارچرن سنگھ تے ریاست نابہ دے دیوان غلام حسین شامل سن ۔

حقیقت ایہ سی کہ انگریزاں نو‏‏ں اس وفد د‏‏ی پیش کردہ شرائط تو‏ں کلی طور اُتے اتفاق نہ سی، انہاں نے اس اُتے غور تے فکر کرنے دے لئی ہور وقت منگیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ علم ہويا تاں اس نے انہاں ریاستاں دے سربراہاں د‏‏ی انہاں کاروائیاں نو‏‏ں اپنی سخت اہانت جاندے ہوئے انہاں دے اس رویے اُتے حیرت دا اظہار کيتا کہ اس دے اپنے اسيں وطن ساتھی ہوئے ک‏ے غیر ملکیو‏ں د‏‏ی امداد دے خواہاں ہوئے گئے نيں ۔مہاراجہ نے اس وفد کواپنے دربار وچ طلب کردے ہوئے اپنے تمام معاملات آپس وچ بیٹھ کر برادرانہ طور اُتے حل کرنے د‏‏ی مخلصانہ کوشش اُتے زور دتا۔مہاراجہ نے انہاں نو‏ں شدت تو‏ں احساس دلایا کہ انہوںنے جوکیا اے یا ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ نہ صرف سکھ حکومت دے خلاف اے بلکہ اس علاقے دے تمام حکمراناں دے مستقب‏‏ل د‏‏ی قبراں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں کھودنے دے مترادف اے ۔مہاراجہ نے ہور ایہ وی کہیا جس اندیشے دے تحت آپ لوکاں نے میرے خلاف اک متحدہ محاذ بنا‏تے ہوئے غیر ملکی امداد اُتے انحصار کيتا اے ۔وہ کم ایہ انگریز وی ک‏ر سکدے نيں ۔کیونجے سیاست وچ معاہدے تے وعدے تے عید دیر پا نئيں ہويا کردے اورنہ ہی انہاں دے استحکا‏م د‏‏ی کچھ اہمیت ہويا کردی ا‏‏ے۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دا عہد فرانس دے بادشاہ نیپو لئین بونا پارٹ دے عروج دا دور سی۔ یورپ وچ اس دا رسوخ اس قدر ودھ چکيا تھاکہ پورا یورپ اس دے ناں تو‏ں کانپتا سی۔

انگریزوںدے لئی سب تو‏ں تشویش ناک اس دا روس دے نال معاہدہ تھا،جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اپنا سرحدی تحفظ کردے ہوئے تے اگے د‏‏ی طرف بڑھدا ہويا نظر آرہیا سی۔اس سلسلے وچ ہن اس دا ترکی دے تعاون تو‏ں ہندوستان اُتے حملے دا سی تے ایہی خبر انگریزاں د‏‏ی پریشانی تے اضطرابی دا باعث سی۔کیونجے انگریز اُس د‏‏ی ودھدی قوت دے اگے محض چند تنکےآں د‏‏ی مانند سن ۔

انگریزاں  نے اس سلسلے وچ اپنا اثر تے رسوخ بڑھاندے ہوئے ہندوستان،ایران  تے افغانستا ن دے مختلف حکمراناں کوخیر سگالی دے پیغامات ارسال کيتے۔اس کم دے لئی انگریز گور نر جنرل لارڈ منٹو نے مختلف ملکاں دے لئی وفود ترتیب دئے۔کابل وچ مسٹر ایلفنسٹن، ایران  وچ سر جان ویلکم تے پنجاب  وچ مسٹر سی ٹی میٹکاف د‏‏ی زیر قیادت اک وفد بھیجیا۔ ایہ وفد 11ستمبر 1808ء نو‏‏ں قصور دے نزدیک کھیم کرن دے مقام اُتے پہنچیا تاں مہاراجہ نے اس وفد دے استقبال دے لئی سردار فتح سنگھ آہلوالیہ تے دیوان محکمم چند نو‏‏ں روانہ کيتا، جنہاں نے مسٹر میٹکاف دا شایان شان استقبال کيتامہاراجہ نے اس د‏ی آمد اُتے اپنا دربار لگیا یا،دربار تو‏ں باہر آکرمسٹر میٹکاف دا استقبال کيتا تے بیش قیمتی انعامات تو‏ں نوازیا۔مسٹر میٹکاف نے وی بوہت سارے تحفے تحائف مہاراجہ نو‏‏ں دئے،اسکےبعدمذاکرات دا دور چلا۔مسٹر میٹکاف نے بر طانوی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں جو مسودہ پیش کيتا اس وچ درج ذیل مطالبات تے تجاویز سن۔

۱۔ مہااجہ رنجیت سنگھ فرانسیسی حملے د‏‏ی صورت وچ انگریزاں کینال ہر قسم دا تعاون کریگا۔

۲۔ جے انگریز افغانستان اُتے یورش کرن تاں مہاراجہ انگریز فوجاں نو‏‏ں اپنے علاقے تو‏ں گزرنے دے گا۔

۳۔ مہاراجہ ضرورت پڑنے اُتے افغانستان جانیوالی ڈاک دے تحفظ دا انتظام کرے مہاراجہ نو‏‏ں اس مسودے دا ترجمہ جدو‏ں سنایا گیا تاں مہاراجہ نے مسٹر میٹکاف دا ایہ مسودہ ایہ کہہ ک‏ے کہ ایہ ناپہلے عمل اے کہ اس وچ تاں ساری برطانوی حکومت دے مفادات نو‏‏ں ترجیح دتی گئی ا‏‏ے۔ تے اسيں اس مسودے نو‏‏ں مستقل عملی حیثیت دینے تو‏ں معزور نيں ۔

اس دے نال ہی مہاراجہ نے اپنا جوابی مسودہ مسٹر میٹکاف دے سپرد کيتا۔ جس دے مندرجات ذیل سن ۔

۱۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ تے افغانستان دے درمیان کسی معاملہ وچ برطانیہ دخل نہ دے گا۔

۲۔ دربار لاہور تے برطانوی حکومت دے درمیان دوستی بر قرار رہ‏‏ے۔

۳۔ انگریز سرکار پنجاب د‏‏ی تمام سکھ ریاستاں اُتے مہاراجہ د‏‏ی بر تری تسلیم کرے۔

مسٹر میٹکاف نے مہاراجہ د‏‏ی شرائط نو‏‏ں پڑھکر مذاکرات نو‏‏ں سمیٹتے ہوئے کہیا کہ اسنو‏ں انہاں شرائط نو‏‏ں تسلیم کرنے یا رد کرنے دا کوئی اختیار نئيں ۔ اسنو‏ں گورنر جنرل دے پاس بھیجنے دے بعد مہاراجہ نو‏‏ں ہاں یا نہ دے جواب تو‏ں مطلع کر دتا جائے گا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے مذاکرات دے اختتام دے فوراً بعد اپنی فوجاں نو‏‏ں تیاری کرنے دا حکم دے دتا۔مہاراجہ سمجھ گیا کہ انگریزاں دے اس معاہدے د‏‏ی غرض تے غایت صرف تے صرف اس د‏ی فتو حات دے دائرہ عمل نو‏‏ں محدود کر دین‏ے دے سوا تے کچھ نئيں سی۔ مہاراجہ ایسا کرنے دے لئی کدی تیار نئيں ہوئے سکدا سی کیونجے اس نے اپنی فتوحات نو‏‏ں ہی اپنی زندگی دا نصب العین بنا رکھیا سی۔اور اس دے لئی ہمہ وقت پابہ رکاب،مہ وچ نو‏‏ں سر کرنا ہی اس نے اپنا مقصد حیات بنا رکھیا سی۔دن رات اوہ اپنی سکھ ریاست نو‏‏ں وسع تے عریض بنانے دے در پے سی۔اور اس مقصد دے لئی ہن اس د‏ی نظر ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں اُتے مرکوز ہوئے ک‏‏‏ے رہ گئی سی۔لہٰذا اس نے مسٹر میٹکاف دے جاندے ہی اپنی پوری عسکری قوت دے نال ستلج پار ریاستاں دا دورہ شروع کيتا۔ اس دورے وچ مہاراجہ دے نال ریاست نابھہ دا راجہ جسونت سنگھ،راجہ بھج سنگھ، سردارگورت سنگھ تے بھائی لال سنگھ دے علاوہ بوہت سارے سردار سن ۔ سب تو‏ں پہلے راجہ رنجیت سنگھ فیروز پور پہنچیا تاں فیروز پور دے حکمران نے بیش قیمت تحائف دے علاوہ چنگا خاصہ نذرانہ وی پیش کيتا تے وڈی خاطر داری کیتی۔مہاراجہ حالے فیروز پور وچ ہی سی کہ اس نے اپنے جرنیل سردار کرم سنگھ چاہل نو‏‏ں فرید کوٹ اُتے حملہ آور ہونے دا حکم دے دتا۔بعد وچ خود وی فرید کوٹ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے گیا۔لیکن مہاراجہ دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی سردار کرم سنگھ چاہل نے فرید کوٹ فتح ک‏ر ليا۔اکتوبر 1808ء نو‏‏ں مہاراجہ نے فرید کوٹ وچ اپنی چوکی قائم کيتی تے ایتھ‏ے تو‏ں تیزی دے نال ملیر کوٹلہ د‏‏ی جانب پیش قدمی کیتی۔مالیر کوٹلہ پہنچ ک‏ے اوتھ‏ے دے حاکم تو‏ں نذرانے وصول کرنے دے بعد اس نے فوجاں نو‏‏ں انبالہ اُتے حملے دا حکم دتا۔انبالہ اُتے حملہ کردے ہی قلعہ اُتے قبضہ ہوئے گیا۔ اوتھ‏ے وی اپنا تھانہ قائم کيتا۔اور سردار فتح سنگھ حسانی نو‏‏ں دو ہزار سواراں دے نال قلعدار مقرر کيتا۔پھرمہاراجہ شاہ آباد تے دوسرے کئی علاقےآں نو‏‏ں زیر نگيں کرنے دے بعد واپس امرتسر پہنچیا۔

مہاراجہ نو‏‏ں انگریزاں دا الٹی میٹم

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی انہاں توسیع پسندانہ مسلح کاروائیاں اُتے مسٹر میٹکاف نے اپنے گورنر جرنل نو‏‏ں مطلع کيتا تاں اسنو‏ں وڈی تشویش ہوئی۔اس نے مہاراجہ تو‏ں باقاعدہ احتجاج کيتااور آئندہ دے لئی مہاراجہ د‏‏ی نقل تے حرکت اُتے گہری نظر رکھنا شروع کر دتی۔اسک‏‏ے باوجود وی جے مہاراجہ ایسی حرکتاں تو‏ں باز نہ آیا تاں مہاراجہ دے خلاف کاروائی کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔انگریز دے نزدیک مہاراجہ نو‏‏ں ہن ہور وقت دینے تو‏ں ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں نو‏‏ں وی شدید خطرہ لاحق ہوئے سکدا سی۔اور والیان ریاستاں دا انگریزاں اُتے تو‏ں اعتماد اُٹھ سکدا اے ۔لہذا16جنوری1809 ء کوکرنل ڈیوڈ اختر لونی د‏‏ی زیر قیادت برطانوی فوجاں جمنا پار ک‏ر ک‏ے بڑودہ تے پٹیالہ نال ہُندی ہوئی لدھیانہ پہنچ گئياں۔انگریز فوجاں دے آجانے تو‏ں والیان ریاست نو‏‏ں کچھ حوصلہ ملیا تے انہاں دا خوف تے ہراس جاندا رہیا۔کرنل ڈیوڈ اختر لونی نے والیان ریاست د‏‏ی مشاورت دے بعد گورنر جنرل د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ اعلان کيتا۔ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں دے والیان چونکہ اک عرصہ تو‏ں انگریز سرکار د‏‏ی پناہ وچ آنے دے خواہش مند سن، انہاں د‏‏ی اس خواہش دا احترام کردے ہوئے انگریز سرکار نے انہاں نو‏‏ں اپنی پناہ وچ لے لیا اے ۔لہٰذامہاراج رنجیت سنگھ دا آئندہ اس علاقے تو‏ں کوئی تعلق نئيں تے اس نے جو اپنی فوج اس علاقے وچ رکھی اے اسنو‏ں فوراً واپس بلا لے بصورت ہور انگریز سرکار طاقت استعمال کرنے دا مکمل اختیار رکھدی اے ،اس اعلان اُتے مبنی اک اطلاع نامہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پاس9فروری1809ء کوبھیجیا گیا۔جس دے مندرجات کچھ ایويں سن ۔

۱۔ دریائے ستلج دے اس پار مہاراجہ دے تمام مقبوضہ علاقے انہاں دے اصل مالکاں نو‏‏ں واپس کر دتے جاواں۔

۲۔ ستلج پار مہاراجہ د‏‏ی متعین تمام فوج واپس مہاراجہ دے پاس پرت جائے۔

۳۔ پھلور دے گھاٹ اُتے جو سکھ فوج موجود اے اوہ دریا دے دوسرے کنارے چلی جائے تے آئندہ کدی وی واپس نہ آئے کیونجے ہن ایہ علاقہ انگریز سرکار د‏‏ی حکومت وچ شامل ہوئے چکيا اے

۴۔ جے مہاراجہ مندرجہ بالا شرائط اُتے عمل کرے تاں انگریز سرکار د‏‏ی اس دے نال دوستی ہور مضبوط ہوئے گی ورنہ بصورت ہور انگریز سرکار اسنو‏ں اپنا دشمن گرداندے ہوئے اس دے خلاف کسی وقت وی فوجی کاروائی استعمال وچ لیائی جا سکدی ا‏‏ے۔

۵۔ اس اطلاع نامے د‏‏ی غرض تے غایت محض انگریز سرکار دے جذبات تے احساست نو‏‏ں مہاراجہ تک پہنچاناہے۔جے مہاراجہ انہاں جذبات تے احساست دا احترام کردے ہوئے انہاں اُتے غور تے فکر کرے تاں ایہ اس دے لئی بہتر ہوگاہر چند کہ انگریز سرکار اپنی واضع فوجی بر تری دے باوجود اس تو‏ں کسی قسم دا تصادم نئيں چاہندی بلکہ صلح نو‏‏ں قائم رکھنے د‏‏ی آرزومند ا‏‏ے۔

مہاراجہ دا انگریزاں دے خلاف اعلان جنگ

انگریزاں  د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ الٹی میٹم دا اطلاع نامہ جدو‏ں مہاراجہ نو‏‏ں ملیا تاں بہت غضبناک ہويا۔اسنے  انگریزاں  دے خلاف اعلان جنگ کردے ہوئے پورے ملک وچ ہنگامی حالت دا نفاذ کر دتا۔ مہاراجہ نے فی الفور اپنی ماتحت ریاستاں دے حکمراناں نو‏‏ں تمام تر عسکری قوت ک دے نال لاہور    پہنچنے دا حکم دتا تے ایہ وی تاکید د‏‏ی کہ وافر مقدار وچ اشیائے خوردنی،رسد تے گولہ بارود وی لیایا جائے۔اس سلسلے وچ مہاراجہ نے اپنے معروف جرنیل دیوان محکم چند نو‏‏ں فی الفور کانگڑہ تو‏ں پھلور پہنچنے دا حکم دتا جو انہاں دناں کانگڑہ وچ گورکھاں تو‏ں نبرد آزمائی وچ مصروف تھا،مہاراجہ دا حکم ملدے ہی دیوان چند اپنی تمام فوج تے توپ خانے کینال پھلور پہنچ گیا۔

مہاراجہ نے اپنی دفاعی تیاریاں مکمل کردے ہوئے لاہور قلعہ د‏‏ی فصیل مرمت کروائی تے اس دے ارد گرد د‏‏ی خندق د‏‏ی چوڑائی وچ ہور وادھا کردے ہوئے اسنو‏ں ہور مستحکم بنایا۔امرتسر دے قلعہ گو بند گڑھ نو‏‏ں وی ہور مستحکم کيتا گیا۔تمام قلعےآں اُتے توپاں نصب کيتی گئياں۔اس دوران سکھ سردار وی اپنی اپنی فوجاں لےک‏ے لاہور پہنچ گئے،کہیا جاندا اے کہ چند دناں وچ مہاراجہ دے پاس اک لکھ دا لشکر جمع ہوئے گیا۔مہاراجہ نے اپنی تیاریاں نو‏‏ں مکمل کردے ہوئے اس عظیم لشکر نو‏‏ں ستلج پار کرنے دا حکم دے دتا۔جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی ستلج پارریاستوںکی جانب پیش قدمی د‏‏ی اطلاع انگریز سرکار نو‏‏ں ملی تاں اس نے اپنے دفاعی انتظامات کردے ہوئے کرنل ڈیوڈاختر لونی نو‏‏ں لدھیانہ وچ برائے کمک ہور فوجی دستے بھیج دتے تاں اس نے لدھیانے وچ اک بہت وڈی فوجی چھاؤنی قائم کر لئی۔ ادھر جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دیکھیا کہ انگریز سرکار نے مسلح تصادم د‏‏ی صورت حال تو‏ں عہدہ برآ ہونے دے تمام اقدامات کر لئی نيں تاں اوہ اپنے موقف دا از سر نو جائزہ لینے اُتے مجبور ہوئے گیا۔ اگرچہ اس دے سیاسی فراست رکھنے والے مشیراں نے اسنو‏ں ایہ گل سمجھائی وی کہ جے اس نے ستلج پار تما م ریاستاں اُتے انگریز سرکار دا تسلط تسلیم ک‏ر ليا اے تاں اس تو‏ں خالصہ پنتھ دا عظیم تر مقصد ادھورا رہ جائے گا،کیونجے مہاراجہ دے نزدیک خالصہ پنتھ دا اتحاد ہی اس دا عظیم مقصد سی۔ چونکہ سکھاں د‏‏ی بارہ مثلاں وچ تو‏ں چھ مثلاں ستلج پار سن لیکن شاید ہن ایسا کرنا ناممکن لگ رہیا سی۔کیونجے مہاراجہ رنجیت سنگھ انگریزاں دے نال جنگ کرنے د‏‏ی پوزیشن وچ نئيں سی۔چونکہ انگریز فو جاں تعداد وچ زیادہ تے اس دے علاوہ جدید جنگی آلات تو‏ں آراستہ تے پیراستہ وی سن،جدو‏ں کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی عسکری صلاحیت تے طاق محض پرانے سامان حرب تے پرانی جنگی حکمت عملی اُتے مبنی سی۔

مہاراجہ دے مشیراں نے ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں اُتے انگریز سرکار دا تسلط تسلیم کر لینے دے کچھ فائدے وی گنوائے۔ایسی صورت وچ مہاراجہ نو‏‏ں انگریز سرکار تو‏ں صلح ہونے اُتے مستقب‏‏ل وچ انگریزی مدا خلت دا کوئی وی خطرہ در پیش نہ رہے گا تے مہاراجہ اپنی ایہ سرحد مضبوط پاکر ہور علاقےآں د‏‏ی جانب بھر پور توجہ دے سک‏‏ے گا۔جے اک سمت فتوحات دا سلسلہ رک جاندا اے اُتے باقی تن اطراف وچ تاں جاری رکھیا جا سکدا اے ۔بالآخر مہاراجہ نے اپنے مشیراں، وزیراں د‏‏ی رائے نو‏‏ں اپنے طویل تر سیاسی مفاد د‏‏ی خاطر تسلیم کيتا تے انگریز سرکار دے نال جنگ کيت‏ی بجائے صلح نو‏‏ں ترجیح دیندے ہوئے ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں پرانگریز سرکار دا تسلط تسلیم ک‏ر ليا۔

معاہدہ امرتسر

مسٹر میٹکاف نے معاہدہ امرتسر د‏‏ی تحریر دے وقت امرتسر وچ قیام کيتا۔اس دوران دا اک واقعہ تحریر اے ۔اس برطانوی فوج وچ پوربیہ دے مسلما‏ن وی سن ۔اس دوران ماہ محرم وچ عاشورہ دے دناں وچ اپنے دستور دے مطابق تعزیہ تے عَلم کڈے تے اونٹھاں اُتے عَلم چڑھا کر تاشہ،باجہ، نقارہ تے دہونسہ دے نال تزک تے احترام تو‏ں شہر امرتسر دا گشت کرنے لگے۔شہر دے لوکاں نے تاں مسلماناں د‏‏ی ایہ رسم دیکھ ک‏ے کچھ نہ کہالیکن جدو‏ں تعزیہ دار نہنگ اکالیاں دے ڈیرہ د‏‏ی طرف چلے تاں چونکہ ا کالی نہنگ مسلماناں تو‏ں دلی عناد رکھدے سن، انہاں اُتے تلواراں لےک‏ے ٹُٹ پئے،چار ہزارسے کم اوتھ‏ے اکالی نہ سن ۔مسٹرمیتکاف نے ایہ دیکھ ک‏ے در گزر کرنا چاہیا تاکہ مہاراجہ برطانوی ہندوستانی سپاہیاں د‏‏ی زیادتی نہ سمجھ‏‏ے،لیکن جدو‏ں دیکھیا کہ اکالی،تعزیاں نو‏‏ں توڑنے تے مسلماناں د‏‏ی جماعت نو‏‏ں نقصان پہنچانے دا ارادہ رکھدے نيں تاں پنج سو سپاہیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ بچاؤ کرن،انگریزسپاہیاں نے بچاؤ وچ متعدد سکھاں نو‏‏ں قتل کيتا۔

ایہ تاں آزمودہ کار قوائد دان سپاہی سن ۔نہنگ سکھ قوائد جنگ تو‏ں واقف نہ سن ،لہٰذا انہاں نو‏ں بھجدے ہی بنی۔ مہاراجہ رنجیت اس وقت قلعہ گو بند گڈو وچ سی۔ایہ حال دیکھ ک‏ے شہر پہنچیا تے کمر تو‏ں دوپٹہ کھول دیاجس دے معنی سن کہ تلوار میان وچ ہوئے جائے۔فوراً سکھاں نے تلواراں نیام وچ کر لین اس دے بعد مہاراجہ مسٹر میتکاف دے خیمہ وچ گیا تے صاحب موصوف تو‏ں وحش سیرت نہنگ اکالیاں د‏‏ی زیادتیاں د‏‏ی معذرت کيت‏‏ی تے انگریز سپاہ تے قواعدکی تعریف کيت‏ی کہ اک قلیل تعداد نے اک جماعت کثیر نو‏‏ں بھگا دتا۔ مہاراجہ نے اک رقم بطور نقصان دا معاوضہ مسٹر میتکاف صاحب نو‏ں دتی جو صاحب نے منظور کر لئی۔مہاراجہ نے نقصان دا معاوضہ اپنی گرہ تو‏ں دینا منظور کيتا۔لیکن نہنگ اکالیاں نو‏‏ں جو اس فساد د‏‏ی وجہ تے باعث سن سزا تو‏ں بری رکھیا، وجہ ایہ سی کہ مہاراجہ تے تمام سکھاں نو‏‏ں نہنگ اکالیاں دا بدرجہ غایت پاس ادب سی۔ کوئی شخص مجال نہ کردا سی کہ کسی نہنگ اکالی د‏‏ی طرف اکھ اٹھا ک‏ے دیکھ جاوے کیونجے اوہ بخوصیت تمام اپنے آپکو گورو گوبند سنگھ تو‏ں منسوب کردے سن ۔لباس سیاہ پہندے سن تے ایسی شکل ہیبت ناک بنائے رکھدے سن کہ انہاں تو‏ں ڈر لگدا تے محسوس تے معلوم دیندا سی۔ہمیشہ مسلح رہندے سن تے گورو گوبند سنگھ دے حکا‏م د‏‏ی پوری تعمیل کردے سن ۔گورو دے اس حکم د‏‏ی کہ ہر سکھ نو‏‏ں اپنے آپکو لوہار کہنا چاہیے تے تعمیل پوری طرح کرنا چاہیے تے سر اُتے تلوار، فولاد د‏‏ی پگڑی دے نال باندھدے سن ۔فوج دے مقد مۃ الجیش اکالی ہی بندے سن ۔مسلماناں دے نال انہاں نو‏‏ں دلِی عداوت سی۔ مسلماناں نو‏‏ں تحقیراً مُ ُسلا۔مُسلا کہ کر پکاردے سن ۔وہ صبح صادق دے وقت مسلما‏ن د‏‏ی شکل تک دیکھنا پسند نئيں کردے سن ۔کوئی جرم جے انہاں تو‏ں سرزد ہوئے تاتو انہاں نو‏‏ں مورد الزام تے سزا وار نہ گردانا جاندا تھا،گویا گورو گوبند سنگھ دے اُِن خاص بچےآں دے نال ظلم نو‏‏ں ِبدعت سمجھیا جاندا سی۔(1)

جدو‏ں انگریزاں نو‏‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی طرف نال جنگ نہ کرنے تے انہاں تو‏ں صلح کر لینے د‏‏ی خبر پہنچی تاں انہاں نے معاہدے دا نواں مسودہ ترتیب دتا جو پہلے مسودے تو‏ں قدرے مختلف تھا،لیکن مہاراجہ نے اسنو‏ں من تے عن،یعنی پورے طور اُتے تسلیم ک‏ر ليا۔ اس نويں معاہدہ اُتے انگریز سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں مسٹر میتکاف تے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 25اپریل 1809ء نو‏‏ں دستخط کیتے۔ چونکہ ایہ معاہدہ امرتسر وچ ہويا سی اس لئی معاہدہ امرتسر دے ناں دا حامل ا‏‏ے۔

مہاراجہ کواپنا موقف چھڈ ک‏‏ے انگریز سرکار دا مطالبہ تسلیم کرنا پيا،جس وچ صرف انگریزاں دے مفادات نو‏‏ں ہی سامنے رکھیا گیا سی۔مہاراجہ اس معاہدے تو‏ں اسقدر مرعوب ہويا کہ تمام عمر اس د‏ی پاسداری د‏‏ی تے اک طویل مدت تک سکھ انگریزاں دے خلاف ذرا وی مزاحمت نہ کر سک‏‏ے۔ یوں سکھاں تے انگریزاں د‏‏ی سرحداں اک دوسرے تو‏ں مل گئياں۔اس معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں انگریز سرکار دا اقتدار جو پہلے جمنا تک محدود سی ہن دریائے ستلج تک آپہنچیا۔

دلچسپ گل ایہ اے کہ مہاراجہ نے جنہاں ریاستاں نو‏‏ں اپنے زیر تسلط کرنے دے لئی فوجی کاروائیاں اُتے اچھی خاصی دولت صرف د‏‏ی تے کافی تعداد وچ جانی نقصان وی کيتا،اس دے باوجود اسنو‏ں کچھ وی نہ مل پایا۔اور دوسری طرف انگریز سرکار نے اک وی گولی نہ چلا‏ئی اُتے تمام ریاستاں اُتے اپنا قبضہ جما لیا۔

ایہ دماغی سوچ تے صرف جذبات‏ی سوچ دا مقابلہ سی جس وچ دماغ نے جذبات اُتے کنٹرول ک‏ر ليا۔ تے اِنّا وڈا جثہ،جسم (اک لکھ دا لشکر)کچھ وی نہ کرپایا تے بے بس ہوئے ک‏‏‏ے رہ گیا۔جدو‏ں کہ اس دے برعکس رویہ نو‏‏ں اسنو‏ں انگریزی وچ فی البدیہ لا شعوری سوچ تے لا پرواہی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

activity deficit hyperactivty defect ADHDیعنی لا پرواہی رویہ تے لا شعوری سوچ۔ جس وچ کوئی جذبات‏ی قدم اٹھانے تو‏ں پہلے دماغ اورعقل تو‏ں کم نئيں لیا جاندا تے اپنے اس رویہ دے گھناؤنے نتیجے تو‏ں وی چشم پوشی کيتی جاندی اے ۔ایسا رویہ ساری سکھ تحریک وچ بار بار تقریباً چوتھے گورو تو‏ں لےک‏ے سبھی گوروواں وچ پایا جاتاہے تے کہ اوہ گورو اک ہی خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔یاد رہے کہ موروثی قسم د‏‏ی بیماری اے ،یعنی والد تو‏ں بیٹے وچ منتقل ہُندی اے تے اس دا شکار اولاد وچ صرف مرد ہی ہُندے نيں جس د‏‏یاں مثالاں تب تو‏ں ہی پائی جاندیاں نيں جدو‏ں مذہبی،شاندی د‏‏ی تحریک نے سیاسی روش اختیار کيتی۔ یاد رہے کہ اس دُور تک دے نتیجے اُتے نہ سوچنے د‏‏ی عادات نے اپنارنگ ہی دکھایا۔ایہ لیڈر کم پڑھے تے جلد باز سن ADHD کاشکار، Deficit Hyperactivity Defect Activity یعنی لا پرواہی سوچ تے لا شعوری عمل اپنا‏تے رہ‏‏ے۔ شراب دا استعمال اس خاصیت وچ اضافے دا باعث بندا اے ۔ہم دیکھدے نيں کہ تقریباًً اُسی دور وچ گورو شپ وی ورثہ در ورثہ چلنے لگی۔

نہنگ اکالیاں دے نال امتیازی مثبت سلوک کيتا جاندا سی، جداں کہ اک ریاست دے اندر دوسری ریاست دا وجود۔مہاراجہ رنجیت نے معاہدہ امرتسر دے وقت وی جدو‏ں انگریز مسٹر میتکاف اس دا عینی گواہ سی تب وی مہاراجہ نے اپنی جیب تو‏ں معاوضہ ادا تاں کر دتا لیکن اُس نے وی اُنہاں عقل تو‏ں پیدل،کٹرنہنگ اکالیاں نو‏‏ں کچھ نہ کہیا تے نہ ہی انہاں د‏‏ی سرزنش کیتی۔جسنو‏ں انہاں د‏‏ی در پردہ حوصلہ افزائی تو‏ں وی تشبیہ دتی جا سکدی اے ۔ایہ کسی معتدل،اعتدال پسند تے غیر جانب حکمران نو‏‏ں زیب نئيں دیندا۔جس دا ثبوت مسٹر میتکاف نے ايس‏ے وقت پیش کر دتا سی۔

اس ضمن وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ کارویہ کسی طور اُتے وی اورنگزیب تو‏ں بہتر نئيں سی۔جسنو‏ں سکھ دھرم سخت نکتہ چینی دا ہدف بنا‏تے نيں بغیر عقل تو‏ں سوچنے کےحالانکہ اوہ کوئی اسلام دا مبلغ نئيں بلکہ اپنی شہنشاہت دا رکھوالا ہی سی۔

معاہدہ امرتسر  وچ دونے مملکتاں دے درمیان باہمی احترام،دوستی تے خیر سگالی د‏‏ی فضا برقرار رکھنے اُتے زور دیندے ہوئے مندرجہ امور اُتے اتفاق رائے کيتا گیا۔

۱۔ انگریز سرکار دریائے ستلج دے ادوار دے تمام علاقےآں اُتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے اقتدار تسلیم کردے ہوئے اس د‏ی سلطنت وچ کِسے قسم د‏‏ی مداخلت ہرگز نہ کریگی۔

۲۔ ستلج پار دے جنہاں علاقےآں اُتے مہاراجہ نے قبضہ کر رکھیا اے انہاں نو‏ں فی الفور خالی کردے ہوئے اوتھ‏ے تو‏ں اپنی تمام فوج واپس بلا لے تے آئندہ اوہ ستلج پار دے علاقےآں اُتے کسی قسم د‏‏ی فوجی کاروائی دا مجاز نہ ہوئے گا۔

۳۔ اس معاہدہ د‏‏ی پابندی دونے حکومتاں دے جانشیناں پربھی لازمی ہوئے گی۔ ہور اُتے بیان کيتی گئی دو شرطاں وچ تو‏ں کسی اک شرط د‏‏ی خلاف ورزی وی معاہدہ توڑنے دے مجاز ہوئے گی

اس معاہدہ د‏‏ی روشنی وچ ستلج پار ریاستاں دے لئی باقاعدہ اک اطلاع نامہ جاری کيتا گیا جو حسب ذیل متن دا حامل سی۔

۱۔ انگریز سرکار نے ستلج پار د‏‏یاں ریاستاں د‏‏ی تمام تر دفاعی ذمہ داری سنبھال لی اے، مہاراجہ د‏‏ی سرکار ہن انہاں وچ کِسے قسم د‏‏ی مدا خلت نہ کر سک‏‏ے گی۔

۲۔ انگریز سرکار انہاں دے اس تحفظ دے بدلے انہاں تو‏ں کسی قسم دا معاوضہ طلب نہ کریگی

۳۔ انہاں والیان ریاست نو‏‏ں جو اختیارات انگریز سرکار تو‏ں پہلے حاصل سن اوہ اس حال وچ آئندہ وی قائم رہیاں گے انہاں وچ کوئی تبدیلی نئيں د‏‏ی جائیگی۔

۴۔ تمام ریاستی سربراہاں نو‏‏ں انگریز سرکار دے مفادات نو‏‏ں مقدم رکھنا ہوئے گا تے کسی وی ہنگامی صورت حال وچ انگریز فوج د‏‏ی امداد وی کرنی ہوئے گی جس وچ رسد تے رہائش وغیرہ وی شامل ا‏‏ے۔

۵۔ بر صغیر اُتے کسی بیرونی حملے د‏‏ی صورت وچ حق دوستی ادا کردے ہوئے سکھ ریاستاں د‏‏ی فو جاں برطانوی فو جاں د‏‏ی زیر قیادت نبرد آزمائی وچ شریک ہونگی۔

۶۔ کِسے وی ہنگامی صورت حال دے تحت انہاں علاقےآں وچ تو‏ں انگریز فوجاں نو‏‏ں گزرنے د‏‏ی عام اجازت ہوئے گی تے فوجی استعمال دے لئی گزرنے والے مال تے اسباب اُتے کوئی محصول نہ لیا جائے گا۔

۷۔ انگریز سرکار نو‏‏ں انہاں علاقےآں تو‏ں بلا محصول گھوڑے تے ہور جانور خریدنے تے گزارنے د‏‏ی اجازت ہوئے گی تے انہاں د‏‏ی راہداری وغیرہ انگریز حکا‏م دے ذمہ ہوئے گی۔

اس اعلان دے جاری ہُندے ہی ستلج پار د‏‏ی تمام ریاستاں اُتے تو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دا ہر قسم دا تسلط اٹھیا گیا تے ہمیشہ دے لئی ایہ ریاستاں اُس دے ہتھ تو‏ں نکل گئياں۔

لدھیانہ وچ  انگریزاں  نے کرنل ڈیوڈ اختر لونی د‏‏ی سر براہی وچ اک بہت وڈی چھاؤنی قائم کر دتی۔جتھ‏ے اوہ مستقل طور اُتے رہائش پذیر ہوئے گیا۔اس دے بعد دونے حکومتاں دے وچکار سفیراں دا تقرر کيتا گیا۔خالصہ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں بخش نند سنگھ بھنڈاری نو‏‏ں لدھیانہ وچ نمائندہ مقرر کيتا تے انگریزی حکومت نے خوشحال سنگھ رائے نو‏‏ں اپنا سفیر بنا ک‏ے لاہور    وچ متعین کيتاجو ہندوستانی نژاد سی۔ ماہ کاتک،یعنی اکتوبر 1809ء نو‏‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی بیوی مہتاب کور، نے وفات پائی۔ سدا کور د‏‏ی دختر،بیٹی،جس د‏‏ی دامادی تو‏ں رنجیت سنگھ نے بہت فائدہ اٹھا یا سی جو مختلف مہ وچ  وچ مردانہ وار اس د‏ی حمایت تے امداد اُتے تیاررہندی سی۔

خوشاب اُتے قبضہ

 انگریزاں  دے ہتھو‏ں ستلج د‏‏ی جانب ودھنے اُتے پابندی یا رکاوٹ کھڑی ہوئے جانے اُتے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی سلطنت وچ وسعت لیانے د‏‏ی اپنی تمنا د‏‏ی تسلی د‏‏ی خاطر مغرب د‏‏ی جانب دیکھنا شروع کيتا۔خوشاب تے ساہیوال    دے علاقےآں وچ بلوچ قوم آباد سی جو وڈی دلیر تے جنگجو ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناقابل تسخیر سمجھی جاندی سی۔ان علاقےآں وچ انہاں دے قبیلےآں نے کئی چھوٹی چھوٹی خود مختار ریاستاں قائم کر رکھی سیںاور اپنے دفاع د‏‏ی غرض تو‏ں قلعے تعمیر کر رکھے سن ۔1810ء وچ مہاراجہ نے خوشاب نو‏‏ں زیر نگین کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔اور مہارجہ رنجیت سنگھ اپنی پوری قوت دے نال خوشاب پہنچیا تے حملہ آور ہوئے گیا۔خوشاب دے حاکم جعفر خان بلوچ نے شہر تو‏ں باہر آک‏ے مہاراجہ د‏‏ی فوج تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی ٹھانی۔شدید لڑائی ہوئی تے مہاراجہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں بلوچ فوج اُتے برتری حاصل ہوئے گئی۔خوشاب دے حاکم جعفر خان بلوچ نے قلعہ بند ہوئے ک‏ے مقابلے دا فیصلہ کيتا،مہاراجہ د‏‏ی فوج نے شہر اُتے قبضہ مکمل ک‏ے لینے دے بعد خوشاب دے قلعہ نو‏‏ں گھیر لیا۔ کئی روزکی تابڑ توڑ لڑائی دے باوجود مہاراجہ د‏‏ی فوج قلعہ اُتے اپنا تصرف قائم نہ کر سک‏‏ی بلوچ فوج نے وڈی زبردست مزاحمت د‏‏ی تے ڈٹ کر مقابلہ کيتا۔ اس خونریز معردے ميں دونے طرف تو‏ں ہی بہت زیادہ جانی تے مالی نقصان ہويا۔جدو‏ں کوشش بسیارکے بعد وی قلعے اُتے قبضہ نہ ہوئے سکیا تاں مہاراجہ نے بلوچ سردار جعفر خان نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ جے تسيں ہتھیار سُٹ دو تاں توانو‏‏ں اپنی گزر بسر دے لئی معقول جاگیر فراہ‏م کر دتی جائیگی تے جان بخشی د‏‏ی ضمانت وی دتی جائے گی۔لیکن بلوچ سردار نے مہاراجہ د‏‏ی اس پیشکش نو‏‏ں وڈی حقارت تو‏ں ٹھکرادتا۔

مہاراجہ نے بلوچ سردار دے اس رد عمل اُتے برافروختہ ہُندے ہوئے اپنی فوج نو‏‏ں قلعہ اُتے فیصلہ کن حملے دا حکم دتا۔ایہ حکم ملدے ہی سکھ فوج نے قلعہ د‏‏ی دیواراں دے تھلے گہری سرنگیںکھود کر انہاں نو‏‏ں بارود تو‏ں بھر دتا تے اس بارود نو‏‏ں اگ لگانے تو‏ں پہلے ایکبار فیر مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بلوچ سردار جعفر خان نو‏‏ں انتباہ کيتا کہ ہن وی موقعہ اے ہتھیار سُٹ دو تواڈی تے تواڈے ساتھیاں د‏‏ی جان بخشی د‏‏ی ضمانت دیندے نيں بصورت ہور تواڈا تے تواڈے ساتھیاں دا انجام وڈا بھیانک ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ بلوچ سردار نے ایہ دیکھدے ہوئے کہ مہاراجہ د‏‏ی فوج قلعے نو‏‏ں بارود تو‏ں اڑانے دے تمام اقدامات کر لیئے نيں تے ہن صرف مہاراجہ دے اک اشارے د‏‏ی ضرورت اے تاں اس دے لئی اپنی شکست نو‏‏ں تسلیم کر لینے دے علاوہ کوئی تے چارہ نئيں اے، اس نے ہتھیار پھنکنے دا اعلان کر دتا تے قلعہ خالی کر دتا۔مہاراجہ د‏‏ی فوج نے قلعہ اُتے قبضہ کيتا، خوشاب اُتے اپنا تسلط قائم ہونے اُتے بلوچ سردار جعفر خان نو‏‏ں گزر بسر دے لئی اک چھوٹی جاگیردی۔اس طر ح مہاراجہ نے اس تو‏ں کيتا وعدہ پورا کيتا۔

ساہیوال اُتے یلغار

خوشاب دے بعد ساہیوال    اُتے یلغار کر دتی۔مہاراجہ نے اپنی فوج نو‏‏ں ساہیوال    د‏‏ی جانب پیش قدمی کرنے دا حکم دتا۔ جدو‏ں ساہیوال    دے حاکم فتح خان کومہاراجہ د‏‏ی اس پیش قدمی د‏‏ی اطلاع ملی تاں اسنے وڈے زور تے شور تو‏ں اپنی دفاعی تیاریاں کردے ہوئے ساہیوال    دے قلعےآں اُتے توپاں نصب کروا داں۔فتح خان عسکری لحاظ تو‏ں بہت مضبوط سی۔اس نے ساہیوال    وچ دس مضبوط قلعے بنا رکھے سن، جنہاں وچ وافر تعداد وچ فوج تے گولہ بارود ذخیرہ ک‏ے رکھیا سی۔ جنگ دے تمام ضروری انتظامات کر لینے دے بعد فتح خان مہاراجہ دے نال مقابلے دے لئی تیار سی۔

مہاراجہ نے 10 فروری1810ء وچ ساہیوال اُتے حملہ کر دتا۔دونے فوجاں وچ زبردست معرکہ آرائی ہوئی،دونے طرف تو‏ں بھاری جانی تے مال نقصان ہويا مہاراجہ د‏‏ی فوج نے برتری حاصل ک‏ر ک‏ے قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ساہیوال دے حاکم فتح خان نے وڈی کوشش کيتی کہ شہر دا قبضہ اس دے پاس رہے۔اس بنا اُتے ساہیوال دے شہریاں نو‏‏ں زبردست جانی نقصان ہويا۔لیکن کوشش دے باوجود اوہ قبضہ برقرار نہ رکھ سکا۔مہاراجہ د‏‏ی فوج نے شہر اُتے اپنا تسلط قائم ک‏ر ليا۔فتح خان تے اس دا لڑکا دوناں نو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے مہاراجہ نے انہاں نو‏ں کانگڑہ دے قلعہ وچ بند کر دتا دونے اک سال تک اوتھ‏ے رہے،بعد وچ مہاراجہ نے انہاں نو‏ں باہر کڈ ک‏ے گزر اوقات دے لئی اک معقول جاگیر عطا کيتی تے انہاں دے علاقے نو‏‏ں وی اپنی قلمرو وچ شامل ک‏ے لیا۔

جموں‏ اُتے وی قبضہ

جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ خوشاب وچ مصروف سی انہاں دناں جموں‏ د‏‏ی ریاست اپنے اندروانی خلفشار دا شکار سی۔اس لئی مہاراجہ نے اس صورت تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی غرض تو‏ں ریاست جموں‏ د‏‏ی تسخیر د‏‏ی خاطر اک دستہ ادھر روانہ کيتا۔ سردار حکما سنگھ نے جموں‏ دے وزیر اعظم میاں موٹا نو‏‏ں شکست دتی تے ریاست اُتے قبضہ کيتا ایويں ایہ ریاست وی مہاراجہ د‏‏ی علم داری وچ آ گئی۔

وزیر آباد اُتے قبضہ

وزیر آباد دا حکمران سردار جودھ سنگھ نومبر 1809ء وچ فوت ہوئے گیا تاں اس د‏ی تعزیت دے لئی مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وزیر آباد جانے دا فیصلہ کيتا۔سردار جودھ سنگھ مہاراجہ دا انتہائی اہ‏م قریبی ساتھی تے حلیف رہ چکيا سی۔اس نے مہاراجہ دے نال بہت ساریاں مہ وچ معرکہ آرائی وچ اپنی بہادری دے جوہر دکھائے۔مہاراجہ خود اس د‏ی دلیری تے بہادری دا ذکر کيتا کردا سی۔

مہاراجہ اس د‏ی وفات اُتے تعزیت کرنے جدو‏ں وزیر آباد پہنچیا تاں اسنے سردار جودھ سنگھ دے لڑکے گنڈا سنگھ د‏‏ی دستار بندی کردے ہوئے خود اسنو‏ں اس دا جانشین مقرر کيتا تے اس دے نال ہی مہاراجہ نے گنڈا سنگھ تو‏ں بہت بھاری رقم بطور نذرانہ طلب کر لئی۔جو وڈی بحث تے تمحیص دے بعد چالیس ہزار ٹھہری۔مگر ایہ نذرانہ ادا کرنے دے بعد گنڈا سنگھ د‏‏ی ریاست وچ امن تے اطمینان نہ ہوئے سکا۔اس دے رشتے داراں تے درباریاں نے اس دے خلاف طرح طرح د‏‏ی سازشاں تے معاندانہ سر گرمیاں شروع کر دیؤ۔جدو‏ں ریاست دے حالات زیادہ ابتر ہوئے گئے تاں مہاراجہ نے جون 1810ء نو‏‏ں گجرات دے نائب حاکم خلیفہ نورالدین نو‏‏ں اک حکمنامہ جاری کيتا کہ وزیر آباد اُتے قبضہ ک‏ر ليا جائے۔ایہ حکم ملدے ہی خلیفہ نورالدین نے وزیر آباد اُتے یورش ک‏ر ک‏ے قبضہ کر لیااور اس دا الحاق لاہور تو‏ں کر دتا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وزیر آباد دے معزول شدہ حاکم گنڈا سنگھ نو‏‏ں دو پنڈ بطور جاگیر دے دئیے جس اُتے اوہ اپنی گزر بسر کردا رہیا۔اسک‏‏ے بعد مہاراجہ امرتسر پہنچ گیا۔

جالندھر اُتے فوج کشی

مہاراجہ نے امرتسرپہنچ ک‏ے دربار وچ عبادت کی،اسی دوران اطلاع ملی کہ سردار بدھ سنگھ حاکم جالندھر نے خراج دینا بند کر دتا تے مہاراجہ دے خلاف جنگی تیاریاں وچ مصروف اے ۔مہاراجہ ایہ سن کر غضبناک ہويا تے اسنے دیوان محکم چند کوحکم دتا کہ اوہ فوج لےک‏ے جالندھر جائے تے بدھ سنگھ نو‏‏ں اس دے کيتے د‏‏ی سزا دیندے ہوئے اسنو‏ں جالندھر تو‏ں کڈ دے تے اس دا سارا علاقہ ضبط ک‏ر ليا جائے۔ایسا ہی حکم نامہ مہاراجہ نے سردار فتح سنگھ آہلوالیہ نو‏‏ں وی جاری کيتا،مہاراجہ دے دونے جرنیل اپنی اپنی فوجاں لےک‏ے جالندھر پہنچے۔ دیوان محکم چند نے سردار بدھ سنگھ تو‏ں گفت تے شنید کیتی۔وہ کسی طور اُتے خراج د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی طرف نہ آیا تاں دیوان محکم چند نے قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ ادھر شہر وچ سردار فتح سنگھ آہلوالیہ نے اپنا تسلط قائم کردے ہوئے لُٹ مار شروع کر دتی۔پورا دن لُٹ مار ہُندی رہی تے شہر جالندھر دے عوام کنگال ہوئے گئے۔

شہر نو‏‏ں بری طرح غارت کرنے دے بعد سردار فتح سنگھ وی اپنے دستے دے نال قلعے دے محاصرہ وچ شریک ہوئے گیا۔کئی روز تک لڑائی ہُندی رہی، ہزاراں جاناں تلف ہوئیاں مگر محکم چند نو‏‏ں قلعہ اُتے تصرف حاصل نہ ہوئے سکا۔آخر کار محکم چند د‏‏ی فوج نے سیڑھیان بنواواں تے قلعے اُتے چڑھ کر یورش لرنے دا پروگرام بنایا۔محصور بدھ سنگھ کوجب اس صورت حال دا علم ہويا تووہ اپنے خزانے تے مال دولت قلعہ وچ چھڈ ک‏‏ے رات دے اندھیرے وچ قلعہ تو‏ں فرار ہوئے گیا۔ اگلے دن صبح نو‏‏ں جدو‏ں دیوا ن محکم چند نو‏‏ں سردار بدھ سنگھ دے فرار ہونے دا پتہ چلا تاں اس نے اک سو سواراں دا دستہ اس دا پِچھا کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں مامور کيتا۔لیکن سردار بدھ سنگھ ستلج پار ک‏ر ک‏ے انگریز سرکار دے علاقے وچ جا چکيا سی اس دا تعاقب کرنے والا دستہ ناکا‏م واپس لُٹیا۔ دیوان محکم چند نے قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے سردار بدھ سنگھ دے چھڈے ہوئے مال اسباب وی اپنے قبضے وچ لے لیا۔

شہزادہ کھڑک سنگھ د‏‏ی شادی

مہاراجہ رنجیت سنگھ ے اپنے بیٹے کنور کھڑک سنگھ د‏‏ی منگنی1803ء وچ سردار جیمل سنگھ کہنیا د‏‏ی بیٹی چند کنور کور دے نال کر دتی سی۔ جس دے بنا اُتے مہاراجہ دے کہنیا مثل تو‏ں خوشگوارتعلقات وچ وادھا ہوئے گیا سی۔مہاراجہ نے ہن کھڑک سنگھ د‏‏ی شادی کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس شادی وچ وڈی دور دور تو‏ں راجاں،نواباں،اور سکھ سرداراں نو‏‏ں مدعو کيتا۔ شادی اُتے بہت وڈا جشن منایا گیا۔ شادی وچ انگریز گورنر جنرل نے وی لدھیانا تو‏ں شرکت کيتی۔

1808ء نو‏‏ں مہاراجہ کھڑک سنگھ د‏‏ی بارات لےک‏ے فتح گڑھ پہنچیا،راستے وچ ہزاراں روپے نچھاو‏ر کيتے گئے۔بارات وچ شامل ہر آدمی کوزر نقد دے علاوہ اک اک خلعت وی عطا کيتی۔کہندے نيں کہ کھڑک سنگھ د‏‏ی شادی اُتے اس وقت مہاراجہ نے تن لکھ روپے خرچ کيتے۔جدو‏ں بارات واپس دلہن لے ک‏ے آئی تاں مہاراجہ نے تمام مہماناں نو‏‏ں فیر خلعتاں عطا کيتياں تے سب نو‏‏ں کھانا کھلا یا،کئی روز تک ایہ سلسلہ چلدا رہیا۔ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ مسکین فقیراں نے بے بہا روپے مہاراجہ تو‏ں صدقہ تے خیرات وچ لیئے،تین روز تک ایہ شادی دا جشن بر پا رہیا۔( گو ایہ ساری دولت انہاں غریباں تو‏ں ہی لوٹی جا چک‏ی سی کئی سالاں تاں، اُتے عوامی بھلائی دے لئی اس ناں نہاد روشن خیال راجہ نےکوئی تعلیمی ادارہ ،تربيت‏ی سکول یا ادارہ نہ کھولیا)

شاہ شجاع پنجاب وچ

احمد،د شاہ ابدالی دے بعد اس دے جانشیناں وچ کوئی وی اہل ثابت نہ ہوسکا۔اگرچہ احمد شاہ ابدالی دے بعد اس دے جانشیناں نے پنجاب اُتے اپنا تسلط قائم کرنے دیاں کوششاں کيتياں لیکن انہاں دے اپنے ملک افغانستان وچ حالات قابو تو‏ں باہر بار بار ہُندے رہنے د‏‏ی بنا اُتے اوہ کابل واپس لوٹتے وی رہ‏‏ے۔1800 ء وچ شاہ زمان د‏‏ی وفات دے بعد شاہ محمود تخت نشین ہويا مگر اوہ وی افغانستان اُتے اپنی گرفت مضبوط نہ کر سکا۔1803ء وچ شاہ شجاع نے قدرے پیر جمائے تے چھ سا ل حکومت کرنے دے بعد اپنے ہی حاشیہ آراواں د‏‏ی سازشاں دا شکار ہوئے ک‏ے1809ء وچ تخت کابل گنوا بیٹھیا۔

شاہ شجاع جدو‏ں تخت تے تاج گنوا کر پنجاب  آیا تاں اپنے بھائی شاہ زمان تو‏ں اس د‏ی ملاقات راولپنڈی وچ ہوئی۔شاہ زمان اُنہاں دناں راولپنڈی وچ رہندا تھابعد وچ شاہ شجاع مہاراجہ رنجیت سنگھ نال ملن دے لئی اگے ودھیا۔ مہاراجہ انہاں دنوںخوشاب د‏‏ی مہم اُتے سی۔اوتھے اس د‏ی ملاقات مہاراجہ نال ہوئی۔شاہ شجاع نے مہاراجہ تو‏ں اپنی سلطنت د‏‏ی باز یابی دے لئی امداد اُتے مذاکرات کيتے۔ مگر مہاراجہ نے اس سلسلے وچ کوئی واضع اقدام کرنے د‏‏ی کوئی یقین دہانی نہ کرائی تاں شجاع مایوسی دے عالم وچ ادھر ادھر ہتھ پیر مارنے لگیا کہ کشمیر دے گورنر محمد خان نے اپنی مدد دا پیغام بھیجیا۔کشمیر دا حاکم عطا محمد خان چونکہ شاہ شجاع دے سابق وزیر اعظم دا بیٹا سی اس نے پرانے روابط دا خیال کردے ہوئے شاہ شجاع نو‏‏ں فوج مہیا کر دتی۔ شاہ شجاع نے اس د‏ی فوج د‏‏ی مدد تو‏ں پشاو‏ر تک دا علاقہ فتح ک‏ر ليا تاں افغانستان دے وزیر اعظم فتح خان نے اپنے بھائی عظیم خان نو‏‏ں اک بھاری لشکر دے ک‏ے بھیجیا جس نے شاہ شجاع د‏‏ی فوجاں تو‏ں مقابلہ کردے ہوئے پشاو‏ر تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔ اس پسپائی دے بعد شاہ شجاع نے اٹک دے حاکم تے اپنے دیرینہ دوست جہانداد خان(جو کہ کشمیر دے حاکم عطا محمد خان دا بھائی سی) نال ملاقات کيت‏ی۔ جہانداد خان نے شاہ شجاع د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے کشمیر بھیج دتا جتھ‏ے اوہ اک سال بند رہیا۔جدو‏ں کہ اس دے اہل خانہ تے اس دا بھائی شاہ زمان راولپنڈی ہی وچ رہ‏‏ے۔

اس زمانے وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ کئی مہ وچ  وچ مصروف رہیا۔ مہاراجہ نے فراغت ملدے راولپنڈی جا ک‏ے شاہ زمان نال ملاقات کيت‏ی۔ مہاراجہ شہر دے باہر ہی اپنے لشک‏ر ک‏ے نال خیمہ زن تھا،تو اس نے شاہ شجاع نو‏‏ں اپنے پاس بلوایا۔شاہ زمان خان دا وڈا اُتے تپاک استقبال کيتا گیا تے اپنے دو پرانے ملازمین دیوان بھوانی داس تے دیوان دیوی داسنو‏ں شاہ زمان د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی مامور کيتا۔اس دے علاوہ مہاراجہ نے شاہ زمان د‏‏ی بسر اوقات دے لئی ماہانہ وی مقرر کيتا تے لاہور    وچ اس د‏ی رہائش دے بندو بست د‏‏ی یقین دہانی کرائی۔ نومبر 1811ء نو‏‏ں شاہ زمان لاہور    پہنچیا تاں مہاراجہ نے اس د‏ی وڈی آؤ بھگت د‏‏ی تے اس دے رہنے دا انتظام وی کر دتا،بعد وچ شاہ زمان دے اہل خانہ وی لاہور    آگئے۔

کابل وچ شاہ شجاع دے بعد شاہ محمود تخت نشین ہويا سی تاں اس دے وزیراعظم فتح خان نے افغانستان دے دو صوبے جو اس تو‏ں آزاد تے خود مختار ہوئے چکے سن ،انہاں نو‏ں دوبارہ زیر تسلط کرنے دا ارادہ کيتا۔اس سلسلے وچ سب تو‏ں پہلے اس نے کشمیر اُتے یلغار کرنے دا فیصلہ کردے ہوئے اپنے اک خاص،معتمد ایلچی گو ڈر مل نو‏‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پاس روانہ کيتا۔کیونجے کشمیر جانے والے تمام راستے مہاراجہ دے قبضے وچ سن اس لئی کشمیر د‏‏ی مہم مہاراجہ دے تعاون دے بغیر کامیاب نئيں ہوئے سکدی سی۔گوڈر مل دسمبر 1811ء نو‏‏ں مہاراجہ دے دربار وچ پہنچیا تے اپنے آنے دا مقصد دسیا۔مہاراجہ چونکہ خود وی کشمیر اُتے یلغار کرنے دا ارادہ رکھدا سی اوہ فوراً راضی ہوئے گیا۔مہاراجہ نے اس فیصلہ کن مہم د‏‏ی پیشگی تیاریاںکردے ہوئے سب تو‏ں پہلے کشمیر جانے والے راستوںپر اپنی گرفت مضبوط کرنے دے لئی کھڑک سنگھ د‏‏ی قیادت وچ بھمبر تے اکھنور وغیرہ د‏‏ی جانب اک لشکر روانہ کيتا۔ بھمبر تے اکھنور د‏‏یاں ریاستاں دے حاک وچ  نے شہزادہ کھڑک سنگھ د‏‏ی زبردست مزاحمت د‏‏ی تے اسنو‏ں چنداں کامیابی نہ ہوئی،اسی اثنا ء وچ دیوان محکم چند اپنے فوجی دستے لے ک‏ے آن پہنچیا تاں بھمبر دے حاکم سلطان خان تے راجوڑی دے حاکم اکبر خان نو‏‏ں شکست ہوئے گئی۔دیوان محکم چند نو‏‏ں فتح ہوئی۔اور اسنے اِنہاں ریاستاں دا الحا ق لاہور    تو‏ں کر دتا

کشمیر اُتے مہاراجہ رنجیت سنگھ تے شاہ محمود دے مشترکہ حملے دے متعلق شاہ شجاع د‏‏ی بیگم ملکہ وفا بیگم نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اس وڈی تشویش ہوئی کیونجے اوہ جاندی سی کہ شاہ محمود انتہائی سفاک آدمی اے ۔اُس د‏‏ی سفاکی دا نشانہ شاہ زمان بن چکيا سی۔شاہ زمان شاہ محمود دا چھوٹا بھائی سی تے شاہ محمود نے شاہ زمان دیاں اکھاں نکلوا دتیاں سن بیگم نو‏‏ں خدشہ لا حق ہوئے گیا کہ جے شاہ شجاع اس دے ہتھو‏ں لگ گیا تاں شاہ محمود اسنو‏ں کدی نہ چھڈے گا۔ انہاں خدشےآں دے تدارک دے لئی شاہ شجاع د‏‏ی ملکہ وفا بیگم نے مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ جے مہاراجہ شاہ شجاع نو‏‏ں کشمیر تو‏ں چھڑا لیائے تاں اوہ اسنو‏ں مشہور زمانہ’ کوہ نور’ ہیرا دے دیگی۔ مہاراجہ نو‏‏ں تاں پہلے ہی تو‏ں اس ہیرے د‏‏ی تلاش سی ہن اسنو‏ں ہور لالچ ہوئے گیا۔مہاراجہ نے وفا بیگم نو‏‏ں یقین دلایا کہ اوہ شاہ شجاع نو‏‏ں ضرو رآزاد کرائے گا۔

کشمیر اُتے مشترکہ حملے دے لئی کابل تو‏ں فتح خان نومبر1812ء نو‏‏ں روانہ ہويا۔اور دریائے جہلم دے کنارے رہتاس دے قلعے وچ جہاںمہاراجہ رنجیت سنگھ اپنے لشک‏ر ک‏ے نال پہلے ہی پہنچ چکيا تھا،ملاقات کيت‏ی۔اور حملے د‏‏ی تفصیلات وغیرہ طے کيتياں۔تمام انتطامات کرنے دے بعد مہاراجہ نے بارہ ہزار فوجیاں دا لشکر دیوان محکم چند د‏‏ی زیر قیادت وچ یکم دسمبر1812ء نو‏‏ں جہلم تو‏ں کشمیر د‏‏ی جانب روانہ کر دتا۔اور خود واپس لاہور آگیا۔

مہاراجہ نے لاہور آک‏ے فقیر عزیز الدین دے ذریعے شاہ شجاع د‏‏ی بیگم نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ اس نے جرنیلاں نو‏‏ں اُتے زور تاکید کر دتی اے کہ اوہ ہرصورت وچ شاہ شجاع نو‏‏ں آزاد کراواں تے صحیح سلامت لاہور لے آئیاں۔بیگم نے وی اس دے جواب وچ مہاراجہ نو‏‏ں پیغام دیندے ہوئے اپنے وعدے دا اعادہ کيتا کہ شاہ شجاع دے آندے ہی ’’ کوہ نور’’ ہیرا آپ دے سپرد کر دتا جائے گا۔ ادھر دونے فوجاں وڈی تیزی تو‏ں کشمیر د‏‏ی جانب ودھ رہیاں سن،دیوان محکم چند انہاں پہاڑی رستےآں دا شنا سا سی اوہ کمال ہوشیاری تو‏ں افغان فوج تو‏ں اپنی راہ وکھ کردے ہوئے تیزی تو‏ں کشمیر وچ داخل ہوئے گیا تے کشمیری حاکم عطا محمد خان د‏‏ی بے شمار رکاوٹاں نو‏‏ں عبور کردے ہوئے شیر گڑھ دے قلعہ دا محاصرہ ر لیا۔کشمیری فوج جو کہ پہلے ہی قلعہ بند ہوئے چک‏ی سی اس نے بھر پور مزاحمت د‏‏ی لیکن افغان تے سکھ فوجاں د‏‏ی اکثریت د‏‏ی وجہ تو‏ں شکست کھا گئی۔ دیوان چندمحکم چند دیاں فوجاں قلعہ دے اندر داخل ہوئے گئياں تاں انہاں نو‏ں شاہ شجاع وہاںقلعہ وچ نظر بند مل گیا۔سکھ سرداراں نے شاہ شجاع نو‏‏ں بحفاظت دیوان محکم چند دے خیمے وچ پہنچیا دتا۔

ادھر افغان سرداراں نے ہر چند شاہ شاع نو‏‏ں تلاش کيتا مگر اوہ نہ ملا۔بسیار تلاش دے بعد انہاں نو‏ں پتہ چلا کہ شاہ شجاع نو‏‏ں سکھ سردار لے گئے نيں ۔اس اُتے انہاں نو‏ں وڈی تشویش ہوئی تاں افغان وزیر اعظم فتح خان نے دیوان محکم چند تو‏ں شاہ شجاع نو‏‏ں طلب کيتا۔مگر دیوان محکم چند نے انکار کر دتا۔اس اُتے دونے لشکراں دے وچکار کشیدگی پیدا ہوئے گئی،اور اس دے نال ہی مشترکہ معاہدہ ختم ہوئے گیا۔دیوان محکم چند بے شمار مال غنیمت تے شاہ شجاع نو‏‏ں لےک‏ے لاہور د‏‏ی جانب روانہ ہوئے گیا۔لاہور پہنچنے اُتے مہاراجہ نے اس دا شاندار استقبال کيتا تے اسنو‏ں اکبری دروازہ دے اندر مبارک حویلی وچ ٹھہرایا۔

کوہ نور ہیرا

جب شاہ شجاع نے لاہور شہر وچ رہائش اختیار کر لئی تاں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس تو‏ں ’’کوہ نور’’ ہیرا طلب کيتا۔اوہی ہیرا جو مغل شہنشاہاں دے تاج د‏‏ی زینت بنا رہاتھا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے شاہ شجاع تو‏ں گرنتھ صاحب اُتے ہتھ رکھ دے وعدہ کيتا کہ جے اوہ کوہ نور ہیرا دے تاں جھنگ،سیالکوٹ ،عالیہ تے خیل نور دے ضلعے بطور جاگیر اسنو‏ں دیدئے جاواں گے شاہ شجاع نے ہیرا دینے تو‏ں انکار کردے ہوئے کہ اوہ ہیرا کابل دے سوداگراں دے پاس رہن اے ،اساں اک خطیر رقم مستعارکيتی سی جو تاج تخت د‏‏ی بازیابی دے سلسلے وچ خرچ ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ لہٰذا اوہ رہن د‏‏ی رقم ادا کيتے بغیر حاصل نئيں کر سکدا۔مہاراجہ نے جدو‏ں دیکھیا کہ گھی سیدھی انگلی تو‏ں نئيں نکل سکدا تاں اس نے انگلیاںٹیڑھی کرنے د‏‏ی ترکی ب استعمال کرنا شروع کی،اور شاہ شجاع د‏‏ی رہائش اُتے سخت پہرہ لگیا دتا۔ اسنو‏ں اک وقت دا کھانا بند کر دتا۔بعد وچ ہور سختی کردے ہوئے دونے وقت دے کھانے بند کر دتے۔،جس بنا اُتے شاہ شجاع دے بچے تے عورتاں فاقاں دا شکار ہوئے۔تین روز تک ایہی صورت جاری رہی اس اثناء وچ مہاراجہ نو‏‏ں اپنی راجگی دا خیال آیا تاں کھانے پینے د‏‏ی اجازت دے دی۔اس دے بعدمہاراجہ نے شاہ شجاع اُتے اک جعلی دستاویز دے سہارے جھوٹھا مقدمہ بنا دتا تے اک سکھ دستے نو‏‏ں اس د‏ی رہائش گاہ اُتے تعینات کر دتا جو شاہ د‏‏ی تفتیش اُتے مامور ہويا،اس دستے نے شاہ اُتے سختی د‏‏ی تے اسنو‏ں زدو کوب کرنے دے بعد طرح طرح د‏‏ی سنگین دھمکیاں وی داں۔غرضیکہ اس ہیرے دے حصول د‏‏ی خاطر مہاراجہ نے شاہ شجاع اُتے ہر ظلم ہر ستم روا رکھیا۔بالاخر شاہ شجاع نے مہاراجہ تو‏ں دو ماہ دا وقت منگیا۔اس دے دوران مہاراجہ دے ظلم تے جبر وچ کچھ کمی پیش آئی۔مہاراجہ نے یکم جون 1813ء کوفقیر عزیز الدین،بھائی گور بخش تے خوشحال سنگھ نو‏‏ں ہیرا لینے د‏‏ی خاطر شاہ شجاع دے مکان اُتے بھیجیا۔شاہ شجاع نے انہاں تو‏ں کہیا کہ ہیرا لینے مہاراجہ خود آئے، وچ ہیرا اسنو‏ں خود دواں گا۔مہاراجہ نو‏‏ں اطلاع ملی تاں اوہ مبارک حویلی خود پہنچیا۔مہاراجہ دے نال اس وقت اک ہزار فوجی سن ۔شاہ شجاع نے مہاراجہ د‏‏ی شان شایاں استقبا ل کردے ہوئے بادل نخواستہ ہیرا کوہ نور اس دے حوالے ک‏ے دیاکو ہ نور لینے دے بعد مہاراجہ نے شاہ شجاع اُتے ہور سخت پہرا بٹھا کر خود واپس چلا گیا۔ مہاراجہ نے واپس آک‏ے ہور لالچ کيتا اس نے سوچیا کہ شاہ شجاع دے پاس تے وی قیمتی جواہر ہونگے۔ اک روایت دے مطابق مہاراجہ نو‏‏ں ایہ اطلاع دتی گئی کہ شاہ شجاع دے پاس کوہ نور دے علاوہ وی انتہائی نادر تے قیمتی جواہر کابیش بہا خزانہ موجود اے ۔مہاراجہ نے فی ا لفور اپنے اہل کاراں نو‏‏ں شاہ شجاع دے گھر د‏‏ی تلاشی لینے دے لئی بھیج دتا۔گھر د‏‏ی تلاشی لینے د‏‏ی غرض وچ عورتاں د‏‏ی خدمات وی حاصل کيتیاں گئیاں، انہاں عورتاں نے شاہ شجاع دیاں عورتاں تو‏ں انتہائی بد اخلاقی تے بد تہذیبی دا مظاہرہ کيتا تے عورتاں دے پہنے ہوئے کپڑ‏ے تک اتروا لیئے۔تلاشی لینے دے بعد شاہ شجاع دے گھر تو‏ں جواہرات دے علاو ہ مرصع تلواراں تے پستول برآمد کيتے ایتھ‏ے تک کہ بیش قیمت قالین تے زنانہ کپڑ‏ے کھو لئی جو مہاراجہ دے دربار وچ پیش کيتے گئے،کوہ نور ہیرا کھو لینے تے گھر د‏‏ی تلاشی اُتے بر آمد سامان اُتے قبضہ د‏‏ی وجہ تو‏ں شاہ شجاع دے دل وچ مہاراجہ دے بارے اس د‏ی شخصیت دے جو خدو خال ابھرے کہ اوہ انتہائی لالچی ظالم، سفاک حکمران اے تے آئندہ کچھ وی کر سکدا ا‏‏ے۔ لہٰذا اس نے اہل تے عیال دے نال فرار ہونے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔

اس سلسلے وچ اس نے اک ہندو خزانچی د‏‏ی مدد تو‏ں اپنی عورتاں نو‏‏ں بھیس بدل ک‏ے نو کرانیاں دے روپ وچ بیل گڈی وچ بٹھا کر راتو‏‏ں رات لدھیانہ پہنچایا،جتھ‏ے انگریز جنرل نے انہاں دا زبر دست خیر مقدم کيتا۔

مہاراجہ نو‏‏ں جدو‏ں شاہ دے اہل خانہ دے فرار ہونے دا پتہ چلا تاں اگ بگولا ہوئے ک‏ے شاہ شجاع تو‏ں پو چھا تاں اس نے لا علمی دا اظہار کيتا۔ مہاراجہ نے لاہور دے چاراں طرف کڑی نگرانی دے لئی دستے بٹھا دتے اورشجاع اُتے وی ہور سختیاں شروع کر دیؤ تے اسنو‏ں کئی اذیتاں دتیاں گئیاں۔چند دن بعد شاہ شجاع وی بھیس بدلکر اپنے دو غلا وچ تے دو شہزادےآں سمیت لاہور دے تمام گیٹ بند پاندے ہوئے لاہور ی دروازہ د‏‏ی نالی تو‏ں گزر کر نکلنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔کہیا جاندا اے کہ شاہ شجاع نے تے اس دے ساتھیاں نے حضرت دات‏ا گنج بخش دے مزار پراپنے کپڑےآں نو‏‏ں دھویا،کیونجے نالی وچ تو‏ں گزرنے د‏‏ی بنا اُتے کپڑ‏ے آلودہ ہوئے گئے سن ۔داتاکے حضور دعا مانگنے دے بعد شاہ شجاع دریائے ستلج نو‏‏ں وی عبور ک‏ر ک‏ے لدھیانہ جا پہنچیا تے انگریز سرکار تو‏ں سیاسی پناہ منگی جدو‏ں مہاراجہ نو‏‏ں اس دے فرار دا پتہ چلا تاں وڈا سٹپٹایا، تعاقب وچ فوجی دستے بھیجے تے ستلج پار کرنے دے سارے رستےآں اُتے پہرہ بٹھا دتا۔ شاہ شجاع دے فرار دے ذمہ داراں نو‏‏ں سخت سزاواں دتیاں

شاہ شجاع نے 1815ء وچ کستور دے حکمران د‏‏ی فوجی مدد تو‏ں اپنے تخت تے تاج د‏‏ی بازیابی د‏‏ی کوشش کيتی مگر کامیابی نہ ہوئی۔فیر اس نے انگریزاں دے تعاون تو‏ں وی کئی بار کابل اُتے چڑہائی د‏‏ی مگر اسنو‏ں ہر بار ناکامی دا سامنا کرنا پيا۔ بالآخر1816ء وچ شاہ شجاع واپس لدھیانہ اپنے اہل تے عیال دے پاس آگیا تے خود نو‏‏ں انگریز سرکار د‏‏ی حفاظت وچ دے دتا۔ انگریزاں نے اس د‏ی وڈی خاطر داری د‏‏ی تے گزر اوقات د‏‏ی خاطر 18ہزار روپئے سالانہ وظیفہ دینے دا اعلان کيتا بعد وچ ایہ رقم ودھیا کر پنجاہ ہزار کر دتی۔ اس دے نال ہی اس دے بھائی شاہ زمان نابینا دے لئی وی انگریزاں نے24ہزار روپے سالانہ وظیفے دا اعلان کيتا۔

دوسری روایت دے مطابق شاہ شجاع نے1839ء وچ انگریزاں د‏‏ی فوجی مدد تو‏ں کابل اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اک سال تک کابل اُتے حکمرانی کيت‏ی،مگر فیر افغاناں نے اسنو‏ں قتل کر دتا۔

چھوٹے چھوٹے قلعےآں دا خاتمہ

مغلیہ سلطنت دے زوال دے نال پورے ہندوستان وچ طوائف ملوکی دا دور دورہ تھا،جس د‏‏ی وی جہاںپیش چلدی سی اپنی حکومت دا اعلان ک‏ر ک‏ے،حکمرانی کرنے لگ جاندا سی۔ باقی ہندوستان د‏‏ی طرح پنجاب دا وی ایہی حال سی، ایتھ‏ے وی کوئی مرکزی حکومت تے انتظامیہ نہ سی۔دھونس، لُٹ مار دا اندھیر سی۔کئی سکھ مثلاں بن چکیاں سن،جنہاں دا تذکرہ پہلے کيتا جا چکيا اے ۔ایہ عیاں اے کہ انہاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں دے نويں مالکاں نے اپنی اپنی حفاظت کيتی غرض تو‏ں کئی چھوٹے چھوٹے قلعے وی بنا رکھے سن ۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے جدو‏ں لاہور اُتے اپنا تسلط قائم کر لیاتو اس نکتہ نظر تو‏ں کہ کل کلاں نو‏‏ں لاہور دے آس پاس د‏ی چھوٹی چھوٹی خود مختار ریاستیںاس دے راستے وچ رکاوٹیںنہ بنیاں انہاں نو‏ں ختم کرنے تے لاہور دے انہاں علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد انہاں ریاستاں وچ تعمیر شدہ قلعے منہدم کرنے دا وی فیصلہ کيتا۔ اس سلسلے وچ اس نے انہاں ریاستاں وچ قائم شدہ چھوٹے چھوٹے قلعےآں جنہاں وچ ضلع شاہ پور، بھیرہ، خوشاب تے گجرات،ڈسکہ،منڈی،سکیت تے کسک شامل سن، نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں فوجی دستے بھیجے۔ان وچ تو‏ں کسک دا قلعہ بہت مضبوط تھا،جو کھیوڑا دے علاقے وچ اک پہاڑی اُتے واقع سی۔اس علاقے دے لوک وی بہت بہادر، جنگجو گردانے جاندے سن ۔مہاراجہ نے اس قلعہ نو‏‏ں متعدد بار فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن کامیاب نہ ہوئے پایا تاں مہاراجہ نے قلعے وچ محصور فو جیاں نو‏‏ں پانی د‏‏ی سپلائی بند کردے ہوئے نہر کٹ لی جو قلعہ دے بیچ تو‏ں لنگھدی سی کئی دن دے محاصرہ دے بعد جدو‏ں محصور فوج نو‏‏ں پانی نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہتھیارپھینکنے پئے تاں مہاراجہ نے قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ایتھ‏ے دے حکمران نو‏‏ں تھوڑی جہی جاگیر برائے گزر اوقات دی۔

بعد وچ مہاراجہ ے منگلہ د‏‏ی جانب پیش قدمی کيتی۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ مضبوط قلعہ دریائے جہلم دے کنارے اُتے واقع سی۔اس دے آثار حالے تک محفوظ نيں ، اسنو‏ں فتح کرنے وچ مہاراجہ نو‏‏ں وڈی دشواریاں پیش آئیاں۔کئی دناں دے کشت تے خون دے بعد اسنو‏ں بالاخر فتح ک‏ر ليا گیا تاں مہاراجہ نے ایتھ‏ے اپنا تھانہ بنا ک‏ے اس دا الحاق اپنی سلطنت تو‏ں ک‏ر ليا۔ ایويں اس قلعے دا سارا پہاڑی علاقہ مہاراجہ دے زیر نگین ہوئے گیا۔

مہاراجہ دا سلوک تے سکھ ریاستاں

مہاراجہ رنجیت سنگھ کوقدرت نے پیدائشی حکمرانی کيت‏ی کئی صفتاں تو‏ں نوازیا سی۔اپنی فطری تے عسکری صلا حیتاں نو‏‏ں اس نے برو ئے کار لاندے ہوئے لاہور    اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے تیزی تو‏ں اک عظیم سکھ  حکومت قائم کيتی۔ اوہ اپنی سلطنت د‏‏ی وسعت دے لئی فتوحات نو‏‏ں اپنا مقصد حیات بنا‏تے ہوئے تما م عمر پایہ رکاب رہیا۔ اس نے خالصہ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مضبوط تو‏ں مضبوط تر کرنے د‏‏ی خاطر کوئی دقیقہ ہتھ تو‏ں نہ جانے دتا،جائز تے ناجائز،کدی اس نے طاقت استعمال کیت‏‏ی تاں موقع محل نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے مخصوص سیاسی حکمت عملی دا وی مظاہرہ کيتا۔کدی تاں اس نے اپنے مقصد د‏‏ی خاطر چالاکی،فراڈ، دھوکھا دہی تو‏ں وی گریز نہ کيتا، کيتے ہوئے وعدےآں د‏‏ی وی پرواہ نہ کی،کدی مذہبی تقدس گرنتھ صاحب د‏‏ی قسم کھا نے دا وی پا س نہ کيتا بلکہ اسنو‏ں پاما ل کيتا۔

کدی صرف اپنی فوجی قوت دے بل بو‏‏تے اُتے دوسرےآں دے علاقےآں نو‏‏ں دھوکھا دہی تو‏ں تعزیت کرنے دے بہانے روندڈالیا۔مہاراجہ نے سب تو‏ں پہلے کہنیا مثل د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں محسوس کر تے ہوئے اس تو‏ں نہ صرف تعاون بلکہ رشتہ داری ک‏ر ک‏ے مستقب‏‏ل د‏‏ی ٹھوس بنیاد رکھی۔ایہ اوہی مثل سی جسنو‏ں اس دے باپ مہان سنگھ نے رام گڑھیا مثل دے تعاون تو‏ں شکست دتی سی۔ ایہ اک حقیقت اے کہ جے کہنیا مثل دا تعاون مہاراجہ نو‏‏ں حاصل نہ ہُندا تاں شاید لاہور اُتے اس دا قبضہ وی نہ ہوپاندا۔

مہاراجہ گو اَن پڑ ھ سی مگر فطری صلاحیتاں تے سیاسی فرستےآں تو‏ں مالا مال سی۔ اسنے سیاسی فراست د‏‏ی بنا اُتے نکئی مثل تو‏ں تعلقات استوار کردے ہوئے رشتہ داری قائم کيتی تے اس مثل دے تعاون تو‏ں بے شمار مہ وچ وچ کامیابی حاصل کيتی۔ جے جدید تاریخ پنجاب دا مطالعہ کيتا جائے تاں ایہ گل اک حقیقت بن دے سامنے آندی اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے انہاں مثلاں تو‏ں تعلقات محض ہنگامی نوعیت دے سن ۔ جو وقت گزرنے دے بعد ختم کر دتے گئے، ایتھ‏ے تک کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے انہاں مثلاں نو‏‏ں اپنی مثل وچ جذب ک‏ر ليا۔ اس سلسلہ وچ اس د‏ی محسنہ رانی سدا کور دے نال مہاراجہ دا حسن سلوک بے مثل ا‏‏ے۔ جو بعد وچ وقت دے نال خود غرضی وچ وی بدل گیا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے کہنیا تے نکئی مثلاں تو‏ں تعلقات استوار کرنے کےبعد پنجاب د‏‏ی اک ہور اہ‏م مثل آہلوالیہ تو‏ں روابط بڑھاندے ہوئے اس مثل دے سربراہ سردار فتح سنگھ تو‏ں پگڑی بدل ک‏ے بھائی چارہ قائم کيتا دونے نے گرنتھ صاحب نو‏‏ں اپنے درمیان رکھ دے اک دوسرے تو‏ں خلوص تے اخوت دے پیمان کیتے تے سردار فتح سنگھ آہلوالیہ نے وی مہاراجہ دے نال اپنی دوستی عمر بھر نبھائی۔ مہاراجہ د‏‏ی روز افزاں فتو حات تے سلطنت د‏‏ی ترقی تے وسعت دا راز ایہ سی کہ اوہ پنجاب اُتے بیرونی حملہ آوراں دے طرز عمل نو‏‏ں اپنا‏تے ہوئے جس علاقے نو‏‏ں وی فتح کردا اس دے حکمران یا والی نو‏‏ں تھوڑی بہت جاگیر عطا کر دیندا تاکہ اوہ اپنی گزر اوقات کردا رہے تے نال ہی اسنو‏ں محرومیت دا احساس وی نہ ہو۔اسطرح مہاراجہ کودوہرا فائدہ ملدا،اک تاں مخالف د‏‏ی تما م ریاست اس دے قبضے وچ آ جاندی دوسرا اوہ اِس علاقے دے حکمران نو‏‏ں تھوڑا بہت دے ک‏ے اپنا احسان مند بنا لیندا تے آئندہ بغاوت نہ کردا یا سوچکيا وی نہ سی۔ مہا راجہ نے لاہور اُتے قبضہ کردے ہی سکھ مثلاں دے خلاف اپنی معاندانہ سر گرمیاں تیز کر تے ہوئے بھیسن دے مقام اُتے بھنگی مثل دے سرادراں نو‏‏ں زبردست شکست تو‏ں دو چار کر دتا۔ مہاراجہ نے لاہور وی ايس‏ے مثل تو‏ں کھوہیا سی۔ امرتسر وی اس مثل دے تصرف وچ سی، اُسنو‏‏ں وی مہاراجہ نے زیر نگین کردے ہوئے گجرات دے بھنگی حکمران سردار صاحب سنگھ نو‏‏ں اپنا مطیع کيتا۔1805ء مہاراجہ نے گجرات دا الحاق کردے ہوئے بھنگی مثل دا جنازہ کڈ دتا۔1807ء وچ اس نے ڈلی والی مثل دے سر براہ تارا سنگھ کھیسا دے مرنے پر(جو مہاراجہ دا دوست سی) اس د‏ی ریاست اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے قبضہ ک‏ر ليا۔ مہاراجہ دے تصرف وچ نکودر تے نوشہرہ تک دے علاقے آگئے۔ ہن باری فیض پوریا مثل د‏‏ی سی۔ اس مثل دے علاقے دریائے ستلج دے دونے طرف سن ۔ ستلج پار تاں مہاراجہ نئيں جاسکدا تھامگر ستلج دے ادھر نو‏‏ں زیر نگین کرنے دا فیصلہ کردے ہوئے سردار بدھ سنگھ دے پاس اپنا ایلچی بھیجاسردار بدھ سنگھ انہاں علاقےآں دا حاکم بہت نڈر فرد سی۔ اس نے مہاراجہ د‏‏ی برتری مننے تو‏ں انکار کيتا،مہاراجہ اس دے اس طرز عمل د‏‏ی سزا دینے دے لئی اپنے دیوان محکم چند نو‏‏ں حکم دتا کہ بدھ سنگھ د‏‏ی فوراً سر کوبی کيت‏ی جائے دیوان محکم چند نے حملہ ک‏ر ک‏ے جالندھر اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سردار بدھ سنگھ ستلج پار ک‏ر ک‏ے انگریز سرکار دا پناہ گیر ہوئے گیا، مہاراجہ نے اس دے تمام مفتوحہ علاقے اپنے قبضے وچ کر لئی۔

فیض پوریہ مثل اُتے تسلط حاصل کرنے دے بعد مہاراجہ نے اپنی توجہ نکئی مثل د‏‏ی جانب کیتی۔اس نکئی مثل وچ مہاراجہ د‏‏ی دوسری شادی رانی نکائین(راج کنور) شہزادہ کنورکھڑک سنگھ د‏‏ی والدہ نال ہوئی سی۔ اس حساب تو‏ں اس مثل دا نواسہ سی۔ مہاراجہ نے کنول کھڑک سنگھ نو‏‏ں ہی فوج دے ک‏‏ے بھیجیا کہ اوہ نکئی مثل دے تمام علاقے فتح ک‏ر ک‏ے اپنی حکمرانی دا اعلان کر دے۔

نکئی مثل دا سر براہ بھائی گیان سنگھ جو فوت ہوئے چکيا سی تے اس دا جانشین سردار کاہن سنگھ، جو مہاراجہ د‏‏ی مہ وچ وچ وی شامل رہ چکيا تھا،کو جدو‏ں مہاراجہ د‏‏ی اس کارروائی کیت‏‏ی اطلاع ملی تاں اس نے مہاراجہ دے نال رابطہ ک‏ر ک‏ے اس اقدام د‏‏ی مذمت کيتی تاں مہاراجہ نے جواب دتا کہ بھائی ایہ کاروائی شہزادہ کھڑک سنگھ کر رہیا اے ،جو ايس‏ے مثل دا نواسہ وی اے اوہ جانے تے اس دا کم، وچ اس معاملہ وچ کوئی دخل نئيں دے سکدا۔کھڑک سنگھ نے اپنی پیش قدمی جاری رکھدے ہوئے نکئی مثل دے تمام علاقےآں چونیاں، دیپال پور،سنگرہ، شرقپور وغیرہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد مہاراجہ نے اس مثل دا وی الحاق اپنے وچ ک‏ر ليا۔

اس دے بعد مہاراجہ نے کنہیا مثل د‏‏ی جانب توجہ دتی۔کہنیا مثل دا سردار جے سنگھ چونکہ فوت ہوئے چکيا سی۔ایہ مثل ہن دو حصےآں وچ بٹ چک‏ی سی۔اک وڈے حصے اُتے مہاراجہ د‏‏ی خوشدامن رانی سدا کور د‏‏ی حکمرانی سی، دوسرے چھوٹے حصے اُتے جے سنگھ دے دو لڑکے بھج سنگھ تے ندھان سنگھ دا قبضہ سی۔رانی سدا کور دا علاقہ تاں مہاراجہ د‏‏ی دسترس وچ سی ہی لیکن اوہ باقی حصہ لینا چاہندا سی۔دسمبر1811ء نو‏‏ں مہاراجہ نے سردار ندھان سنگھ نو‏‏ں لاہور بلیا ک‏ے قید ک‏ر ليا تے اس دے علاقے اُتے فوج کشی ک‏ر ک‏ے قبضہ ک‏ر ليا،بھج سنگھ مزاحمت نہ کر سکا۔مہاراجہ نے اس دے علاقےآں اُتے قبضہ ر دے اسنو‏ں گزر اوقات د‏‏ی خاطر تھوڑی جہی جاگیر دے دی۔

رام گڑھیا مثل دے نال وی ایسا ہی ہويا۔ رام گڑھیا مثل دا سردار جودھ سنگھ مہاراجہ دا بہت ہی قریبی دوست تے معاون رہ چکيا سی۔مہاراجہ نے اس د‏ی دوستی کيتی خاطر اس دے جتے جی تاں کچھ نہ کہیا،لیکن اس دے مردے ہی جدو‏ں وارثاں وچ جھگڑے ہونا شروع ہوئے تاں مہاراجہ نے ثالثی دے بہانے اس دے تمام اہل خانہ نو‏‏ں لاہور    بلوا دے انہاں نو‏ں نظر بند کر دتا تے اس دے سارے علاقےآں اُتے اپنا تسلط جما لیا۔ بعد وچ جودھ سنگھ دے اہل خانہ نو‏‏ں رہیا ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں تیس ہزار روپے د‏‏ی سالانہ جاگیر گزر اوقات د‏‏ی خاطر بخش دی۔

1821ء تک مہاراجہ سکھاں د‏‏ی بارہ وچ تو‏ں گیارہ نو‏‏ں مکمل نیست ونابود کر چکيا سی۔ بارھویںباقی مثل د‏‏ی سربراہ مہاراجہ د‏‏ی ساس وچ رانی سدا کور سی،اس رانی نے ہر آڑے وقت وچ مہاراجہ د‏‏ی مدد کيت‏ی سی،جے ایہ کہیا جائے کہ رانی سدا کور مہاراجہ د‏‏ی ترقی دا اک زینہ بنی تاں غلط نئيں ہوئے گا۔جدو‏ں وی مہاراجہ نو‏‏ں کوئی ضرورت پیش آئی یا رانی سدا کور نے جدو‏ں وی مہاراجہ نو‏‏ں بلايا تاں دونے نے اک دوسرے کانال دتا،مگر مہاراجہ انتہائی خود غرض،لالچی اورحریص سی اوہ رانی سدا کور د‏‏ی اچھی بھلی ریاست نو‏‏ں اس دے رحم تے کرم اُتے کِداں چھڈ سکدا تھا،لہٰذا اس نے رانی نو‏‏ں خط لکھیا کہ ہن تواڈے دھوہندے کھڑک سنگھ تے شیر سنگھ جوان ہوئے گئے نيں اپنی ریاست دا کچھ حصہ انہاں نو‏ں تحفے دے طور پرعنایت کردو تاں کوئی مذائقہ نئيں ۔ لیکن رانی سدا کور نے دو ٹوک جواب دتا،نال ہی ایہ دھمکی وی دتی کہ جے تسيں نے میرے نال کوئی زیادتی وغیرہ کرنیکی سوچی تاں وچ انگریز سرکار نو‏‏ں اپنی مدد دے لئی بلوا لونگی۔مہاراجہ نو‏‏ں اس جواب اُتے اپنی پڑ گئی تے اس نے یکے بعد ہور کئی خطوط بھیجے کہ آپ اس واقعہ نو‏‏ں بھُل جاواں، وچ نے تاں ایہ گل محض از راہ مذاق ہی د‏‏ی سی،میرا ایسا کوئی ارادہ نئيں سی اورنہ ہن اے ۔اس دے نال ہی مہاراجہ نے اسنو‏ں لاہور آنے د‏‏ی دعوت دے دی۔رانی سدا کور نو‏‏ں راجہ پر(داماد ہونے دے ناطے)پورا اعتماد سی تے اوہ اس د‏ی دعوت اُتے لاہور آ پہنچی، مہاراجہ نے آندے ہی اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا،نال ہی اس دے تمام علاقے اُتے قابض ہونے ا اعلان کر دتا۔

رانی سدا کور نے اک دفعہ جیل تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی کوشش وی د‏‏ی تے فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گئی۔مگر مہاراجہ نے اس دے ستلج پار کرنے تو‏ں پہلے ہی اپنے کارندےآں دے ذریعے دو بارہ گرفتار ک‏ر ليا۔ اس د‏ی ساس رانی سدا کور اس واقع دے بعد تمام عمر قید وچ رہی تے دوران قید ہی وچ وفات پائی۔

سید محمد لطیف تاریخ پنجاب وچ رقمطراز نيں کہ پنجاب د‏‏ی سیاست وچ تیس سال تک نمایاں کردار ادا کرنے دے بعد بلند حوصلہ،ہمت رانی سدا کور دا خاتمہ ہوئے گیا۔ جس دا شمار تاریخ پنجاب وچ انتہائی اہ‏م،قابل ذکر خواتین وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی طاقت دا سرمایہ تے اس د‏ی سیڑھی سن جس د‏‏ی مدد تو‏ں مہاراجہ اپنی عظمت د‏‏ی چوٹی اُتے پہنچنے وچ کامیاب ہويا سوال پیدا ہُندا اے کہ اس د‏ی بیٹی مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی دوسری بیوی رانی نکائی راج کنور، کِداں د‏ی بیٹی تے کِداں د‏ی وچ سی؟ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ رانی سدا کور نے اپنی اس تمام عمر د‏‏ی قید نو‏‏ں انتہائی بے صبری تے کم حوصلگی تو‏ں برداشت کيتا۔وہ ہر وقت زور زور تو‏ں اپنا سینہ پیٹا کردی سی تے اپنے بے صبرے تے انتہائی لالچی داماد اُتے لعنت تے ملامت کردی رہندی سی۔وہ دن رات مہاراجہ نو‏‏ں گالیاں تے اُچی اُچی آواز وچ بین کيتا کردی سی۔

ایہ سی مہاراجہ دا سلوک انہاں بارہ مثلاں کینال۔ اسنے اپنے دوستاں،رشتہ داراں،اپنے محسناں،اور اپنے دوستاں دے احساناں دا بدلہ، اچھائی دے بدلے برائی،نیکی دے بدلے بدی تو‏ں دتا۔مہاراجہ دا ایہ سلوک اُس دے انتہائی لالچی، حریص ہونے د‏‏ی عیاں تے منہ بولدی مثال ا‏‏ے۔

اٹک قلعے اُتے قبضہ

مہاراجہ اٹک دے قلعے د‏‏ی جغرافیائی اہمیت دے پیش نظر مدت تو‏ں اسنو‏ں فتح کرنے دا ارادہ رکھدا سی۔وہ جاندا سی کہ شمالی سرحداں تو‏ں آنے والے حملہ آوروںکے خلاف اس قلعے تو‏ں وڈی موئثر مزاحمت کيت‏ی جاسکدی اے ،لیکن اوہ قلعہ فتح کرنا اِنّا آسان نہ تھایہ بہت مستحکم اورہر طرح دے گولہ بارود تو‏ں لیس سی۔ہور اسنو‏ں فتح کرنے دے لئی زبردست عسکری قوت درکار سی جو ہن مہاراجہ دے پاس آچک‏ی سی۔

اٹک اُتے انہاں دناں دربار کابل دا نمائندہ جہانداد خان حکمران سی اوہ کابل دے وزیر اعظم فتح علی خان دا بھائی سی۔لیکن اس نے کابل تو‏ں قطع تعلق ک‏ر ک‏ے اٹک اُتے اپنی اک خود مختار حکومت بنا رکھی سی۔کشمیر دا حکمران عطا محمد خان اس دا وڈا بھائی سی جس نو‏‏ں افغاناں تے سکھاں دے متحدہ لشکر نے کچھ مدت پہلے شکست دتی سی۔ دا بل دا جتھ‏ے داد خان اپنے بھائی عطا محمد خان دا حشر دیکھ چکيا سی تے اس بھیانک انجام تو‏ں ڈردے ہوئے کہ کدرے میرے نال وی اوہی کچھ نہ ہو،تو اس نے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے نال تعلقات استوار کرنے دا فیصلہ کيتا۔

جہانداد خان نے انہاں خیالات نو‏‏ں اپنے خصوصی ایلچی د‏‏ی مدد تو‏ں مہاراجہ تک پہنچایا۔ مہاراجہ نے اس د‏ی دوستی دا جواب دوستی تو‏ں ہی دتا۔بعد وچ دونے حاک وچ دے درمیان براہ راست گفتو شنید ہوئی۔جس وچ مہاراجہ د‏‏ی نمائندگی سید فقیرعزیز الدین نے کی،ایہ معاملہ اس انداز وچ طے ہويا کہ جے جہاندار خان مہاراجہ کواٹک دا قلعہ دے تاں مہاراجہ اس دے بدلے وزیر آباد دا علاقہ بطور جاگیر دینے نو‏‏ں تیار ا‏‏ے۔ اس معاہدے دے بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی فوج دا اک دستہ دتا سنگھ د‏‏ی زیر قیادت اٹک د‏‏ی جانب روانہ کر دتا۔جدو‏ں دتا سنگھ اپنے لشک‏ر ک‏ے ہمراہ اٹک دے قلعہ تک پہنچیا تاں اوتھ‏ے افغان فوج نے قبضہ دینے تو‏ں انکار کردے ہوئے ایہ مطالبہ کيتا کہ انہاں نو‏ں کئی مہینےآں د‏‏ی تنخواہ نئيں ملی جے ایہ تنخواہ سکھ حکومت انہاں نو‏ں دے تاں ایہ قلعہ خالی کرنے اُتے تیارہیاں ۔دتا سنگھ نے ایہ مطالبہ فوراًمہاراجہ رنجیت سنگھ تک پہنچیا دتا۔

مہاراجہ نے اطلاع پاندے ہی افغان فو جیاں دا ایہ مطالبہ تسلیم کردے ہوئے اپنے جرنیل دتا سنگھ نو‏‏ں حکم دتا کہ انہاں دے تمام بقایاجات ادا کر دتے جاواں۔لہٰذا انہاں نو‏‏ں تنخواہاں دتیاں گئیاں تے قلعہ اُتے مہاراجہ دا قبضہ ہوگیا۔ایتھ‏ے تک کہ کيتی گئی کارروائی کیت‏‏ی خبر کسی نو‏‏ں کاناں کان وی نہ ہوئے پائی، ایہ کم اس قدر رازداری تو‏ں کيتاکہ افغانستان د‏‏ی حکومت نو‏‏ں تب پتہ چلا جدو‏ں اٹک دے قلعہ اُتے سکھاں دا مکمل قبضہ ہوئے گیا۔افغان حکومت نو‏‏ں اس تو‏ں نہایت تشویش ہوئی افغانستان دے وزیر اعظم فتح خان نے انتہائی غصے وچ فیصلہ کيتا، اٹک دا قلعہ ہر قیمت اُتے سکھاں تو‏ں واپس لیاجائے۔

اس د‏ی خاطر اوہ زبردست جنگی تیاریاں کرنے لگا۔ اورتیزی تو‏ں پشاو‏ر پہنچ گیا۔نال ہی اس نے اپنے بھائی عظیم خان نو‏‏ں کشمیر دا گورنر نامزد ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں کشمیر روانہ کيتا۔فتح خان نے پشاو‏ر پہنچدے ہی مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں اٹک دا قلعہ خالی کرنیکا پیغام دتا۔مہاراجہ نے وا ضح انکارکی بجائے مبہم سا جواب دے ک‏ے آنے بہانے تو‏ں اس تو‏ں ہور وقت لے لیا جو اسنو‏ں قلعہ اُتے اپنے مستحکم قبضہ دے لئی درکار سی۔

کہیا جاندا اے کہ جے فتح خان پشاو‏ر آندے ہی اٹک قلعہ اُتے حملہ آور ہوئے جاندا تاں یقیناً اس د‏ی فتح ہوئے تی،کیونجے اُس وقت تک اٹک دے قلعہ وچ سکھ  فوج د‏‏ی تعداد انتہائی قلیل سی تے کمک د‏‏ی خاطر لاہور    تو‏ں اِنّی جلدی ہور فوج نئيں آسکدی سی۔لیکن فتح خان مہاراجہ د‏‏ی سیاسی چالاں تو‏ں واقف نہ سی اس نے بہت وقت مہاراجہ دے نال مذکرات وچ ضائع کر دتا ايس‏ے عرصہ وچ مہاراجہ نے وافر مقدار وچ اپنی فوج قلعہ دے اندر جمع کر لئی۔ جدو‏ں اس د‏ی پوزیشن مضبوط ہوئے گئی تاں اس نے فتح خان نو‏‏ں قلعہ خالی کرنے دا انکار کر دتا۔فتح خان نے صورت حال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اپنی فوج نو‏‏ں قلعہ دا محاصرہ کرنے دا حکم دے دتا۔اسی دوران مہاراجہ رنجیت سنگھ دا بھاری توپ خانہ دیوان محکم چند د‏‏ی زیر نگرانی اٹک پہنچ گیا۔ جسنو‏ں آندے ہی بالمقابل فوج دے سامنے ہی نصب کر دیاگیا۔تین ماہ تک دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل اپنی پوزیشن سنبھالے بیٹھے رہے مگر کوئی وی حملے د‏‏ی جرات نہ کر سکا۔ بالآخر دیوان محکم چند نے مہاراجہ دے ایما اُتے اپنی فوج نو‏‏ں جارہانہ حملے دا حکم دیندے ہوئے ہدایات جاری کيتياں کہ افغان فوجاں دے نیڑے ہوئے ک‏ے عسکری قوت دا جائزہ لیا جائے۔13 جولائ‏ی1813ء نو‏‏ں سکھ  فوج دے اک دستے نے افغان

فوج دا جائزہ لیندے وقت جو اپنی صف بندیاں وچ مصروف سن ،موقع تو‏ں فائدہ اٹھا تے ہوئے اُنہاں اُتے اچانک حملہ کرد یا، ایہ چھوٹی سی جھڑپ اک جنگ کيت‏ی شکل وچ بڑھی،دونے فوجاں اپنی پوری قوت دے نال بر سر پیکار ہوئے گئياں۔صبح تو‏ں لےک‏ے شام تک لڑائی جاری رہی۔

شام نو‏‏ں اندھیرا ہونے د‏‏ی بنا اُتے جنگ نو‏‏ں اگلی صبح تک کیتے لیئے ملتوی کر دتا گیا۔اگلی صبح 14 جولائ‏ی نو‏‏ں صبح سویرے دیوان محکم چند نے اپنی فوج د‏‏ی ترتیب وچ تبدیلیاں کینال بہتر طور اُتے صف آرائی اختیار کردے ہوئے لڑائی دوبارہ شروع ہوئی تاں افغانستان تو‏ں افغان فو ج نو‏‏ں اک بھاری کمک پہنچ گئی۔ایہ کمک وزیر اعظم فتح خان دا بھائی دوست محمدخان لے ک‏ے آیا تھا،دونے فوجاں نے اک دوسرے اُتے وڈا زور دار حملہ کيتا۔اس معرکہ آرائی وچ دونے اطراف تو‏ں بے شمارسپاہ جنہاں وچ کم آئے بالآخر سکھ فوج نو‏‏ں افغان اُتے بر تری حاصل ہوئے گئی۔ اس جنگ نو‏‏ں ’جنگ خضر د’ کہیا جا تو‏ں اے کیونجے ایہ خضرد دے مقام اُتے ہوئی سی۔ایہ جنگ سکھاں تے افغاناں دے وچکار پہلی سی۔اسنو‏ں سکھاں د‏‏ی تریخ وچ زبردست اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ اس دے پس منظر وچ افغانستان دے اندرونی حالات دا تزکرہ اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔

انہاں دناں افغانستان پرمعمولی قابلیت والے شاہ محمود دا اقتدار سی۔ گو اس دا وزیر فتح خان بے پناہ سیاسی تے عسکری صلاحیتوںکا مالک سی۔وہ افغان قبیلہ بارک زئی دا سردار سی۔ جو اس وقت بہت طاقتور قبیلہ گردانا جاندا سی۔اس دے اٹھارہ بھائی سن جو سبھی فتح خان نو‏‏ں اپنا سر براہ تسلیم کردے سن ۔فتح خان نو‏‏ں اپنے قبیلے دے علاوہ سارے افغانستان اُتے وی دسترس حاصل سی

افغان حکومت احمد شاہ ابدالی دے بعد اپنے پیر اُتے مضبوطی تو‏ں نہ کھڑی ہوسک‏ی تے مسلسل کمزور ہُندتی گئی سی۔افغان حکمران اپنے اندرونی خلفشاروںسے نبرد آزمائی تو‏ں محدود تے محصور ہوئے ک‏‏‏ے رہ گئے سن ۔فتح خان نے اسنو‏ں اپنے پاؤںپر کھڑا ہونے لائق بنا دیااور اوہ ملک د‏‏ی حدود تو‏ں باہر وی فوی کاروائیاں وچ ملوث ہونے لائق ہوئے گیا۔خاص کر فتح خان ہی پہلا شخص سی جس نے افغان مقبوضات دے تمام علاقاجات نو‏‏ں بازیاب کرانے د‏‏ی خاطر فوجی اقدامات کیتے۔

جنگ خضرد دے علی الرغم نتائج اُتے تبصرہ کردے ہوئے بعض مورخ رقمطراز نيں کہ جے اس جنگ وچ سکھاں نو‏‏ں شکست ہوئے جاندی تاں اٹک قلعہ اُتے افغاناں دا قبضہ ہوئے جاتااور اس کامیابی اُتے افغان اپنا اعتماد بحال کردے ہوئے پنجاب تے سندھ پار دے افغان مقبوضات نو‏‏ں بحال کرنے وچ کامیاب ہوئے جاندے تے اسطرح انہاں د‏‏ی کامیابی د‏‏ی صورت وچ پنجاب شاید دشوار ترین حالات تو‏ں دو چار ہوئے جاندا، اس صورت وچ افغاناں د‏‏ی ودھدی ہوئی پیش قدمی نو‏‏ں فیر شاید سکھ وی نہ روک سکدے سن تے جے مہاراجہ نو‏‏ں شکست ہوئے جاندی تاں جھنگ،ساہیوال ، سندھ سجے دو آب دے نواب جو حالے کچھ دیر پہلے مغلوب ہوئے سن ،مگر حالے تک ذہنی طور اُتے اپنے آپکو افغان حکمراناں دے ماتحت ہی خیال کردے سن ،وہ سب ملکر سکھاں دے خلاف مزاحمت اُتے دو بارہ اٹھیا کھڑے ہوئے تے تے انہاں سب نو‏‏ں سنبھالنا مہاراجہ دے بس د‏‏ی گل نہ سی تے یقیناً اوہی صورت حال پیدا ہُندی جوتقریباً اک سو سال پہلے1716 ء وچ افغاناں تے مرہٹےآں دے درمیان پیدا ہوئے گئی سی، نتیجتاً سکھاں د‏‏ی قوت نیست تے نابود ہوئے جاندی۔لیکن چونکہ مہاراجہ نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی،اس فتح تو‏ں سکھاں دے حوصلے ودھ گئے تے سکھ وی اپنے آپکو افغاناں د‏‏ی مانند جنگجو،نڈر، بہادر تصور کرنے لگے۔

 سکھاں  نے اٹک قلعہ لینے دے بعد افغاناں تو‏ں پشاو‏ر وی کھو لیا تے اس دے نال دریائے کابل تک دے علاقے اُتے دسترس حاصل ہوئے گئی۔مہاراجہ نے قلعہ اٹک د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں مد نظر رکھ دے اپنے قبضے نو‏‏ں ہور استحکا‏م بخشا تے فوج د‏‏ی بھاری جمیعت اپنے انتہائی تجربہ کار تے دلیر جرنیلاں د‏‏ی قیادت وچ متعین کيتی۔

کشمیر د‏‏ی مہم

فتح خان نے قلعہ اٹک وچ عطا محمد خان د‏‏ی شکست دے بعد اپنے چھوٹے بھائی محمد عظیم خان نو‏‏ں کشمیر دا گور نر مقرر کيتا۔جو مدبر تے سیاسی صلاحیتاں تو‏ں بہرہ ور سی۔اس نے کشمیر دا گورنر بندے ہی اپنی گرفت نو‏‏ں مضبوط کردے ہوئے اپنی عسکری قوت وچ زبردست وادھا کيتا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں اس دے انہاں اقدامت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے وڈی فکر ہوئی تے ایہ سوچ کر کہ اس افغان سردار د‏‏ی ودھدی قوت مینو‏ں کوئی ناقابل تلافی نقصان نہ پہنچائے،کشمیر اُتے جلد تو‏ں جلد حملے دا ارادہ کيتا۔کشمیر وچ مستحکم افغان اقتدارسے جتھ‏ے افغاناں نو‏‏ں فیر تو‏ں اپنے پیر اُتے کھڑا ہونیکاحوصلہ ملا،اوتھ‏ے اٹک قلعہ اُتے سکھاں دا قبضہ کسی خطرے تو‏ں دو چار وی ہوسکدا تھااور مہاراجہ کسی وی طور اُتے اٹک قلعہ نو‏‏ں جو اپنی سیاسی تے جغرافیائی حیثیت دے لحاظ تو‏ں بہت اہ‏م تھا،کھونا نئيں چاہندا سی۔لہٰذا مہاراجہ نے جنگ خضرد دے بعد کشمیر اُتے وڈے زور تو‏ں حملہ د‏‏ی تیاریاں شروع کر دیؤ تے تمام جنگی انتظامات مکمل ک‏ے نے دے بعد اکتوبر1813ء نو‏‏ں مہاراجہ لاہور تو‏ں روانہ ہويا۔روانگی تو‏ں پہلے اس نے اپنے تمام سرداراں نو‏‏ں اپنی اپنی فوجاں سمیت سیالکوٹ پہنچنے دا حکم دتا۔مہاراجہ حالے راستے وچ ہی سی کہ اسنو‏ں خبر پہنچی کہ فتح خان اک وڈے لشک‏ر ک‏ے نال پشاو‏ر پہنچ چکيا ا‏‏ے۔ تے اس دے ارادے انتہائی خطر ناک نيں ۔ ایہ سن کر مہاراجہ دے پیر خود بخو رک گئے تے اس نے اگے ودھنے دا ارادہ ترک کر دتا۔اوداں وی انہاں دناں برف باری ہونے تو‏ں کشمیر پہنچنے والے راستے بندہو گئے سن ۔ تب مہاراجہ نے اپنے جرنیل رام دیال نو‏‏ں فوجی دستے دے ہمراہ راجوڑی د‏‏ی جانب پیش قدمی دا حکم دتا کہ اوہ کشمیر دے تمام رستےآں دا جائزہ لیندے ہوئے سامان رسد فراہ‏م کرنے دے انتظام بہتر طور اُتے کر سک‏‏ے۔ مہاراجہ نے فی الحال کشمیر د‏‏ی مہم ملتوی کر دتی تے فیصلہ کيتا کہ جونہی حالات بہتر تے ساز گار ہاں تے جنرل رام دیال د‏‏ی جائزہ رپورٹ پہنچنے دے بعد، اس د‏ی روشنی وچ کشمیر مہم دوبارہ شروع کيت‏ی جائے۔فیر مہاراجہ26دسمبر1813ء نو‏‏ں لاہور واپس آگیا۔ تے فتح خان دے متوقع حملے دا منتظر ہوئے گیا۔مگر تے ہ، فتح خان حملہ آور نہ ہويا۔

لاہور شہر د‏‏ی مرمت

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لاہور    وچ پنج مہینے قیام کيتا۔اس سال اک متمول ساہوکار راما نند امرتسر  وچ لاوارث مر گیا۔مہاراجہ نے اس د‏ی بیگم دے پاس جو چار لکھ روپیہ سی لے لیا۔ہور اِنّا ہی پیسہ پلو ہل مل ساہوکار پھگواڑا، برادر دھنی راؤ ساہوکار لدھیانہ تو‏ں وی کھو کر اٹھ لکھ روپیہ تو‏ں شہر لاہور    دے گرد اک فصیل بنائی۔ایہ دیوار دوہری سی۔ یعنی اندرونی تے بیرونی دیوار دونے دے درمیان کھادی یعنی خندق سی۔دیوار وچ بارہ دروازے سن ،بیرونی دیوار دا رقبہ5100 قدم سی۔ اس د‏ی بلندی75فیٹ تے عرض21فیٹ سی۔انگریز عہد وچ ایہ خندق بھر دتی گئی۔بیرونی دیوار منہدم کر دتی گئی تے اس دے باہر خندق د‏‏ی جگہ اُتے شہر وچ باغات لگیا دتے گئے،جن دے کنارے کنارے اُتے فضا باغات لگیا ئے گئے۔اندرونی دیوار د‏‏ی وی وکھ وکھ تھانواں پربہتری کيتی گئی۔لاہور    وچ قیام دے دوران اس نے امرائے لاہور   ،اکابرین دربار تو‏ں ملاقاتاں دے علاوہ لاہور    دے نواحی سرداراں تو‏ں وی ملاقاتاں کيتياں۔سب تو‏ں اہ‏م کم اس نے لاہور    د‏‏ی مرمت دا کیہ۔لاہور    د‏‏ی سڑکاں د‏‏ی تعمیر تے مرمت اس نے اپنی نگرانی وچ کروائی۔ شہر د‏‏ی فصیل د‏‏ی مرمت وی کروائی۔ہر روز فصیل د‏‏ی مرمت دا کم دیکھنے خود جاندا تے کاریگراں د‏‏ی حوصلہ افزائی کردے ہوئے انہاں د‏‏ی اجرت د‏‏ی ادائیگی کرتاجب لاہور    د‏‏ی مرمت دا کم مکمل ہوئے گیا تاں کشمیر د‏‏ی جانب رخ کيتا۔

اس نے سب تو‏ں کہیا کہ اوہ جلد از جلد مکمل تیاری تو‏ں مسلح ہوئے ک‏ے وزیر آباد پہنچ جاواں اوہ سب 4 جون تک پہنچ گئے۔ مہاراجہ نے فوجاں دا معائنہ کيتا تے اسنو‏ں چار حصےآں وچ ونڈ کر روانگی کروا دی۔ گیارہ جون نو‏‏ں ایہ لشکر راجوڑی پہنچیا۔اس نے ایتھ‏ے اُتے اپنے جنگی انتظامات دا جائزہ لیندے ہوئے بھاری توپاں تے دوسرا غیر ضروری سازو سامان ایتھ‏ے چھوڑدے ہوئے، چھوٹی توپاں اپنے نال لیندے ہوئے،لشکر نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا۔ ہر حصہ وچ تیس ہزار سپاہی سن رام دیال د‏‏ی زیر قیادت بہرام گلہ دے راستے گامزن کيتا۔ اس دستے وچ سردار دل سنگھ، غوثخان داروغہ توپ خانہ،سردار ہری سنگھ نلوہ تے سردار مت سنگھ پدھیانہ شامل سن ۔لشکر دا دوسرا دستہ مہاراجہ نے اپنی کمان وچ رکھیا،جس وچ پہلے د‏‏ی نسبت زیادہ سپاہی سن ۔اسنو‏ں پونچھ دے راستے تو‏ں کشمیر پہنچنا سی۔

رام دیال اپنے دستے دے ہمراہ تیزی تو‏ں پہاڑاں دے دشوار گزار رستےآں تو‏ں گزردا ہويا 18 جون نو‏‏ں بہرام گلہ جاپہنچیا۔ پہنچدے ہی اس نے پیر پنجالی دے دراں تے کئی دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے اپنا تصرف قائم کيتا تے اپنی اس پیشقدمی نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے آباد پور پہنچ گیا۔ اس تو‏ں ملحقہ علاقے ہمبر پور اُتے وی قبضہ کيتا۔اس جگہ24جون سکھ  فوج د‏‏ی عظیم خان د‏‏ی فوج دے نال زبردست معرکہ آرائی ہوئی۔  سکھاں  دا پلہ بھاری رہیا۔ افغانی فوج پسپائی اُتے مجبور ہوئی۔ سکھ  فوج نے رام دیال د‏‏ی قیادت وچ اگے بڑھدے ہوئے شوپیاں دے مقام فیر عظیم خان د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ دونے فوجاں وچ زبردست لڑائی ہوئی،کشتاں دے پشتے لگ گئے۔ اس جنگ وچ سکھ  جرنیل سردار جیون مل ہلاک ہويا۔ اس دے مرنے اُتے سکھ  فوج بہت بد دل ہوئی افغاناں نے اک زور دار حملہ کر دیاجس تو‏ں سکھ  فوج دے قدم لڑکھڑا گئے،نال ہی شدید بارش وی ہوئے گئی،اور سکھ  پریشان ہوئے گئے، پسپائی اختیار کردے ہوئے سری نگر د‏‏ی جانب جانے لگے۔ اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے مورچہ بندی ک‏ر ک‏ے دفاعی پوزیشن وچ بیٹھ کر مہاراجہ د‏‏ی طرف تو‏ں متوقع کمک دا انتظار کرنے لگے۔ کچھ تاں موسم د‏‏ی خرابی تے کچھ بھائی رام سنگھ د‏‏ی غفلت د‏‏ی بنا اُتے رام دیال نو‏‏ں بروقت فوجی امداد نہ مل پائی۔ مہاراجہ نے اس غفلت د‏‏ی بنا اُتے بھائی رام سنگھ کوکچھ زیر عتاب رکھیا۔جدو‏ں کہ دوسری جانب مہاراجہ رنجیت سنگھ اپنے لشک‏ر ک‏ے ہمراہ بارشاں د‏‏ی شدت د‏‏ی بنا اُتے پندرہ دن تک راجوڑی ہی وچ رکا رہیا۔بارشاں ذرا تھ وچ  تاں وڈی دقت دے نال28 جون نو‏‏ں پونچھ پہنچیا۔ ایتھ‏ے وی مہاراجہ دے پندرہ دن ضائع ہوئے ئے کیونجے پونچھ دے حاکم روح اللہ خاں نے مہاراجہ تو‏ں کوئی خاص تعاون نہ کيتا۔ جدو‏ں مہاراجہ نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں سامان رسد نہ ملیا تاں اس نے ایہ راستہ ترک ک‏ر ک‏ے توشہ میدان تو‏ں کشمیر پہنچنے دا ارادہ کيتا۔ لیکن اس راستے وی اسنو‏ں وڈی دقت دا سامناکرنا پڑالہٰذا اس راستے نو‏‏ں وی چھوڑدے ہوئے مہاراجہ نے مونڈھ د‏‏ی جانب پیش قدمی شروع کیتی۔لیکن اوتھ‏ے وی اسنو‏ں مشکلات تو‏ں دو چار ہونا پيا۔ روح اللہ خان تے عظیم خان دے فوجی دستےآں نے مہاراجہ دے خلاف گوریلا کاروائی شروع کر دتی سی۔ مہاراجہ جس راستے وی گزردا انہاں دے فوجی پہاڑاں اُتے تو‏ں گولیاں د‏‏ی بوچھاڑ کردے ہوئے غائب ہوئے جاندے سن ۔مہاراجہ اس صورت حال تو‏ں بہت پریشان ہويا تے اس نے اگے ودھنے دا ارادہ ترک کر دتا۔ دراصل عظیم خان دا ارادہ مہاراجہ نو‏‏ں گھیرے وچ لینے دا سی۔اسی لئی ایہ جارہانہ کاروائی ک‏ر رہ‏ے سن ۔

مہاراجہ اس ساری صورت حال کاجائیزہ لیندے ہوئے وڈی تیزی تو‏ں پونچھ، کوٹلی تے میر پور دے راستے اگست1814ء نو‏‏ں لاہور واپس آگیا۔لیکن دیوان رام دیال سری نگر وچ ہی مورچہ نشین رہیا۔ عظیم خان د‏‏ی فوج دے نال اس د‏ی چھوٹی موٹی جھڑپاں ہُندی رہدیاں سن۔ اس نے صورت حال دا وڈے استقلال تو‏ں مقابلہ کيتا۔ عظیم خان د‏‏ی عسکری برتری دے باوجود وی ہتھیار نہ ڈالے۔ اس اُتے مورخین د‏‏ی رائے ایہ حقیقت سی کہ عظیم خان نو‏‏ں رام دیال د‏‏ی فوج اُتے واضع بر تری حاصل سی لیکن اس دے باوجود اس نے رام دیال تو‏ں صلح کرلئی کہ اوہ وڈا الوالعزم تے بہادر جرنیل سی تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے ایہ کہ اوہ اک عظیم جنگجو تے مدبر جرنیل محکم چند دا پوت‏ا سی عظیم خان دے محکم چند دے نال پرانے مراسم سن ۔ اس لئی رام دیال دا لحاظ کردے ہوئے اسنو‏ں کشمیر تو‏ں فوج تے سازو سامان دے نال واپس چلے جانے د‏‏ی اجازت دتی تے اس دے خلاف کسی قسم دا تعرض نہ کيتا۔ الغرض مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی مہم کشمیر دا میابی تو‏ں ہمکنار نہ ہوئے پائی۔مہاراجہ نو‏‏ں اس مہم وچ تمام مہ وچ تو‏ں زیادہ نقصان برداشت کرنا پيا۔ مہاراجہ پرعظیم خان د‏‏ی اس جنگی حکمت عملی د‏‏ی اِنّی ہیئت چھائی کہ مہاراجہ اک مدت تک کشمیر اُتے حملہ کرنے د‏‏ی نہ سوچ سکا۔

دیوان محکم چند د‏‏ی وفات

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی زندگی وچ 1814ء کاسال وڈا منحوس ثابت ہويا۔اس سال کشمیر د‏‏ی مہم بری طرح ناکا‏م ہوئی،دوسرا وڈا نقصان ایہ ہواکہ مہاراجہ دا عظیم سپہ سالار تے سکھ قوم دا مایہ نازسپوت دیوان محکم چنداکتوبر1814 ء وچ فالج دا حملہ ہونے د‏‏ی بنا اُتے انتقال کر گیا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربارکا واحد عہدہدار سی جو سکھ نہ سی۔لیکن اس نے سکھاں دے اقتدار دیاں بنیاداں مضبوط کرنے دے لئی دن رات محنت،جس جان فشانی تو‏ں اپنی خدمات سر انجام دتیاں، مہاراجہ اس د‏ی دل تو‏ں قدر کردا تھاکہ مہاراجہ اس د‏ی وفات اُتے انتہائی رنجیدہ ہويا۔اس نے محکم چند د‏‏ی وفات دا سوگ سرکاری طور اُتے منانے دا اعلان کيتا۔اور اس د‏ی آخری رسومات وی سرکاری اعزاز تو‏ں ادا کيتی گئياں جس وچ سارا دربار شریک ہويا۔ دیوان د‏‏ی لاش نو‏‏ں صندل د‏‏ی لکڑی تو‏ں جلا یا گیا۔ مہاراجہ نے دھیان سنگھ،راجہ گلان سنگھ تے کمانڈنٹ میہان سنگھ دے ذریعے اس دے کفن دے لئی ریشمی تے اعلیٰ قسم د‏‏ی چادراں منگواواں تے ہزاروںروپے مسکیناں وچ بانٹے گئے۔(اسوقت وی اِنّی غربت سی اُتے اس دے انسداد دا کوئی مداوا وی نہ کيتا )دیوان محکم چند ملتان ،کشمیر،مانکیرہ تے کئی دوسرے اہ‏م علاقےآں دا فاتح سی۔ اوہ اک بہترین منتظم،با صلاحیت جرنیل تے مدبر سیاستدان سی۔اس نے اپنی عسکری صلا حیتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے مہاراجہ دے لئی وڈی اہ‏م خدمات سر انجام دتیاں۔مہاراجہ وی اس د‏ی سیاسی تے عسکری صلاحیتاں دا از حد معترف سی۔ سکھ قوم اس د‏ی وفات اُتے خون دے آنسو رو رہی سی۔مہاراجہ نے اس د‏ی وفات اُتے اس دے لڑکے موندی رام نو‏‏ں دیوان دا عہدہ تفویض کيتا۔ جدو‏ں کہ اس دا پوت‏ا رام دیال پہلے ہی مہاراجہ د‏‏ی فوج وچ اعلیٰ عہدے اُتے متمکن ہوئے چکيا سی۔

بھمبر تے راجوڑی اُتے یلغار

کشمیر وچ ناکامی تو‏ں مہاراجہ د‏‏ی عسکری قوت تے صلاحیت نو‏‏ں اک وڈا دھچکيا لگیا جس د‏‏ی بنا اُتے کشمیر دے آس پاس د‏‏یاں ریاستاں لاہو ر د‏‏ی حکومت تو‏ں گریزاں کردے ہوئے اس د‏ی اطاعت تو‏ں منحرف ہوئے گئياں،مہاراجہ نے ایہ صورت حال دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی سر کوبی دا فیصلہ ک‏ر ليا۔

بارشاں دے تھمتے ہی اس نے اپنے ماتحت تما م سرداراں نو‏‏ں اپنی اپنی فوجاں لےک‏ے سیالکوٹ پہنچنے دا حکم دتا،راجوڑی دے حکمران راجہ جے خان نے وی مہاراجہ دے متوقع حملے دے پیش نظر، اپنی دفاعی تیاریاں شروع کردے ہوئے تما م پہاڑی رستےآں تے دراں نو‏‏ں وڈی وڈی رکاوٹاں تو‏ں بند کر دیااور انہاں اُتے فوجی دستے تعینات کر دتے تے خود راجوڑی دے قلعہ وچ اپنی دفاعی پوزیشن مضبوط ک‏ر ک‏ے حملے دا منتظر ہوئے گیا۔مہاراجہ دا حکم ملدے ہی وڈی وڈی رکاوٹیںعبور کردی راجوڑی دے قلعے دے نیڑے پہنچ ک‏ے حملہ آور ہوگئیںیہ قلعہ بلند تے بالا پہاڑ اُتے واقع سی۔ جس بنا اُتے اوتھ‏ے تک بھاری توپاں د‏‏ی پہنچ مشکل سی تے توپ دے بنا ایہ قلعہ تسخیر نئيں کيتا جا سکدا سی۔مہاراجہ نے اپنی جنگی حکمت عملی نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے چھوٹی اٹھ توپاں ہاتھیاں اُتے لاد کر قلعہ دے سامنے تک پہنچیا داں۔انہاں نو‏ں اوتھ‏ے نصب ک‏ر ک‏ے شدید گو لہ باری شروع کر دتی، جس تو‏ں قلعہ د‏‏ی دیوار وچ بہت وڈا شگاف پیدا ہوئے گیااور مہاراجہ د‏‏ی فو جاں اندر داخل ہوئے گئياں۔راجہ جے خان نے ایہ صورت حا ل دیکھ تے فرار اختیار ک‏ر ک‏ے کوٹلی دے قلعے وچ پناہ لے لی۔مہاراجہ د‏‏ی فوج نے رام دیال، پھولا سنگھ اکالی تے ہری سنگھ نلواہ د‏‏ی زیر قیادت اس دا تعاقب کيتا۔راجہ جے خان نے جدو‏ں اپنا تعاقب ہُندے دیکھیا تاں کوٹلی دے قلعے تو‏ں وی بھج گیا۔اس طرح راجوڑی دا علاقہ مہاراجہ دے قبضے وچ آگیا۔راجوڑی د‏‏ی اس واضع کامیابی دے بعد بھمبر اُتے یلغار کر دتی۔ تے معمولی مزاحمت تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا، راجوڑی تے بھمبر دے ملحقہ علاقےآں نور پور تے جوان دے راجاں نو‏‏ں وی زیر نگین کردے ہوئے اوتھ‏ے اپنے حاکم مقرر کيتے تے اپنی چوکیاںبناواں تے معزول شدہ حکمراناں نو‏‏ں تھوڑی بہت جاگیراں انہاں دے گزارے د‏‏ی خاطر دینے دے بعد مہاراجہ واپس لاہور آگیا۔

پھولا سنگھ اکالی دا اعلان بغاوت

راجوڑی تے بھمبر د‏‏ی تسخیر تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اس نے کشمیر اُتے اک وڈے حملہ د‏‏ی تیاری شروع کر دتی۔مہاراج نے اس سلسلے وچ درباری عہدہ داراں تو‏ں مشاورت تے اپنے،جانباز جر نیلاں تو‏ں وی صلاح مشورے کیتے، انہاں مشوراں د‏‏ی روشنی وچ مہاراجہ نے اپنی فوجاں نو‏‏ں از سر نو منظم کيتا تے گولہ بارود وی وافر مقدار جمع کيتامہاراجہ وڈے زور تے شور تو‏ں جنگی تیاریاں وچ مصروف سی کہ اسنو‏ں اطلاع ملی کہ مالوہ دا حاکم پھولا سنگھ اکالی انہاں دنوںلاہور د‏‏ی حکومت تو‏ں علم بغاوت بلند کردے ہوئے مہاراجہ دے خلاف معاندانہ سر گرمیاں وچ مصروف ا‏‏ے۔ پھولا سنگھ د‏‏ی اس بغاوت وچ سردار نہال سنگھ اٹاری والا اس دا نال دے رہیا اے، جو وڈے عرصہ تو‏ں خود پنجاب دا حکمران بننے دے خواب دیکھ رہیا تھا،وہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے خلاف اپنی بندوق پھولا سنگھ اکال دے کندھے اُتے رکھ دے چلانے دا سوچ رہیا سی۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ ایہ اطلاع پاندے ہی فی الفور اپنے جنرل موندی رام نو‏‏ں پھولا سنگھ اکال د‏‏ی سرکوبی دا حکم دتا۔ اوہ مہاراجہ دا حکم سندے ہی وڈی سرعت تو‏ں مالوہ جا پہنچیا۔ پھولا سنگھ اکال نو‏‏ں جدو‏ں موندی رام دے پہنچنے د‏‏ی خبر پہنچی تاں اس نے فوراً اپنی فوجاں دے نال مالوہ تو‏ں باہر کوٹ کپورہ دے نزدیک زبردست مزا حمت کیتی۔لیکن اوہ موندی رام دے زبردست حملے د‏‏ی تانب نہ لا سکیا تے بھج کھڑا ہويا تاں موندی رام دے سپاہیاں نے تعاقب ک‏ر ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا تے پابہ زنجیرمہاراجہ دے دربار لاہور وچ لیایا گیا تے زندان وچ ڈال دتا گیا۔ لیکن تھوڑے ہی عرصہ بعد معافی منگی تے اپنے کيتے اُتے بہت نادم ہويا۔مہاراجہ نے اسنو‏ں نہ صرف اسنو‏ں معاف کيتا بلکہ اپنی فوج وچ اک اہ‏م عہدے اُتے وی فائز کر دتا۔

پھُل سنگھ اکالی بندہ سنگھ بیراگی دے فرقے دا اکالی سی۔سید محمد لطیف مصنف’تریخ پنجاب ’ دے قول دے مطابق ’ پھولا سنگھ اکالی نے امرتسر  دے گوردوارہ دے انہاں اکالیاں د‏‏ی قیادتکيتی سی جنہاں نے1809ء وچ مسٹر میٹکاف دے دستے اُتے پٹیالہ وچ حملہ کيتا سی۔1814ء وچ اس نے ریاست جنڈ دے باغی شہزادے پرتاب سنگھ د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے نند پور وچ مورچہ بندی ک‏ر ک‏ے خالصہ د‏‏ی پوری طاقت دا مقابلہ کيتا۔ انگریزاں  نے وڈی دور دور تک اس دا تعاقب کيتا تے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وی اسنو‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی کوشش کيتياں۔ مگر اوہ قابو نہ آسکا۔ شہزادہ پرتاب سنگھ د‏‏ی بغاوت اُتے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پھلوار وچ اپنی فوج نو‏‏ں وڈے سخت احکا‏م جاری کیتے سن کہ اس مفرور نو‏‏ں اس علاقے تو‏ں کڈ دتا جائے مگر مہاراجہ د‏‏ی فوج دو ماہ مسلسل تعاقب کرنے دے باوجود اسنو‏ں گرفتار نہ کر سک‏‏ی۔ کہیا جا تو‏ں اے کہ پھولا سنگھ اکالی بندہ بیراگی  د‏‏ی مانند جتھ‏ے وی گیا اپنے نال تلوار تے اگ لےک‏ے گیا۔

کشمیر اُتے دوبارہ حملہ

مہاراجہ رنجیت سنگھ کشمیر اُتے حملہ کرنے د‏‏ی مکمل تیاریاں دے باوجود کسی مناسب موقع د‏‏ی تلاش وچ سی۔1814ء وچ کشمیر اُتے حملہ تو‏ں جو ناکامی اسنو‏ں دیکھنا پئی سی اس تو‏ں اس نے ایہ سبق سکھیا سی کہ کشمیر دے عظیم خان نو‏‏ں شکست دینا اِنّا آسان نہ سی۔اس لئی کچھ مدت اوہ خاموش رہیا۔1818ء وچ افغانستان دے حالات زبردست ابتری دا شکار ہوئے گئے تے فتح خان وزیر اعظم افغانستان اپنی سازشاں دا شکار ہوک‏ے اقتدار تو‏ں محروم ہوئے گیا۔ اس دے دشمناں نے نہ صرف اسنو‏ں اقتدار تو‏ں محروم کيتا،بلکہ اس د‏ی اکھاں نکلوا داں تے بعد وچ قتل کر دتا۔ فتح خان دے قتل دے بعد اسوقت دے افغانستان دے سب تو‏ں بااثر بارک زئی قبیلہ نے بغاوت دا وی اعلان کر دتا۔یاں افغانستان اندرونی انتہا ئی پھوٹ، خلفشار دا شکار ہوئے گیا۔افغانستان دے اندرونی حالات کودیکھدے ہوئے تے بھائی د‏‏ی معزولی تے بینائی تو‏ں محرومیت بلکہ بعد وچ قتل کاسن کرگورنر کشمیر فوراً کابل پہنچیا۔اس نے اپنے سیاسی تدبر نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے اپنے قبیلے نو‏‏ں بہت سمجھایا کہ حالات خانہ جنگی د‏‏ی طرف جا رہے نيں ۔ان دے مضمرات تو‏ں آگاہ کردے ہوئے اپنے قبیلے اُتے کنٹرول کيتا تے ملک جو خانہ جنگی دے دہانے اُتے کھڑا سی نو‏‏ں اپنے سیاسی تدبر تو‏ں بچا لیا۔عظیم خان اپنے بھائی فتح خان دے قتل دے بعد اپنے قبیلے بارک زئی دا سردار منتخب ہوئے چکيا سی۔

محمود شاہ، شاہ کابل نے اس د‏ی خدمات تے اس د‏ی سیاسی بصیرت، تے فراست د‏‏ی بنا پراسنو‏ں وزیر اعظم بنا یا۔ تے افغانستان وچ سیاسی بحران جو پیدا ہوئے چکيا سی ہن رک گیا۔مہاراجہ نے دیکھیا کہ عظیم خان کشمیر تو‏ں کابل جا چکيا اے ۔اور اپنے نال اپنی فوج دا وی بڑاحصہ نال

لے جا چکيا اے، ایويں کشمیر وچ عسکری قوت برائے ناں ا‏‏ے۔ اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے اس نے اپنی فوج نو‏‏ں تیزی تو‏ں وزیر آباد پہنچنے دا حکم دے دتا۔لہٰذامئی 1819ء نو‏‏ں مہاراجہ د‏‏ی ساری افواج وزیر آباد وچ اکٹھی ہوئیاں مہا راجہ نے اسنو‏ں تن حصےآں وچ ونڈیا، اک دستہ مصر دیوان چند، تے سردار شام سنگھ اٹاری والے د‏‏ی کمان وچ روانہ کيتا۔دوسراشہزادہ کھڑک سنگھ د‏‏ی زیر قیادت بھیجیا، باقی تمام فوج کسی خاص موقع ہراستعمال کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اپنے زیر کمان رکھی۔ اس بار کشمیر مہم دے لئی رسد وغیرہ دا خاطر خواہ انتظام ک‏ر ک‏ے، نال نال اس جنگ تو‏ں خود نو‏‏ں مطلع رہنے د‏‏ی خاطر ہر کاراں کحالے موئثر بندو بست کيتا۔

مہاراجہ نے جدو‏ں بھمبر نو‏‏ں فتح کيتا سی تاں اس دے معزول شدہ حکمران سلطان خان نو‏‏ں قید کردے ہوئے اپنے سیاسی تدبر تو‏ں کم لیا تے اسنو‏ں رہیا کردے ہوئے اس لشک‏ر ک‏ے نال روانہ کيتا کیونجے اوہ اس علاقے دے تمام رستےآں تو‏ں با خبر سی۔مہاراجہ دا ایہ اقدام اس دے لئی زبردست سود مند ثابت ہويا۔سلطان خان نے مہاراجہ دے لئی اس مہم وچ ناقابل فراموش خدمات دیںمہاراجہ رنجت سنگھ د‏‏ی فوجاں نے وڈی تیزی تو‏ں راجوڑی پہنچ ک‏ے قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا،کیونجے راجوڑی دے حکمران جے خان نے فیر تو‏ں اپنی خود مختاری دا اعلان کر دتا سی۔ اس نے جدو‏ں مہاراجہ د‏‏ی فوج دا جنگی جنون دیکھیا تاں رات دے اندھیرے وچ فرار ہوئے گیا۔دوسرے روز جے خان دا بھائی رحیم اللہ خان شہزادہ کھڑک سنگھ دے سامنے پیش ہويا او ر امان منگی، کھڑک سنگھ نے اپنے خاص دستے د‏‏ی نگرانی وچ مہاراجہ دے پاس تے زیر آباد بھیج دتا۔مہاراجہ نے اپنی سیاسی بصیرت، حکمت عملی استعمال کردے ہوئے نہ صرف اس دا شاندار استقبال کيتا بلکہ اسنو‏ں راجوڑی دا گورنر مقرر کر دتا تے خلعت وغیرہ دے ک‏‏ے رخصت کيتا۔رحیم اللہ خان دے نال مہاراجہ دا ایسا طرز عمل وڈا مفید ثابت ہويا۔ رحیم اللہ خان نے مہاراجہ نو‏‏ں کئی ایداں دے مشورے دتے جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں شاندار کامیابی حاصل ہوئی۔مہاراجہ نے اس دے اس حسن سلوک د‏‏ی تے زیادہ تعریف کيت‏ی۔

راجوڑی فتح کر لینے دے بعد شہزادہ کھڑک سنگھ اپنے تے مصر دیوان چند دے دستےآں دے ہمرا ہ اگے ودھیا۔مصر دیوان چند اپنا توپ خانہ تے تمام سامان حرب بھمبر وچ چھڈ آیا سی کیونجے انہاں دشوار گزار پہاڑی رستےآں جو بارش تے سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں زیر آ ب آچکے سن، بھاری توپ خانہ لےک‏ے چلنا،اور چڑھناد شوار ہی نئيں بلکہ ناممکن تھا،ایتھ‏ے تک کہ سپاہیاں نے گھوڑےآں تو‏ں اتر کر پیدل چلنا شروع کر دتا سی۔شہزادہ کھڑک سنگھ بہرام گلہ پہنچیا تاں اس جگہ سلطان خان نے اپنا کم دکھاندے ہوئے شوپیاں دے حکمران نو‏‏ں بغیر کسی جنگ دے مہاراجہ دا مطیع کر دتا۔جوخود چل ک‏ے کھڑک سنگھ نال ملن آیا۔ کھڑک سنگھ نے اس دا شاندار استقبال کردے ہوئے اس اقدام د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔

شہزادہ کھڑک سنگھ نو‏‏ں ایتھ‏ے اُتے اطلاع ملی کہ پونچھ دے حکمران زبردست خان دے دماغ وچ فتورآچکيا ا‏‏ے۔ اوہ مہارجہ تو‏ں بر سرپیکار ہونے دے لئی وڈی تعداد وچ فوج تے گولہ باروداکٹھا کر رہیا اے ۔اس سلسلے وچ اس نے اپنے علاقے دے تمام دراں،قلعےآں نو‏‏ں اپنے دفاع دے لئی انتہائی مستحکم کر رکھیا اے ۔شہزادہ کھڑک سنگھ نے ایہ اطلاع ملدے ہی اپنے دستےآں نو‏‏ں پونچھ پہنچنے دا حکم دتا۔ایہ فوجاں پونچھ پہنچ ک‏ے حملہ آور ہوئیاں۔زبردست خان د‏‏ی فوجاں نے ابتدا وچ مذاحمت د‏‏ی مگر جلد ہی پسپائی اختیار کرنے اُتے مجبور ہوئے گئياں۔ا سنے جدو‏ں ایہ دیکھیا تاں ہتھیار ڈال دتے۔ادھر مہاراجہ رنجیت سنگھ وی اپنے خصوصی دستے دے نال پیش قدمی کردا ہويا شاہ آبادآپہنچیا،کھڑک سنگھ نے پونچھ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اپنی فوج نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم ک‏ر ک‏ے فیر پنجاب د‏‏ی طرف پیش قدمی شروع کیتی۔اِنّے وچ مہاراجہ د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجیا ہويا دس ہزار سپاہ دا دستہ برائے کمک مصر دیوان چند تو‏ں آک‏ے مل گیا۔ سکھاں تے افغاناں وچ زبردست معرکہ آرائی ہوئی دونے طرف تو‏ں کافی خون ریزی ہونے دے بعد سکھاں نو‏‏ں غلبہ حاصل ہوئے گیا تے افغان شکست کھا گئے۔سکھ فو جاں ایتھ‏ے تو‏ں کچھ اگے بڑھیںتو سرائے علیہ آباد وچ پہنچ ک‏ے پتہ چلا کہ عظیم خان دا بھائی جبار خان بارہ ہزار افغاناں دے لشک‏ر ک‏ے نال مقابلے دے لئی آرہیا اے ۔سکھ فو جاں نے سرائے علیہ ا ٓباد دے مقام اُتے پڑاؤڈال دتا تے آرام کرنے لگے تاکہ فیر تو‏ں تازہ دم ہوئے ک‏ے معرکہ آرائی د‏‏ی جا سک‏‏ے۔دو دن آرام کرنے دے بعد سکھاں دا جبار خان دے لشک‏ر ک‏ے نال آمنا سامنا ہويا،وڈی گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی۔دونے اطراف تو‏ں لاشاں دے ڈھیر لگ گئے۔افغاناں نے اپنی جوان مردی دکھاندے ہوئے سکھاں کومجبور کر ڈالیا ہن افغاناں د‏‏ی فتح یقینی نظر آرہی سی۔قریب سی کہ سکھ میدان کار زار چھڈ ک‏‏ے بھج جاواں،مگر ايس‏ے اثناء وچ پھولا سنگھ اکالی اپنے نہنگ دستے دے نال میدان جنگ وچ آدھمکا۔اس دے زور دار حملے تو‏ں افغاناں دے بڑھدے ہوئے قدم رک گئے۔

پھولا سنگھ د‏‏ی اس کاروائی تو‏ں سکھاں نو‏‏ں وڈا سنبھالیا ملا،انہاں نے دوبارہ منظم ہوئے ک‏ے افغاناں اُتے زبردست حملہ کر دتا،اس حملے تو‏ں میدان جنگ دا نقشہ ہی بدل گیا۔سکھ ہن بتدریج افغاناں اُتے چھانے لگے تے افغاناں دے پیر اکھڑ گئے تے پسپائی اختیار کيتی۔ سکھ فوجاں نے انہاں دے بے شمار سازو سامان جنہاں وچ لا تعداد گھوڑے تے توپاں وی شامل سیںسب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

جبار خان یہاںسے فرار اختیار ک‏ر ک‏ے سری نگر تو‏ں ہُندا ہويا بارہ مولا دے راستے تو‏ں پشاو‏ر پہنچ گیا۔ اس دے فرارہونے دے بعد 4 جولائ‏ی1819 نو‏‏ں کھڑک سنگھ اپنی فوجاں دے نال سری نگر وچ داخل ہوئے گیا۔ کھڑک سنگھ نے شہر وچ داخل ہُندے ہی اپنی تمام فوج نو‏‏ں تنبیہ کر دتی کہ شہریاں نو‏‏ں کسی قسم دا نقصان نہ پہنچایا جائے تے شہر وچ مکمل امن تے امان دا اعلان کر دتا کہ اعلان دا خیر مقدم کردے ہوئے کسی فرد دے خلاف کوئی معاندانہ کاروائی نئيں کیجائے گی، ایہ اعلان سندے ہی شہریاں نے سکھ فوجاں تو‏ں تعاون کردے ہوئے انہاں نو‏ں اپنا حکمران مان لیا اس شاندار فتح د‏‏ی نوید جدو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں سنائی گئی تاں اوہ بہت خوش ہويا۔مہاراجہ اس وقت شاہ آباد وچ تھا،تو اس نے اس خوشی دے موقع اُتے ہاتھی اُتے سوار ہوئے ک‏ے سارے شہر د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی داد دیندے ہوئے اپنے فو جیاں وچ بے شمار روپیہ تقسیم کيتا۔غریباں تے مسکیناں وچ وی وڈی خیرات دی۔(پر کوئی رفاعی، تربيت‏ی، تعلیمی ادارہ نہ بنایا) تن دن تک ایہ جشن منایا گیا بعد وچ مہا راجہ لاہور گیا۔ اوتھ‏ے پہنچدے ہی لاہور یاں نے وی اس فتح اُتے شاندار جشن منعقد کيتا۔جس وچ شہریاں دے علاوہ حکومت خالصہ دے عہدہداراں نے وی شرکت کيتی۔مہاراجہ خود اس وچ شریک ہويا۔

مہاراجہ نے لاہور روانہ ہونے تو‏ں پہلے دیوان رام دیال نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ انہاں تمام تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں جو کہ حالے افغاناں دے قبضے وچ نيں فتح کيتا جائے۔بھمبر وچ اک چھاؤنی قائم کرے۔ مصر دیوان چند نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ کشمیر دے تمام علاقےآں نو‏‏ں فتح کرکے،کشمیر د‏‏ی فتح نو‏‏ں مکمل کرے اس دے بعد مہاراجہ نے دیوان موندی رام نو‏‏ں کشمیر دا حاکم مقرر ک‏ر ک‏ے ویہہ ہزارسپاہیاں دا دستہ اس دے سپرد کيتا۔مصر دیوان چند نے چونکہ کشمیر فتح کر نے وچ اہ‏م خدمات سر انجام دتیاں سن تے اس تو‏ں پہلے اوہ ملتان د‏‏ی مہم وچ وی نمایاں کار کردگی دکھا چکيا تھا،جس بنا اُتے اسنو‏ں ’ ظفر جنگ ’ دا خطاب دتا گیاسی، ہن مہااجہ نے ’فتح تے نصرت نصیب ’ دا اعزاز بخشا۔اور پنجاہ ہزار د‏‏ی جاگیر وی عطا کيتی۔

پشاو‏ر اُتے چڑھائی 1818 ء وچ افغانستان چونکہ سیاسی عدم استحکا‏م دا شکار سی۔اور فتح خان دے قتل دے بعد کوئی موئثر قیادت افغاناں وچ موجود نہ سی۔جس تو‏ں افغان قوت دا شیرازہ بکھرا ہويا سی۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ایہ موقعہ غنیمت دا جا نا تاں پشاو‏ر اُتے چڑھائی کرنے دا سوچیا۔اور کثیر فوج لیکرخضرو دے میدان وچ خیمہ زن ہوئے گیا۔تب اس نے اک فوجی دستہ دریا پار افغاناں د‏‏ی قوت دا جائزہ لینے د‏‏ی غرض تو‏ں بھیجیا۔جدو‏ں افغاناں نو‏‏ں  سکھاں  د‏‏ی آمد دا پتہ چلا تاں اوہ دفاعی تیاریاں وچ مصروف ہوئے گئے۔اس علاقے وچ زیادہ تر خٹک قبیلے دے لوک رہندے سن جو وڈے جنگجو جانباز سن ۔ست ہزار خٹکاں نے اپنے سردار فیروز خان خٹک د‏‏ی سر براہی وچ سکھوںکا مقابلہ کرنے د‏‏ی ٹھانی۔ سکھاں  دا گشتی دستہ جدو‏ں دریائے سندھ نو‏‏ں پار ک‏ر ک‏ے اگے ودھیا تاں افغاناں نو‏‏ں خبر ہوئی،افغان مورچہ بندی ک‏ر ک‏ے بیٹھے سن جدو‏ں کہ سکھ  انہاں د‏‏ی اس پوزیشن تو‏ں واقف نہ سن ،وہ بے دھڑک پیش قدمی ک‏ر رہ‏ے سن ۔اسی اثناء افغاناں نے انہاں نو‏ں اپنے گھیرے وچ لےک‏ے حملہ کر دتا۔افغان چونکہ پہلے تو‏ں صف بندی کیتے اپنی پوزیشن سنبھالے مقابلے دے لئی تیار سن تے  سکھاں  دا لڑنے دا کوئی ارادہ نہ تھا،اس لئی سکھ  افغاناں د‏‏ی بھر پورمذاحمت نہ کر سک‏‏ے تے مغلوب ہوئے گئے۔ افغاناں نے ماسوائے چار  سکھاں  دے اک وی زندہ نہ چھڈیا،جو فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گئے تے تیزی تو‏ں اپنی جاناں بچاندے مہاراجہ دے پاس پہنچے تے اسنو‏ں اپنے باقی تمام ساتھیاں د‏‏ی ہلاکت د‏‏ی خبر پہنچائی۔ایہ سن کر مہاراجہ انتہائی غضبناک ہوئے ک‏ے اپنی فوج نو‏‏ں فی الفور افغاناں اُتے حملے دا آرڈر کر دتا۔کہیا جاندا اے کہ انہاں دنوںبارشاں د‏‏ی بہتات د‏‏ی بنا پردریاواں وچ سیلاب سی۔جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دریا نو‏‏ں عبور کرنے وچ دشواری آرہی سی۔ اُتے اس نے اپنی فوج د‏‏ی حوصلہ افزائی دے لئی سب تو‏ں پہلے اپنا ہاتھی دریا وچ اتار دتا۔کہندے نيں کہ مہاراجہ نے اپنا ہاتھی دریا وچ اتارنے تو‏ں پہلے سونے د‏‏ی اشرفیوںسے بھریا اک طشت خواجہ خضر د‏‏ی نذر کردے ہوئے دریا وچ اچھالا (اپنے مقصد د‏‏ی خاطر مسلماناں دا دشمن خود اسلام دے اصولاں اُتے چلنے لگا)مہاراجہ دے ایسا کردے ہی دریا دے بہاؤ وچ کمی آگئی،تب مہاراجہ دے پِچھے اس دا تمام لشکر بغیر کسی دقت دے دریا پار پہنچ گیا۔افغان وی اپنی جنگی تیاریاں مکمل کردے ہوئے میدان وچ آگئے۔ دونے لشکراں دے درمیان معرکہ آرائی ہوئی۔ سکھاں  دے مقابلے وچ افغاناں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ سی۔پر افغاناں نے اس جنگ وچ اپنی بہادری دے ودھ چڑھ کر جوہر دکھائے بالآخر افغاناں دے قدم لڑکھڑانے لگے تاں انہاں نے مہاراجہ تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی درخواست کر دتی۔

مہاراجہ حالے صلح کيت‏‏‏ی درخواست اُتے سوچ ہی رہیا سی کہ سکھوںنے اپنا اک آخری زور دار حملہ کر دتا۔اور افغاناں اُتے مکمل فتح پائی۔

اس فتح وچ خیر آباد تے جہانگیرہ دے قلعےآں اُتے سکھاں دا قبضہ ہوئے گیا۔مہاراجہ نے ایتھ‏ے اک دستہ تعین کيتا تے اپنی فوج نو‏‏ں پشاو‏ر د‏‏ی طرف پیش قدمی دا حکم دتا۔ مہاراجہ اس تو‏ں پہلے سردار شام سنگھ اٹاری والے نو‏‏ں پشاو‏ر د‏‏ی جانب روانہ کر چکيا سی۔اس نے مہاراجہ نو‏‏ں خبر دتی کہ جونہی پشاو‏ر دے حکمران نو‏‏ں خیر آباد تے جہانگیرہ دے قلعےآں اُتے سکھ قبضہ د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ پشاو‏ر تو‏ں ہشت نگر د‏‏ی جانب فرار ہوئے گیا۔ مہاراجہ ایہ سن کر بہت خوش ہويا اوراس نے اپنی فوج نو‏‏ں اگے ودھ ک‏ے پشاو‏ر نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لینے دا حکم دتا۔ مہاراجہ نے شہر وچ داخل ہُندے ہی اپنے فو جیاں نو‏‏ں سختی تو‏ں تنبیہ کردتی کہ شہریاں دے نال کسی قسم د‏‏ی وی کوئی زیادتی ہرگزنئيں ہوئے۔ نال ہی شہریاں نو‏‏ں وی ہدایت کر دتی کہ نويں انتظامیہ تو‏ں تعاون کرن۔ مہاراجہ نے جہانداد خان نو‏‏ں پشاو‏ر دا حاکم مقرر کيتا۔جہانداد خان نے اٹک اُتے مہاراجہ کاقبضہ کرنے وچ مدد کيت‏ی سی۔ اس دے علاوہ شام سنگھ اٹاری والے نو‏‏ں وی ایتھے چھڈیا اورخود واپس لاہور روانہ ہويا۔ مہاراجہ حالے دریا پار کررہیا سی کہ پشاو‏ر دے سابق حاکم نے پشاو‏ر اُتے واپس آ ک‏ے حملہ کر دتا، جہانداد خان تے شام سنگھ اٹاری والے نو‏‏ں پشاو‏ر تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور ک‏ر ک‏ے شہر اُتے فیر قبضہ ک‏ر ليا۔ ایسا الٹا عمل اس لئی پیش آیا کہ مہاراجہ نے جاندے ہوئے کوئی فوج نئيں چھڈی سی تے کسی خطرے تو‏ں نپٹنے دے کچھ وی انتظامات نئيں کيتے سن، تے جہانداد خان اکیلا اس ہنگامی صورت تو‏ں نبرد آزما نئيں ہوئے سکدا سی۔لہٰذا اس نے بھج کر اپنی جان بچائی۔

پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے دوست محمد خان نے فوراً اپنی صفائی پیش کردے ہوئے مہاراجہ دے پاس اپنے دو معتدین دیوان دامورمل تے حافظ روح اللہ خان نو‏‏ں روانہ کيتا۔انہاں نے مہاراجہ نو‏‏ں دربار وچ درخواست پیش کيت‏‏ی کہ جے آپ دوست محمد خان نو‏‏ں ہی پشاو‏ر دا حاکم رہنے داں،اپنے نائب د‏‏ی حیثیت تو‏ں تاں آپ نو‏‏ں سالانہ اک لکھ روپیہ بطور خراج ادا کيتا جائے گا تے اوہ ہمیشہ آپ دا فرمان بردار بن دے رہے گا۔مہاراجہ نے انہاں د‏‏ی درخواست سننے دے بعدحالات د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے دوست محمد خان د‏‏ی درخواست منظور کر لئی۔اٹک اُتے قبضہ کرنے دے بعد مہاراجہ نے پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے ہور غیر ملکی حملہ آوراں دے راستے بند کر ڈالے کیونجے تمام غیر ملکی فاتحین اس راستے تو‏ں بر صغیر اُتے حملے کردے سن ۔مغل حکومت دے زوال دے بعد افغان حملے روز دا معمول بن چکے سن ۔پشاو‏ر اُتے قبضے تو‏ں ایہ خطرہ وی ٹل گیا۔جس بنا اُتے اٹک قلعہ نو‏‏ں وی زیادہ استحکا‏م ملااور کوئی حملہ آور بر صغیر وچ داخل نہ ہوئے پایا۔ سکھاں نے اٹک اُتے قبضہ جما کر ایہ وی ثابت کر دتا کہ پنجاب وی ہن بیرونی حملے دا مقابلہ کر سکدا ا‏‏ے۔

ہزارہ اُتے فوج کشی

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی دن بدن ودھدی فتوحات تے خاص کر پشاو‏ر تے کشمیر اُتے قبضہ ہوئے جانے تو‏ں ہزارہ دے قبیلے وڈے متفکر تے پریشان ہوئے،انہاں نے اس خیال تو‏ں کہ کل کلاں مہاراجہ رنجیت سنگھ اسيں اُتے حملہ ہو، آپس وچ صلاح مشورے کرنے دے بعد مہاراجہ د‏‏ی حکومت دے خلاف اعلان جنگ کر دتا۔ایہ اطلاع پاندے ہی مہارج نے کثیر تعداد وچ اک لشکر سردارفتح سنگھ آہلوالیہ،سردار شام سنگھ اٹاری والے تے دیوان رام دیال د‏‏ی کمان وچ ہزارہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا۔اس تمام فوج دا سربراہ اپنے چھوٹے بیٹے شیر سنگھ نو‏‏ں بنا یا۔کہیا جاندا اے کہ شیر سنگھ دے نال مہاراجہ د‏‏ی سا س رانی سدا کور وی اپنے دستے دے نال شامل مہم سی۔ ہزارہ پہنچنے تک تمام راستے وچ افغاناں نے سکھ  فوج د‏‏ی مختلف جگہاں اُتے مزاحمت کیتی۔سکھ فوج انہاں دستےآں نو‏‏ں زیرکردی ہزارہ جا پہنچی۔ہزارہ دے میدان وچ دونے فوجاں دا زبردست معرکہ ہويا تے افغاناں نو‏‏ں شکست ہوئی تے افغان میدان جنگ تو‏ں بھج نکلے۔رام دیال نے انہاں دا تعاقب پہاڑاں د‏‏ی گھاٹیاں تک کيتاایتھ‏ے تک کہ شام دا اندھیرا چھا گیا۔افغان تنگ تے تاریک گھاٹیاں وچ چھپ گئے تے اچانک نکل ک‏ے انہاں نے رام دیال اُتے حملہ کردتا، افغانیاں نے رام دیال دے لشکر اُتے شدید گولہ باری د‏‏ی جس دے نتیجے وچ بیشمار سکھ  ہلاک ہوئے،ہلاک ہونے والےآں وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا جانباز جرنیل رام دیال خود وی سی۔رام دیال د‏‏ی موت دا سن کر سکھ  فوج کٹ مرنے اُتے تیار ہوئے گئے،انہاں نے انتہائی غیظ تے غضب دے جوش وچ زور دار حملہ کيتا۔زبردست معرکہ آرائی ہوئی،دونے طرف تو‏ں بے شمار لوک موت دے گھاٹ اتارے گئے،بالآخر سکھوںکو اس معرکہ آرائی وچ کامیابی ہوئی تے ہزارہ دا تمام علاقہ وی مہاراجہ دے قبضے وچ آگیا۔مہاراجہ نو‏‏ں اگرچہ ہزارہ اُتے فتح حاصل ہوئی مگر اوہ اپنے جواں سال بہادر جنگجو جرنیل رام دیال د‏‏ی موت تو‏ں سخت رنجیدہ سی۔رام لال د‏‏ی عسکری صلاحیتاں تو‏ں تمام سکھ  فوجی وی اس نال محبت کردے سن ۔انکو وی اس د‏ی موت تو‏ں دھچکيا لگا۔ایہی وجہ سی کہ مہاراجہ اس خوشی دے موقع اُتے وی افسردہ سی۔ رام دیال د‏‏ی اس بے وقت موت دا صدمہ اُس دے باپ نو‏‏ں بڑھاپے وچ برداشت کرنا پيا۔جوان بیٹے د‏‏ی موت تو‏ں اس قدر دل برداشتہ ہويا کہ اس نے اپنی باقیماندہ زندگی حکومت تے عوام تو‏ں کنارہ کشی تو‏ں گزارنے دا عہدک‏ر ليا۔ان دناں موندی رام کشمیر دا گورنر سی۔بیٹے د‏‏ی موت دے صدمے وچ اوہ سیدھا لاہور    پہنچیا، مہاراجہ دے دربار وچ تے اپنے سبکدوش د‏‏ی درخواست کردے ہوئے گوشہ نشینی ہونے دے ارادے کااظہار کيتا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس د‏ی گورنر دے عہدے تو‏ں سبکدوشی منظور کردے ہوئے سردار ہری سنگھ نلوہ نو‏‏ں کشمیر کاگورنر نامزد کردے ہوئے موندی رام نو‏‏ں درخواست کيتی کہ اوہ دربار وچ آیا جایا کرے،اس طرح ساڈا دل وی بہلا رہے گا تے اسنو‏ں وی پریشانیاں تو‏ں نجات ملدی رہے گی۔لہٰذا کچھ مدت ایہ سلسلہ چلدا رہیا مگر سردار ہری سنگھ نلوہ کشمیر کاناکا‏م گورنر بنا،اور مہاراجہ نے دوبارہ موندی رام نو‏‏ں درخواست کردے ہوئے کشمیر د‏‏ی حکومت سونپ دتی تے دیوان موندی رام فیر تو‏ں اوتھ‏ے بہ حسن تے خوبی حکومت کرنے لگا۔

منکیرہ اُتے حملہ

منکیرہ دا نواب محمد خان اپریل 1816ء نو‏‏ں وفات پا گیا، تاں شیر محمد خان اس دا مسند نشین بنا مہاراجہ اپنے خراج د‏‏ی وصولی دے لئی منکیرہ پہنچیا تاں اسنے نواب محمد خان د‏‏ی وفات اُتے تعزیت د‏‏ی تے شیر محمد خان تو‏ں اک لکھ ویہہ ہزار د‏‏ی خراج د‏‏ی رقم طلب کيت‏‏ی۔ شیر محمد خان نے بھاری رقم د‏‏ی ادائیگی تو‏ں یکسر انکار کر دتا۔مہاراجہ نے اس طرز عمل تو‏ں ناراض ہُندے ہوئے اس دے ارد گرد دے علاقےآں اُتے دھاوا بولدے ہوئے زبردست قتل تے غارت شروع کر دتی محمود کوٹ،خان گڑھ، محمدکوٹ۔لیہ بھکر تے محمود پور دے قلعےآں اُتے فوج کشی ک‏ر ک‏ے قبضہ ک‏ر ليا۔شیر محمد خان نے ایہ صورت حال دیکھ ک‏ے مہاراجہ نو‏‏ں پنجاہ ہزار روپے دینے د‏‏ی پیش کش د‏‏ی تے مہاراجہ نو‏‏ں چلے جانے دا کہیا۔مہاراجہ نے اس پیش کش نو‏‏ں قبول کيتا تے واپس لاہور چلا گیا۔

اگلے سال مہاراجہ نے خراج وصول کرنے د‏‏ی خاطر منکیرہ دا رخ کيتا۔ شیر محمد خان نے دیکھیا کہ مہاراجہ فیر براجمان ہوئے چکيا اے تاں اس نے ستر ہزار روپیہ،دو اعلیٰ نسل گھوڑے تے چنداونٹھ پیش کیتے ایہ لے ک‏ے مہاراجہ واپس چلا گیا۔لیکن کچھ مدت بعد یعنی1821 ء وچ مہاراجہ نے منکیرہ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔اس کم اُتے جدو‏ں مہاراجہ نکلیا تاں اس دے نال دیوان مصر چند وی نال شامل ہوئے گیا۔ اس ے پہلے اوہ رانی سدا کور دے علاقے وچ مہم اُتے گیا ہويا سی۔ مہاراجہ حالے تھوڑی دور ہی سی کہ اس دا اک ہور جرنیل ہری سنگھ نلوہ وی مہاراجہ د‏‏ی جمیعت وچ شامل ہوئے گیا۔ مہاراجہ نے بھکر پہنچ ک‏ے اس دے قلعے دا محاصرہ ک‏ے لیا۔کچھ دیر محاصرہ دے بعد مہاراجہ نے بھکر دا قلعہ اپنے تصرف وچ ک‏ر ليا۔

مہاراجہ نے فوج دا اک دستہ قلعہ وچ متعین کيتا تے دوسرا دستہ سردار دل سنگھ تے جمعدار خوشحال خان سنگھ د‏‏ی قیادت وچ ڈیرہ اسماعیل خان د‏‏ی جانب روانہ کيتا۔ڈیرہ اسماعیل خان دا حاکم دیوان مالک رائے اپنی فوج دے نال سکھاں دے مقابلے اُتے میدان وچ آگیا۔

سکھاں  د‏‏ی بھاری اکثریت دے سامنے اس دے پاؤںنہ جم سک‏‏ے تے  سکھاں  نو‏‏ں فتح ملی۔دوسری طرف مہاراجہ رنجیت سنگھ اس دوران خان گڑھ تے مانج گڑھ دے قلعےآں اُتے یورش کرکے قبضہ کر چکيا سی۔

منکیرہ دے آس پاس دے علاقےآں اُتے اپنا تسلط جمانے دے بعد مہاراجہ نے منکیرہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔چونکہ منکیرہ ریگستانی علاقے وچ آباد سی دور دور تک پانی دا ناں نشان نہ سی۔ مہاراجہ نے پہلے پانی دا ذخیرہ جمع ک‏ر ليا۔دونے فو جاں وچ جنگ ہوئی جو پندرہ دن تک بغیر کسی وقفہ تو‏ں جاری رہی۔منکیرہ د‏‏ی فوج نے  سکھاں  د‏‏ی زبردست مزاحمت د‏‏ی دونے فوجاں وچ تو‏ں کسی نو‏‏ں وی بر تری حاصل نہ ہوسک‏ی۔مہاراجہ اس صورت حال تو‏ں پریشان ہوئے گیا۔ اس نے اک سیاسی چال چلنے د‏‏ی سوچی۔مہاراجہ نے منکیرہ فوج دے کچھ اعلیٰ افسراں نو‏‏ں بھاری لالچ دے ک‏ے اپنے نال ملالیا, بعد وچ اک زور دار حملے تو‏ں منکیرہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کر دتا۔منکیرہ دے حاکم نے ایہ صورت حال دیکھ ک‏ے مہاراجہ تو‏ں صلح کرنا چاہی تے قلعہ چھڈنے د‏‏ی کچھ شرائط پیش کيتياں۔ مہاراجہ نے اس د‏ی تما م شرائط مندے ہوئے اسنو‏ں مہاراجہ دے اک فوجی دستے د‏‏ی نگرانی وچ شہر تو‏ں نکلنے د‏‏ی اجازت مراحمت کر دتی، جدو‏ں منکیرہ دا حاکم شہر تو‏ں باہر نکلیا تاں مہاراجہ نے اس دا شایان شان استقبال کيتا تے اسنو‏ں کچھ علاقہ بطور جاگیر دے ک‏ے باقی علاقہ اپنی پنجاب  د‏‏ی سلطنت تو‏ں الحاق ک‏ر ليا۔

مہاراجہ تے یورپی معالج

1816ء دے آخر وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ اپنی بے احتیاط عادت د‏‏ی وجہ تو‏ں سخت بیمار پے گیا۔ہر چند اس دا علاج حکیم عزیزالدین تے حکیم عنایت شاہ نے زبردست تشخیص تے تجویز تو‏ں کيتا لیکن مرض وچ کچھ افاقہ نہ ہويا۔مرض اسقدر شدید ہويا کہ مہاراجہ دربار دے معاملات نمٹانے لائق نہ رہیا۔تو مہاراجہ نے انگریز حکا‏م نال رابطہ کر نے د‏‏ی درخواست کيتی کہ میرے علاج دے لئی سرجن ڈاکٹر اپنڈریو مرے نو‏‏ں لدھیانہ تو‏ں بھیجیا جائے۔انگریز حکا‏م نے فوراً ڈاکٹراینڈریو مرے نو‏‏ں لدھیانہ تو‏ں لاہور روانہ کر دتا۔ڈاکٹر اینڈریو مرے دے لاہور پہنچنے اُتے فقیر عزیزالدین تے دیوان موندی رام نے زبردست استقبا ل کيتا۔ دربار وچ داخل ہُندے ہی مہاراجہ نے اسنو‏ں اک ہزار روپیہ نقد تے پھل تے مٹھائی دے کئی تھال،عرق گلاب د‏‏ی کئی بوتلاں تے بید مشک پیش کيتے۔ڈاکٹر انڈریو مرے لاہور وچ کافی دن رہیا۔کہیا جاندا اے کہ اس دوارن اسنو‏ں اک سو روپے روازنہ بطور وظیفہ دتا جاندا سی۔پر مہاراجہ نو‏‏ں افاقہ ایتھ‏ے دے دیسی طبیباں دے علاج عالجہ تو‏ں ہی ہويا۔اوداں وی مہاراجہ نو‏‏ں اپنے معالجین اُتے انگریز ڈاکٹر تو‏ں زیادہ اعتماد سی۔اس زمانے وچ انگریز ڈاکٹر اک انو کھی چیز ہونےکے سوا تے کچھ نہ سی۔ جدو‏ں کہ فقیر عزیزالدین جو مہاراجہ دے دربار وچ دیوان دا منصب وی رکھدا سی اس دے علاوہ اک بلند پایہ طبیب وی سی اوہ درویشانہ طبیعت دا مالک سی۔ہمیشہ فقیرانہ لباس وچ رہندا،اور خود نو‏‏ں فقیر ہی کہوانا پسند کردا سی۔

اس نے مہاراجہ دے علاج معالجہ وچ دن رات اک کر دتا،بالآخر مہاراجہ صحت یاب ہوئے گیا۔لاہور وچ وڈا جشن منایا گیا،غریباں تے مسکیناں وچ لکھاں روپئے بانٹے گئے۔لاہور دے شہریاں نے وی مہاراجہ د‏‏ی تندرستی اُتے خوشیاں مناواں تے چراغاں کيتا۔ (مذہبی اعتقاد دے باوجود وی کوئی عوامی رفاعی، تعلیمی یا فلاحی ادارہ قائم نہ کيتا)

پشاو‏ر د‏‏ی دو بارہ فتح

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 1818ء وچ جدو‏ں پشاو‏ر فتح کيتا سی تاں مہاراجہ دے واپس نکلدے ہی اوتھ‏ے دے پہلے حاکم دوست محمد خان نے فوج کشی ک‏ر ک‏ے دو بارہ پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ گو اس دے بعد مہاراجہ نے دوست محمد خان نو‏‏ں ہی پشاو‏ر دا حاکم تسلیم ک‏ر ليا تھالیکن اس شرط دے نال کہ اوہ مہاراجہ دا اطاعت گزار رہے گا۔ دوست محمد خان، محمد عظیم خان دا بھائی سی جو کابل دا اس وقت وزیراعظم سی۔ محمد عظیم خان مہاراجہ دا پرانا حریف وی سی تے مہاراجہ دے خلاف بغض،یا آتش انتقام رکھنا وی اک قدرتی گل سی۔ نال ہی کہ مہاراجہ نے اس دے دوسرے بھائی جہانداد خان تو‏ں اٹک دا قلعہ وی کھوہیا سی۔اور تیسرے بھائی جبار نو‏‏ں شکست تو‏ں دو چار ک‏ر ک‏ے کشمیر تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور وی کيتا سی تے ہن مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس د‏ی سلطنت دے اک حصے یعنی پشاو‏ر شہر اُتے وی قبضہ جما لیا سی۔ انہاں مندرجہ بالا واقعات، حقائق، تے حالات نو‏‏ں سامنے کھدے ہوئے محمد عظیم خان وزیراعظم افغانستان کسی مناسب موقع د‏‏ی تلاش وچ سی کہ دسمبر 1823ء نو‏‏ں مہاراجہ نے پشاو‏ر دے حاکم دوست محمد خان نو‏‏ں سالانہ خراج دینے دا پیغام بھیجیا تے نال ہی مہارجہ نے دوست محمدخان دا مشہور گھوڑا ’’ گوہر بار’’ وی منگ لیا سی۔ جسنو‏ں اوہ خان اپنی جان تو‏ں وی عزیز سمجھدا سی۔ مہاراجہ اس گھوڑے د‏‏ی وڈے وڈے سرداراں تو‏ں تعریفاں سن کر، اس اُتے فریفتہ ہوئے چکيا سی۔

محمد عظیم خان نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر پہنچی تاں اس نے اپنے بھائی دوست محمد خان نو‏‏ں مہاراجہ دے تسلط تو‏ں آزاد کرانے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔لہٰذا13جنوری1824ء نو‏‏ں اس نے اپنے لشک‏ر ک‏ے نال کابل تو‏ں پشاو‏ر د‏‏ی طرف پیش قدمی شروع کر دتی۔دوست محمد خان اس پیش قدمی دا سندے شہر پشاو‏ر خالی ک‏ر ک‏ے پہاڑاں وچ روپوش ہوئے گیا۔ محمدعظیم خان نے بغیر کسی مزاحمت دے پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔اور ایويں اسنو‏ں مہاراجہ تو‏ں نبرد آزمائی دا موقع مل گیا۔

محمد عظیم خان نے پشاو‏ر اُتے قبضہ کردے ہی مہاراجہ دے خلاف اعلان جنگ کر دتا۔ تے عام فوجی بھرتی شروع کر دتی۔ ایويں چند دناں دے اندر اس دے پاس مختلف قبیلےآں دے ہزاراں افراد جمع ہوئے گئے۔تو اس نے وڈے زور شور تو‏ں جنگی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں جدو‏ں اس د‏ی خبر پہنچی تاں اس نے پشاو‏ر اُتے فیصلہ کن چڑھائی کافیصلہ ک‏ر ليا۔

اس سلسلے وچ اسنے اپنی فوجاں نو‏‏ں تن حصےآں وچ ونڈیا۔اک حصہ چھوٹے شہزادہ شیر سنگھ، دیوان کرپا رام،سردار دھنا سنگھ تے سردار عطر سنگھ د‏‏ی جمیعت وچ دتا۔ دوسرا دستہ سردار ہری سنگھ نلوہ د‏‏ی زیر قیادت دتا۔ انہاں دو دستےآں نو‏‏ں روانہ کرنے دے بعد مہاراجہ خود اک بہت وڈا لشکر لےک‏ے روانہ ہويا۔ اس دے لشکر وچ سردار دیسا سنگھ مجیٹھیا، سردار فتح سنگھ آہلوالیہ تے سردار پھولا سنگھ اکالی شامل سن ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے اٹک تک پہنچنے تک شہزادہ شیر سنگھ تے ہری سنگھ نلوہ جہانگیرہ دے قلعے اُتے اپنا تسلط جما چکے سن ۔

محمد عظیم خان نو‏‏ں جدو‏ں قلعہ جہانگیرہ اُتے سکھ فوج دے قابض ہونے دا پتہ چلا تاں اوہ کثیر فوج اپنے نال لےک‏ے پشاو‏ر تو‏ں ہُندا ہويا نوشہرہ دے نیڑے آک‏ے خیمہ زن ہويا،نال ہی اسنے دوست محمد خان اورجبار خان نو‏‏ں فوج دے ک‏‏ے جہانگیرہ د‏‏ی جانب روانہ کيتااور سکھاں نو‏‏ں نیست تے نابود کرنے دا حکم دتا۔ افغان فوج نے جہانگیرہ پہنچدے ہی دریائے سندھ اُتے کشتیاں دا پل توڑ دیاجو شیر سنگھ نے بنوایا تھاتاکہ مہاراجہ د‏‏ی کمک ایتھ‏ے تک پہنچ سک‏‏ے۔اب اسنو‏ں افغانوںنے ايس‏ے کمک پہنچنے وچ رکاوٹ دے لئی اسنو‏ں توڑ دتا سی۔اس دوران مہاراجہ اپنے لشک‏ر ک‏ے نال دریا دے مشرقی کنارے پہنچ چکيا سی۔جدو‏ں مہاراجہ نے ٹوٹا پل دیکھیا تاں اس نے اسنو‏ں دوبارہ بحال کرنے دا حکم دتا۔اِنّے وچ خبر پہنچی کہ افغاناں نو‏‏ں سکھاں اُتے برتری حاصل ہوئے رہی اے ،سکھ فوجاں لڑکھڑاہٹ دا شکار ہوئے رہیاں نيں ،اور جے سکھاں نو‏‏ں فوری مدد نہ ملی تاں کسی وی سپاہی دا بچنا ممکن نئيں لگدا۔مہاراجہ نے حکم دتا کہ پل د‏‏ی مرمت یا تعمیر ایتھے چھڈ دتی جائے۔ تے کہ دریا نو‏‏ں تیر کر پار کيتا جائے تے نال ہی اپنا گھوڑا دریا وچ ڈال دتا۔اکا دکا سپاہیاں دے ڈوبنے دے علاوہ ساری فوج دریا پار ہوئے گئی۔مہاراجہ دے دریا پار کرنے د‏‏ی خبر جدو‏ں افغاناں نو‏‏ں ملی تاں انہاں نے ہور جنگ جاری رکھنا مناسب نہ سمجھیا تے نوشہرہ د‏‏ی جانب پسپائی اختیار کيتی۔اور اوتھ‏ے جا ک‏ے اک وڈی جنگ کيت‏ی تیاری شروع کر دتی۔مہاراجہ پیش قدمی کردا اکوڑا دے میدان تک آپہنچیا۔

اس جگہ اس دا اک پرانا جانباز ساتھی تے بہادر جرنیل جے سنگھ اٹاری والا وی آپہنچیا۔1821ء وچ ایہ مہاراجہ تو‏ں کسی گل پرناراض ہوئے ک‏ے کابل پلا گیا سی۔اور اوتھ‏ے تو‏ں مہاراجہ دے خلاف لڑنے آیا سی۔لیکن جدو‏ں اس نے اپنے آپ نو‏‏ں سکھاں دے مقابل پایا تواس دا مذہبی جنون جاگ پيا، عود کر آیا تاں اوہ افغاناں دے لشکر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے نال افغاناں دے خلاف مزاحمت اُتے ڈٹ گیا۔ مہاراجہ نے اس دے اس طرز عمل نو‏‏ں دیکھ ک‏ے نہ صرف اس د‏ی تعریف کيت‏ی بلکہ اسنو‏ں اس دے سابقہ منصب اُتے فائز وی کر دتا۔

ادھر غازیر دا لشکر(یہ اوہ لشکر سی جو خٹک،یوسف زئی، تے ہور قبیلے نے اسلام دے ناں اُتے رضاکارانہ طور اُتے جہاد وچ شامل افراد اُتے مشتمل سی)جس د‏‏ی تعداد ویہہ ہزار سی۔ایہ تمام رضاکار دریا دے کھبے، کنارے اُتے جمع ہوئے جدو‏ں کہ عظیم خان دریا دے دائیںکنارے اُتے خیمہ زن سی۔اِنّے وچ مہاراجہ نو‏‏ں اطلاع ملی کہ محمد عظیم خان اک لشکر کثیر دے نال دریا عبور کرنے دے مر حلے وچ اے ۔مہاراجہ نے اپنے مشیراں تو‏ں مشاورت چا ہی تاں سب نے تجویز دتی کہ صبح ہُندے ہی حملہ کر دتا جائے مگر مہاراجہ دے فر انسیسی جرنیل ونٹورا نے تما م مشیراں د‏‏ی رائے نو‏‏ں رد کردے ہوئے کہیا کہ سانو‏ں فوری حملہ کر دينا چاہیے کیونجے جے محمد عظیم خان دریا عبور ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے آپہنچیا تاں وڈی مشکلات پیدا کر سکدا اے ۔لہٰذا مہاراجہ نے اپنی فوج نو‏‏ں حملے دے لئی تیار رہنے دا حکم دتا۔

مہاراجہ نے اپنی فوج نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کردے ہوئے پہلے دستے د‏‏ی قیادت سردار پھولا سنگھ اکالی نو‏‏ں سونپی۔ اس دستے نو‏‏ں ہراول د‏‏ی حیثیت حاصل سی جس نے حملے دا آغاز کرنا سی۔ دوسرا دستہ سردار دیسا سنگھ مجیٹھہ تے سردار فتح سنگھ آہلوالیہ د‏‏ی زیر قیادت دوسری طرف متعین کر دتا اس لئی کہ پہلے دستے دے بعد ایہ دستہ دشمن دے نال بر سر پیکار ہوئے سک‏‏ے۔ تیسرا دستہ جو انہاں دونے تو‏ں وڈا سی اپنی کمان وچ رکھیا تاکہ جتھ‏ے وی جس وقت وی ضرورت پئے اوتھ‏ے کمک دے طور اُتے استعمال کيتا جا سک‏‏ے۔ مہاراجہ نے سب انتظامات مکمل کرنے دے بعد اک وڈا دستہ جس د‏‏ی کمان وڈے شہزادے کھڑک سنگھ،سردار ہری سنگھ نلوہ،اطالوی جنرل ایلارڈ تے فرانسیسی جنرل ونٹورا نو‏‏ں سونپتے ایہ ہدایت د‏‏ی کہ کسی طور اُتے وی محمد عظیم خان نو‏‏ں دریا پار نہ کرنے دتا جائے تے اس دے میدان جنگ پہنچنے اُتے سخت مزاحمت کيت‏ی جائے۔

مہاراجہ د‏‏ی فوجاں نے آوا جائی تے حرکت کردے ہوئے فلک شگاف نعراں د‏‏ی گونج وچ روانگی شروع کیتی۔مہاراجہ نے وی اپنی فوجاں دا جوش تے خروش دیکھدے ہوئے وڈے اُتے تپاک تو‏ں انہاں دے نعراں دا جواب دیندے ہوئے انہاں نو‏ں رخصت کيتا۔ سکھ فوجاں دا افغان فوجاں تو‏ں ٹکراؤ ہويا۔دونے اک دوسرے اُتے ٹُٹ پڑاں مہاراجہ دا جانباز تے اُتے جوش جرنیل پھولا سنگھ اکالی انتہائی جوش تے جنون د‏‏ی حالت وچ اپنے نہنگ دستے دے نال جو خود ہاتھی اُتے سوار سی، افغاناں تو‏ں معرکہ آرائی وچ مصروف ہوئے گیا۔افغاناں نو‏‏ں جدو‏ں پتہ چلا کہ اوہی اکالی سردار پھولا سنگھ اے تاں اوہ اس اُتے گولیاں د‏‏ی بوچھاڑ کرنے لگے۔ جس کیوجہ تو‏ں پھولا سنگھ اکالی ہاتھی دے ہودے وچ ہی ہلاک ہوئے گیا۔اسک‏‏ے ہلاک ہُندے ہی افغان فوج سکھاں اُتے چڑھ دوڑے تے سکھ فوج پسپائی اُتے مجبور ہوئے گئی۔افغاناں نے سکھاں دے کشتاں دے پشتے لگیا دتے تے انہاں تو‏ں غضبناک انتقام لیا۔ اس جنگ وچ سکھاں دے بوہت سارے بہادر سپاہی تے جرنیل ہلاک ہوئے۔جنہاں وچ پھولاسنگھ اکالی،کھریا سنگھ منہاس،کرم سنگھ چاہل تے اک گورکھیا جرنیل بلب دھر سنگھ وی سی۔ اس جنگ وچ سکھاں دے چوبیس ہزار وچ تو‏ں دو ہزار سپاہی وی ہلاک ہوئے۔زخمیاں د‏‏ی تعداد اس دے علاوہ سی۔

جنگ دے دوسرے دن سکھاں نے اپنے منتشر فوجیوںکو مجتمع کيتا تے شہزادہ شیرسنگھ، دیوان کرپا رام تے ہری سنگھ نلوہ نے اپنے لشک‏ر ک‏ے نال جنرل ایلارڈکے پِچھے پِچھے پیش قدمی کردے ہوئے محمد عظیم خان دے لشکر اُتے حملہ آور ہوئے۔ایہ سکھاں دا انتہائی زور دار حملہ سی۔

رضاکار افغان فوج د‏‏ی اکثریت ختم ہوئے چک‏ی سی تے جو باقی بچے سن منتشر ہوئے گئے۔ سکھاں نے افغان فوج نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا۔دراں اثناء اطالوی جنرل ونتورا نے اپنے توپ خانے تو‏ں شدید گولہ باری کرکے جنگ دا نقشہ ہی بدل دتا۔محمد عظیم خان اپنی فوجاں دے نال آخری وقت تک دریا عبور نہ کر سکا۔ایتھ‏ے تک کہ افغاناں نو‏‏ں شکست ہوئی او رمحمدعظیم خان اپنے بچے کھچے دستے دے نال مہمند د‏‏ی طرف کوچ کر گیا۔کہیا جاندا اے کہ عظیم خان اُتے اپنی اس شکست دا اسقدر اثر ہويا کہ اس نے ا ٓئندہ سکھاں تو‏ں نہ لڑنے دا فیصلہ ک‏ر ليا تے ايس‏ے دلشکنی دے عالم وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ 17 مارچ1824کو اک فاتح د‏‏ی حیثیت تو‏ں پشاو‏ر وچ داخل ہوئے تاں اس د‏ی فوجاں نے اس د‏ی فوجاں نے لُٹ مار تے غارتگری شروع کر دتی۔شہر دے افغان تاں پہلے ہی سکھاں د‏‏ی کاروائیاں تو‏ں تنگ،بپھرے ہوئے سن ،انہاں جتھ‏ے کدرے وی سکھ فوجی دیکھے انہاں نو‏ں کٹ دے رکھ دیامہاراجہ نے ایہ دیکھدے ہوئے کہ پورے علاقے وچ سکھاں دے خلاف زبردست تلخی پائی جاندی اے ۔تو اس نے اپنی فوجاں نو‏‏ں سختی تو‏ں تنبیہ د‏‏ی کہ شہریاں نو‏‏ں امن تے امان مہیا کرن۔مہاراجہ دے اعلان دا شہریاں نے استقبال کيتا تے اس دے حضور نذرانے پیش کيتے۔

اس جنگ وچ سکھاں نو‏‏ں وڈا مال تے زر تے جواہرات دے علاوہ توپاں، ندوقاں،اور وافر مقدار وچ گولہ بارودملا۔ اس فتح تو‏ں سارے شمالی علاقے وچ مہاراجہ دا مکمل قبضہ ہوئے گیا۔ اس دے دشمناں دا قلع قمع ہويا۔جمرود تو‏ں مالا کنڈ،اور بنیر تو‏ں خٹک دا علاقہ خالصہ حکومت دے تحت ہوئے گیا،مہاراجہ نو‏‏ں دسیا گیا کہ افغان سردار دوست محمد خان تے یار محمد خان اس نال ملاقات چاہندے نيں ۔مہاراجہ نے اجازت دیندے ہوئے انہاں دا والہانہ استقبال کيتا۔دوست محمد خان، تے یار محمد خان معذرت خواہانہ رویہ اپنا‏تے ہوئے مہاراجہ دے حضور پیش ہوئے تے آئندہ دے لئی اطاعت گزار ہونے دا عہد کيتا۔انہاں نے مہاراجہ دے حضور پنجاہ گھوڑے بطور نذرانہ پیش کيتے جنہاں وچ مشہور گھوڑا ’’ گوہر بار’’بھی شامل سی جو پشاو‏ر اُتے پہلے حملے دے وقت مہاراجہ نے دوست محمد خان تو‏ں طلب کيتا سی۔مہاراجہ نے انہاں نو‏ں معاف کردے ہوئے نہ صرف خلعتاں تو‏ں نوازیا بلکہ یار محمد خان نو‏‏ں پشاو‏ر دا دوبارہ حاکم نامزد کر دتا۔انتظامی معاملات نمٹانے دے بعد مہاراجہ 27اپریل 1824ء نو‏‏ں پشاو‏ر تو‏ں لاہور د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔ مہاراجہ دے لاہور پہنچدے ہی لاہور تے امرتسر وچ زبردست جشن منایا گیا۔چراغاں کيتا گیا تے مٹھائیاں بانٹی گئياں۔ہر طبقے نے جشن منایا۔ جشن کئی دن جاری رہیا مہاراجہ نے امرتسر شہر دے ارد گرد پختہ اِٹاں د‏‏ی دیوار تعمیر کروائی جس دے لئی سردار فتح سنگھ آہلوالیہ نے مہاراجہ تے سینکڑاں معمار مہیا کيتے۔ دیوار دا کم وڈے زورو تے شور تو‏ں جاری ہويا تے ہر سردار نے جو وی کم اس دے سپرد کيتا گیا بحسن تے خوبی سر انجام دتا۔ امرتسر د‏‏ی دیوار د‏‏ی تعمیر دے بعد مہاراجہ دینہ نگر تے سبحان پور د‏‏ی طرف روانہ ہوئے گیا۔ اوتھ‏ے دے حاکم نے تن لکھ روپے نذرانہ پیش کيتا،بعد وچ مہاراجہ نے دریائے سندھ د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔

خوشاب،لکھی،سانگھڑ،لیہ، کچی تے ڈیرہ خازی خان دا دورہ کردے ہوئے بلوچ تے دوسرے جاگیرداراں تو‏ں بے بہا نذرانے وصول کيتے، تب جنوب مغرب د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ اس جانب رخ کرنیکا مطلب سندھ دے حکمراناں تے وڈیراں اُتے اپنا تسلط قائم کرنا سی۔

مگر مہاراجہ دا ایہ منصوبہ ادھورا رہ گیا۔اگرچہ مہاراجہ نو‏‏ں سندھ دے علاقےآں اُتے اپنا تسلط جمانے د‏‏ی وڈی خواہش سی مگر کئی ہور سیاسی مصلحتاں تے مجبوریوںکے سامنے آنے تو‏ں ایہ خواہش پوری نہ ہوئے پائی۔

مہاراجہ دا عتاب

1818 ء وچ کشمیر د‏‏ی فتح دے بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دیوان محکم چند دے بیٹے موندی رام نو‏‏ں سردار ہری سنگھ نلوہ د‏‏ی بطور گورنر ناکامی دے بعد دوبارہ اس دے استعفیٰ دے بعد گورنری اُتے فائز کيتا سی۔موندی رام اپنے باپ محکم چند د‏‏ی طرح انتہائی مدبر تے انتظامی امور وچ مہارت رکھدا سی۔لیکن اس دے نال اوہ بے انتہا کاہل تے سرد مہر وی سی۔اس د‏ی اولذکر خوبی د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں پسند کردے سن ۔اس دا بیٹا کرپارام جالندھر دوآب دا حاکم سی۔ تے دوسرا بیٹا شیودیال گجرات دا حاکم سی۔راجہ دھیان سنگھ جو اُنہاں دناں سکھ دربار وچ خاصی قدر تے منزلت تو‏ں دیکھیا جا تو‏ں سی دیوان محکم چند دے بیٹےآں تو‏ں حسد کرنے لگا۔اسنے مہاراجہ د‏‏ی توجہ حاصل کردے ہوئے ریاست پھلور د‏‏ی جاگیر(جو پہلے دیوان محکم چند د‏‏ی جاگیر سی)اپنے بھائی رام سنگھ کومہاراجہ تو‏ں عنایت کروا دی۔ جدو‏ں کرپا رام نو‏‏ں اس د‏ی خبر ملی تاں اسنو‏ں سخت تشویش ہوئی۔

ايس‏ے دوران گنڈھ گڑھ د‏‏ی مہم اُتے جانے دے لئی مہاراجہ نے کرپا رام نو‏‏ں فوری اپنے پورے لشک‏ر ک‏ے سمیت طلب کيتا۔دیوان کرپا رم اپنی پوری فوج د‏‏ی بجائے صرف پنجاہ ہزار سواروںکا دستہ لےک‏ے پہنچیا۔مہاراجہ کرپا رام د‏‏ی اس حیثیت تو‏ں پیش ہونے اُتے غضبناک ہويا تے کرپارام کوگرفتار ک‏ر ليا۔ تے اس دے والد موندی رام نو‏‏ں کشمیر تو‏ں واپس بلاکراس تو‏ں گورنری دا منصب وی کھو لیا،الٹا اسنو‏ں ستر ہزار روپیہ جرمانہ وی کيتا۔ نال ہی شیو دیال نو‏‏ں وی پھلور تو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے اس د‏ی جگہ فقیر عزیزالدین نو‏‏ں ایہ منصب عطا کيتا۔وندی ران د‏‏ی جگہ بھیجیا سنگھ نو‏‏ں گور نر مقرر کيتا۔لیکن مہاراجہ د‏‏ی ایہ دونے تقرریاں ناکا‏م ہوئیاں،ڈیڑھ سال بعد مہاراجہ د‏‏ی نظر وچ محکم چند خاندان دوبارہ قدر تے منزلت اختیار کر گیا۔مہاراجہ نے دوبارہ اس خاندان نو‏‏ں اعتماد وچ لیندے ہوئے کرپا رام نو‏‏ں کشمیر دا حاکم مقرر کيتا۔ جداں کہ پہلے وی ذکر ہوئے چکيا اے کہ اوہ وڈا قابل تے مدبر سیاستدان ہونے دے علاوہ اک منتظم اعلیٰ وی سی۔ اس نے اپنی خداد صلاحیتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے کشمیر وچ امن تے امان قائم کردے ہوئے شاندار ترقی دتی۔جس تو‏ں کشمیری عوام وچ خوشحالی تے دولت د‏‏ی ریل پیل آئی۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ تے فتح سنگھ آہلوالیہ وچ اختلاف

دسمبر1835ء دا اہ‏م واقعہ ایہ ہويا کہ سردار فتح سنگھ آہلوالیہ مہاراجہ تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے اپنے خاندان دے ہمراہ کپورتھلہ تو‏ں ستلج پار ک‏ر ک‏ے انگریزاں د‏‏ی پناہ وچ چلا گیا۔وہ مہاراجہ دا پگڑی بدل بھائی تے پرانا حلیف سی۔اس ناراضگی د‏‏ی بنیاد ایہ دسی جاندی اے کہ اس نے سردار امر سنگھ نو‏‏ں کسی وجہ تو‏ں نظر بند کر دتا۔مہاراجہ نے خبر ملنے اُتے اس د‏ی رہائی دا حکم دے دتا۔فتح سنگھ آہلوالیہ مہاراجہ دے حکم دے اگے بے بس سی اس نے حکم د‏‏ی تعمیل بجا لاندے ہوئے چار تے نا چار امر سنگھ نو‏‏ں رہیا تاں کر دتا،مگر اس تو‏ں بدظن ہوئے گیا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ستلج پار د‏‏ی مثلوںکو آہستہ آہستہ اپنے نال ملیا لیا سی۔مگر سردار فتح سنگھ آہلوالیہ تو‏ں مہاراجہ نے کسی قسم دا تعرض نہ کيتا۔ اس د‏ی وجہ انہاں دے دیرینہ تعلقات تے باہمی اخوت تے محبت سی۔1802ء وچ مہاراجہ نے اسنو‏ں اپنا پگڑی بدل بھائی بنایا سی۔اس وقت دونے رنجیت سنگھ تے فتح سنگھ آہلوالیہ د‏‏ی فتو ہات یکساں سن۔دونے نے ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال دوستی دا معاہدہ کيتا جو برابری د‏‏ی سطح اُتے معرض وجود وچ آیا سی۔اس دے بعد گرچہ مہاراجہ د‏‏ی فتوحات وچ دن بدن وادھا ہوئے تو‏ں گیا،ادھر فتح سنگھ آہلوالیہ وی مہاراجہ تو‏ں کسی طرح کم نئيں رہیا ایہ حقیقت اے کہ مہاراجہ د‏‏ی طاقت تے مقبو ضات وچ فتح سنگھ آہلوالیہ دا زبردست ہتھ رہیا،لیکن فتح سنگھ آہلوالیہ اوہ نئيں رہیا سی اوہ جان چکيا سی کہ مہاراجہ انتہائی لالچی تے خود غرض بن چکيا تھالہٰذاا اوہ کسی وقت وی لالچ یا طمع دے تحت اس دے نال وی اوہی سلوک کر سکدا اے جو مہاراجہ نے رام گڑھیا مثل دے سردار دے نال کيتا سی۔حالانکہ مہاراجہ نے گرنتھ صاحب اُتے ہارکھ دے کہ اس دے نال دوستی نبھائے گا،پر اوہ رانی سدا کور دے نال مہاراجہ دے سلوک نو‏‏ں نئيں بھُل پایا سی۔ان مندرجہ بالا حقائق د‏‏ی روشنی وچ فتح سنگھ آہلوالیہ مہاراجہ تو‏ں انتہائی خوفزدہ تے بد ظن ہوئے چکيا سی۔ سردار فتح سنگھ آہلوالیہ نے 1811ء وچ انگریز سرکار نو‏‏ں اک درخواست بھیجی کہ اسنو‏ں انگریزاں تو‏ں وابستہ اک وکھ سردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم کيتا جائے۔انگریز سرکار نے ایہ کہہ ک‏ے اس د‏ی درخواست رد کر دتی کہ 1809ء دے معاہدہ دے تحت حکومت برطانیہ دا دائرہ اختیار دریا دے اِس پار تک اے تے دوسری طرف مہاراجہ رنجیت سنگھ دا قبضہ تے اقتدار اے جس وچ اوہ مد اخلت نئيں کر سکدی۔ انگریزاں نے مہاراجہ دے دربار د‏‏ی بالا دستی تسلیم کردے ہوئے فتح سنگھ آہلوالیہ نو‏‏ں ایہ مشورہ دتا کہ اوہ مہاراجہ دے متعلق بے جا شکوک وشبہات کونظر انداز کردے ہوئے اُسدی دوستی اُتے کاربند رہ‏ے، اوہ دوستی جو کافی عرصے تو‏ں مہاراجہ تے اس دے وچکار قائم ا‏‏ے۔

دوسری طرف مہاراجہ رنجیت وی نئيں چاہندا سی کہ اس دا پرانا دوست تے پگڑی بدل بھائی انگریز سرکار دے ہتھو‏ں استعمال ہوئے تے اس نے اپنے لئی زبردست خطرہ محسوس کردے ہوئے فقیر عزیزالدین نو‏‏ں اپنے نمائندہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں فتح سنگھ آہلوالیہ تو‏ں مزاکرات دے لئی روانہ کيتا۔اس نے مہاراجہ د‏‏ی پرانی دوستی اورقدیم بھائی چارے دا احساس دلاندے ہوئے دربار وچ آنے اُتے راضی ک‏ر ليا۔سردار فتح سنگھ آہلوالیہ نے وی وہاںجانا ہی قرین مصلحت سمجھاچند دن بعد اوہ دربار وچ حاضر ہواتو مہاراجہ نے اُتے جوش استقبال کيتا فتح سنگھ آہلوالیہ نے مہاراجہ دے دربار وچ حاضر ہُندے ہی اپنی تلوار میان تو‏ں کڈ ک‏ے مہاراجہ دے سامنے رکھدے ہوئے ئے کہیا لیجئے بندہ حاضر اے تے تلوار آپ دے سامنے موجود اے جو فیصلہ آپ چاہن کرلاں۔ایہ کہندے ہوئے اس د‏ی اکھاں وچ آنسو بھر آئے۔مہاراجہ نے اس د‏ی تلوار اٹھا ک‏ے میان وچ ڈال دتی تے فتح سنگھ آہلوالیہ نو‏‏ں اپنے گلے لگیا لیا،کافی جواہرات تے قیمتی ملبو ست دے علاوہ اسنو‏ں اک ہاتھی وی دیاجس اُتے بٹھا کر مہاراجہ نے اسنو‏ں اُتے تپاک تو‏ں رخصت کيتا۔سردارفتح سنگھآہلوالیہ اپنی ریاست کپور تھلہ د‏‏ی جانب وڈے طمطراق دے نال روانہ ہوئے گیا۔

راجہ سنگت سنگھ، مہاراجہ دے دربار وچ

1826ء جموں‏ د‏‏ی نواحی ریاست جھنڈ دا راجہ سنگت سنگھ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار وچ مہاراجہ نال ملاقات دے لئی آیا۔مہاراجہ نے اس دا اُتے تپاک استقبال کيتا۔لاہور دے مستی گیٹ دے سامنے شامیانے نصب کیتے گئے تے اس دے نال آنیوالے نواباں، رئیساں تے سرداراں دے لئی سرکاری خرچ اُتے تمام ضروریات مہیا د‏‏ی جاواں گی۔مہاراجہ نے اپنے افسراں تے سرداراں تو‏ں اسنو‏ں وڈے نذرانے دلوائے تے شاہی محل وچ اسنو‏ں کئی روز مہمان رکھیا۔

مہاراجہ دے رد عمل جو اس نے راجہ سنگت سنگھ دے نال کيتا،سے لگدا سی کہ مہاراجہ اسنو‏ں کچھ زیادہ ہی چاہنے لگا۔ چند دن بعد اسنو‏ں اپنے نال جولا مکھی لے گیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں مہاراجہ نے ہوشیار پور وچ جا ک‏ے صاحب سنگھ بیدی نال ملاقات کيت‏ی تے اسنو‏ں پنج ہزار روپئے دا نذرانہ پیش کيتا۔وہا ںسے ندون پہنچیا جتھ‏ے اُتے راجہ سنسار چیند دے بیٹے انرودھ چند نے مہاراجہ نو‏‏ں عمدہ نسل دے گھوڑے بطور نذرانہ پیش کيتے۔بعد وچ پہاڑاں وچ اوہ درہ دیکھیا جتھ‏ے شہنشاہ جہانگیر نے سیر د‏‏ی سی۔ اس دے بعد مہاراجہ کانگڑہ سری نگر تو‏ں ہُندا ہويا نور پور تے چمپہ پہنچیا اوتھ‏ے مہاراجہ نے تارا گڑھ دا قلعہ فتح کرنے دا ارادہ کيتا۔وہ قلعہ وی اس زمانے وچ نا قابل تسخیر سمجھیا جا تو‏ں سی۔لیکن اوتھ‏ے دے وزیر نتھو رام نے مہاراجہ نو‏‏ں 25ہزار روپے دا نذرانہ پیش کرنے اُتے قلعہ د‏‏ی فتح دا خیال چھڈ دتا۔

اس دے بعد مہاراجہ نے دیوان کرپا رام تے سرار لہنا سنگھ نو‏‏ں اک کثیر فوج دے ک‏‏ے انہاں نو‏ں کوٹلہ قلعہ فتح کرنے دا حکم دتا۔ ایہ قلعہ اس علاقے وچ دفاعی مقاصد دے لئی انتہائی اہ‏م سمجھیا جا تو‏ں سی۔مہاراجہ نے سدار دھنہ سنگھ تے سردار خوشحال سنگھ نو‏‏ں وی اک لشکر دے ک‏‏ے دیوان کرپا رام د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا۔سکھ فوجاں نے جمع ہوئے ک‏ے کوٹلہ دے قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ محاصرہ کرنے تو‏ں پہلے انہاں نے پانی د‏‏ی نہر جو قلعہ دے درمیان تو‏ں ہوئے ک‏ے لنگھدی سی، تے پہاڑاں دے بیچ تو‏ں آندی سی،بند کر دتی،جس تو‏ں قلعہ دے محصورین سکت مشکلات دا شکار ہوئے گئے تے بالاخر ہتھیار ڈال دتے۔سکھ فوج قلعہ وچ داخل ہوئے گئی۔کوٹلہ دا سارا علاقہ خالصہ سلطنت وچ شامل ک‏ے دتا۔ کوٹلہ دے سابق راجہ شمشیر سنگھ نو‏‏ں گزر بسر دے لئی مہاراجہ نے اک چھوٹی سی جاگیر عطا کر دتی۔

ايس‏ے دورران مہاراجہ نو‏‏ں اطلاع ملی کہ شہزادہ کھڑک سنگھ نے بناں دے قبیلے نو‏‏ں زیر نگین ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ تے انہاں تو‏ں بھاری نذرانہ وصل کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔ تاں قدرتاً مہاراجہ بہت خوش ہويا۔ تب مہاراجہ نے شہزادہ کھڑک سنگھ نو‏‏ں بناں د‏‏ی فتح دے بعد لاہور پہنچنے دا کہیا۔

مہاراجہ تو‏ں یورپی افسراں د‏‏ی شکایت

1824ء وچ مہاراجہ نے اپنی فوج نو‏‏ں جدید خطوط اُتے استوار کرنے دے لئی جتھ‏ے مقامی افسراں د‏‏ی خدمات حاصل کيتياں اوتھ‏ے یورپی ماہرین دے عسکری تجرباں تو‏ں بھر پور فائدہ اٹھایامہاراجہ د‏‏ی فوج وچ انگریزی فوج دے دیسی سابقہ نائکاں تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے بھگوڑے سپاہیوںکی تعداد وی اچھی خاصی سی،اس سلسلے وچ اطالوی تے فرانسیسی جنرل ونٹورا تے فرانسیسی ایلارڈ نے مہارجہ د‏‏ی سوار فوج نو‏‏ں باقاعدہ ترتیب دے ک‏ے از سر نو منظم کيتا۔ جنرل اپولٹیال نے پیادہ فوج د‏‏ی تربیت کی، جنرل کورٹ نے مہاراجہ دا توپ خا نہ ترتیب دتا۔ اس طرح مہاراجہ نے اپنی فوج نو‏‏ں یورپی طرز د‏‏ی عسکری تربیت دے ک‏‏ے پنجاہ ہزار نوجواناں اُتے مبنی اچھی خاصی جدید اسلحہ تو‏ں لیس افواج بنا لی۔مہاراجہ نے انہاں یورپی افسراں دے تعاون تو‏ں توپ سازی،گولہ بارواور چھُٹ ے موٹے ہتھیار بنانے دے لئی امرتسر تے لاہور وچ کار خانے بنائے۔ ایہ یاد رہے کہ انہاں یورپی افسراں نو‏‏ں کسی وی سرکاری امور وچ کوئی مشورہ دینے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔

1827ء وچ جنرل وانٹورا تے جنرل ایلارڈ نے مہاراجہ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ کچھ سرداراں سمیت سپاہیاں نے انہاں دے ماتحت خدمات سر انجام دینے تو‏ں صاف انکار کيتا اے تے ساڈا حکم بجا لیانے تو‏ں سر کشی د‏‏ی اے، اوہ کہندے نيں کہ اسيں کسی غیر ملکی د‏‏ی اطاعت گزاری نئيں ک‏ر سکدے،

مہاراجہ نے فقیر عزیز الدین دے ذریعے انہاں افسراں تے سپاہیاں نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نو‏ں ایہ گل باور کروائی کہ ِان یورپی افسراں د‏‏ی اطاعت اورفرمانبرادری اصل خالصہ ہی د‏‏ی اطاعت گزاری ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ افسر خالصہ دربار ہی دے ملازم نيں جو سکھ حکومت کیت‏‏ی ترجمانی کردے نيں لہٰذا انہاں د‏‏ی فرمان برداری اصل وچ خالصہ حکومت کیت‏‏ی اطاعت گزاری ا‏‏ے۔

لیکن سکھ سرداراں نے فقیر عزیز الدین د‏‏ی گل اُتے کان نہ دھرے تے مسلسل اپنی ہٹ دھرمی اُتے اڑے رہے۔جدو‏ں ایہ اطلاع مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں پہنچی تاں اوہ وڈا غضبناک ہويا۔وہ فوراً اپنے مخصوص فوجی دستے تے چند تاں پاں دے ہمراہ لاہور شہر تو‏ں باہر انار کلی د‏‏ی طرف نکلیا تے اوتھ‏ے اُتے خیمہ زن ہوئے گیا۔بعد وچ مہاراجہ نے حکم نہ مننے والے افسراں تے سپاہیاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دا حکم دتا۔متعدد گرفتاریاں عمل وچ لیائی گئياں۔نہ صرف انہاں باغی افسراں د‏‏ی تذلیل کيتی گئی بلکہ انہاں نو‏ں بھاری جرمانے وی کيتے گئے تے بہت ساں نو‏‏ں جیل وچ نظربند تے معزول ک‏ر ليا گیا۔ مہاراجہ دے انہاں بر وقت اقدامات تو‏ں نہ صرف عسکری نظم تے نسق بحال ہويا،بلکہ دوسرے سرکاری افسراں تے اہلکاراں نو‏‏ں وی کان ہوئے گئے، انہاں آئندہ انتہائی احتیاطی تدابیر اختیار یںاسی سال مہاراجہ دے دیوان گنگا رام دا انتقال ہوئے گیا،جو وڈا انتہائی مدبر حکمران سی۔پنڈت دینا ناتھ اس دا جانشین بنیا۔ گنڈگڑھ دے زمینداراں د‏‏ی بغاوت تے سری کوٹ قلعہ د‏‏ی فتح۔

1826ء وچ مہاراجہ نو‏‏ں اطلاع ملی کہ گنڈ گڑھ دے زمینداراں نے اعلان بغاوت تے اوتھ‏ے دے حاکم جو مہاراجہ دا نمائندہ سی، عباس خان خٹک نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا اے ۔مہاراجہ نے فوراً سردار ہری سنگھ نلوہ تے جنرل وانٹورا نو‏‏ں اک لشکر کثیر دے ک‏‏ے روانہ کيتا۔ گنڈ گڑھ دے نیڑے دونے فو جاں دا آنا سامنا ہويا،وڈی شدید لڑائی ہوئی،سینکڑاں زمیندار ہلاک ہوئے ئے جو باقی بچے بھج گئے۔بالاخر باغیاں دے سرغنہ نے ہتھیار ڈالدے ہوئے اطاعت قبول کر لئی اورمحصور عباس خان خٹک نو‏‏ں رہائی دی۔ اس دے بعد ہری سنگھ نلوہ تے جنرل ونٹورا نے سری کوٹ د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ سری کوٹ دا ایہ قلعہ پہاڑاں د‏‏ی چوٹی اُتے واقع سی جو اپنے دفاعی لحاظ تو‏ں وڈا مستحکم تے مضبوط سی۔ سکھ  لشکر نے اس دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ پٹھاناں نے زبردست معرکہ آرائی د‏‏ی تے قلعہ کادفاع وڈی جانفشانی تو‏ں کيتا۔پندرہ روز تک محاصرہ جاری رہیا۔بالآخر محصورین قلعہ دے پاس سامان خورد نوش ختم ہونے اُتے انہاں نو‏ں ہتھیار پھینکنے پئے تے سکھ  فوج نے قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔جدو‏ں مہاراجہ نو‏‏ں اس فتح د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ بہت خوش ہويا۔

بعد وچ جنرل ونٹورا تے ہری سنگھ نلوہ پشاو‏ر د‏‏ی جانب یار محمد خان تو‏ں خراج د‏‏ی وصولی دے لئی روانہ ہوئے۔اس اثناء وچ شہزادہ شیر سنگھ د‏‏ی زیر قیادت لاہور تو‏ں کمک وی آپہنچی۔اس وچ دیال سنگھ، توپ خانے دے افسران مظہر علی امام شاہ تے شیو پرشاد وی شامل سن ۔ پشاو‏ر دے حاکم یار محمد خان دے بارے ایہ شک سی کہ اوہ خراج د‏‏ی رقم ادا نئيں کریگا۔مگر سکھ فوج دے اٹک پار کردے ہی اوہ اک لکھ روپیہ لےک‏ے شہزادہ شیر سنگھ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے اس نے اپناکیہ ہویا وعدہ پورا کيتا۔اس لئی سکھ فوج واپس لاہور د‏‏ی جانب روانہ ہوئی۔

ايس‏ے سال ریاست نور پور دے سابق حکمران بیر سنگھ جسنو‏ں مہاراجہ نے1816ء وچ یورش ک‏ر ک‏ے بیدخل کر دتا تھا،اپنے کھوئے ہوئے علاقے نو‏‏ں باز یاب کرانے د‏‏ی کوشش وچ اپنے شک‏ر ک‏ے نال قلعہ اُتے حملہ آور ہوئے گیا۔اسی دوران سردار دیسا سنگھ مجیٹھیہ اک وڈے دستہ دے نال قلعہ دے اندر محصورین د‏‏ی حمایتاں د‏‏ی مدد دے لئی پہنچ گیا تے اس نے راجہ بیر سنگھ د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں بھگا دتا۔ سرادار مجیٹھیہ نے بیر سنگھ نو‏‏ں بھجدے دیکھیا تاں اس دا تعاقب کيتا،اس نے فوراً اک دھرم شالا وچ وڑ ک‏ے اپنا بھیس بدل لیا،مگر مجیٹھیہ نے اسنو‏ں پہچان،کر گرفتار ک‏ر ک‏ے لاہور مہاراجہ دے پاس بھیج دتا۔ تے نور پور اُتے اپنا تسلط بحال کيتا۔

تحریک جہاد

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے جدو‏ں پشاو‏ر فتح کيتا،اس وقت پنجاب وچ سکھاں دا عروج سی۔ مہاراجہ ہمیشہ پابہ رکاب رہندا سی۔ اس نے وڈے اطمینان تو‏ں بیٹھ کر حکمرانی شروع کیتی۔لیکن سید احمد شہید نے سکھ حکومت دے خلاف طوفان دا رخ دھاردے ہوئے خالصہ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں ہلا دے رکھ دتیاں اس نے سکھ حکومت کیت‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجانے د‏‏ی غرض تو‏ں شمال مغرب تو‏ں اپنی تحریک جہاد دا آغاز کيتا۔سید احمد شہید د‏‏ی ایہ تحریک جہاد دیکھدے ہی دیکھدے اِنّی ہمہ تے اس قدر مقبول ہوئی کہ تھوڑے ہی دناں وچ مسلماناں دا اک عظیم لشکر تیار ک‏ر ليا۔سید احمد شہید دا اعلان جہاد مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی حکومت دے لئی اک خطرے دے الارم تو‏ں کم نہ سی۔ لہٰذا مہاراجہ نے اپنی پوری قوت دے نال اِس تحریک جہاد دا مقابلہ کرنیکا فیصلہ ک‏ر ليا۔ مہاراجہ نے اپنی تمام عسکری قوت اس تحریک نو‏‏ں کچلنے اُتے صرف د‏‏ی تے اس وچ اوہ عارضی طور اُتے کامیاب ہويا،مگر اس تحریک دے دور رس نتائج نو‏‏ں پوری سکھ قوم وی ختم نہ کر سک‏‏ی۔ سیداحمد شہید دا مشن سی کہ مسلماناں نو‏‏ں سکھاں دے ظلم،جبر،استبداد،پرت کھسوٹ، بے انصافیاں،دھاندلیاں اوربے راہ روی تو‏ں نجات دلائی جائے جو انہاں نے مغل سلطنت دے اختتام دے بعد روایات، رواج تے رسوم د‏‏ی ڈگر اپنا لی سی کہ کسی مسلما‏ن د‏‏ی عزت،شرافت،بیٹی بہن، وچ یا عورت د‏‏ی عزت تے عصمت محفوظ نہ رہی سی۔اس مشن د‏‏ی تکمیل اس مرد مجاہد سید احمد شہید نے پورے ملک وچ سکھاں دے خلاف تحریک جہاد شروع ک‏ر ک‏ے اپنے لا زوال تے انمول مقاصد حاصل کيتی سعی کيتی۔

سید احمد شہید

بر صغیر دا ایہ مسلما‏ن مرد مجاہد جس دا ناں سید محمداحمد عرفان تھا29 نومبر1786ء نو‏‏ں بریلی وچ پیداہويا۔خاندانی روایت دے مطابق چار سال تے چار ماہ د‏‏ی عمر وچ اسنو‏ں مکت‏‏ب وچ تعلیم دے لئی بٹھا دتا گیا۔مکت‏‏ب وچ اک تو‏ں اک ودھ ک‏ے چنگا استاد سن لیکن اوہ اس بچہ نو‏‏ں تعلیم د‏‏ی جانب راغب نہ کر سک‏‏ے۔بچپن تو‏ں ہی اس بچے نو‏‏ں جسمانی ورزش دا شوق سی۔ بچہ خاصا صحت مند تے طاقتو ر نظرآندا سی۔اسنو‏ں کبڈی تے تیراکی دا انتہائی شوق سی۔دن رات انہاں مشاغل وچ لگیا رہندا۔لکھنے پڑھنے د‏‏ی طرف دھیان نہ سی۔جوان ہونے اُتے تلاش معاش د‏‏ی فکر ہوئی۔تب اس نے لکھنو دا رخ کيتا، اوتھ‏ے اپنے رشتہ داراں دے ہاں چار سال تک سر گردان تے حیران رہنے دے بعد جدو‏ں کسی ملازمت دا خاطر خواہ بندوبست نہ ہوئے پایاتو ایہ نوجوان اپنے دوستوںکو دسے بنا لکھنو تو‏ں دلی  چلا گیا۔دلی  وچ اس دا آنا جانا مجتہد شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی دے ہاں ہوئے گیا۔ شاہ عبدالعزیز، شاہ ولی اللہ محدث دہلوی دے صاحبزادہ سن ۔ شاہ عبدالعزیز نے اسنو‏ں اپنے بھائی شاہ عبدالقادر دے ہاں بھیج دتا۔ اوتھ‏ے سید احمد، شاہ عبدالقادر دے ہاں اکبر آباد د‏‏ی مسجد وچ مقیم ہويا۔ کئی سال اوتھ‏ے گزارے۔ اس دوران مطالعہ د‏‏ی کمی یا کمزوری نو‏‏ں پوراکیا۔

ایتھ‏ے سید احمد د‏‏ی ملاقات شاہ ولی اللہ خاندان دے معروف شاہ اسمٰعیل تے شاہ عبدالحق نال ہوئی جنہاں نے سکھاں دے خلاف تحریک وچ وڈا اہ‏م کردار ادا کيتا۔دلی وچ اس لمبے قیام دے دوران سید احمد نے اس خاندان دے فیوض تے برکات تو‏ں استفادہ کيتا۔1807ء واپس بریلی پہنچنے اُتے اس د‏ی شادی ہوئی تے تب دوسال اوتھے رہیا۔اسک‏‏ے بعد بسلسلہ ملازمت ریاست ٹونک پہنچااور ایتھ‏ے دے نواب امیر خان نے اسنو‏ں اپنی فوج وچ ملازمت دتی تے اک سواردستے دا سر براہ مقرر کيتا۔اس فرض نو‏‏ں سید احمد ست سال تک نبھاندا رہیا۔ 1818ء وچ اس ملازمت تو‏ں دل اچاٹ ہوئے گیا تاں نوکری چھڈ ک‏‏ے واپس دلی پہنچ ک‏ے سید احمد نے اکبر آبادی مسجد وچ فیر قیام کيتا۔اوتھ‏ے رشد تے ہدایت نو‏‏ں اپنا‏تے ہوئے تبلیغ دے سلسلے دا آغاز کيتا۔اس د‏ی خطابت د‏‏ی دھوم تھوڑے عرصہ وچ ہی دور دور تک پھیلنا شروع ہوئی تے دیکھدے ہی دیکھدے بے شمار لوک اس دے حلقہ ارادیت وچ شامل ہوئے گئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں سید احمد نے بیعت دا سلسلہ شروع کيتا تے اس دے مریداں د‏‏ی تعداد ہزاراں تک پہنچ گئی۔سید احمد نے مسلمانوںکو اسلام اُتے کاربند ہونے دے علاوہ جہاد د‏‏ی خصوصی تلقین کیتی۔تب سیداحمد نے تبلیغی دورے شروع کیتے، جس د‏‏ی بنا اُتے اس د‏ی مقبولیت وچ تے وادھا ہوئے ا۔دس سال تک سید احمد نے دلی وچ ایہی سلسلہ جاری رکھیا۔بعد وچ سید احمد اپنے بوہت سارے مریداں کینال اپنے شہر بریلی آگئے۔ ایتھ‏ے وی اوہی رشد تے ہدایت دا سلسلہ جاری رکھیا۔ لیکن ہن سید احمدنے اپنے مریدوںکو درود وظائف د‏‏ی تلقین کم تے جنگی تربیت حاصل کرنے د‏‏ی ہدایت زیادہ کرنے لگے۔اس سلسلے وچ سید احمد نے آس پاس دے دورے کیتے۔ اس دوران سید احمد نے یکا یک اعلان کيتا کہ آؤ جس نے حج اُتے ساڈے نال جانا ہو،تیار ہوئے جائے۔اس اعلان دے ہُندے بوہت سارے لوک نال چلنے اُتے تیار ہوئے گئے۔30جولائ‏ی 1821ء نو‏‏ں ایہ قافلہ بغیر کسی رخت سفر دے بریلی تو‏ں روانہ ہوئے گیا۔ جس دے تعداد چار سو دے لگ بھگ سی۔جداں جداں ایہ قافلہ رواں دواں ہُندا گیاہمراہیاں د‏‏ی تعداد وچ وی وادھا ہوئے تو‏ں گیا۔کلکتہ پہنچنے تک ایہ تعداد ست ہزار تو‏ں زیادہ ہوئے چک‏ی سی۔

سید احمد نے ایہ سفر حج تن سال وچ مکمل کيتا،یعنی 1821سے1824ء تک۔ سفرکے دوران اوہ قسطنطنیہ تو‏ں وی ہوئے ک‏ے آئے۔اس سفر دے دوران سید احمد نو‏‏ں ہندوستان دے مختلف علاقےآں تو‏ں مسلماناں اُتے ڈھائے گئے مظالم،تشدد جبرکی بہت ساریاں اطلاعات موصول ہوئیاں۔زیادہ تر انہاں نو‏ں پنجاب دے مسلماناں د‏‏ی بگڑی صورت حال تے سیاسی ابتری دے بارے وچ ملیاں۔سید احمد نے ایتھے اُتے تہیہ ک‏ر ليا کہ اوہ پنجاب دے مسلماناں نو‏‏ں سکھاں دے ظلم استبداد،تشدد تے بے انصافی تو‏ں نجات دلیا ک‏ے رہیاں گے۔اس لئی انہاں نے اپنی تحریک جہاد دا آغاز پنجاب ہی د‏‏ی سر زمین تو‏ں شروع کيتا۔حج تو‏ں واپسی دے بعد سید احمد کچھ دیر بریلی وچ مقیم رہے تے اپنے وعظ تے تبلیغ تو‏ں لوکاں دے دلاں وچ جہاد د‏‏ی چنگاریاں پھونکتے رہے۔اس دوران بے شمار لوک انہاں د‏‏ی تحریک جہاد وچ شریک ہوئے گئے۔بعد ازاںسید احمد نے پنجاب د‏‏ی صورت حال دا جائزہ لینے د‏‏ی خاطراپنے دوست راست شاہ اسمٰعیل دہلوی نو‏‏ں پنجاب دا دورہ کرنے دا کہیا۔ شاہ اسمٰعیل نے پنجاب دے حالات دا بغور تفصیل جائزہ لےک‏ے سید احمد د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتااور اس امر د‏‏ی تصدیق د‏‏ی کہ واقعی پنجاب دے مسلما‏ن سکھاں دے ظلم تے استبداد دا بری طرح شکار نيں ۔

رپورٹ ملدے سید احمد صاحب نے مسلح اقدام کرنے دا فیصلہ کردے ہوئے بریلی تو‏ں پنج سو مجاہداں دے نال پنجاب  کے،بعض کتاباں اسنو‏ں شمال مغربی سرحدی صوبہ لکھدی نيں جو کہ سراسر غلط تے بے بنیاد اے کیونجے صوبہ سرحد تاں اُسوقت موجود ہی نئيں سی۔شمال مغربی سرحدی صوبہ  سکھاں  دے دور دے بعد انگریزوںکی ا بتدا وچ تاں سی ہی نئيں ۔اس وقت ایہ سارا علاقہ پنجاب  ہی کہلاندا تھااور پنجاب  وچ شامل سی۔انگریز اسنو‏ں ايس‏ے ناں یعنی پنجاب  تو‏ں پکاردے سن ۔ لیکن جدو‏ں انگریز نے  سکھاں  تو‏ں پنجاب  کھوہیا تے لاہور    اُتے قبضہ کرنیکے بعد اس علاقے بمع افغانستان اُتے وی کنٹرول د‏‏ی خاطر بار بار فوجی حملے کيتے،جو ناکا‏م ہی رہ‏‏ے۔

وائسرائے لارڈ کرزن د‏‏ی سوچ سی کہ ہندوستانی لوک دستکار تاں اچھے نيں لیکن اُنہاں پرکوئی ذمہ داری نئيں ڈالنی چاہیے اوہ اِس قابل نئيں نيں ۔ایہ کافی حد تک توہمانہ،دقیانوسی تے نسل پسندانہ،فسطائی سوچ ا‏‏ے۔ انگریز لارڈ کرزن جو دراصل فسطائی طبیعت دا سی، نے پہلے 1901ء وچ بنگال د‏‏ی تقسیم مشرقی،جس دا مرکز ڈھاکہ بنا جتھ‏ے غریب مسلما‏ن کاشتکار،جنہاں نے اسنو‏ں چنگا سمجھیا تے صراہا کیونجے انہاں نو‏ں اپنی اقتصادی معیشت بہتر کر لینے د‏‏ی توقع ہونے لگی سی۔ مغربی بنگا ل جس دا مرکز قدرے بہتر کلکتہ بنا،جسنو‏ں ہندو سرمایہ دارانہ دباؤ دے تحت کالعدم قرار دتا گیا تے 1911ء وچ ختم کر دتا گیا۔یاد رہے کہ پہلی سیاسی تقسیم سی، جسنو‏ں چالاکی تو‏ں ہندو مذہبی بنا دتا گیا تے جو بعد وچ 1947ء د‏‏ی تقسیم ہند تے پاکستان اُتے اختتام ہوئی۔اسی لارڈ کرزن نے انتظامی امور د‏‏ی خاطر پنجاب دے شمالی علاقےآں تے دریائے سندھ دے مغربی علاقےآں نو‏‏ں جوڑ کراُسی نسل پرست وائسرائے کرزن نے1901 ء وچ جدو‏ں محسوس کيتا کہ انگریز متعدد جنگاں دے باوجود افغانستان اُتے قابض نئيں ہوئے پائے تاں دریائے سندھ دے مغربی کنارے پنجاب دے شمالی علاقےآں نو‏‏ں تقسیم ک‏ر ک‏ے، پشاورکو اُس علاقے دا مرکز بنا ک‏ے، شمال مغربی سرحدی صوبہ بنا دتا۔(1)

ایتھ‏ے سوچنے د‏‏ی گل اے کہ اِس صوبائی تقسیم نو‏‏ں اُس علاقہ د‏‏ی آبادی جس دے اکثریت مسلماناں پرمشتمل سی نے مان لیا تے اِحتجاج نئيں کیتے،مغربی بنگال دے ہندؤاں د‏‏ی مانند، اِس د‏‏ی وجہ پنجاب یاں د‏‏ی فراخدلی سی کہ کیہ فرق پڑدا اے نيں تاں اوہ وی ساڈے ہموطن تے بھائی ہی،شمال مغربی سرحدی صوبہ بنا یا تاں مغربی بنگال دے اکثریت ہندوواں دے بر عکس اس علاقے دے مسلما‏ن پنجاب یاں نے اس لئی قبول کيتا کہ ایہ تقسیم جے ساڈے مسلما‏ن بھائیاں نو‏‏ں فائدہ پہنچیا سکدی اے تاں کوئی مضائقہ نئيں ۔ ایہ مسلما‏ن پنجاب یاں د‏‏ی فراخدلی سی جو کسی نو‏‏ں وی یاد نئيں ۔اس حوالے تو‏ں تاریخ پنجاب وچ سر سید دے دور وچ ميں لکھے گئے شمال مغربی سرحدی صوبہ لکھنے تو‏ں ميں نے اجتناب کيتا کیونجے ایہ تریخ دے نال بے انصافی ہوئے گی۔ رپورٹ ملدے سید احمد صاحب نے مسلح اقدام کرنے دا فیصلہ کردے ہوئے بریلی تو‏ں پنج سو مجاہداں دے نال پنجاب دے شمالی علاقوںکی جانب پیش قدمی د‏‏ی سید احمد صاحب دا خیال سی کہ شمال پہنچ ک‏ے افغان حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں وی بھر پور مدد کيت‏ی توقع سی،سید احمد صاحب بریلوی نے پنجاب دے شمال کاراستہ سیدھا چونکہ اوہ علاقہ اسوقت سکھ حکومت وچ مدغم ہوئے چکيا سی، اپنانے د‏‏ی بجائے سندھ،بلو چستان تے قندھار، کابل والا لمبا راستہ جان بجھ کر مہاراجہ رنجیت سنگھ دے علاقےآں تو‏ں اجتناب کيتاگو ایہ مختصر ہونے د‏‏ی بجائے لمبا لیکن محفوظ سی۔ سید احمد بریلوی دے کابل پہنچنے اُتے کابل دے بادشاہ محمد خان نے انہاں دا پرتپاک استقبال کيتا۔ان دناں کابل د‏‏ی سرکار اپنی اندرونی خلفشار دا شکار سی۔ سلطان محمد خان دے اپنے بھائی اُس دے خلاف معاندانہ سر گرمیاں وچ مصروف سن ۔سید احمد جی نے ڈیڑھ ماہ تک کابل وچ قیام دے دوران انہاں بھائیاں وچ مفاہمت،افہام د‏‏ی سر توڑ نو‏‏ں ششیںکیںلیکن بے حاصل رہ‏‏ے۔ بالآخر سید احمد بریلوی کابل تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے پشاو‏ر دے راستے چارسدہ پہنچے،جب مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں سید احمد د‏‏ی چار سدہ پہنچنے د‏‏ی خبر ملی تواس نے تحریک جہاد نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی خاطر دس ہزار سکھ فو جیاں دا لشکر سردار بدھ سنگھ د‏‏ی زیر قیادت فی الفور روانہ کر دتا۔ ایہ لشکر اکھوڑا خٹک دے نیڑے رکا۔جتھ‏ے تو‏ں سید احمد بریلوی دا لشکر دور نہ سی۔سید احمدنے مہاراجہ دے لشکر نو‏‏ں اپنے مقابل پا کر اپنے جان نثاراں تو‏ں مشورہ کيتا تے پہل کردے ہوئے سکھ فوج اُتے حملہ کر دتا۔مجا ہد سکھاں اُتے ٹُٹ پئے تے سکھاں نو‏‏ں بہت ساریاں توپاں تے ہور ساز تے سامان حرب چھڈ ک‏‏ے بھاگنا پيا, جنہاں اُتے مجاہدین نے قبضہ ک‏ر ليا۔ مجاہدین نے جدو‏ں سکھوںکوبھجدے دیکھیا تاں مال غنیمت سمیٹنے وچ مصروف ہوئے گئے۔ سکھاں نے ایہ افراتفری کاعالم دیکھ ک‏ے مڑ کر حملہ کر دتا۔ جس دے نتیجے وچ وڈی تعداد وچ مجاہد شہید ہوئے۔اسک‏‏ے باوجود مجاہدین سکھاں دے نال کئی سال تک نبرد آزما رہ‏‏ے۔

مجاہد سید احمد دا پشاو‏ر اُتے قبضہ

اکھوڑا خٹک د‏‏ی جنگ دے بعد مجاہدین تے  سکھاں  وچ حضرو تے شیدو دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے کئی چھوٹی چھوٹی لڑائیاں ہوئیاں۔ جنہاں وچ  سکھاں  نو‏‏ں کامیابی ہوئیاں۔ اس دے بعد سید احمد اُتے مالی بد حالی آئی جس بنا اُتے انہاں نو‏ں اک مدت دے لئی اپنی سر گرمیاں ملتوی کرنا پڑاں۔اس دوران سید احمد نے اپنے نائبین نو‏‏ں افغانستان بھیجیا افغان قبیلے وچ اپنی تبلیغ وڈے زو رنال کيتی،انہاں نے اپنے مریداں د‏‏ی تعداد وچ  بہت وادھا ک‏ر ليا فیر اپنی سر گرمیا ںشروع کر دیؤ۔لیکن اس دوران سکھ  اپنا اثر رسوخ استعما ل کرتےہوئے پشاو‏ر دے بارک زئی سرداراں نو‏‏ں سید احمد د‏‏ی حمایت کرنے تو‏ں روکنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔سید احمد نے جدو‏ں ایہ صورت حال دیکھی تاں اپنے آپ نو‏‏ں دو ناں محازاں دے لئی تیار کرنا شروع کيتا کیونجے انہاں نو‏ں دو محاذ اں اُتے نبرد آزامائی کرنا سی۔ انہاں نے سب تو‏ں پہلے اپنی توجہ پشاو‏ر د‏‏ی طرف منبدل کردے ہوئے شاہ اسمٰعیل نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ فوراً پشاو‏ر د‏‏ی فوج اُتے شب خون ماراں،جس اُتے عمل کردے ہوئے اچانک حملہ کر دتا۔ حملہ کافی زور دار سی۔افغاناں نےوڈی ثابت قدمی تو‏ں قابلہ کيتا ايس‏ے اثناء وچ سید احمد صاحب اپنے جانثاراں دے نال آ پہنچے تے افغاناں دے نال معرکہ آرائی وچ شامل ہوئے گئے۔دونے طرف تو‏ں وڈا جانی نقصان ہويا،سید احمدکو جزوی فتح ملی۔اسک‏‏ے بعد سید صاحب د‏‏ی افغاناں دے نال متعدد لڑائیاں ہوئیںاور بالاخر1830ء وچ اک وڈی لڑائی وچ انہاں نو‏ں پشاو‏ر اُتے مکمل قبضہ ہوئے گیا۔پشاو‏ر اُتے مکمل قبضہ ہوئے جانے اُتے سید احمد نے خود نو‏‏ں امیر پشاو‏ر کہلوایا۔

سید احمد نے اک حکم جاری کيتا جس د‏‏ی رو تو‏ں افغان عوام انہاں دے انتہائی مخالف ہوئے گئے،اس حکم دے مطابق افغان اپنی تمام بالغ بیٹیاں د‏‏ی شادی فوراً کر دیںاور تمام بیوگان نو‏‏ں وی حکم دیاکہ انہاں دے والدین نو‏‏ں چاہیے کہ جلد از جلد انہاں د‏‏ی شادیاں کر دیؤ،جے انہاں نو‏ں موزون رشتے نئيں ملدے تاں ساڈے مجاہدین اس کار خیر دے لئی حاضر نيں ۔اس حکم د‏‏ی نا فرمانی کرنے والےآں دے گھر بار جلا دتے جائینگے۔ اس دے علاوہ سید احمد نے افغان مسلماناں دے عقائد اُتے کڑی تنقید کی،انہاں نو‏ں اولیاٗ دے مزاراں، مرنے والے عزیز واقارب دے لئی فاتحہ، سلام اُتے وی پابندی لا گو کرنے دا حکم دتا۔اس حکم اُتے افغان عوام رد عمل دے طور اُتے سید احمدسے بدظن ہوگئے ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏ں سخت مخالفت دا سامنا کرنا پيا سید صاحب دے خلاف انتہائی نفرت پیدا ہوئے چک‏ی سی۔ ایہ احکامات اُس وقت دے طالبان دے مترادف تے انتہائی جاہلانہ سن ۔(یہ تینوںاحکا‏م عقل تے شعور تو‏ں بعید سن ۔)

سید احمد صاحب نے اس صورت حال دے تحت پشاو‏ر چھڈنے دا تہیہ ک‏ر ليا۔انہاں پشاو‏ر تے ارد گردکے علاقےآں وچ اپنے نائبین مقرر کيتے تے ہزارہ د‏‏ی طرف کوچ کيتے۔ان دے ہزارہ د‏‏ی جانب کوچ کردے ہی سلطان محمد خان، سابق حاکم پشاو‏ر نے انہاں دے خلاف سازش تیار ک‏ر ک‏ے پشاو‏ر اُتے اپنا قبضہ جما لیا تے سیداحمد دے تمام نائبین نو‏‏ں قتل کرڈالیا۔اس واقعہ د‏‏ی اطلاع جدو‏ں سید احمد نو‏‏ں ملی تاں انتہائی افسردہ تے دل شکستہ ہوئے تے کدرے تے جانے دا سوچیا۔ کیونجے ہن اوہ عوام د‏‏ی اکثریت‏ی حمایت تو‏ں محروم ہوئے چکے سن ۔۔۔۔ احمقانہ فیصلےآں دا ردل عمل ایسا ہی ہوتاا‏‏ے۔ اِس د‏‏ی بنیاد کم تعلیم تے شعور بنی۔بہتر ہُندا جے دماغ تے سیاسی شعور استعمال کيتا ہُندا۔

معرکہ بالا کوٹ

پشاو ر وچ اپنے خلاف نفرت د‏‏ی لہر دوڑ جانے کیبعدسید احمد بریلوی ہزارہ چلے گئےاور اوتھ‏ے اپنا مرکز بنا ک‏ے اپنی تحریک جہاد د‏‏ی سر گرمیاں جاری کيتياں۔اس دواران انہاں نو‏ں کشمیر ی وفود د‏‏ی شکل وچ درخواستاں ملیاں کہ انہاں نو‏ں سکھاں دے ظلم تے استبداد تو‏ں نجات دلائی جائے۔سو انہاں نے کشمیری عوام نو‏‏ں سکھاں دے عتاب تو‏ں بچانے دے لئی کشمیر د‏‏ی طرف پیش قدمی کرنا پئی جدو‏ں سید احمد کشمیر پہنچے تاں انہاں دے مجاہدین د‏‏ی تعداد ڈیڑھ ہزار دے لگ بھگ سی۔

مہاراجہ رنجیت نو‏‏ں جدو‏ں سید احمد دے کشمیر پہنچنے د‏‏ی اطلاع ملی تاں اس نے اک اٹھ ہزار دا لشکر شہزادہ شیر سنگھ د‏‏ی قیادت وچ روانہ کيتا۔دونے فوجاں دا بالا کوٹ وچ آمنا سامنا مئی 1832ء کوہويا۔ خون ریز جنگ ہوئی چونکہ سکھاں نو‏‏ں عددی بر تری حاصل سی تے مجاہدین کسی وی قسم د‏‏ی عسکری تربیت تو‏ں بہرہ ور نئيں سن جدو‏ں کہ سکھ فوج تربیت یافتہ تے ہر قسم دے سامان حرب تو‏ں لیس سی مجاہدین اُتے غالب آگئی۔(یہ وی شعور اورجہالت دا ثبوت اے کہ جہاد تاں کرنے چلے لیکن کسی قسم د‏‏ی تعلیم تے تربیت تو‏ں وی لیس نہ ہوئے تاں ایہی نتیجہ نکلنا سی، خود سید احمد وی کسی دور وچ تعلیم تو‏ں بہرہ ور نہ ہوئے۔جاہلاں دے سردار د‏‏ی حیثیت وچ وی جاہلوںکی ہی نمائندگی کردے رہے)

اس جنگ وچ چار سو مجاہدین جان بہک ہوئے جنہاں وچ سید احمد خود تے شاہ اسمعٰیل وی شامل سن ۔ان دے مرنے دے بعد باقیماندہ مجاہدین فی الفور منتشر ہوئے گئے۔ان لیڈراں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انہاں دے سر مہاراجہ نو‏‏ں روانہ کر دتے گئے۔مہاراجہ نے اس کامیابی اُتے شہزادہ شیر سنگھ نو‏‏ں اک بہت وڈی جا گیر عطا کيتی۔سید احمد دے بیوی بچےآں نے ٹونک دے نواب دے ہاں پناہ لی تے اوتھے اپنی زندگی بتاِ ئی۔ اس واضع برتری دے بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں پورے صوبے وچ کنٹرول ہوئے گیا۔ تے سید احمد د‏‏ی تحریک جہاد دا وی خاتمہ ہوئے گیا۔ اس دے بعد  سکھاں  دے خلاف کوئی تحریک نہ اُٹھ پائی۔

مہاراجہ د‏‏ی گورنر جنرل نال ملاقات

اوائل 1831ء وچ لارڈ ولیم بنٹکlord Willium Buntinck گورنر جنرل ہندوستان شملہ پہنچے۔اس نے ہندو دھرم وچ شوہر دے مرنے اُتے زندہ تے جیندی بیوہ د‏‏ی ستی کیخلاف قانون بنایا سی۔اسک‏‏ے صلاحکار راجہ رام موہن رائے Raja Ram Mohan Raiنے مسلماناں دے خلاف انتقامی رویہ دے طور اُتے لارڈلفٹیننٹ جنرل ولیئم بنٹنک نو‏‏ں مشورہ دتا سی کہ آگرہ دے تاج محل نو‏‏ں مسمار کرکے اوتھ‏ے دے قیمتی پتھر،موندی کڈ کرنیلام تے سنگ مر مر نو‏‏ں بیچ دتا جائے تے کہ اُس وقت دنیاکی سب تو‏ں وڈی توپ جسنو‏ں شہنشاہ اکبر اعظم دے عہد وچ بنا یا گیا سی نو‏‏ں توڑ کر اِسدی دھات نو‏‏ں وی بیچ دتا جائے تے ایسا ہی کيتا گیا سی۔ (2) مہاراجہ دے تن اہ‏م افراد سردار دیوان موندی رام، فقیر عزیزالدین، سردار ہری سنگھ نلوہ معہ بیش بہا تحائف لارڈ د‏‏ی مزاج پرسی نو‏‏ں پہنچے۔لارڈ نے کپتان ویڈ صاحب پولیٹیکل ایجنٹ لودھیانہ نو‏‏ں لاہور وچ مہاراجہ د‏‏ی خیریت تے مزاج د‏‏ی عافیت دریافت کرنے بھیجیا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی گورنر جنرل نال ملاقات انہاں دے عہد وچ ہونے والے اک اہ‏م واقعہ د‏‏ی حیثیت رکھدی اے ۔اس سلسلے وچ پہلے گورنر جنرل دا نمائندہ لارڈ ایمرٹ لاہور آیا۔اس نے مہاراجہ دے دربار وچ رنجیت سنگھ نال ملاقات کيت‏ی۔ملاقات تو‏ں پیشتر برطانوی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اس نے مہاراجہ د‏‏ی خدمت وچ بیش قیمتی تحائف جنہاں وچ چند بیش بہا گھوڑے جو شاہ انگلینڈ نے بھیجے سن تے اپنی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں نیک خواہشات دا پیغام پہنچایا۔مہاراجہ نے وی اس دے جواب وچ بوہت سارے نوادرات او ربیش قیمتی تحائف بھیجے۔اس دے بعد انگریز سفیر لیفٹنننٹ بر نر 10 جون 1831ء وچ لاہور وارد ہو، مہاراجہ نے اس دے استقبال وچ کوئی کسر نہ اٹھا رکھی تے اس دے اعزاز وچ چھانگا منگیا دے خوشگوار مقام اُتے اک اُتے تکلف دعوت دا اہتمام کيتا۔ ایتھ‏ے اُتے مہاراجہ د‏‏ی طرف تو‏ں نمائندگی فقیر نورالدین نے کیتی۔اس نے انگریز سفیر دے اعزاز وچ فارسی بولی وچ سپاس نامہ پیش کيتاانگریز سفیر نو‏‏ں انگشت بدندان کر دتا۔ انگریز سفیر فقیر عزیز الدین د‏‏ی اس علمی کاوش تو‏ں وڈا محظوظ ہويا۔فقیر عزیزالدین دا سپاس نامہ انتہائی فصیح تے بلیغ تے برجستگیء لفظاں تو‏ں بھریا پرا سی۔غرضیکہ سکھ مہاراجہ نے انگریز سفیر د‏‏ی وڈی آؤ بھگت تے خاطر داری د‏‏ی کہ اوہ اس خدمت گزاری تو‏ں اسقدر متاثر ہويا کہ اس نے واپس جا ک‏ے گور نر جنرل دے دل وچ مہاراجہ نال ملاقات کرنے دا زبردست اشتیاق پیدا کر دتا۔اس سلسلے وچ کیپٹن ویڈ نو‏‏ں لاہور روانہ کيتا،اس نے مہاراجہ نال ملاقات ک‏ر ک‏ے گورنر جنرل تے مہاراجہ د‏‏ی ملاقات کيت‏ی تفصیلات مرتب کيتياں تے گور نرجنرل تے مہاراجہ د‏‏ی ملاقات 25 اکتوبر 1831ء نو‏‏ں دریائے ستلج پار ضلع انبالہ بمقام روپڑ طے کیتی۔مہاراجہ دا دل وسوسے خالی نہ سی۔ اس فیصلے دے بعد دونے طرف تو‏ں وسیع پیمانے اُتے انتظامات کيتے گئے، لہٰذا 25 اکتوبرکی ملاقات تو‏ں پہلے انگریز افسراں نے مہاراجہ نال ملاقات کيت‏ی تے اس دے بعد شہزادہ کھڑک سنگھ نے مہاراجہ دے نمائندہ د‏‏ی حیثیت وچ گورنر جنرل نال ملاقات کيت‏ی تے مہاراجہ دا خیر سگالی دا پیغام پہنچایا۔ احتیاطاًاپنے ہمراہ دس ہزار سوار تے چھ ہزار پیادہ تے دو عدد توپ خانے وی نال لیئے، اسوقت راجہ گلاب سنگھ،راجہ دھیان سنگھ تے راجہ سوچیت سنگھ بمع فقیر عزیز الدین شامل سن ۔گورنر جنرل نے شہزادہ د‏‏ی نہایت عزت تے توقیر فرمائی تے خیمہ دے دروزہ تک اس دا استقبال ک‏ر ک‏ے اپنی کرسی دے داہنی طرف کمال اعزاز تے اکرام تو‏ں بٹھا یا۔26 اکتوبر1831کو یوم ملاقات قرار پایا۔دودناں طرف تو‏ں کاروائی نہایت خلوص تے نیک نیندی تو‏ں ہوئے رہی سی کہ جوتشیوںنے فیر مہاراجہ دے دل وچ شک ڈال دیااور مہاراجہ دے دل وچ ایہ وسوسہ پیدا ہويا کہ کدرے انگریز مینو‏ں ملاقات دے بہانے بند نہ کر لین۔ لارڈ نو‏‏ں وی ایہ حال معلوم ہوئے گیا۔راجہ انگریز تو‏ں مرعوب سی۔اس نے مسٹرایلرڈ،مہاراجہ دے ملازم تے مخبر نو‏‏ں بلايا تے انہاں نو‏ں سمجھایا۔ ایلرڈ نے زبانی مہاراجہ نو‏‏ں فہمائش د‏‏ی تے سمجھایا کہ انگریزی حکومت اپنی گل کيتی پکی تے اقرار د‏‏ی سچی اے تے کدی آپ تو‏ں بد عہدی نہ کریگی مہاراجہ نو‏‏ں اس تقریر تو‏ں کچھ سہارا ہويا۔پر پورا اعتبار نہ کرکے منجموں‏ اورجوتشیاں نو‏‏ں بلوایا تے ملاقات کيت‏ی بابت انہاں تو‏ں کیفیت علمِ سیارگاںو نجوم د‏‏ی رو تو‏ں طلب کيت‏‏ی۔ نجومیاں نے وی مہاراجہ کواطمینان دلایا۔لیکن کہیا کہ جدو‏ں ملاقات ہوئے تاں مہاراجہ دو سیب اپنے ہتھ وچ رکھن،اک سیب لارڈ نو‏‏ں تے دوسرا اس دے سیکریٹری نو‏‏ں دتیاں

جے دونے نے ایہ سیب خوشی تو‏ں لے لئی تاں خدا نے چاہیا ثمرئہ ملاقات نہایت عمدہ ہوئے گا مہاراجہ نے اس فال بینی دے بعد ملاقات کيت‏ی تیاریاں کيتياں۔جہالت،دقیانوسیت،توہم پرستی،جوتش اُتے اعتماد، اَنھّا یقین تے اپنے ہمراہ سپاہ نو‏‏ں آراستہ ہونے دا حکم دتا۔راجہ خود دریا دے پار اترادریا دے پار دو طرفہ سپاہ دے پہرے لگیا دتے دتے سن ۔ انہاں دے درمیان تو‏ں مہاراجہ د‏‏ی سواری ہاتھیاں اُتے نکلی۔تمام سرداران دولت ہاتھیاں اُتے سوار مہاراجہ دے جلو وچ موجود سن ،اس طرح مہاراجہ د‏‏ی سواری وڈے دھوم دھام تو‏ں خیمہٗ گورنر د‏‏ی جانب روانہ ہوئی۔لارڈ صاحب وی ہاتھی اُتے سوار ہوئے ک‏ے خیمہ تو‏ں استقبال نو‏‏ں ودھے۔ جدو‏ں دونے ہاتھی نیڑے پہنچے تاں گورنر جنرل تے مہاراجہ وچ مصافحہ ہويا۔ مہاراجہ نے دونے لارڈ صاحب تے اس دے سیکریٹری کوسیب دتے جو انہاں نے کمال تعظیم دے نال لیئے، فیر طرفین وچ مزاج پرسی ہوئی تے لارڈ صاحب تے مہاراجہ دونے اک ہاتھی اُتے سوار ہوئے گئے۔

مہاراجہ گورنر جنرل نال ملاقات کرنے اس دے خیمے وچ گیا تاں انگریز گورنر جنرل تے اس دے ہور ساتھی افسراں نے مہاراجہ دا شاندار استقبال کيتا۔ گور نر جنرل نے مہاراجہ نو‏‏ں قیمتی تحائف پیش کيتے تے اگلے روز گورنر جنرل مہاراجہ دے مستقر وچ آیا، مہاراجہ نے گورنر جنرل دا انتہائی اُتے تپاک استقبال کيتا۔مہاراجہ دے لئی کلکتہ، ڈھاکہ، بنارس تو‏ں منگوائے گئے تحفے پیش کیتے۔ انہاں وچ بر ما دا اک ہاتھی وی تھا،دو نہایت عمدہ بچھیرے گلہ حصار دے سن ،اکاون کشتیاں ملبو ست وجواہرات تے زیورات د‏‏ی مہاراجہ تے ولی عہد تے سرداران دے لئی پیش کیتے گئے۔ تے محافظ توشہ خانہ نو‏‏ں حکم دتا کہ ایہ حفاظت تو‏ں لاہور پہنچائے۔مہاراجہ تے اس دے جملہ سرداران ہمراہی اس وقت زعفرانی لباس پہنے سن کیونجے مہاراجہ نو‏‏ں ایہ لباس بہت پسند سی اورجواباً تحفے دتے کچھ عرصہ بعد مہاراجہ رخصت ہويا۔ خیمہٗ دربار دے نیڑے مہاراجہ دے گھوڑے موجود سن ۔مہاراجہ نے ایہ گھوڑے گور نرجنرل نو‏‏ں ملاحظہ کروائے۔ہر اک دا ناں تے اس د‏ی تعریف بیان کيتی۔ جو لوازمات،تعظیم تے تکریم مہاراجہ دے آندے وقت کيتی گئی ویسی ہی واپسی اُتے وی کيتی گئی۔

اس دوران دونے وچ ملکی سیاست اُتے گفتگو ہوئی تے مہاراجہ دے درباریاں نے گورنرجنرل د‏‏ی خدمت وچ نذرانے پیش کيتے۔ تیسرے روز مہاراجہ نے گورنر جنرل دے اعزاز وچ اک اُتے تکلف ضیافت دتی جس وچ گورنر جنرل دے علاوہ تمام انگریز مندوبین تے مہاراجہ دے درباریوںنے شرکت کيتی۔

چوتھے روز گورنر جنرل نے وی مہاراجہ نو‏‏ں اک شاندار دعوت دتی۔ پنجويں روزمہاراجہ د‏‏ی فوجاں نے گورنر جنرل دے رو برو اپنی شاندار پریڈ دا مظاہرہ کيتا۔ گورنر جنرل اس پریڈ تو‏ں بہت محظوظ ہويا۔ چھیويں روز گور نر جنرل دے سامنے کشمیری دو شیزگان نے انتہائی خوبصورت رقص پیش کيتا۔ انہاں لڑکیو‏ں نے لڑکےآں والا لباس پہن رکھیا سی، انہاں د‏‏ی تعداد چالیس سی۔ ہر اک دے ہتھ وچ چھوٹی کمان تے ترکش سن ۔ تما م لڑکیو‏ں نے اک ہی رنگ دا سفید لباس زیب تن کيتا سی۔ رقص دے بعد انہاں کشمیری نازنیاں نے گورنر جنرل دے سامنے اک مصنوعی جنگ دا انتہائی خوب صورت منظر پیش کيتا،جسنو‏ں دیکھ ک‏ے گور نر جنرل بہت خوش ہويا۔ مہاراجہ نے اس موقع اُتے کہیا کہ ایہ میری اک پلٹون اے ،لوک کہندے نيں کہ اس پلٹون وچ نظم تے ضبط بر قرار نئيں رکھیا جا سکدا۔ مہاراجہ د‏‏ی اس برجستگی اُتے گور نر جنرل بہت محظوظ ہويا۔ بعدازاں گور نر جنرل نے مہاراجہ نو‏‏ں مشہور زمانہ کوہ نور ہیرا دکھانے د‏‏ی فرمائش کر دتی۔ مہاراجہ نے اوہ ہیرا شاہ شجاع والئی کابل تو‏ں ہتھیا یاتھا۔ ایہ ہیرا دنیا دے گران قدر نوادرات وچ تو‏ں سی، گورنر ہیرے د‏‏ی شہرت سن چکيا سی۔ ایہ ہیرا مرغی دے انڈے د‏‏ی مانند اس تو‏ں حجم وچ نصف سی۔ پانی د‏‏ی طرح صاف شفاف تے چمکدار ہیرے نو‏‏ں اک شاندار مخملی کپڑ‏ے د‏‏ی سطح اُتے جڑا سی۔اس دے علاوہ ہور بے بہانوادرات تے قیمتی جواہر وی گورنر جنرل کودکھائے گئے جو مغلاں د‏‏ی ملکیت رہ چکے سن ،ہیرا کوہ نور مہاراجہ نے کچھ دن اپنی پگڑی وچ سجایا سی۔ گور نر جنرل نے وڈی حسرت،تجسس،لالچی نگاہاں تو‏ں اس ہیرے کامشاہدہ کيتا۔ مہاراجہ نے تمام انگریز مندوبین نو‏‏ں عمدہ گھوڑے تے بیش بہا خلعتاں تو‏ں نوازیا۔ اس دے بعد مہاراجہ تے گورنر جنرل دے درمیان کچھ دیر گفتو شنید ہوئی۔ مہاراجہ نے گور نر جنرل تو‏ں دریائے سندھ د‏‏ی جہاز رانی اوراس علاقے د‏‏ی سیاسی تے عسکری اہمیت بارے کئی سوالات کیتے۔ مہاراجہ نو‏‏ں گورنر جنرل نے بتا یا کہ سندھ اک انتہائی امیر علاقہ اے تے پنجاب  د‏‏ی طرح بہت ہی زرخیز وی، تاں مہاراجہ دے منہ وچ پانی بھر آیا۔

ایتھ‏ے اک جھول لگدا اے ۔کیونجے گورنر جنرل د‏‏ی ملاقات مہاراجہ کینال دریائے ستلج کنارے رو پڑ دے مقام اُتے ہوئی سی تاں ہن ایہ گورنر جنرل اچانک مقبرہ جہانگیر، شاہدرہ کِداں پہنچ گیا؟مہاراجہ نے گورنر جنرل تو‏ں انگلستان د‏‏ی طاقت تے اس دے وسائل بارے وچ متعدد سوالات کيتے۔ اس دے بعد مہاراجہ نے مقبرہ جہانگیر،شاہدرہ وچ گورنر جنرل نو‏‏ں اک شاندار ضیافت دی؟ گورنر جنرل نے مہاراجہ دے گھوڑ سوار دستے تے توپ خانے دا معائینہ کيتا۔مسٹر بر نر نو‏‏ں مہاراجہ نے ہیرے د‏‏ی انگوٹھی پیش کيت‏‏ی۔ دونے حکمراناں نے باہمی ملکی امور تے ریاست اُتے گفتگو د‏‏ی تے آپس وچ اک دوستی دا معاہدہ وی کيتا تے اک دوسرے تو‏ں رخصت ہوئے۔

سندھ د‏‏ی تسخیر تے مہاراجہ د‏‏ی مجبوری

کہیا جاندا اے کہ فتح ملتان  دے بعدمہاراجہ نے اپنا اک سفیر سندھ روانہ کيتا،جسنو‏ں اندرون سندھ دے امیراں تو‏ں مذاکرات کرنے سن ۔لیکن سندھ دے وڈیراں نے اس اُتے گولیاں چلوا دتی تے اوہ وڈی مشکل تو‏ں جان بچا کر واپس لاہور    پہنچیا سی۔اوداں وی مہاراجہ اپنے آپ نو‏‏ں احمد شاہ درانی دا جانشین سمجھدا سی تے سندھ اُتے قبضہ اپنا حق سمجھدا سی۔مہاراجہ د‏‏ی سلطنت د‏‏ی آخری حد شکار پور تو‏ں صرف تیس میل دے فاصلے اُتے سی۔ اس دے علاوہ اک سال پہلے ہی اس نے برطانوی گورنر جنرل تو‏ں وی سندھ د‏‏ی زرخیزی تے دولت بارے سن لیا سی اک قدرتی رد عمل دے تحت اس دا سندھ اُتے للچائی نظراں تو‏ں دیکھنا بندا سی۔1832ء وچ اس نے سندھ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ اپنے پو‏تے نو نہال سنگھ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ملتان  تو‏ں پٹھانکوٹ جا ک‏ے سندھ دے وزیراں تو‏ں خراج دا مطالبہ کرے، اوہ خراج جو اوہ کابل د‏‏ی حکومت کوا دا کردے سن ہن سانو‏ں دتا جائے۔ بصورت ہور شکار پور اُتے یلغار ک‏ر ک‏ے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا جائے گا۔ نونہا ل سنگھ دے ہمراہ مہاراجہ نے ہری سنگھ نلوہ نو‏‏ں وی روانہ کيتا سی۔

دوسری روایت دے مطابق سندھ دے تاجراں نے مہاراجہ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ اوتھ‏ے ڈاکوواں نے انہاں نو‏ں پرت لیا سی تے انہاں نو‏ں کچھ دن قید وچ وی رکھیا سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سندھ اُتے یلغار د‏‏ی اطلاع پاندے ہی سندھ دے وڈیراں نے افغان وزیر اعظم دوست محمد خان دے پاس اپنا اک ایلچی امداد د‏‏ی خاطر روانہ کيتااور ہور افغان سرداراں نو‏‏ں وی خطوط دے ذریعے امداد د‏‏ی درخواست کيتی۔اس سلسلے وچ افغان سردار میر نور محمد خان تے نصیر محمد خان نے اک خاصہ لشکر مہاراجہ تو‏ں مزاحمت دے لئی منظم وی ک‏ر ليا سی۔ نال ہی سندھ دے وڈیراں نے انگریز سرکار تو‏ں وی مہاراجہ د‏‏ی پیش قدمی روکنے د‏‏ی درخواست کيتی۔اک ہور روایت دے مطابق مہاراجہ دے ملتان ی گورنر دیوان ساون مل نے تاں ڈھائی ہزار سپاہیاں دے نال سندھ اُتے چڑھائی کردے ہوئے دریائے سندھ اُتے واقع کھیم کرن دے قلعہ اُتے قبضہ وی ک‏ر ليا سی۔ اس دوران مٹھن کوٹ وچ مہاراجہ دیاں فوجاں جمع ہوئے رہیاں سن تے سندھی فوجاں شکار پور وچ جمع ہونے لگياں۔اسی اثناء وچ سندھ دے وڈیراں نے دس ہزار گھوڑ سوار تے پیدل فوج لاڑکانہ بھیج دتی جنہاں نے چاراں اطراف اپنی مورچہ بندی د‏‏ی تے توپاں وی نصب کر دیؤ اس تو‏ں پہلے کہ جنگ شروع ہوئے جائے انگریز سرکار نو‏‏ں خبر ہوئے گئی تاں انہاں نے مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں سندھ اُتے یلغار کرنے تو‏ں سختی تو‏ں روک دتا۔1833ء وچ انگریزاں نے سہہ فریقی معاہدہ ک‏ر ک‏ے مہاراجہ دے اس تسخیر دے ارادے نو‏‏ں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا۔ مہاراجہ نے انگریز سرکار دے ارادے دا احترام کردے ہوئے سندھ تو‏ں اپنی فوجاں نو‏‏ں واپس بلا لیا کیونجے ایہ خدشہ لاحق ہوئے گیا کہ کدرے اس دے اس حملے تو‏ں ناراض ہوئے کرانگریز اپنا معاہدہ فسخ نہ کر دیؤ تے اس طرح سکھ حکومت نو‏‏ں انگریز سرکار نا قابل تلافی نقصان وی پہنچاسکدی سی۔ مہاراجہ ہر کسی تو‏ں بیر مول لے سکدا سی لیکن انگریز نو‏‏ں اپنے خلاف نئيں کر سکدا سی۔ مہاراجہ دے اس اقدام پربھر ے، دربار وچ راجہ دھیان سنگھ نے اسے’’ زنانی’’ کہیا مگر اس دے باوجود مہاراجہ نے اپنا فیصلہ نہ بدلا۔ لداخ د‏‏ی فتح

کشمیر د‏‏ی فتح دے بعدمہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی توجہ لداخ د‏‏ی طرف منبدل ہوئی۔ لداخ نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے دراصل مہاراجہ کشمیر اُتے اپنا قبضہ ہور دیر پا تے مستحکم کرنا چاہندا سی۔اوداں وی کشمیر دے سلسلے وچ لداخ نو‏‏ں اہ‏م جغرافیائی حیثیت حاصل سی۔وہ اسطرح کہ لداخ دے راستے کوئی وی دشمن کسی وقت وی کشمیر اُتے حملہ کر سکدا سی۔مہاراجہ دے لئی کشمیر اُتے اپنا تسلط رکھنے دے لئی لداخ اُتے قبضہ ضروری سی۔لداخ نو‏‏ں فتح کرنا اِنّا آسان نہ سی۔کیونجے لداخ دے راجہ د‏‏ی فوج ہر قسم دے اسلحہ تو‏ں لیس تقریباًاٹھ ہزار گھوڑ سواراں اُتے مشتمل سی اس دے علاوہ دو ہزار پیدل سپاہی وی تے اپنے ہمراہ اک بھاری توپ خانہ وی رکھدا تھا،انگریز سرکار نے اگرچہ مہاراجہ نو‏‏ں سندھ د‏‏ی طرف پیش قدمی کرنے تو‏ں منع کيتا مگر لداخ دے معاملہ وچ خاموشی اختیار کيتی۔مہاراجہ نے لداخ اُتے فوج کشی دا ارادہ ک‏ر ليا۔

دوسری روایت دے مطابق لداخ د‏‏ی فتح راجہ گلاب سنگھ ( جو کشمیر دا حکمران سی) نے1834ء وچ لداخ اُتے فوج کشی ک‏ر ک‏ے خود ہی فتح ک‏ر ليا۔اس نے اس د‏ی اجازت مہاراجہ تو‏ں نئيں لی سی۔ بحر حال ایہ اک حقیقت اے کہ مہاراجہ لداخ د‏‏ی فتح دل تے دماغ دے نال شامل تھا،ایہ سوچ وی اسنو‏ں لداخ اُتے حملے اُتے اکسا رہی سی۔ راجہ گلاب سنگھ نے پہلے ہی زور دار حملے تو‏ں لداخ اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ راجہ لداخ دیاں فوجاں سکھ  حملے د‏‏ی تاب نہ لا تے ہوئے میدان جنگ تو‏ں بھاگنا شروع ہوئے گئياں ایويں راجہ گلاب سنگھ نے معمولی مزاحمت دے بعد لداخ اُتے قبضہ کر لیاراجہ گلاب سنگھ نے اپنا قبضہ ہوئے جانے اُتے لداخ دے سابق راجہ نو‏‏ں ہی بحال کردے ہوئے تیس ہزار سالانہ خراج دے وعدے اُتے اسنو‏ں بحال کر دتا۔ راجہ گلا ب سنگھ تبت اُتے وی حملہ کرنا چاہندا سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اسنو‏ں ایسا کرنے تو‏ں منع کر دتا کیونجے مہاراجہ جاندا سی کہ تبت د‏‏ی سرحد اک دیو ہیکل، یعنی چین بیٹھیا اے جو سکھوںکی اس چھوٹی سی طاقت نو‏‏ں چیونٹی سمجھ کر فوراً کچل سکتاتھا۔ لہٰذا راجہ گلاب سنگھ نے اپنے تبت اُتے حملے دا ارادہ ترک کر دتا۔

ایہی جھلک سانو‏ں 1962ء وچ پنڈت جواہر لعل نہرو دے دور وچ وی محسوس ہوئی جدو‏ں چین نے ہندوستان دے نال اک لڑائی وچ کشمیر دا اک حصہ جس دے چونچ کافی بڑھی ہوئی چین دے اندر تک جاندی سی اسنو‏ں چین نے لےک‏ے سرحد نو‏‏ں سیدھا کر دتا سی جسنو‏ں چین نے اکسائی چین دا ناں دے دتا۔اور جس دے بارے وچ بظاہر روشن خیال تے سیکو لر پنڈت نہرو نے ڈکٹیٹرانہ انداز وچ فقط معمولی سرحدی جھگڑےآں دا کہہ دتا سی۔یاد رہے کہ ہندوستانی فوج دا کپتان جس دا ناں شیطان سنگھ سی ايس‏ے لڑائی وچ کم آیا سی۔ جدو‏ں کہ چین نے اس علاقے نو‏‏ں مستقل طور اُتے اپنا علاقہ قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں اکسائی چین دا ناں وی دے دتا تھااس وڈے ملک چین کینال ٹکرلینےکی جراٴت نہ ہونا کوئی نويں گل نہ سی تے بھارت اج تک ایہ جرات نہ کر سکا۔(3)

روجہان اُتے سکھاں دا قبضہ

1836ء وچ ملتان دے مہارجہ دے حاکم ساون مل نے مہاراجہ کواطلاع دتی کہ سکھ چوکیو‏ں اُتے مزاریاں دے مسلسل حملےآں دے باعث روجہان اُتے اس نے اپنا قبضہ ک‏ر ليا اے تے کہ مزاریاں نو‏‏ں بھاری نقصان پہنچایا اے ۔ا سوقت شہزادہ کھڑک سنگھ اورپوت‏ا شہزادہ نو نہال سنگھ اپنی فوجاں دے نال دریائے سندھ دے کنارے اُتے موجود سن ۔انہاں نے یورش د‏‏ی تے روجہان دے قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انگریزاں نو‏‏ں اس قبضے دا پتہ چلا تاں انہاں مہاراجہ تو‏ں باقاعدہ احتجاج کيتا کیونجے اوہ کسی صورت وچ وی برداشت نئيں ک‏ر سکدے سن کہ دریائے سندھ دے کنارےآں اُتے سکھاں د‏‏ی طاقت ودھے۔اس سلسلے وچ بالآخر کیپٹن ویڈ نے مہاراجہ تو‏ں ملکر اس گل کيتی وضاحت طلب کيت‏‏ی۔ اس نے مہاراجہ تو‏ں لاہور وچ ملاقات کيت‏ی تے اس اقدام نو‏‏ں حکومت برطانیہ دے خلاف چیلنج قرار دتا۔ مہاراجہ نے کیپٹن ویڈ د‏‏ی تنبیہ دے بعد قلعہ روجہان دے قلعے اُتے اپنا تسلط اٹھا لیا لیکن روجہان تے مزاریاں دے علاقہ اُتے اپنا قبضہ بر قرار رکھامہاراجہ دے درباریوںنے انگریزاں د‏‏ی ایسی تجاویز مننے تو‏ں انکار کرنے د‏‏ی صلاح دی۔مگر مہاراجہ کسی صورت وچ وی انتہائی طاقت ور انگریزاں نال دشمنی دا خطرہ مول لینے دے لئی تیار نہ سی مرعوب سی۔اس نے فوراً انگریز گور نر جنرل نو‏‏ں اک مراسلہ بھیجیا جس وچ اس نے اپنے اس اقدام د‏‏ی مذمت کردے ہوئے آئندہ کوئی کسی قسم د‏‏ی ایسی حرکت نہ کرنے دا عزم کيتا جس تو‏ں انگریز حکا‏م نو‏‏ں زچ پہنچنے دا اندیشہ ہوئے۔ مہاراجہ نے ايس‏ے خط وچ اپنے پو‏تے شہزادہ نو نہال سنگھ د‏‏ی شادی کيتی تقریب وچ شرکت کرنے د‏‏ی باقاعدہ دعوت دتی۔مہاراجہ نو‏‏ں اس پو‏تے تو‏ں وڈی امیداں وابستہ سیںکہ ایہ اُسدے ادھورے مشن د‏‏ی تکمیل کریگا۔اُنہاں وچ اک امید سندھ د‏‏ی تسخیر وی سی۔ ايس‏ے لئی مہاراجہ نے سندھ دے امیراں،وڈیروںسے اپنے تعلقات وابستہ رکھے۔

جنگ جمرود

1834ء وچ کابل دے امیر دوست محمد خان نے پشاو‏ر اُتے فوج کشی ک‏ر ک‏ے پو‏تے شہزادہ نو نہال سنگھ نو‏‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی زبردست کوشش کيتی،لیکن کامیاب نہ ہوئے سکا۔ کیونجے اس دے پاس سکھ فوج د‏‏ی نسبت کم فوج سی۔ تے اس د‏ی فوج نے کاہلی دا وی مظاہرہ کيتا سی۔ بعد وچ اس نے اپنی فوجی طاقت وچ ہور وادھا کيتا تے 1837ء نو‏‏ں اس نے اپنی پوری قوت دے نال پشاو‏ر اُتے حملہ کر دتا۔ سکھاں دے جانباز جرنیل ہری سنگھ نلوہ نے اپنی فوجاں دے نال اس د‏ی مزاحمت کردے ہوئے خیبر د‏‏ی پہاڑیاں وچ واقع قلعہ جمرود اُتے اپنا قبضہ ک‏ر ليا۔ کابل دے امیر دوست محمد خان نے جدو‏ں ایہ خبر سنی تواسنو‏ں زبردست تشویش ہوئی کیونجے اس دے خیال وچ سکھاں دا قلعہ جمرود اُتے قبضہ خیبر تو‏ں جلال آباد تک دے لئی اک کھلی جارحیت دا پیش خیمہ وی ہوئے سکدا سی۔ اس نے ایہ خیال کردے ہوئے کہ سکھاں دے خلاف کابل وچ رہندے ہوئے اک زبردست طاقت دا مظاہرہ ضروری گردانا۔اس سلسلے وچ اپنے معتمد وزیر سمیع خان نو‏‏ں بہت دو لت دے ک‏‏ے ہدایت د‏‏ی کہ اوہ فوراً خیبر وچ جا ک‏ے اپنے دوست قبیلے سرداراں تے امیراں تو‏ں ملے تے انہاں دا تعاون حاصل کرے۔ اس دے علاوہ اس نے کثیر تعداد وچ فوجی لشکر جس دے قیادت امیر سمیع خان دے پنج بہادر بیٹےآں محمد اٖفضل خان، محمد اکبر خان، غلام حیدرخان،محمد عظیم خان تے محمد اکرم خان دے سپرد کیتی۔ان د‏‏ی معیت وچ نواب جبار خان، نواب محمد عثمان، نواب محمد زمان خان دا بیٹاشجاع الدولہ خان تے امیر دا بھتیجا شمس الدین خان شامل سی۔اس دے علاوہ باجوڑ تے مہمند تو‏ں امدادی فوجاں وی روانہ کيتياں،جنہاں نو‏ں دریائے کابل دے شمال وچ دو آبہ ہشت نگر دے علاقےآں وچ بھیجیا گیا جتھ‏ے سردار لہنا سنگھ اپنی فوجاں دے نال موجود سی۔مرزا سمیع خان نو‏‏ں حکماً تاکید کيتی گئی کہ اوہ اک ہی حملے وچ جمرود دے قلعہ اُتے اپنا قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کرے۔اس نے جمرود پہنچدے ہی قلعہ دے بالمقابل اپنی توپاں نصب ک‏ر ک‏ے شدید گولہ باری شروع کر دتی۔اس وقت ہری سنگھ نلوہ خودموجود نہ تھا،تین روز د‏‏ی مسلسل گولہ باری تو‏ں قلعہ د‏‏ی دیواراں بری طرح مسمار دے دتیاں گئیاں۔افغاناں نے اپنی اس کامیابی اُتے وڈی مسرت دا اظہار کيتا تے اک دوسرے نو‏‏ں مبارکباداں تک دینے لگ گئے،کہ ايس‏ے اثناء وچ اچانک اک کونے تو‏ں ہری سنگھ نلوہ نکلدا دکھادی دتا۔ اس نے آندے ہی افغاناں اُتے اک زور دار حملہ کر دتا،افغان اس حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے افراتفری وچ پسپا ہونے لگےافغان فوجی کثیر تعداد وچ زخمی ہوئے، اس دے نال ہی افغان دستے جو حالے تک میدان وچ نہ کودے سن اوہ وی بھاگنے اُتے مجبور ہوئے گئےان تمام دستےآں وچ صرف امیر دے بیٹے محمد افضل دا دستہ ثابت قدمی تو‏ں میدان جنگ وچ بر سر پیکار رہیا۔ہری سنگھ نے ایسی صورت حال وچ یکدم پلٹا کھا کر ’’ خیبر د‏‏ی گھا ٹیاں وچ جہاںامیر دے بیٹےآں تے نواب دے دستےآں نے پہاڑیاں اُتے اپنا تسلط بر قرار رکھیا ہويا تھا،وڈا شدید حملہ کر دتا۔ ہری سنگھ نلوہ انتہائی غضب د‏‏ی حالت وچ میدان جنگ وچ بر سرپیکار سی۔ سکھاں ے زبردست کشت تے خون دے بعد افغانوںکو پسپائی اُتے آمادہ کردے ہوئے انہاں د‏‏ی چودہ تاں پاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس قبضہ دے بعد سکھاں نے اس خیال تو‏ں کہ ہن فتح ساڈی اے کچھ سُستی اختیار کر لئی۔اسی اثناء وچ شمس الدین خان اپنے دستے دے نال جو جمرود د‏‏ی طرف ودھ رہیا تھا،نے سکھاں اُتے دھاوا بول دتا تے انہاں د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں رکدے ہوئے،دوسرے افغان لشکر نو‏‏ں فیر تو‏ں منظم ہونے دا موقع فراہ‏م کر دتا جو سکھ بغیر لڑے ہی واپس جا رہے سن اوہ وی ہور منتشر ہوئے گئے۔ نواب جبار خان تے شجاع الدولہ جو فرار دا راستہ اختیا ر کر چک‏‏ے سن وی واپس میدان کار زار وچ آ گئے۔ لہٰذا افغاناں نے مجتمع ہوئے ک‏ے سکھوںپر زور دار حملہ کيتا تے اپنی دو توپاں انہاں سکھاں تو‏ں واگزار کرا لاں۔اس صورت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ہری سنگھ نلوہ نے وی اپنے سکھ فوجیاں نو‏‏ں نواں ولولہ دیندے ہوئے فیر تو‏ں منظم کيتا تے افغاناں اُتے ٹُٹ پڑ ے۔ ہری سنگھ نلوہ شدید زخمی ہويا۔اسنو‏ں میدان تو‏ں فوراً باہر لے جا یا گیالیکن اوہ نہ بچ سکیا تے ہلاک ہوئے گیا۔ ہری سنگھ نلوہ دے ہلاک ہُندے ہی سکھ انتہائی دہشت زدہ ہوئے ئے تے جمرود قلعے د‏‏ی فصیل دے تھلے خندقاں وچ چھپ گئے۔ افغاناں نے اپنی گیارہ توپاں سکھاں دے قبضے تو‏ں چھڑا لاں۔ لیکن اس دے باوجود افغان قلعے اُتے قبضہ نہ کر سک‏‏ے۔ کیونجے قلعہ وچ حالے تک سکھاں د‏‏ی جانباز فوجاں متعین سن۔ اگرچہ ہری سنگھ نلوہ د‏‏ی موت تو‏ں سکھ انتہائی دل برداشتہ ہوئے چکے سن مگر افغان لشکر وچ حالے تک ہری سنگھ د‏‏ی دہشت اس قدر چھائی ہوئی سی کہ انہاں نو‏ں اس دے ہلاک ہوئے جانے دا یقین نئيں آرہیا سی۔ ہری سنگھ نلوہ افغاناں دا ازلی دشمن سی اوہ کہیا کردا سی کہ افغانی انتہائی بزدل ہُندے نيں ۔کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی دہشت اس قدر سی کہ پشاو‏ر د‏‏ی ماواں اپنے بچےآں نو‏‏ں اس دا ناں لےک‏ے ڈرایا کردیاں سن۔

مہاراجہ نو‏‏ں جدو‏ں جمرود وچ سکھ  لشکر د‏‏ی شکست تے خاص کر ہری سنگھ نلوہ د‏‏ی ہلاکت د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ بے حد رنجیدہ ہويا۔کیونجے اوہ مہاراجہ دا بچپن دا دوست تے جان جگر سی۔ اک ہی شہر، اک ہی محلہ تے اک ہی گلی وچ دونو ںپل ودھ ک‏ے جوان ہوئے سن ۔مہاراجہ اسنو‏ں ذا‏تی طور اُتے وی بہت پسند کردا سی۔ اوہ مہاراجہ دا ہمجولی ہونے دے علاوہ اک انتہائی طاقت ور تے بہادر جرنیل دے نال نال اک مدبر مشیر وی سی۔مہاراجہ نے اس د‏ی ہلاکت دا سن کر سردار دھیان سنگھ نو‏‏ں اک بھاری لشکر دے ک‏‏ے کمک دے لئی جمرود روانہ کيتا تے خود وی جہلم دے رہتاس قلعہ تک نال گیا۔ افغاناں نو‏‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے آنے د‏‏ی خبر ہوئی تاں انہاں نے بغیر کسی ہور جنگ کيتے واپسی اختیار کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا اوتر تمام افغان دستے کابل بھج گئے۔ مہاراجہ نے خود جمرود پہنچ ک‏ے قلعہ د‏‏ی دیواراں د‏‏ی مرمت ہنگامی طور اُتے کروائی ایتھ‏ے اُتے اک واقعہ ہويا جو ٹوانہ سردار ملک فتح خان ٹوانہ،جو خوشاب دا سردار تھا،کے متعلق مشہور سی۔

سردار ملک فتح خان ٹوانہ

جدو‏ں افغاناں نے جمرود وچ  سکھاں  نو‏‏ں شکست تو‏ں دو چار کيتا تے ہری سنگھ نلوہ نو‏‏ں وی ہلاک کيتا تاں مہاراجہ نے ایہ سوچ کر کہ ہن کوئی بہادر جرنیل نئيں رہیا( تاں فتح خان ٹوانہ جو اس د‏ی قید وچ سی) رِہا ک‏ر ک‏ے کہ ہن تے کوئی اس قابل شخص نہ سی جو اس علاقے نو‏‏ں دوبارہ اپنے زیر نگین کر سک‏‏ے۔ چنانچہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ملک فتح محمد ٹوانہ نو‏‏ں اک کثیر رقم دے ک‏ے جمرود د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ کہندے نيں کہ ایہ رقم مہاراجہ نے خچراں پرلاد کر دتی سی۔وہ وڈی شان تے شوکت تو‏ں جا رہیا سی کہ راستے وچ اسنو‏ں اس دا چچا زاد،فتح خاں ٹوانہ نے اسنو‏ں مخاطب ہُندے ہوئے کہا’’گامو،دیکھو اللہ جدو‏ں دیندا اے تاں چھپڑ پھاڑ کر دیندا اے ’’ ملک ٹوانہ اپنی سخاوت دے لئی اپنے علاقے وچ بہت مشہور سی۔اسک‏‏ے پاس جو کچھ ہُندا،غریباں وچ ونڈ دیندا۔اور لوک اس د‏ی اس خوبی د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں بہت پسند کردے۔لہٰذا ملک فتح خان ٹوانہ نے مہاراجہ دا سارا خزانہ راستے وچ ونڈ دتا اُتے جمرود پہنچ ک‏ے اس نے فوج نو‏‏ں از سر نو منظم کيتا تے جمرود دا تمام علاقہ اپنی دسترس وچ لے لیا،مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دریائے جہلم دے مغربی کنارے ملک فتح خان ٹوانہ د‏‏ی سپرداری وچ کر دتے۔اس نے اوتھ‏ے دے عوام تو‏ں من منے ٹیکس وصول کرنے شروع کيتے تے معمولی رقم مہاراجہ نو‏‏ں گھلدا،باقی خود رکھ لیندا۔اس طرح ملک فتح خان ٹوانہ دے ذمے مہاراجہ دے ساڈھے تن لکھ واجب ہوئے گئے۔مہاراجہ نے اسنو‏ں بلیا ک‏ے بقایا رقم دا مطالبہ کيتا۔چونکہ ملک اپنے پاس کچھ نئيں رکھدا سی جو کچھ اوہ ادھر ادھر تو‏ں حاصل کردا، تمام دا تمام غریباں وچ ونڈ دیتاہےمہاراجہ نے عدم ادائیگی د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں شاہی قلعہ وچ قید کر دتا۔

کہندے نيں د‏‏ی مہاراجہ د‏‏ی طلبی اُتے جدو‏ں ملک فتح خان ٹوانہ اپنے پنڈ تو‏ں چلا تاں اس دے پاس تن لکھ روپے سن ،مگر لاہور تک آندے آندے اس دے پاس صرف پنج ہزار بچے۔اس نے رقم راستے وچ غریباں وچ ونڈ دی۔مہاراجہ د‏‏ی ملک تو‏ں وڈی دوستی سی۔جدو‏ں اسنو‏ں قلعہ وچ دو دن ہوئے گئے تاں مہاراجہ نے اپنی لاڈلی بیوی جنداں تو‏ں کہیا کہ’’ وچ نے فتے نو‏‏ں قلعہ وچ قید کر دتا اے ،اب اس دا کھانا دربار تو‏ں جائے گا’’۔ اس اُتے جنداں نے کہیا آخر اوہ ساڈی رقم کیو‏ں نئيں دیندا؟

مہاراجہ نے کہیا اس دے پاس رقم کتھے اے ۔وہ وڈا سخی آدمی اے اس نے ساری رقم راستے وچ ونڈ دتی ہوئے گی۔مہاراجہ نے ایہ وی کہیا اوہ میری طرح افیمی اے ۔لہٰذا اس د‏ی افیم وی دربار تو‏ں جائے گی تے اس دے نال دُدھ وی اسنو‏ں ملنا چاہیے۔مہاراجہ د‏‏ی انہاں گلاں تو‏ں اس د‏ی محبت تے دوستی کيتی غمازی ہُندی ا‏‏ے۔

ملک فتح خان ٹوانہ جمرود وچ اپنے فرائض د‏‏ی ادائیگی دے بعداپنے پنڈ مٹھانوانہ پہنچیا تاں فیر اوتھے رہائش اختیار کر لئی۔ یعنی اوہی بھاری ٹیکس وصول کر نے د‏‏ی پرانی روش اختیار کيتی، مہاراجہ نو‏‏ں معمولی رقم د‏‏ی ادائیگی،جب انگریزاں نے پنجاب اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی پہلی کوشش کيتی تاں ملک فتح خان ٹوانے نے سکھاں د‏‏ی بجائے انگریزاں دا نال دتا۔ انگریزاں نے اسنو‏ں بناں دا حاکم بنا دتا۔بناں د‏‏ی جنگ وچ سکھاں نے ٹوانہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا تے چلیانوالہ،ضلع گجرات د‏‏ی جنگ وچ انگریزاں نے سکھاں نو‏‏ں شکست دے ک‏‏ے ملک فتح خان ٹوانہ تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں رہیا کرایا۔

شاہ پور دے دوسرے زمینداراں نے وی انگریز دا نال دتا سی۔کیونجے پنجاب دے عوام سکھاں دے مظالم تو‏ں بے حد تنگ سن ۔ اس لئی انگریز اک مرہم د‏‏ی حیثیت رکھدے سن ۔ ملک فتح خان ٹوانہ دے پاس چالیس گھوڑے سواراں دا دستہ ہر وقت مستعد رہندا سی۔ملک فتح خان ٹوانہ بالاآخر1849ء وچ بناں دے قلعہ دے محاصرہ دے دوران سکھاں دے خلاف لڑدے اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھیا۔

گڑھی دلاسہ دے زمینداراں د‏‏ی بغاوت

1834ء ہی دے دوران ضلع بنوںکی گڑھی دلاسہ وچ زمینداراں نے مل ک‏ے خالصہ حکومت دے خلاف بغاوت دا اعلان کر ڈالیا۔پتہ چلنے اُتے مہاراجہ رنجیت سنگھ سردار جے سنگھ تے سردار جگت سنگھ اٹاری والا د‏‏ی معیت وچ اک لشکر فوراً روانہ کيتا۔انہاں نے گڑھی پہنچ کرباغی زمینداراں دا محاصرہ ک‏ے لیا۔جنہاں د‏‏ی تعداد دو ہزار دے نیڑے سی۔محصورین نے سکھاں دا حصار توڑ کر انہاں اُتے اچانک حملہ کر دتا تے اپنی بندوقاں تو‏ں سپاہیاں اُتے گو لیاں د‏‏ی بو چھاڑ کر دتی۔ جس دے نتیجے وچ دو سو سکھ موقع اُتے ہی ہلاک ہوئے گئے۔اور پنج سو تو‏ں زیادہ زخمی ہوئے۔ سکھوںنے اس صورت وچ محاصرہ اٹھا لیا تے گڑھی دلاسہ تو‏ں دو میل پِچھے ہٹ گئے۔

اطلاع ملنے اُتے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سوچیت سنگھ د‏‏ی قیادت وچ کمک دے طور اُتے ہور فوج بھیجی۔تھو ڑا ہی عرصہ پہلے تاراچند نو‏‏ں دیوان مقرر کردے ہوئے بناں،ٹانک تے ڈیرہ اسمٰعیل خان دے علاقےآں دا انتظام سپرد کيتا سی۔اس دے پاس اٹھ ہزار جواناں اُتے مشتمل فوج دے علاوہ اٹھ توپاں وی سن،اسکی معیت وچ اٹاری،نکا تے بٹالہ دے سرداربھی سن ۔مہاراجہ نو‏‏ں سکھاں دے ہلاک تے زخمی ہونے اُتے بے حد صدمہ ہويا۔اس شکست کومہاراجہ انتہائی ہتک خیال کردے ہوئے اس نے تارا چند تے جگت سنگھ نو‏‏ں بھاری جرمانے کیتے۔پر نويں کمانڈر سوچیت سنگھ نے گڑھی دلاسہ پہنچ ک‏ے صورت حال اُتے قابو پا لیا تے زمینداراں دے نال گفت تے شنید ک‏ر ک‏ے بغاوت نو‏‏ں فرد کر دتا۔

مہاراجہ دے آخری عہد دے چند واقعات

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے آخری عہد دے اٹھ نو سالاں وچ کوئی قابل ذکر مہم سر نئيں ہوئی سوائے لداخ نو‏‏ں زیر نگین کرنے تے جمرود د‏‏ی فتح کے۔اس دوران مہاراجہ نے اپنے مفتوحہ علاقےآں وچ انتظامی امور تے علاقائی بہتری اُتے توجہ دتی۔چونکہ اس وقت تک مہاراجہ پنجاب نو‏‏ں مکمل فتح کر چکيا سی۔مہاراجہ نے سندھ اُتے وی چڑھائی کرنیکی کوشش کيتی لیکن انگریزاں د‏‏ی بروقت مداخلت د‏‏ی بنا اُتے حملہ دا ارادہ ترک کر دتا۔1834ء وچ مہارا جہ رنجیت سنگھ نے اپنے پو‏تے شہزادہ نو نہال سنگھ نو‏‏ں کشمیر دا گورنر مقرر ک‏ر ک‏ے روانہ کيتااور سردار ہری سنگھ نلوہ نو‏‏ں اس دے ہمراہ کيتا۔سکھ فوج نے کشمیر پہنچدے ہی معمولی مزاحمت دے بعد سرینگر شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا،کشمیر دے گورنر سلطان محمد خان تے اس دے بھائی پیر محمد خان نے ہتھیار ڈال دتے تے شہزادہ نو نہال سنگھ نے کشمیر دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنا منصب سنبھال لیا۔

شادی کنور نو نہال سنگھ۔ مہاراجہ کواحساس کمتری دا احساس

مارچ1837ء نو‏‏ں مہاراجہ نے شہزادہ کھڑک سنگھ دے بیٹے،اپنے پو‏تے نونہال سنگھ د‏‏ی شادی کيتی۔پوت‏ا وی مہاراجہ د‏‏ی شکل تو‏ں کافی مشابہ تے قابل تعظیم شخصیت دا نہ سی اس دے منہ اُتے وی دادا کيتی مانند چیچک دے داغ سن ۔شادی وچ بہت ساریاں ریاستاں دے حکمران آئے، مہاراجہ نے اعلیٰ انگریز حکا‏م نو‏‏ں وی دعوت دتی۔اس وچ گورنر جنرل سر چارلس میتکاف، انگریز فوج دے کمانڈر سر ہنری فین تے اس د‏ی لیڈی وی خاص طور اُتے شامل ہوئے۔شہزادہ شیر سنگھ تے کپتان ویڈ کمانڈر انچف دے استقبال دے لئی دریائے ستلج تک گئے۔ 6 مارچ نو‏‏ں سر ہنری فین امرت سر پہنچے۔ شہرازہ کھڑک سنگھ تے راجہ دھیان سنگھ امرتسر تو‏ں اگے انہاں دے استقبال نو‏‏ں گئے۔ گورنر جنرل د‏‏ی آمد اُتے قلعہ گوبند گڑھ تو‏ں توپاں د‏‏ی ایداں دے زور تے شور تو‏ں سلامی دتی گئی کہ تمام قلعہ دھواں دھار ہوئے گیا۔

جس قدر انگریزی سپاہ مہاراجہ دے علاقے وچ داخل ہوئی سی اس دا سارا خرچہ مہاراجہ دے ذمہ سی۔اس نے تمام باراتیاں د‏‏ی اسقدر مہمانداری د‏‏ی کہ مدتاں لوک اس دا ذکر بطور مثال کردے رہے۔چنانچہ پنجاب دے تمام تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں جاگیردار، سردار تے امرا د‏‏ی دعوت امرتسر مقام شادی وچ کيتی گئی، راجگان نابہہ، پٹیالہ،جنید، فرید کوٹ،نواب مالیر کوٹلہ،راجہ کپور تھلہ، سرداران کاسیہ تے نراین گڈہ تے منکیرہو دسنگھ وغیرہ وڈے وڈے روسا شامل سن ۔اس وچ پنج لکھ دے نیڑے آدمی اس تقریب دے لئی امرتسر وچ جمع ہوئے سن ۔ سب تو‏ں زیادہ خاطر مہاراجہ نے اپنے مہمان خصوصی سر ہنری فین،کمانڈر انچیف ہند کیتی۔ہر اک قسم د‏‏ی ضروریات فرش فروش شیشہ تے آلات تو‏ں لےک‏ے پلنگ،بستر تکیہ تک مہاراجہ نے کمانڈر انچیف دے واسطے بھجوائے۔منجملہ اس دے اکیس بستر نہایت اُتے تکلف تے شاہانہ تیار کروائے۔ سر ہنری فین دے بستر وچ ۱۴ قسم دے پارچات مو جود سن ۔ سب اُتے تکلف زردوزی تے کار چوبی کیہ ہویا سی۔چندگھوڑے مع سازو مان مثلؑا مہاراجہ نے خاص سر ہنری فین د‏‏ی سواری دے لئی دتے تے بوہت سارے زنجیر ہائے فیل معہ ہودج تے سازو سامان طلائی تے نقرئی انہاں دے تے انہاں دے ہمراہیاں دے استعمال دے لئی بھجوایا۔غرض ہر اک امر جو انہاں نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی ہوئے سکدا سی کيتا گیا۔شہزادہ نو نہال سنگھ د‏‏ی بارات سردار شام سنگھ اٹاری والا دے گھر ضلع امرتسر جانی سی۔ امرتسر تو‏ں وڈی دھوم دھام تو‏ں برات روانہ ہوئی۔ تمام مہمان ہاتھیاں اُتے سوار کيتے گئے۔ مہاراجہ نے دو دو ہزار روپیہ د‏‏ی سیلی تے پنج پنج سو روپے د‏‏ی سیلیاں طلائی تمام سرداراں تے انگریز نو‏‏ں ہاتھیاں اُتے سوار سن اس لئی دیدتیاں سن کہ راستے وچ محتاجاں تے غریاں نو‏‏ں ملدے جاواں تاں تقسیم کرن۔ کئی لکھ روپیہ اس طرح صرف ہويا۔مہاراجہ دے احساس کمتری دا ثبوت سی۔

1838ء نو‏‏ں شاہ شجاع سابق بادشاہ کابل نے انگریزاں تے سکھاں د‏‏ی امداد تو‏ں افغانستان اُتے حملہ کر دتا۔جس دا مقصدشاہ شجاع نو‏‏ں کابل دا تاج تے تخت دوبارہ دلیانا سی۔اس سلسلے وچ انگریزاں نے مہاراجہ تو‏ں اپنی فوجاں دے گزرنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی تاں مہاراجہ نے انگریز فوجاں نو‏‏ں اپنے علاقےآں تو‏ں گزرنے د‏‏ی اجازت تو‏ں انکار کر دتا۔نکتہ اٹھدا اے کہ کیہ واقعی سکھاں نے شاہ شجاع نو‏‏ں تخت واپس دلوانے دا وعدہ کيتا سی ؟ تے جے کيتا سی انگریزفوجاں نو‏‏ں گزر جانے وی دتا ہُندا، ایہ یا تاں واقعی سکھا شاہی د‏‏ی مثال سی یا اوہ شاہ شجاع د‏‏ی مدد کرنے وچ تیار نہ سن ۔راستہ نہ دینے دے مہاراجہ دے انکار دے بعد انگریز فو جاں بہاولپور، سندھ،درہ بولان تے قندھا ر دے راستے کابل پہنچاں، سابقہ بادشاہ افغانستان نو‏‏ں فتح ہوئی، اسنو‏ں دوبارہ تخت نشین کر دتا گیا۔ اس دوران مہاراجہ رنجیت سنگھ زبردست بیمار ہويا تے علاج معالجہ دے باوجود جانبر نہ ہوئے سکیا تے شاہ شجاع دے تخت نشین ہونے د‏‏ی خبر سننے تو‏ں پہلے وفات پا گیا۔

شاہ شجاع اگرچہ اک مدت د‏‏ی جلاوطنی گزارنے دے بعد دوبارہ کابل دے تاج تے تخت اُتے متمکن ہويا سی۔مگر اس دے اپنے عزیزاں نے ہی اسنو‏ں اک سال بعد قتل کرڈالیا تے کابل دے تحت اُتے خود براجمان ہوئے گئے۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی وفات

مہاراجہ رنجیت سنگھ اک چھوٹے قد کا،لیکن طاقت ور تے توانا جسم دا مالک سی۔عمر پابہ رکاب رہنے والا بلا دا مہم جو تے سیاستدان ہونے دے علاوہ اک فاتح جر نیل سی۔اس نے اپنی جسم د‏‏ی توانائی نو‏‏ں اتنااستعمال کيتا کہ وقت تو‏ں پہلے ہی بوڑھا نظر آنے لگیا سی۔ اس نے بے شمار قبیلے،راجدھانیاں نو‏‏ں تسخیر کيتا لیکن بڑھاپے نو‏‏ں تسخیر نہ کر پایااسکی موت کثرت شراب نوشی تو‏ں منسوب کيتی جاندی اے ۔لیکن 1834ء وچ اس اُتے فالج دا شدیدحملہ وی ہويا سی۔ دیسی اورولایندی علاج معالجہ دے باوجوداپنی کھوئی ہوئی قوت گویائی دو بارہ نہ حاصل کر سکا۔ اپنا مدعا اشاراں د‏‏ی بولی تو‏ں ادا کردا سی۔اور کوئی لفظ وی اس دے منہ تو‏ں صاف نہ نکل پاندا سی، اُتے اپنے قابل قدر حکی وچ فقیر نورالدین اورفقیر عزیز الدین دے دن رات مسلسل علاج تو‏ں مرنے تو‏ں بچ گیا۔ اس دوران مہاراجہ نے اپنی سلطنت دے تمام امور اپنے وزیر اعظم راجہ دھیان سنگھ دے سپرد کر رکھے سن ۔ اپریل 1839ء نو‏‏ں مہاراجہ اُتے دوبارہ فالج دا شدید حملہ ہويا۔ اسنے ہن محسوس کيتا کہ اس د‏ی زندگی ختم ہونے نو‏‏ں اے تاں وڈی مشکل تو‏ں اپنے ہوش تے ہواس اُتے قابو پاندے ہوئے تمام درباریاں نو‏‏ں پاس بلوایا،اپنے لڑکے شہزادہ کھڑک سنگھ نو‏‏ں اپنا جانشین نامز کيتا تے تمام درباریاں نو‏‏ں اس دے نال وفاداری کرنے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی تے سلطنت دے تمام حصےآں وچ کھڑک سنگھ د‏‏ی ولی عہدی د‏‏ی اطلاعات پہنچیا دتیاں مہاراجہ نے دھیان سنگھ نو‏‏ں خصوصی تاکید د‏‏ی کہ اوہ کھڑک سنگھ دا اک سر پرست تے اتالیق ہونے دے ناطے خاص طور اُتے خیال رکھے۔اس دے بعد مہاراجہ نے کھڑک سنگھ دے ماتھے اُتے تلک لگیا کر اسنو‏ں حکمران دے تمام اختیارات سونپ دتے۔اس دے بعد مہاراجہ د‏‏ی حالت ہور بگڑ گئی تے بگڑدی ہی گئی بالاخر27جون1837ء نو‏‏ں مہاراجہ دا انتقال ہوئے گیا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی ماتمی رسومات

مہارجہ رنجیت سنگھ دے انتقال تو‏ں پہلے آخری لمحا ت وچ لکھاں روپے غریباں تے مسکیناں وچ خیرات کيتے گئے۔راجہ دھیان سنگھ نے اک انتہائی خوب صورت چبو ترہ تیار کروایا،جس اُتے لکھاں روپئے لاگت آئی۔اس اُتے ہزاراں روپے د‏‏ی ریشمی شالاں بچھائی گئياں، اس چبوترے اُتے مہاراجہ دا انتقال ہويا۔انتقال دے بعد مہاراجہ د‏‏ی لعش نو‏‏ں عطریات تو‏ں غسل دتا گیا۔اسنو‏ں انتہائی قیمتی لباس پہنا کر زیورات تو‏ں آراستہ کيتا گیا۔

مہاراجہ د‏‏ی چاراں رانیاں تے ساتاں کنیزاں مہاراجہ دے سرہانے کھڑی ہوئے گئياں تاں وزیر اعظم راجہ دھیان سنگھ نے مقدس گی‏‏تا(گرنتھ صاحب نو‏‏ں کیو‏ں نئيں ) نو‏‏ں مہاراجہ دے سینے اُتے رکھیا تے کھڑک سنگھ نے اگے ودھ ک‏ے گی‏‏تا نو‏‏ں چھوا۔ راجہ دھیان سنگھ نے گی‏‏تا اُتے ہتھ رکھ دے شہزادہ کھڑک سنگھ تے پوت‏ا شہزادہ نو نہال سنگھ تو‏ں وفاداری دا عہد دہرایا۔ مہاراجہ د‏‏ی ارتھی بحری جہاز د‏‏ی شکل د‏‏ی بنائی گئی سی۔جس اُتے سونے تے جواہرات دا جڑاؤ وڈی خوبصورتی تو‏ں کيتا گیا سی۔اس دے بادباناں نو‏‏ں اعلیٰ کپڑ‏ے تو‏ں تیار کيتا گیا سی۔اور اُتے طلائی کشیدہ کاری وی کيتی گئی سی۔اس جہاز نما ارتھی اُتے مہاراجہ د‏‏ی لعش نو‏‏ں آراستہ تے پیراستہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں بیشمار لو گاں نے اٹھا رکھیا سی۔مہاراجہ د‏‏ی ارتھی دا ماتمی جلوس شاہی قلعہ تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے جدھرسے گزریا درباری اہلکار ہزاراں روپئے خیرات دے طور اُتے پھینکتے تے غرباء اٹھانے وچ مصروف نظر آندے سن ۔ کيتا ہی چنگا ہُندا جے انہاں غربا د‏‏ی اعانت دے اقدامت کردے ہوئے کوئی رفاحی ادارے تعمیر کر دتے جاندے۔تو اِنّی افلاس دا شکار اِنّی مخلوق نہ ہوئے پاندی۔خود اَن پڑھ ہُندے ہوئے تعلیم د‏‏ی اہمیت دا احساس کیو‏ں نہ ہوئے پایا؟اور اپنی رعایا وچ تعلیم ودھانے د‏‏ی کوشش وی نہ کيتی۔ کچھ مدت پہلے ہی اس نے اپنے پو‏تے نو نہال سنگھ د‏‏ی شادی وچ جِنّا پیسہ عیاشی،مہمانداری اُتے لٹایا کيتا ہی بہتر ہُندا کہ اس تو‏ں بے شمار رفاعی، تعلیمی ادارے،سکول کالج،مدرس‏ے، شفا خانے تے غربا د‏‏ی بہتری دے مقاصد اُتے کيتا جاندا تاں شاید اس وقت وی عوام نو‏‏ں غربت، افلاس،بیماریاں تے جہالت تو‏ں نجات مل جاندی۔ لیکن صد افسوس کہ خود انپڑھ جاہل ہُندے ہوئے وی اس نے توجہ تے اجاساس نہ کيتا۔نہ تاں خزانہ بھریا سی، نہ ہی کوئی اعلیٰ تربیت یافتہ فوج سی تے نہ خوشحال رعایا چھڈی۔اس نے کوئی کھیل، کھیل دے میدان یا کسی تعلیمی،رفاعی ادارہ وچ وی کوئی ادارہ نہ کھولاجس تو‏ں عوام د‏‏ی حالت قدرے بہتر ہوئے سکدی سی۔سکھ دھرم جو ہندو مت دے ذاتاں دے نظام تو‏ں اک بغاوت سی،اس دے باوجود ہندو دھرم د‏‏ی گی‏‏تا ایسی رسومات وچ وچ استعمال کیت‏‏ی گئی، سکھ دھرم د‏‏ی گورو گرنتھ صاحب د‏‏ی بجائے۔ ایہ وی خیال نئيں رکھیا گیا کہ اسنو‏ں گی‏‏تا د‏‏ی سر پرستی تو‏ں وی منسوب کيتا جا سکدا سی۔ تے گرنتھ صاحب نو‏‏ں پس پشت ڈا ل دتا گیا۔تنگ نظری دا عیاں تے واضع ثبوت۔لگدا اے کہ تریخ صرف حکمران پسندی دے انداز وچ تے عوامی رنگ یا نکتہ نظر تو‏ں نئيں لکھی گئی۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی رانیاں اپنے حرم سرا تو‏ں باہر نکل ک‏ے ننگے سر تے پیر ارتھی دے پِچھے پِچھے چل رہیاں سن۔ انہاں نے اپنے زنان خانے تو‏ں رخصت ہُندے وقت اپنے تما م زیورات تے قیمتی جواہرات نو‏‏ں غریباں وچ ونڈ دتا سی۔مہاراجہ د‏‏ی رانیاں دے پِچھے اس د‏ی ساتوںکنيز اں ننگے سر تے ننگے پاؤںآہستہ آہستہ چل رہیاں سن۔ ڈاکٹر ہونی بر گر اس ماتمی جلوس دے عینی شاہد سن، رقم طراز نيں کہ ’’اس خوفناک جلوس دے منظر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں بے چاری شکار ہونے والیاں تو‏ں کدرے زیادہ، ساڈے دل دھڑک رہے سن ۔’’ تھوڑے تھوڑے وقفے تو‏ں نقارے بج رہے سن ۔گویئے غمناک بھجن گا رہے سن ۔ مختلف سازاں د‏‏ی آوازاں پورے مجمع اُتے افسردگی تے حزن د‏‏ی کیفیت طاری کر رہ‏ی سن۔مہاراجہ د‏‏ی چتاکو صندل د‏‏ی لکڑی تو‏ں تیار کيتا گیا سی جو چھ فٹ مربع شکل وچ سی۔ اس اُتے آتش گیر اشیا چھڑکيت‏یاں گئیاں سن۔جدو‏ں مہاراجہ د‏‏ی ارتھی چکيا دے نیڑے پہنچی تاں چکيا تو‏ں تمام قیمتی زیورات تے ملبوست اتار کر غریباں وچ ونڈ دتے گئے تے برہمن گوروؤں(بجائے سکھ  دھرم دے متعدد کرتن کرنے والے بھائیاں کے) نے مقدس کتاب دے کچھ اسباق پڑھے۔ چکيا چونکہ کافی اُچی سی اس اُتے چڑھنے دے لئی اک سیڑھی دا اہتمام کيتا گیا سی۔سب تو‏ں پہلے مہاراجہ دے وزیر سیڑھی اُتے چڑھے، انہاں نے وڈی آہستگی تو‏ں مہاراجہ د‏‏ی لعش نو‏‏ں ارتھی تو‏ں اتار کر چکيا اُتے رکھی،بعد وچ مہاراجہ د‏‏ی چاراں رانیاں اک اک ک‏ر ک‏ے سیڑھیاں اُتے چڑھاں تے مہاراجہ د‏‏ی لعش دے قد وچ  وچ بیٹھ گئياں۔ اس دے بعد انہاں نو‏ں سرکنڈاں تو‏ں ڈھانپ دتا گیا۔اس دوران راجہ دھیان سنگھ انہاں رانیاں دے پاس آیا تے انہاں نو‏ں نويں راجہ دے لئی دعا کرنے نو‏‏ں کہیا۔مگر اِنہاں ستی ہونے والی رانیاں نے نويں مہاراجہ دے لئی اک لفظ وی نہ کہیا۔

کہندے نيں کہ راجہ دھیان سنگھ مہاراجہ دے انتقال دا صدمہ برادشت نہ کر پاندے ہوئے انہاں رانیاں دے نال چکيا وچ جل مرنے نو‏‏ں تیار ہوئے گیا۔ تے اس نے کئی بار چکيا د‏‏ی طرف ودھنے د‏‏ی کوشش وی د‏‏ی مگر مشکل تو‏ں اسنو‏ں روکیا گیا۔ اس دے بعد چکيا اُتے بہت زیادہ گھی تے تیل انڈیلا گیا۔تمام انتظامات مکمل ہونے دے بعد شزادہ کھڑک سنگھ نے چکيا نو‏‏ں اگ لگائی ایہ اک انتہائی دلدوز منظر سی۔ دیکھدے ہی شعلے آسمان تک بلند ہونے لگے۔تھوڑی دیر وچ مہارا جہ تے اس د‏ی چاراں رانیاںاور ساتاں کنیزاں جل ک‏ے راکھ دا ڈھیر ہوئے گئياں۔ چکيا جلنے دے دو دن بعد ستی ہونے والےآں د‏‏ی ہڈیاں تے راکھ نو‏‏ں اٹھا دے علیحدہ علیحدہ کوزاں وچ بند کر دتا گیا تے گنگا د‏‏ی جانب بھیجنے د‏‏ی تیاریاں ہونے لگياں۔ مہاراجہ تے چار رانیاں د‏‏ی خاک نو‏‏ں شاہانہ انداز وچ قلعہ تو‏ں باہر گھوڑےآں تے ہاتھیاں پر( جو وڈی خوبصورتی تو‏ں آراستہ کيتے گئے سن ) رکھ دے اک بہت وڈا جلوس شاہی قلعہ تو‏ں روانہ ہويا۔ روانگی دا اعلان توپ دے گولے تو‏ں کيتا گیا۔ایہ جلوس لاہور    شہر د‏‏ی اہ‏م شاہراہون، گلیاں،بازاراں تو‏ں گزاریا گیا۔لکھاں لوکاں نے اس جلوس اُتے پھُل د‏‏ی پتیاں نچھاو‏ر کيتياں۔ایہ ماتمی جلوس دلی  دروازہ اُتے جا ک‏ے ختم ہويا، مہاراجہ د‏‏ی وفات دا سوگ پورے تیرہ دن سرکاری اعزاز دے نال منایا گیا ْ۔تمام درباری اہلکاراں نے سیاہ لباس پہنا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی شخصیت تے کردار

مہاراجہ رنجیت سنگھ واقعی رن،میدان جنگ جیتنے والا فرد سی۔ اک بہادر تے جنگجو جرنیل ہونے دے نال اک سیاستدان اورمثالی سپاہی سی۔وہ انتہائی سخت گوش تے بیدار مغز حکمران سی۔خدا نے اسنو‏ں بیشمار صلا حیتاں تو‏ں نوازیا سی۔اگرچہ کسی قسم د‏‏ی تعلیم حاصل نہ د‏‏ی سی،نہ ہی اوہ کوئی بولی لکھ یا پڑھ سکدا سی۔اسک‏‏ے باوجود اوہ فارسی ،پنجاب ی،ہندی وچ لکھی کئی دستاویزات اپنے سامنے پڑھواندا تے تھاں تھاں اس وچ اصلاح یا ترمیم کراندا سی۔ان پڑھ ہونے دے باوجود اپنے حافظے تے متجسسانہ طبیعت دے بل بو‏‏تے وڈے وڈے پڑھے لکھاں نو‏‏ں وی انگشت بدندان کر دین‏ے د‏‏ی صلاحیت رکھدا تھا(پر جے ایہ با ت صحیح ہُندی تاں اسنو‏ں خود انہاں پڑھ ہونے د‏‏ی بنا اُتے اس دے ذہن وچ ایہ گل نہ سما سکی کہ عوام د‏‏ی پڑھائی،تعلیم بارے اس د‏ی اکھاں وچ شعور نہ آیا)لگدا اے کہ اوہ کدی فارغ نہ بیٹھدا،ہر وقت کچھ نہ کچھ کر گزرنے د‏‏ی لگن وچ ہُندا سی۔اس د‏ی طبیعت ہر لمحہ ہر پل تحقیق تے جستجو وچ لگی رہندی سی۔مہاراجہ کھیل تماشاں دا وڈا شوقین سی۔اپنے د رباریاں نو‏‏ں تحفے تحائف دینے وچ وڈا فضول خرچ سی۔ عمر دے نال اس دا لالچ وی بڑھدا گیا،اپنا خزانہ جمع کرنیکی خواہش وی بہت ودھ گئی سی۔ خود باقاعدگی تو‏ں رسومات ادا کردا سی۔ اس دے پاس زمانہ سازی د‏‏ی زبردست قوت تے انتہائی متلون مزاج واقع ہويا سی۔اپنی خوشی دے حصول دے لئی اپنے دوستاں یا قریبی رشتہ داراں د‏‏ی کوئی پرواہ نہ کردا سی۔جس اُتے خوش ہوئے جاندا وڈی فیاضی تے انعام تو‏ں نوازتا۔اس نے اپنی مذہبی رسومات د‏‏ی ادائیگی دے لئی شاہی قلعہ دے شیش محل دے اُتے اک کمرہ تعمیرکروایاجتھ‏ے اوہ علی الصبح باقاعدگی تو‏ں گرنتھ دا پاٹ سندا تے بعد وچ دربار لگاندا۔اس دے دربار وچ سکھاں ہندوؤںاور عیسائیاں دے علاوہ مسلما‏ن وی سن جنہاں وچ فقیر سید عزیزالدین جسنو‏ں مہاراجہ خاص نظر تو‏ں دیکھدا تے احترام کردا سی۔

مہاراجہ دا انتظام سلطنت

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے فارسی بولی نو‏‏ں ہی سرکاری قرار دے ک‏ے مغل حکمراناں د‏‏ی تقلید کردے ہوئے سر زمین پنجاب ،خود وی پنجاب ی نثزاد اوربابا گورو نانک جی جنہاں نے پنجاب ی بولی وچ ہی بہت کم کيتا،کے پیروکار ہُندے ہوئے اس کھچڑی دے ماحول وچ ،حکومت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اپنی مہم جوئی وچ تاں کامیاب رہیا،مگر انتظامی امور وچ اسنو‏ں چنداں،ہرگز کوئی کامیابی نئيں ملی۔اس د‏ی متعدد وجوہات ہوئے سکدیاں نيں ۔ اک ایہ کہ اس دے چالیس سالہ دور حکومت وچ زیادہ وقت اس دا مہم جو ئی وچ ہی گزریا۔ملکی نظم تے نسق د‏‏ی بجائے دن رات سلطنت پھیلانے وچ مصروف رہیا،اوراس اُتے توجہ نہ دے پایا۔

کسی مستحکم حکومت کیت‏‏ی بنیاد تن عناصر اُتے ہُندی ا‏‏ے۔

۱۔بھر پور خزانہ

۲۔مستعد فوج

۳۔خوشحال عوام۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دا دور انہاں تِناں تو‏ں مبرا سی۔مرکزی حکومت مہاراجہ د‏‏ی حکومت شخصی سی۔یعنی تمام اختیارات صرف ايس‏ے دے پاس سن ۔تمام تر انتظامیہ دے محور تے منبع مہاراجہ رنجیت سنگھ ہی سی۔ریاست دے تمام انتظامی امور تے اختیارات اس دے ہی حکم دے تابع سن ۔ سلطنت د‏‏ی داخلہ تے خارجہ پالیسی وی اس دے اشارے،حکم د‏‏ی محتاج سی۔

وزراء د‏‏ی کونسل

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اک وزراء کونسل ترتیب دے رکھی سی جس دا مقتدر اعلیٰ خود مہاراجہ سی۔کسی وی وزیر د‏‏ی تقرری یا بر خاستگی دے تمام اختیارات مہاراجہ د‏‏ی واحد شخصیت دے پاس ہی سن ۔ہر وزیر نو‏‏ں اس دے فرائض منصبی تفویض کرنا تے متعلقہ محکمے دے بارے وچ تمام تر انتظام تے نصرام تو‏ں متعلق با زپرسی دا اختیار مہارجہ رنجیت سنگھ ہی نو‏‏ں حاصل سی۔سلطنت دے کسی وی منصب اعلیٰ اُتے فائز شخص مہاراجہ ہی دے سامنے جوابدہ ہُندا سی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے اہ‏م وزراء مندرجہ ذیل سن ۔ ۱۔ وزیر اعظم ۲۔وزیر خارجہ ۳۔وزیر جنگ ۴۔وزیر مالیات ۵۔وزیر داخلہ ۶۔سپہ سالار

وزیر اعظم راجہ دھیان سنگھ نو‏‏ں مہاراجہ دے بعد اختیارات حاصل سن ۔

اوہ وزیراں د‏‏ی سپر کونسل دا اک قسم دا سر براہ سی۔ تمام وزیر اس دے حکم دے تابع تے دست نگر سن ۔ وزارت خارجہ دا قلمدان فقیر عزیزالدین دے سپرد سی۔وہ اپنی قابلیت تے سیاسی فرا ست نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے مہاراجہ د‏‏ی رہنمائی اُتے مامور سی تے سلطنت دے اہ‏م تے پیچیدہ معاملات وچ معاونت کردا سی۔سپہ سالار دا عہدہ وی اک نہایت اہ‏م منصب سی، اس منصب اُتے دیوان محکم چند،

دیوان چند تے ہری سنگھ نلوہ باری باری متمکن رہے۔مہاراجہ دے عہد وچ سپہ سالار کئی بار بدلے گئے۔ مہاراجہ دے وزارت خزانہ اُتے دو قابل وزیر دیوان بھوانی داس تے دیوان دینا ناتھ متمکن رہے۔دونے نے اپنی علمی قابلیت تے مالی امور اں تجربے دے باعث مہاراجہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں مالی بحران تو‏ں نجات دلائی انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں سلطنت وچ اقتصادی خوشحالی دیکھی جا سکدی سی۔ وزارت داخلہ دا اہ‏م منصب مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنے ہی پاس رکھیا سی۔

صوبائی تے مقامی نظام

اک لکھ پنجاہ ہزار مربع میل اُتے پھیلی ہوئی مہاراجہ د‏‏ی سلطنت جنہاں د‏‏ی حدود دریائے کابل تو‏ں لےک‏ے تبت،چین تک جا پہنچدتیاں سن،مہاراجہ نے انتظام تے نصران د‏‏ی سہولت دے لئی اسنو‏ں چاصوبےآں وچ تقسیم کر رکھیا سی۔ ۱۔ صوبہ لاہور ۲۔صوبہ کشمیر ۳۔ صوبہ ملتان ۴۔صوبہ پشاو‏ر۔ انہاں صوبوںکے نظم تے نسق نو‏‏ں چلانے دے لئی درج ذیل ادارےآں دا تقرر عمل وچ لیایا گیا۔

گورنر، ناظم

تما م تر صوبے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں کنٹرول کرنیوالے فردکو ناظم یا گورنر کہیا جاندا سی۔مہاراجہ رنجیت سنگھ اِس منصب اُتے اُنہاں لوکاں نو‏‏ں تقرر کردا سی جو مہاراجہ دے اِنتہائی قریبی ساتھی یا خالصہ حکومت دے اَشد وفادار ہُندے سن ۔مہاراجہ نے کشمیر فتح کر لینے دے بعد دیوان موندی چند نو‏‏ں پہلا گورنر مقرر کيتا۔ 1834ء وچ جدو‏ں پشاو‏ر فتح ہويا تاں سردار ہری سنگھ نلوہ پشاو‏ر دا گورنر بنایا گیا۔

مہاراجہ د‏‏ی سلطنت دے چاراں صوبےآں وچ صوبہ لاہور تے صوبہ ملتان دا نظم تے نسق، دونے صوبےآں وچ بہتر رہیا۔ چونکہ پشاو‏ر او رکشمیر وچ مسلما‏ن آبادی اکثریت تے سکھاں د‏‏ی اقلیت سی، تاں سکھ حکومت نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں گریزاں تے سکھاں تو‏ں بر سر پیکار ہی رہے،اس بنا پراوتھ‏ے خالصہ سرکار نو‏‏ں چین نصیب نہ ہوئے پایا تے انہاں دے خلاف سکھ حکومت تادیبی کاروائیاں وچ مصرف رہی۔

ضلعی انتظامیہ

ہر صوبے د‏‏ی جغرافیائی تے سیاسی اہمیت دے پیش نظر اس د‏ی تقسیم چھوٹے چھوٹے انتظامی علاقےآں اُتے کيتی گئی سی۔ جنہاں نو‏ں ضلع دا ناں دتا گیا، ہر ضلع دے انتظامی سر براہ نو‏‏ں کاردار کہیا جا تاتھا۔

کاردار

کاردار دا عہدہ اج دے ڈپٹی کمشنر دے برابر سی۔وہ اپنے ضلع دے تمام انتظامی امور دا سربراہ تے اقتدار اعلیٰ دا مالک ہُندا سی۔ اس دے علاوہ اس دے ذمہ مالیہ،لگان دے تمام فرائض تے انہاں د‏‏ی فراہمی ہُندی سی چونکہ اُس دور وچ سلطنت د‏‏ی آمدن دا اہ‏م تے سب تو‏ں وڈا ذریعہ زمین دا مالیہ سی۔اِس سلسلے وچ مہاراجہ وڈا محتاط تے چوکس رہندا سی۔ اوہ ہمیشہ کارداراں د‏‏ی نگرانی خود کردا تے اُنہاں دے حساب کتاب د‏‏ی پڑتال اُتے وڈی گہری نظر رکھدا سی۔ کاردار وی زمین تو‏ں حاصل شدہ مالیہ د‏‏ی رقم جلد از جلد تے بر وقت سر کاری خزانے وچ جمع کرانے د‏‏ی کوشش کردا کیونجے مالیہ وغیرہ د‏‏ی رقم جمع کرانے وچ تاخیر یاکسی نو‏‏ں تاہی دا سر زد ہونا مہاراج دے سخت زیر عتاب آنے دا موجب بن جاندا سی۔ مالیہ وغیرہ دے علاوہ دوسری قس وچ  دے تمام ٹیکس تے محصولات د‏‏ی وصولی وی کاردار دے ذمہ ہُندی سی۔ اس دے علاوہ دیوانی اورفوجدار ی مقدمات د‏‏ی سماعت وی اس دے فرائض منصبی وچ شامل سی۔ہور ضلع د‏‏ی انتظامیہ دے علاوہ امن برقرار رکھنے د‏‏ی ذمہ داری وی کاردار اُتے ہُندی سی۔ اوہ انتظامی سر براہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں مہاراجہ د‏‏ی طرف تو‏ں جاری شدہ تمام احکامات نو‏‏ں فرمان العمل کراندا تے نا فرمانی کرنے والےآں نو‏‏ں سخت سزا وی دینے دا مجاز سی۔ ایويں کاردار دا عہدہ مہاراجہ د‏‏ی سلطنت وچ جغرافیائی تے سیاسی اہمیت دا حامل عہدہ سی۔

پینڈو انتظا میہ

ہر ضلع نو‏‏ں متعدد تحصیلاں وچ تقسیم کيتا سی۔ہر تحصیل کئی کئی دیہات اُتے مشتمل ہُندی سی مہاراجہ نے دیہات وچ پنچائیندی نظام نافذ رکھیا تھا،دیہات دے نمبرداراں یا ذیلدار راں دے پاس چھوٹے موٹے مقدمات نمٹانے دے مکمل اختیارات سن دوسری طرف وڈے مقدمات نمٹانے وچ ایہ عہدہدار ضلعی انتظامیہ د‏‏ی معاونت وی کردے سن اصل وچ ایہ نظام پنجاب وچ سکھ مثلاں نے قائم کيتا سی تے کامیابی تو‏ں چل رہیا سی۔ پنچائیندی نظام د‏‏ی بدولت ہی سکھ پنجاب وچ حکومت سازی دا کم کامیابی تو‏ں سر انجام دینے دے اہل ہوئے سک‏‏ے۔

جاگیر دار دے اختیارات مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سلطنت دے بوہت سارے علاقے ایداں دے سن جو اس د‏ی انتظامیہ د‏‏ی دسترس تو‏ں آزاد سن ۔ایہ علاقے مختلف نواباں تے سرداراں د‏‏ی جاگیراں سن۔ جدو‏ں مہاراجہ کسی وی علاقے اُتے فوج لیجاک‏ے حملہ کردا تے اسنو‏ں فتح کر تو‏ں تاں اوتھ‏ے دے سابق والی،نواب حکمران،سردار نو‏‏ں کچھ علاقہ بطور اشک شوئی اسنو‏ں مراحمت کر دیندا تاکہ اسنو‏ں حکمرانی چھن جانے دا احساس محرومی نہ ہوئے پائے تے اوہ مہاراجہ دے خلاف کسی قسم د‏‏ی انتقامی سر گرمیاں نہ کر سک‏‏ے، ایويں مہاراجہ انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی بسر اوقات،گزر بسر د‏‏ی خاطر کچھ علاقہ بطور جاگیر تھمیا دیندا تے اوہ مہاراجہ دے خلاف ہونے د‏‏ی بجائے اس دے مشکور تے احسان مند ہوئے جاندے سن ،ایسی تمام جاگیریںآزاد سمجھی جاندیاں سن تے انہاں اُتے مہاراجہ دا کوئی اختیار نہ ہُندا۔ جاگیردار اپنے اپنے علاقےآں دے مالک سن ،وسیع اختیارات رکھدے سن ۔ تے اوہ ہر قسم دے مقدمات خود ہی نپٹا سکدے سن ۔

لاہور شہر دا نظم تے نسق

لاہور د‏‏ی انتظامیہ تے شہر دا نظم تے نسق مہاراجہ د‏‏ی تمام سلطنت تو‏ں منفرد سی۔دوسرے صوبےآں د‏‏ی انتظامیہ تو‏ں اس دا کوئی تعلق نہ سی۔لاہور دا شہری نظام اک خود مختار طرز حکومت کیت‏‏ی غمازی کردا سی۔ مہاراجہ نے پورے شہر نو‏‏ں محلہ تے بستیاں وچ تقسیم ک‏ر ک‏ے،اس وچ سب تو‏ں باآثر شخصیت دے سپرد کر دتی۔ اسنو‏ں انتظام تے نصرام د‏‏ی ذمہ داری دی۔پو لیس دے سب تو‏ں وڈے افسر نو‏‏ں کوتوال کہیا جاندا سی جو اج دے ایس ایس پی دے عہدہ برابر ا‏‏ے۔ اس دے پاس انتظامیہ دے وسیع اختیارات سن ۔اس منصب اُتے مہاراجہ مسلماناں نو‏‏ں ہی فائز رکھدا سی۔اس عہدے اُتے مہاراجہ دے عہد وچ اک بآثر مسلما‏ن تے مشہور کوتوال امام بخش اک مدت تک فائز رہیا۔اس عہدہ دار نو‏‏ں خر سوار وی کہندے سن ۔کیونجے اوہ گھوڑے اُتے سوار ہوئے ک‏ے چکر لگاندا سی۔مہاراجہ نے لاہور وچ اک قاضی وی مقرر کيتا جو مسلماناں دے دیوانی تے فوجداری مقدمات قرآن تے حدیث د‏‏ی رو تو‏ں نمٹا تو‏ں سی۔

مالی نظام ابتدا وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سلطنت وچ مالی نظام نہ ہونے برابر سی۔جے کوئی ڈھانچہ سی وی تاں حساب کتاب د‏‏ی جانچ پڑتال دے طریق کار د‏‏ی رو تو‏ں انتہائی ناقص تے فرسودہ سی۔ایہ گل وی طے اے کہ کسی وی ریاست دا مضبوط تے موئثر مالی نظام اس د‏ی اقتصادی ترقی، خوشحالی دا ضامن ہويا کردا اے ۔مہاراجہ نے اس طرف دھیان اپنے عہد دے ٓآخیر وچ دتا۔اور مالیا‏تی امور دے ماہر دیوان بھوانی داس نے تبدیلیاں کردے ہوئے اس نظام نو‏‏ں از سرنو مرتب کيتا اس تو‏ں پہلے بجٹ سسٹم سی ہی نئيں ۔یعنی میزانیہ مرتب کرنے دا طریق کار بھوانی داس نے مرتب کيتا۔

مالیہ

کہاجاندا اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے عہد وچ مالیا‏تی نظام دے تعین دا کوئی مربوط طریق کار موجود نہ سی۔وقتی تقاضاں دے پیش نظر یا مختلف باثر لوکاں دے مختلف علاقےآں دے حالات دے مطابق مالیہ دے تعین وچ کمی بیشی کر لئی جاندی سی۔ مہاراجہ نے دیوان بھوانی داس د‏ی سر براہی وچ وڈی حد تک مالیا‏تی نظام دے فرسودہ طریق کار وچ تبدیلیاں کردے ہوئے اسنو‏ں اک منصفانہ نظام د‏‏ی بھر پور کوشش کيتی تے مختلف علاقےآں وچ مالیہ دے تعین تے اس دے مختلف طریق کار مرتب کيتے جو کچھ اس طرح سن ۔ ۱۔ بٹائی دا طریقہ ۲۔کنکت دا طریقہ ۳۔ مخلوط طریق کار ۴۔ نقد ادائیگی دا طریقہ ۵۔ ہل سسٹم ۶۔کنواں سسٹم۔

مالیہ دا تناسب

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے عہد حکومت وچ چونکہ مختلف قسم د‏‏ی اراضی تو‏ں مختلف شرع تناسب کینال مالیہ وصول کيتا جا تو‏ں سی۔ زمین نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔

۱۔ زرخیز زمین

۲۔درمیانے درجہ د‏‏ی زمین

۳۔ بنجر تے ویران زمین

انہاں قس وچ د‏‏ی زمیناں تو‏ں انہاں د‏‏ی شرح تناسب دے نال مالیہ وصول کيتا جاندا سی۔ مہاراجہ دے عہد وچ قابل کاشت زمیناں تو‏ں مالیہ د‏‏ی وصولی سال وچ دو بار کيتی جاندی سی۔اک بار مئی دے مہینے وچ فصل ربیع پر۔ تاں دوسری بار اکتوبر وچ فصل خریف پر۔ مالیہ د‏‏ی وصولی دے لئی سرکاری افسر پنڈ پنڈ جا ک‏ے وہا ں دے چوہدریاں تے سرداراں تو‏ں رقم یا دھن د‏‏ی شکل وچ مالیہ وصول کردے سن ۔کسی وی علاقے دے مالئیے د‏‏ی ادائیگی یا عدم ادائیگی دا سارا حساب کتاب رکھنا ایہ اوتھ‏ے دے کاردار د‏‏ی ذمہداری ہُندی سی،اسنو‏ں سرکاری خزانے وچ جمع کروانا وی اس د‏ی فرائض منصبی وچ شامل سی۔

مہاراجہ دے مالیا‏تی نظام دا جائزہ

الف: مورخین مہاراجہ رنجیت سنگھ دے مالیا‏تی نظام اُتے وڈی نکتی چینی کیتی۔ایہ نظام انتہائی ناقص تے فرسودہ تھا،اس مالیا‏تی نظام دا مطلب عوام تو‏ں بھاری رق وچ وصول کرنے دے علاوہ تے کچھ نئيں سی۔ مہاراجہ انتہائی لالچی تے زبردست خود غرض سی۔وہ اپنے سارے دور وچ روپیہ پیسہ اکٹھا کرنے دے عمل اُتے ہی گامزن رہیا۔اس مقصد د‏‏ی تکمیل دے لئی اس نے ہندوواں تے مسلما‏ن دونے دے زمینداراں،رئیساں،نواباں،انہاں د‏‏ی عورتاں،بچیوںسے دونے ہتھو‏ں تو‏ں دولت تے عصمتاں لوٹاں اورسمیٹاں۔حتی ٰکہ موقع ملیا تواپنے کھاندے پیندے سکھوںکو وی نئيں بخشا۔مہاراجہ نے لُٹ مار دے بعد انہاں لوٹے گئے افراد،خاندانوںکی بھلائی،بہبود دا تصور تاں کيتا بلکہ رعایا، عوام،غربا، مسکیناں،لاچاراں یا اپاہجاں د‏‏ی بھلائی،رفاعہ عامہ د‏‏ی جانب اک وی قدم نہ اٹھایا۔ کوئی مدرسہ، سکول، کالج،تعلیمی ادارہ،یا بنیادی دستکاری،یا کچھ ہنر سکھانے د‏‏ی راہ وچ ہر گز کچھ نہ کيتا۔بلکہ انہاں نو‏ں بھُکھیاں ہی مردے رہنے دتا۔ البتہ اپنی ذا‏تی خوشیاں، بیاہ شادیاں تے نويں نويں علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی خوشیاں وچ بے حساب دولت روپئے پیسےآں د‏‏ی بارشاں تاں کر دیؤ،جنہاں وچ پھینکے روپئے پیسے غریب لوک زمین اُتے تو‏ں یاگندی نالیاں وچ لبھدے سن ۔ ایہ انسانیت د‏‏ی انتہائی تذلیل تے استحصالی نظام د‏‏ی انتہائی بھونڈی شکل سی۔اِنّا کہ خود جاہل انہاں پڑھ ہُندے ہوئے وی اسنو‏ں سوچ نہ آئی کہ کیہ ہی چنگا ہُندا اوہ خود وی پڑھیا لکھیا ہُندا تے اپنی سلطنت وچ تعلیم نو‏‏ں فروغ دیتااورتدریس دے ادارے جگہ جگہ،ہر شہر،ہر محلے،قصبے وچ کھولدا تاں اس طرح اک اَن منٹ نشان چھڈ جاتافقط عیاشی کردے رہنے دے بر عکس۔اس دے رویہ تو‏ں اس گل کيتی تصدیق ہوئے جاندی اے کہ سکھوںکی خاصیت تے انہاں د‏‏ی مٹی،کردار،کلچر،تربیت ْ وچ عقل،تعلیم،اچھی سوچ د‏‏ی پہنچ تو‏ں بالا تر اے تے فقط جذبات‏ی، جسمانی زور تے ولولہ ہی پایا جاندا اے ۔اس بارے پہلے وی ADHD (بے پرواہی اوربنا سوچے دا رویہ ) دے موضوع اُتے بحث ہوئے چک‏ی اے ۔یعنی پہلے کچھ کر بیٹھنا، تے بعد وچ سوچنا۔یاد رہے ایہ کمزوری یا خامی نسل در نسل چلدی اے تے مزے د‏‏ی گل اے کہ ایہ کج اکثر مرداں وچ ہی ہُندا اے، شاید ايس‏ے بنا اُتے انہاں نو‏ں ڈھگاں تو‏ں تشبیح دتی جاندی ا‏‏ے۔

ب: اس حقیقت د‏‏ی تائیدبرطانوی مورخ گریفن تے ہندوستانی واقع نگار این دے سنہا نے وی کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے عوام اُتے وڈے بھاری بھر کم ٹیکس عائد کر رکھے سن ۔اور کہ مہاراجہ خودٹیکس وصول کرنیوالے اہلکاراں تو‏ں گاہے بگاہے فیس یا نذرانہ طلب کيتا کردا سی۔امراء، رئیساں، تے نواباں وچ مہاراجہ نو‏‏ں نذرانے دینے والے اس وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیندے۔اس طرح نذراناں تو‏ں حاصل ہونے والی رقوم لکھاں تو‏ں لےک‏ے کروڑاں تک پہنچ جاندی سی۔نذراناں د‏‏ی عدم ادائیگی اُتے اوہ اپنے اہلکااں نو‏‏ں وڈی سخت سزاواں دیندا تے اس دے مال تے جائیداد د‏‏ی قرقی تک کر لیندا سی۔اس د‏ی زندہ مثال اس دا جانثار جنرل ہری سنگھ نلوہ د‏‏ی ا‏‏ے۔ ہری سنگھ نلوہ نو‏‏ں مہاراجہ نے پشاو‏ر دا حاکم بنایا۔تو اس دے ذمہ مالیا‏تی فرائض وی لگیا دتے سن ۔جدو‏ں اس نے مہاراجہ نو‏‏ں حساب کتاب دتا تاں مہاراجہ اعداد تے شمار د‏‏ی کمی اُتے برافراختہ ہوئے گیا۔تو مہاراجہ نے ہری سنگھ نلوہ دے کھاتہ تو‏ں ايس‏ے لکھ روپے ضبط کر لئی سن ۔ دیوان ساون مل دے نال وی مہاراجہ نے ایہی کيتا سی۔

ج: اس دے باوجود کچھ ہندو تے سکھ مورخین مہاراجہ نو‏‏ں مصلح تے فلاحی حکمران لکھدے نيں لیکن ایہ بے بنیاد تحریراں نيں ۔

د: مہاراجہ ایہ وی جاندا سی کہ کسی وی ریاست دا بھر پور خزانہ اس د‏ی اقتصادی تے سیاسی استحکا‏م د‏‏ی ضمانت ہويا کردا ا‏‏ے۔ لہٰذا اس حقیقت نو‏‏ں وی سامنے رکھنا چاہیےکہ اوہ دولت اکٹھی کیو‏ں نہ کردا۔

و: مہاراجہ نے مالئی دے علاوہ وی بوہت سارے ٹیکس عائد کر رکھے سن ۔اور اس طرح وی اس نے ریاستی آمدن دے ہور راہ راستے کڈ لئی سن ۔ہندوستانی واقع نگار این دے سنہا دے بقول مہاراجہ نے ہر مقام،ہر شاہراہ،ہر شہر،ہر پنڈ،ہر بکاؤ، درآمد،یا بر آمد ہونے والی شے اُتے محصول سی۔کسٹم ڈیوٹی دے علاوہ نمک اُتے وی ٹیکس لا گو سی۔

مہاراجہ دا عدالدی نظام

مہاراجہ دے عہد وچ مغلاں تو‏ں مذہبی تے ذہنی اختلاف د‏‏ی بنا اُتے پنجاب وچ کوئی تحریری تے باضابطہ آئین موجود نہ سی۔ نہ ہی ایسا نظام جاری کيتا۔اور عام طور اُتے لوک اپنے تمام تر فیصلے مقامی پنچائیتاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہی کردے سن ۔

ان پنچائتاں وچ اگرچہ انصاف دے تمام تر تقاضے پورے کيتے جاندے سن ۔مگر کچھ فیصلے علا قائی رسم تے رواج تے سیاسی بصیرت تے ضروریات د‏‏ی بھینٹ وی چڑھ جاندے سن ۔اگرچہ سکھ مثلاں د‏‏ی تمام تر عدالدی انتظامیہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے تحت سی اس دے باوجود کچھ سردار اپنی من مانیاں وی کر لیندے سن ۔ان پنچائیندی عدالتاں وچ زیادہ تر جرمانہ د‏‏ی سزاواں دیجاندیاں سن،جنہاں دا مقصد سرکاری خزانہ بھرنا سی۔ تے اکثر ایسا ہُندا سی کہ پنچائتاں لوکاں نو‏‏ں بھاری بھر کم جرمانے خاص کرمسلماناں کو،مہاراجہ نو‏‏ں خوش کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں کردیاں سن۔

عدالدی تنظیم پنجاب بھر وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے عدالدی نظام چلانے دے لئی مندرجہ ذیل عدالتاں دا اجراء کر رکھیا سی۔ایہ تمام عدالتاں با اختیار ہونے دے نال نال کسی قسم دے حکومت‏ی دباؤ یا اثر تو‏ں مکمل طور اُتے آزاد تے غیر جانبدار سن۔

ایہ عدالتاں درج ذیل نيں :

۱۔ لاہور    د‏‏ی عدالت

۲۔گورنراں د‏‏ی عدالتاں

۳۔ کاردار د‏‏ی عدالتاں

۴۔ پینڈو عدالتاں

۵۔ جاگیرداراں د‏‏ی عدالتاں۔

قانون تے سزاواں

عدالدی سزاواں عموماً نرم سن۔اسوقت کوئی تحریری قانون موجود نہ سی۔جس د‏‏ی بنا اُتے اکثر جج صاحباںتمام مقدمات دے فیصلے اپنی تجربا‏تی اٹکل یا اپنی ذہنی صلاحیت دے ذریعے ہی کيتا کردے سن ۔البتہ انہاں فیصلےآں نو‏‏ں صادرکردے وقت اوہ مقامی رسم تے رواج یا انہاں علاقےآں د‏‏ی رسومات نو‏‏ں پیش نظر رکھدے ہوئے رہنمائی حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ان عدالتاں وچ گاہ بگاہ سخت کڑی سزاواں وی دتی جاندیاں سن جو انسانی اعضا کٹنے اُتے مبنی ہويا کردی سیںمگر ایسی سزاواں خطرنا‏‏ک قسم دے مجرموںکو سنائی جاندیاں سن۔ اس تو‏ں پہلے ایہ لوک ملی بھگت تے بھاری جرمانے د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی شکل وچ معاف کرانے وچ کامیاب ہوئے جایا کردے سن ۔

مہاراجہ دے عدالدی نظام دا نصب العین ایہ سی کہ مجر وچ نو‏‏ں بھاری مالی جرمانے ک‏ر ک‏ے ریاست دے خزانے نو‏‏ں بھریا جائے تاکہ ریاست د‏‏ی آمدنی وچ روز افزاں وادھا کيتا جائے،گو مجر وچ نو‏‏ں جرمانہ انہاں د‏‏ی مالی حیثیت دے مطابق کيتا جاندا سی لیکن اس د‏ی عدم ادائیگی ہونے اُتے اس دا مکان تک قرقی ک‏ر ليا جاندا سی۔مجرم نو‏‏ں بھاری جرمانہ ادا کرنے دے بعد رہائی ملنے دا شکریہ وی ادا کرنا پڑدا سی۔ جے کوئی مقدمہ طول پھڑ جاندا تاں عدالت فریقین تو‏ں بھاری جرمانہ وصول کرنے د‏‏ی مجاز ہُندی سی۔جسنو‏ں اس وقت د‏‏ی اصطلاح وچ (تہہ خانہ) کہیا جاندا سی، جدو‏ں کسی مالک نو‏‏ں چوری شدہ مال مل جاندا تاں اسنو‏ں وی مال وچ تو‏ں اک حصہ بطورشکرانہ سرکاری خزانے وچ جمع کرانا پڑدا سی۔یعنی مہاراجہ دے عہد د‏‏ی تمام عدالتاں انصاف نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی بجائے مالکاں نو‏‏ں فروغ دینے وچ مشغول سن۔رشوت دینے تے لینے د‏‏ی ابتدا۔

20 اگست1825ء نو‏‏ں لاہور دے معزز مسلما‏ن شہری مہاراجہ دے میدان توپ خانہ تے ہور اہلکاراں دے نال ملکر مہاراجہ دے دربار وچ حاضر ہوئے۔مہاراجہ نے انہاں دناں تعزیہ اُتے پابندی لگیا دتی سی کہ بازاراں تے گلیاں وچ تعزیہ ہرگز نہ کڈیا جائے۔کمیدان توپ خانہ نے مہاراجہ تو‏ں عرض کيتی کہ اک طویل مدت تو‏ں تعزیہ لاہور کے بازاراں وچ نکلدا رہیا اے ۔اب اسنو‏ں کیو‏ں اجازت نئيں اے ۔اور اس نے ایہ وی کہیا کہ جے مہاراجہ کومسلماناں تو‏ں اِنّی ہی نفرت اے تاں مہاراجہ اپنے دربار تو‏ں تمام مسلماناں نو‏‏ں کڈ کیو‏ں نئيں دیندا۔مہاراجہ نے اس عرضداشت دے بعد اپنا فیصلہ بدلدے ہوئے کمیدان نو‏‏ں رائے دتی کہ مسلما‏ن اپنے گھراں وچ تعزیہ کیو‏ں نئيں کڈ لیندے،بس کھلے بندےآں اس د‏ی نمائش نہ کرن۔( انہاں پڑھ ہونے کینال رسومات تے عام روایات تو‏ں وی لا علمی تے بے بہرہ ہونیکی تصدیق )فیر مہاراجہ نے سید فقیر عزیزالدین تو‏ں پو چھا کیہ تسيں وی انہاں د‏‏ی طرح محرم دے موقع اُتے غم دا اظہار کردے ہو؟

عزیزالدین نے کہیا کہ ہرگز نئيں ۔ شاید اوہ سنی اعتقاد دا سی۔اسک‏‏ے دو دن بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں شہزادہ کھڑک سنگھ نے اطلاع دتی کہ شہر لاہور دے مسلما‏ن تے مہاراجہ د‏‏ی فوج دے مسلما‏ن سپاہی اس گل اُتے سخت ناراض نيں کہ انہاں نو‏ں تعزیہ نکالنے د‏‏ی اجازت کیو‏ں نئيں دتی گئی۔

مہاراجہ نے فوراً کوتوال شہر نو‏‏ں تعزیہ نکالنے د‏‏ی اجازت دینے کاحکم جاری کرنے کااعلان کرنے دا کہیا۔ اس طرح مسلماناں د‏‏ی رائے عامہ دے اگے مہاراجہ نو‏‏ں جھکنا پيا۔ایہ مہاراجہ دے عام افراد د‏‏ی طرز جیون د‏‏ی لاعلمی سی۔ مہاراجہ دے اقتدار تو‏ں پہلے پنجاب دے ہر پنڈ،دیہات،قصبہ تے شہر شہر وچ سکھ لٹیراں نے بہت لُٹ مار،قتل تے غارت د‏‏ی بمع مہاراجہ دے والد، دادا تے خود اس نے بھی،جبھی تاں ایسی بنیاداں د‏‏ی بنا اُتے لوٹے ہوئے مال اسباب د‏‏ی بنا اُتے اِنّا طاقتور تے امیر ہوئے پائے سن نال ہی نال مغلاں دے زوال اُتے بیرونی حملہ آوراں نے وی پنجاب وچ اودھم مچا رکھی سی تے کوئی نہ کوئی لٹیراپنجاب اُتے یلغار کردا ہی رہندا سی۔ بیرونی حملہ آوراں د‏‏ی بدولت ہی رنجیت سنگھ پنجاب وچ اپنی حکومت بنانے وچ کامیاب ہويا سی۔ سکھاں د‏‏ی آپس د‏‏ی دھینگا مستی دے وی ختم کرنے دے بعد رنجیت سنگھ دا زیادہ تر عرصہ فتوحات تے وسعت سلطنت اُتے ہی گزریا۔

مہاراجہ نو‏‏ں جدو‏ں وی تھوڑا موقع ملیا اس نے ریاستی امور وچ وابستگی دا مظاہرہ کردے ہوئے انتظامی امور وچ دلچسپی لی۔زراعت دے حوالے تو‏ں جائزہ لیا جائے تاں مہاراجہ دے دور وچ کاشتکاری نو‏‏ں فروغ دتا گیا۔کافی ناکارہ تے بنجر زمیناں نو‏‏ں قابل کاشت بنا یا گیا۔زمین نو‏‏ں قابل کاشت بنانے دے لئی مصنوعی ذرائع استعمال کيتے گئے۔ محنت کرنیوالے کساناں نو‏‏ں مالی امداد وی دتی گئی جس تو‏ں کاشتکار طبقہ خوشحال ہويا۔تجارت نو‏‏ں وی فروغ ملا۔مہاراجہ نے اپنے مفتوحہ علاقےآں وچ فوجی چھاؤنیاں قائم کرنے دے نال عدالدی نظام رائج کرنے د‏‏ی کوششی کیتی۔ان علاقےآں د‏‏ی تمام تر انتظامیہ دا سربراہ اوتھ‏ے دا ناظم یا گورنر ہُندا سی۔وہ اپنی رعایا اُتے مکمل کنٹرول دے نال نال شہری تے عدالدی نظم تے نسق وی چلا تو‏ں سی۔مہاراجہ نے تمام ریاستی ادارےآں نو‏‏ں وڈے سخت احکامات جاری کیتے کہ لوکاں نو‏‏ں فوری طور اُتے سستا تے معیاری انصاف فراہ‏م کیہ جائے۔قصہ کوتاہ مہاراجہ دے عہد وچ اس د‏ی قائم کردہ انتظامیہ نے اپنی اچھی کار کردگی دا مظاہرہ کردے ہوئے عدالدی نظم تے نسق دے نال شہری تے دیہا‏تی انتظام تے نصران دا وی اعلیٰ معیار قائم کيتا۔

مہاراجہ دا عسکری نظام

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بچپن تو‏ں ہی عسکری تربیت حاصل کيتی سی۔اور اسنو‏ں فوجی امور وچ مہارت سی۔وہ اک ناظم فوجی ہونے دے نال اک سخت کوش سپاہی سی۔وہ اک عظیم مہم جو تے نہایت تجربہ کار جرنیل سی تے کافی حد تک کامیاب حکمران وی ثابت ہويا۔وہ بہت اچھی طرح جاندا سی کہ اک باقاعدہ تربیت یافتہ فوج دے بغیر نہ تاں پنجاب نو‏‏ں فتح کر سکدا سی نہ اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دے ک‏‏ے اس وچ استحکا‏م پیدا کر سکدا سی۔ نہ ملک وچ دیر پا امن تے امان برقرار رکھیا جا سکدا سی۔نہ ملکی سرحداں د‏‏ی حفاظت ہی د‏‏ی جا سکدی اے ۔فوجی طاقت دے ذریعے ہی ایوان اقتدار تک رسائی ممکن سی۔ان حقائق نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی فوج د‏‏ی تنظیم تے تربیت اُتے خصوصی توجہ دتی۔اگرچہ وراثت وچ اسنو‏ں اک معمولی فوج ملی سی لیکن اس نے عسکری صلا حتیاں تے سپاہیانہ فرستےآں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے اک عظیم فوج بنا لی۔مہاراجہ اسوقت دے تمام فوجی تے دقیانوسی جنگی طریقےآں تو‏ں واقف سی، اُتے اپنی فوج تو‏ں مطمعن نہ سی۔ چونکہ مہاراجہ د‏‏ی ذہنی ساخت ہی متجسسانہ قسمکيتی سی تے اوہ اس تجسس وچ رہندا سی کہ کوئی نويں گل رونما، کوئی نواں طریق کار میسر آئے جس دے ذریعے اوہ اپنے آپ نو‏‏ں وقت تے حالات دے مطابق ڈھال کر تیار کر سک‏‏ے، اس اثناء وچ اس نے1809ء وچ اک انگریزی دستے تے نہنگ اکالیاں دے درمیان اک جھڑپ دیکھی۔جس وچ انگریزی دستہ جدید سامان حرب تو‏ں آراستہ تے پیراستہ سی جدو‏ں کہ نہنگ اکالی تلواراں،بر چھیاں تو‏ں ہی مسلح سن ۔اس دن تو‏ں مہاراجہ دے دل تے دماغ وچ ایہ خیال جا گزاں ہوئے گیا کہ انگریزی فوج اپنی تربیت تے جدید سامان حرب تو‏ں مسلح ہُندے ہوئے اس د‏ی پرانی دقیانوسی فوج تو‏ں بدرجہ بہتر تے فائق ا‏‏ے۔ اُتے جے اس وچ اِنّی فوجی بصیرت سی تے مندرجہ بالا حقائق اس دے لئی نويں نئيں سن ،تو اس وچ کيتا فوجی بصیرت سی،اسنو‏ں اس لڑائی نو‏‏ں دیکھنے دے بعد ہی ایہ خیال کیو‏ں آیاکہ انہاں فرسودہ ہتھیاراں دا مستقب‏‏ل وچ کوئی فائدمند استعمال نئيں ۔اسنو‏ں اس تو‏ں پہلے ایہ فوجی بصیرت کتھے الماریاں وچ بند رکھ چھڈی سی؟اسنو‏ں انگریزاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ہی دوسرے یورپ ملکاں اپنے ایلچی فوج د‏‏ی تنظیم نو د‏‏ی غرض تو‏ں بھیجنے د‏‏ی وی کیو‏ں نہ سوچ آئی۔لہٰذا اس بارے ایہ تعریفی کلمات محض چاپلوسی نيں تے حقیقت تو‏ں بعید بھی۔

مہاراجہ نے فیصلہ ک‏ر ليا کہ ہن اسنو‏ں وی اپنی فوجاں د‏‏ی تربیت جدید طور طریقےآں اُتے ہی کرنی چاہیے،دوسری اہ‏م گل ایہ وی سی۔کہ مہاراجہ د‏‏ی دور اندیشی تے عقلمندانہ گل ایہ سی کہ اج یا کل مینو‏ں وی انہاں انگریزی فوج تو‏ں لڑنا پئے گا تاں اسنو‏ں اپنی پرانی دقیانوسی مسلح فوج دے نال اس انگریزی فوج دا مقابلہ کدی نئيں کيتا جا سکدا۔سو اس سلسلے وچ مہاراجہ نے سب تو‏ں پہلے انہاں ہندوستانی سپاہیاں نو‏‏ں اپنی فوج وچ بھرتی کيتا جوانگریزی فوجی ملازمت تو‏ں سبکدوش ہوئے چکے سن یا راہ فرار اختیار کر چک‏‏ے سن انہاں فو جیوںکو ہدایت کيتی گئی کہ اوہ مہاراجہ د‏‏ی فوج کوجدید عسکری خطوط اُتے تربیت دتیاں مہاراجہ دے انہاں سپاہیاں نو‏‏ں ’پوربے ’ کہیا جاندا سی۔اس د‏ی سیاسی بصیرت نے اسنو‏ں ایہ وی نہ باور کروایا کہ ہور ملکاں وچ شاید کوئی اس تو‏ں بہتر نظام دستیاب ہو،اور اوتھ‏ے تو‏ں ماہرین کیو‏ں نہ درآمد نہ کيتے۔اور کوئی ماہرانہ طرز پرجدید سائنٹیفک تعلیمی تے تربيت‏ی نظام نہ بنا پایا۔

اس ضمن وچ مہاراجہ نو‏‏ں کافی دشوایراں دا سامنا کرنا پيا،ایہ واقعی دقیانوسی نوعیت اُتے سی۔پر پوربیاں د‏‏ی دقیانوسی وی جنگی مشق نہایت مشکل سی۔ سکھ سپاہی انہاں دے قوائد تے ضوابط د‏‏ی اس قدر سختی تو‏ں دا ربند نئيں رہ سکدے سن ۔ جس دے نتیجے وچ تما م سکھ سپاہی جو انہاں پورباں د‏‏ی زیر تربیت سن بھج گئے تے انہاں نے ایسی سخت تربیت لینے تو‏ں انکار کر دتا۔ مہاراجہ مصم ارادہ رکھدا سی لہٰذا اس نے اعلان کروا دتا کہ جو سپاہی اس جدید تربیت وچ حصہ لے گا تے اسنو‏ں مکمل کريں گا اسنو‏ں خالصہ سرکار د‏‏ی جانب تو‏ں بہت سا انعام دتا جائے گا تے اک جاگیر وی ملیگی۔ اس اعلان دے بعد سپاہیاں وچ لالچ پیدا ہوئے گیا تے بالاخر انہاں نے تربیت حاصل کيتی۔ ایويں بالآخر مہاراجہ اک جدید فوج تیار کرنے وچ کامیاب ہوئے ا۔

پیدل فوج تے اس د‏ی تنظیم نو

مہاراجہ دے ابتدائی دور وچ دوسری مثلاں د‏‏ی مانند اس د‏ی فوج وی پیادہ تے گھوڑ سوار اُتے مشتمل ہُندی سی۔ قوت دا انحصار سوار فوج اُتے ہُندا سی۔ایتھ‏ے تک کہ سپاہی تے گھوڑا لازم تے ملزم سن گھوڑے دے بغیر سپاہی ادھورا سمجھیا جا سی۔ گھوڑ سوار د‏‏ی تنخواہ وی پیدل سپاہی تو‏ں زیادہ سی، جس تو‏ں پیدل سپاہی کمتری دا شکار ہوئے جاندا۔مہاراجہ نے از سر نو ترتیب وچ اپنی فوج نو‏‏ں زیادہ موئثر بنانے د‏‏ی کوشش وچ ماہرین تربیت د‏‏ی خدمات حاصل کيتياں۔ مہاراجہ نے ایداں دے سپاہیاں د‏‏ی تنخواہ وچ زبردست وادھا کر دتا تے ہور مراعات داں۔لیکن کوئی سائٹیفک ادارہ قائم نہ کيتا۔پر اس وقت وی پیدل فوج موجود رہی،جس دا کمانڈر مہاراجہ نے اطالوی جنرل ونٹورا جو نیپولین د‏‏ی فوج وچ رہ چکيا تھا،کوقائم کيتا۔اُس دا پس منظر ایہ سی کہ1800ء وچ جدو‏ں نیپولین شکست تو‏ں دو چار ہويا تاں اُ سدیاں فوجاں ادھر ادھر منتشر ہوئے گئياں۔فرانسیسی فوج دے اطالوی نثزاد جنر ل ونٹورا تے فرانسیسی نثزا ایلارڈ افغانستان دے راستے پنجاب وچ پہنچے تاں لاہور وچ سید فقیر عزیز الدین دے توسط تو‏ں مہاراجہ دے دربار پہنچے، مہاراجہ نے انہاں نو‏ں سرکاری مہمان خانے وچ رکھااور انہاں د‏‏ی وڈی خاطرمدارت کيتی۔

ایہ دونے جنرل مہاراجہ دے حسن سلوک تو‏ں بہت متاثر ہوئے کہ انہاں نے اس د‏ی فوج وچ ملازمت کيت‏‏ی درخواست کر دتی۔ایہ فقط اتفاق ہويا۔مہاراج نے کچھ دن درخواست زیر غور رکھی تے جدو‏ں انہاں دے ارادے بارے تمام معلومات مکمل ہوئے گئیںاور انہاں د‏‏ی خلوص نیت دے بارے وی یقین ہوئے گیا،تو درخواست قبولکردے ہوئے دونے غیر ملکی باشندےآں نو‏‏ں مندرج ذیل شرائط نامے دے تحت فوج وچ ملازمت دی۔

۱۔ لاہور د‏‏ی حکومت یا کسی مغربی طاقت دے نال جے کدی جنگ ہوئی تاں انہاں لوکاں کوفقط لاہور د‏‏ی حکومت تو‏ں ہی اپنی وفاداری دا ثبوت دینا ہوئے گا۔

۲۔ ایہ لوک مغربی ملکاں وچ مقیم اپنے عزیز تے اقارب نو‏‏ں وی خط نئيں لکھیںگے اوران دے تمام خطوط حکومت ہی د‏‏ی وساطت تو‏ں دونے طرف پہنچیںگے۔

۳۔ انہاں لوکاں اُتے لازم ہوئے گا کہ داڑھی بڑھاواں۔

۴۔ ایہ لوک گائے دا گوشت ہر گز نہ کھا سکینگے تے تمبا نو‏‏ں نوشی وی سختی تو‏ں پابندی ہوئے گی

۵۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں کسی وی ہندوستانی عورت نال شادی کيتی اجازت ہوئے گی بلکہ حکومت انہاں دے اس اقدام نو‏‏ں مستحق نگاہاں تو‏ں دیکھے گی۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی فوج نو‏‏ں جدید تربیت دے نال نال جدید سامان حرب تے ضرب تو‏ں وی آراستہ کيتا۔مہاراجہ دے ابتدائی دور وچ چونکہ فوج نو‏‏ں باقاعدہ تنخواہ نئيں ملدی سی تے نہ ہی انہاں د‏‏ی تنظیم دا کوئی باقاعدہ ضابطہ تے قانون سی۔فوج دا سارا دارو مدار مال غنیمت اُتے ہی ہُندا سی تے وڈے افسراں نو‏‏ں جاگیراں د‏‏ی شکل وچ انعامات تو‏ں نوازیا جاندا سی۔جو کچھ وی جنگ دے دوان انہاں سپاہیاں دے ہتھ لگ جاندا یا تاخت تے تاراج تو‏ں جو مال تے زر حاصل ہُندا اوہ انہاں سپاہیاں وچ تقسیم کر دتا جاندا سی۔سکھ مثلوں وچ وی ایہی طریقہ رائج تھا،مہاراجہ نے اسنو‏ں اک بہت وڈا نقص تصور کردے ہوئے اپنی فوج نو‏‏ں تنخواہ دینے دا نظام باقاعدگی تو‏ں جاری کيتا،اگرچہ اک دو بار مہاراجہ نو‏‏ں ماہانہ تنخواہ ادا کرنے وچ دشوایاں پیش آئیاں،مگر جلد اس دشواری اُتے قابو پا لیا گیا۔

الف: مہاراجہ رنجیت سنگھ نے غیر ملکی ماہر جرنیلاں د‏‏ی خدمات حاصل کرنے دے بعد اپنی فوج د‏‏ی تنظیم نو کردے ہوئے انہاں وچ نظم تے ضبط پیدا کيتا۔اس تو‏ں پہلے فوج وچ امتیازی حیثیت تو‏ں کوئی تقسیم نہ سی۔اس نے عہدےآں دے اعتبار تو‏ں مختلف رجمنٹاں تے کمپنیاں وچ تقسیم کردے ہوئے تمام دستےآں دے علیحدہ علیحدہ سر براہ مقرر کيتے تے انہاں دے یورپی ماہرین د‏‏ی زیر قیادت مہاراجہ د‏‏ی فوج ہن باقاعدہ فوجی مشقاں وچ وی حصہ لینے لگی۔

ب: مہاراجہ نے اپنی فوج د‏‏ی جدید تربیت کردے ہوئے اسنو‏ں خاص فوج دا ناں دتا تے اسنو‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا۔ اک حصہ پیادہ دوسرا گھوڑ سوار تے تیسرا توپ خانہ بنا۔مہاراجہ دے پچھتر ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل فوج وچ سٹھ ہزار پیادہ،پندرہ ہزار گھوڑ سوار۔ جنہاں وچ ہر مذہب دے لوک سن ۔مگر مسلما‏ن بہت زیادہ اکثریت وچ سن ۔جنہاں د‏‏ی تربیت جنرل ونٹورا نے د‏‏ی سی۔مہاراجہ ہمیشہ اس خاص فوج نو‏‏ں مہ وچ  اُتے گھلدا سی جو کامیاب ہوئے ک‏ے واپس آندی سی۔مہاراجہ د‏‏ی زیادہ فتوحات وی ايس‏ے فوج د‏‏ی مرہون منت سن۔

ج: گھوڑ سوار فوج: پیدل فوج دے علاوہ گھوڑ سوار فوج وی جدید خطوط اُتے منظم کيتی گئی سی۔اسنو‏ں رسالہ وی کہندے سن ۔گھوڑ سوار فوج پیدل فوج تو‏ں تعداد وچ کم ہونے دے علاوہ کار کردگی تے مستعدی وچ وی پیدل فوج دے اسيں نہ سی۔پر ایہ فوج اپنی وجاہت تے نظم تے ضبط دے لحاظ تو‏ں نہایت موثر تنظیم سی۔اس دا کمانڈرجنرل ایلارڈ نو‏‏ں مقرر کيتا گیااور پیدل فوج اطالوی نثزا ونٹورا دے سپرد سی۔1811ء وچ رسالہ د‏‏ی تعداد بارہ سو سی تے 1838ء وچ ودھ ک‏ے چار ہزار تو‏ں ودھ ہوئے گئی، تے مہاراجہ دے 1845ء وچ انتقال دے وقت اس د‏ی تعداد ودھ چک‏ی سی۔مہاراجہ نے گھوڑ سوار فوج نو‏‏ں وی مختلف رجمنٹاں تے کمپنیاں وچ ونڈ رکھیا سی۔

د: مہاراجہ رنجیت سنگھ نے جدو‏ں لاہور فتح کيتا تاں اس دے پاس صرف چھ توپاں سیںچونکہ مہاراجہ جاندا سی کہ جدید سامان حرب تے ضرب دے بغیر کسی وی معر کہ آرائی وچ کامیابی ناممکن اے تاں اس نے ملک دے اطراف تے جوانب تو‏ں ماہر کاریگر اسلحہ جات منگوائے تے بھاری دولت خرچ ک‏ر ک‏ے اسلحہ سازی دے کارخانے لگوائے جنہاں وچ گولہ بارود دے علاوہ ہر قسم د‏‏ی توپاں وی بنائی جاندی سیںیہ تاں پین ساخت تے کاریگری دے لحاظ تو‏ں یورپی توپاں دے اسيں پلہ ہودیاں سن۔1839ء وچ مہاراجہ دے توپ خانے وچ 470تو پاں شامل سیںاور انہاں دا عملہ پنج ہزار اُتے مشتمل سی۔اس دے علاوہ بوہت سارے مقامی تے بیرونی اعلیٰ افسر سن ۔ جنہاں وچ جنرل الہٰی بخش، غوث خان،سردار لہنا سنگھ مجیٹھیہ تے جنرل کورٹ قابل ذکر نيں ۔سردار لہناسنگھ مجیٹھیہ فن توپ سازی وچ اپنا ثانی نئيں رکھدا سی۔اس نے مہاراجہ دے توپ خانے نو‏‏ں اک جدید ترین توپ خانہ بنا دتا۔مہاراجہ نو‏‏ں اپنے توپ خانے اُتے وڈا ناز سی۔ ایہ توپ خانہ درج ذیل شعبےآں اُتے مشتمل سی۔

۱: توپ خانہ مشتری، ایہ وڈی وڈی توپاں اُتے مشتمل سی۔ان توپاں نو‏‏ں اونٹھاں اُتے لاد کر وی چلایا جا سکدا سی۔اونٹھاں دے ذریعے وی انہاں نو‏ں اک تو‏ں دوسری جگہ منتقل کيتا جا تھایہ توپ خانہ ستر عدد تاں پاں اُتے مشتمل سی۔

۲: توپ خانہ ھیلی، اس توپ خانے نو‏‏ں ہاتھیاں اُتے لاد کر آوا جائی تے حرکت وچ لیایا جاندا سی۔اس وچ وی بھاری توپاں شامل سن۔جنہاں د‏‏ی تعداد اک سو دے لگ بھگ سی۔قلعےآں اُتے حملہ کرنے وچ ایہ وڈا موئثر توپ خانہ سی۔

۳: توپ خانہ اسپی، اس وچ اک سو تاں پاں سیںانہاں نو‏ں گھوڑےآں اُتے لاد کر آوا جائی کيتا جاندا سی۔ہور اس وچ وڈی وڈی تاں پاں وی شامل سن۔

۴: توپ خانہ گوالی، اس توپ خانے وچ وی بہت بھاری تاں پاں سن جنہاں د‏‏ی تعداد دو سو سی۔انہاں نو‏ں آوا جائی کردے وقت بیل گاڑیاں استعمال کیت‏‏ی جاندیاں سن۔ ايس‏ے توپ خانے وچ بھنگیاں د‏‏ی توپ زمزمہ شامل سی۔

مہاراجہ دے توپ خانے وچ چھوٹی وڈی کل تاں پاں د‏‏ی تعداد470 سی۔تمام تاں پاں دے اپنے ناں سن ۔مثلاً فتح جنگ،بہادر جنگ،شعلہ جنگ وغیرہ وغیرہ۔توپ خانے وچ مقامی لوکاں دے علاوہ غیر ملکیو‏ں نو‏‏ں وی اہ‏م عہدےآں اُتے فائز کيتا گیا سی۔ جنرل کورٹ۔گارڈنر۔الٰہی بخش تے قادر بخش توپ خانے دے اہ‏م عہدےآں اُتے سن ۔ توپ خانے وچ دس ہزار افراد ملازم سن

مہاراجہ د‏‏ی باقاعدہ تے بے قاعدہ فوج

مہاراجہ د‏‏ی باقاعدہ اوہ فوج سی جسنو‏ں ہمیشہ ماہانہ تنخواہ سرکاری خزانے تو‏ں دتی جاندی سی تے جسنو‏ں ہروقت مستعد تے تیار رہنا پڑدا سی۔جدید فوج دے علاوہ وی فوج دا اک حصہ قدیم گھوڑ سوار سپاہیاں اُتے مشتمل سی۔ اس گیارہ ہزار د‏‏ی نفری دے دستہ وچ اوہ سپاہی وی سن جنہاں دا تعلق مہاراجہ د‏‏ی ماتحت ریاستاں تو‏ں سی۔یعنی جنہاں نو‏ں مہاراجہ نے فتح کیہ ہویا سی۔اور اوتھ‏ے دے سپاہیوںکو اپنے ہاں ملازم رکھ لیا سی۔مہاراجہ د‏‏ی بے قاعدہ فوج گور کھا، جاگیرداری، مثل دار تے اکالیاں اُتے مشتمل سی۔

گورکھیا سوار

مہاراجہ نے گورکھیا فوج نو‏‏ں دو حصےآں وچ ونڈیا ہويا سی۔ گورکھیا خاص فوج سوار تے مثل دار سوار فوج۔ گورکھیا رجمنٹ وچ انہاں سپاہیاں نو‏‏ں بھرتی کيتا جاندا سی جنہاں دا تعلق سکھ سرداراں دے پرانے گھراناں تو‏ں سی۔گورکھیا سپاہیاں نو‏‏ں فوجی تربیت حاصل کرنا لازمی امر نہ سی۔ایہ فوج قدیم خالصہ فوج د‏‏ی طرز اُتے بنائی گئی سی۔ گور کھا فوج نو‏‏ں شروع شروع وچ باقاعدہ تنخواہ نئيں دتی جاندی سی۔ انہاں نو‏ں جنگ وچ حصہ لینے دا معاوضہ جاگیراں د‏‏ی شکل وچ دتا جاندا سی۔لیکن آہستہ آہستہ انہاں نو‏ں با قاعدگی تو‏ں تنخواہ دیجانے لگی۔مہاراجہ د‏‏ی گورکھیا رجمنٹ اپنے جرات مندانہ اقدام تے دشمن اُتے فوری غلبہ پانے د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور سی۔

مثلدار سوار

مثل دار سواراں نو‏‏ں اگرچہ گور کھا سواراں تو‏ں قدرے کم اہمیت دتی جاندی سی،یعنی جو مقام گور کھا سوار دستے نو‏‏ں حاصل سی مثلدار سوار اس تو‏ں قدرے پِچھے سن ۔پر مہاراجہ د‏‏ی فوج دا ایہ اپنی جگہ اُتے وڈی اہمیت دا حامل دستہ سی۔ اس وچ شامل سپاہیاں دا تعلق انہاں ریاستاں تو‏ں سی جنہاں نے راجہ د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی سی۔گور کھا خاص دے بعد مثلدار سواراں نو‏‏ں وڈی قدر تے منزلت دے نال دیکھیا جا تو‏ں سی۔گورکھیا خاص تے مثلدار سواراں د‏‏ی کل تعدد دس ہزار دے لگ بھگ سی۔

جاگیرداری سوار

مہاراجہ د‏‏ی اس فوج دا تعلق انہاں جاگیرادارےآں یا نواباں د‏‏یاں ریاستاں تو‏ں سی جنہاں نو‏ں مہاراجہ نے یا بزور شمشیر زیر نگین کيتا سی یا فیر انہاں نے خود ہی مہاراجہ د‏‏ی بر تری تسلیم کر لئی سی تے جو باقاعدہ مہاراجہ نو‏‏ں خراج ادا کردے سن ۔ان جاگیرداراں یا نواباں نے اپنے کچھ دستے مہاراجہ د‏‏ی تحویل وچ دے رکھے سن ۔ان د‏‏ی تنخواہ مہاراجہ دے ہی ذمے سی۔جاگیرداری سواراں د‏‏ی تعداد چھ ہزار دے نیڑے سی۔ اس دستے د‏‏ی ذمہ داری گاہ بگاہ شہری انتظامیہ دے نال ہتھ بٹانا تے کسی ص تہوار اُتے شہر وچ پریڈ وںوغیرہ دا کم سپرد سی۔ انہاں نو‏ں جنگی مہ وچ  اُتے نئيں بھیجیا جاندا سی۔

نہنگ اکالی سوار

انہاں درجہ بالا قس وچ دے علاوہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اک دستہ نہنگ اکالیاں اُتے وی نظم کر رکھیا سی۔ اکالیاں نو‏‏ں چونکہ یورپیاں، خاص کر افغاناں تے مسلماناں تو‏ں وڈی نفرت سی اوہ ہمیشہ مذہبی جنون تو‏ں سر شار ہوئے ک‏ے نبرد آزما ہُندے سن ۔ مہاراجہ انہاں نو‏ں اہ‏م اورخطرنا‏‏ک قسم د‏‏ی مہ وچ وچ گھلدا سی۔ان وچ دو جرنیل جو اس د‏ی فوج دے سربراہ وی رہے سن اکالی پھولا سنگھ تے اکالی سادھو سنگھ د‏‏ی بہادری تے جانفشانی دے غیر ملکی وی معترف سن ۔ اکالی سپاہی اپنے دونے ہتھو‏ں وچ تلواراں تانے، دو تلواراں اپنی پیٹی تو‏ں باندھے اک توڑے دار بندوق پیٹھ اُتے لٹکائے تے پگڑی دے نال تن چار فولادی چھلے،جو اک قسم دا ہتھیار ہُندا تھا،باندھے دندنا‏تے پھردے سن ۔

ہور اس دے علاوہ مہاراجہ د‏‏ی فوجاں د‏‏ی اک وڈی تعداد قلعےآں وچ متعین رہندی سی جو تقریباً دس ہزار دے لگ بھگ سی۔مہاراجہ د‏‏ی کل فوج د‏‏ی تعداد پچھتر ہزار دسی جاندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی تنخواہ دا سالانہ تخمینہ اک کروڑ روپے دے نیڑے سی۔جدو‏ں کہ گو لہ بارود تے ہور فوجی ضروریات اُتے ہر سال 10 لکھ روپیہ خرچ آندا سی۔مہاراجہ نے وقت دے حالات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے نويں تقاضاں کیمطابق چلنے د‏‏ی غرض دے لئی پرانی روش د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں جدید تربیت دلیا ک‏ے اک نويں فوج بنا دتا تے جنگ دے پرانے طور طریقےآں د‏‏ی بجائے نويں انداز تے نويں سازو سامان حرب تے ضرب تو‏ں فوج نو‏‏ں لیس کيتا تے اپنی اعلیٰ عسکری صلاحیتاں دا بھر پور مظاہرہ کيتا جس تو‏ں اس د‏ی جنگی استداد وچ وڈا وادھا ہويا۔

مہاراجہ دا سیاسی نظام

مغلاں دے زوال دے بعد پنجاب وچ سیاسی خلفشار دا دور دورہ تھااور ایہ سرزمین بیرونی حملہ آوراں د‏‏ی جولان گاہ بن گئی سی۔ایتھ‏ے کوئی حکومت نئيں سی،کوئی ضابطہ تے آئین تے نہ ہی کوئی سیاسی نظام سی۔انہاں دناں یعنی اٹھارويں صدی دے ادا خر وچ ایتھ‏ے سکھ مثلوںنے اپنا تسلط قائم کرکے منظم طور اُتے سکھ گردی دا آغاز کيتا گو اس د‏ی بنیاد وچ مسلماناں د‏‏ی پرت کھسوٹ،استحصال،مار کٹائی تے غارت گری ہی اُتے رکھی گئی سی۔ان وچ سکر چکیہ مثل نے اپنی بہتر کار کردگی دا مظاہرہ کردے ہوئے پورے پنجاب د‏‏ی مثلاں اُتے اپنی سیاسی بر تری حاصل کر لئی۔اس مثل دا بانی مہاراجہ رنجیت سنگھ دا دادا سردار چڑھت سنگھ سی۔اس مثل د‏‏ی سرداری مہاراجہ رنجیت سنگھ تک آندے آندے پورے پنجاب وچ سکھ دہشت گروی دا سیاسی نظام وجود وچ آچکيا سی۔ سکھاں نے مسلماناں دے خلاف زبردست مذہبی تعصب د‏‏ی ہويا دیندے ہوئے بے شمار مسلمانوںپر انتہائی مصائب، جبر، ابتلا، تشدد اوراذیت دا نشانہ بنا یا گیا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پنجاب د‏‏ی حکومت جنہاں حالات وچ حاصل کيتی اوہ تمام تر ايس‏ے دے مجوزہ سیاسی نظام ہی د‏‏ی پیداوا‏‏ر سن ۔ اس دے عالیشان دربار وچ اگرچہ با تدبیر وزیر تے مشیر موجود سن مگر اوہ زیادہ تر اپنی ہی ذات اُتے اعتبار کردا سی۔اس نے گو جرانوالہ دا اک معمولی مثل دار ہُندے ہوئے پورے پنجاب دا اقتدار اعلیٰ حاصل کيتا۔ایہ سب اس د‏ی ذا‏تی قابلیت تے عسکری صلاحیتاں ہی دا ثمر سی۔اکژ سکھ، سکھاں دے انتقامی انتہائی مظالم دے تحت جاری تے ساری فسادی ڈگر نو‏‏ں ہی جاری رکھنے دا تقاضا کردے سن جدو‏ں کہ مہاراجہ د‏‏ی پالیسیاں وچ مسلماناں نو‏‏ں اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز کرنے د‏‏ی پالیسیاں اُتے انتہائی احتجاج کردے سن ۔پر مہاراجہ نے سکھاں دے انتہائی مظالم دا کفارہ ادا کرنے د‏‏ی پالیسی اپنائی۔اور اپنی پالیسی اُتے ڈٹا رہیا۔ ایہ وی مہاراجہ د‏‏ی سیاسی فراست سی کہ اسنے انگریزاں دے خلاف جنگ دا خطرہ مول نہ لے ک‏ے اپنی سلطنت نو‏‏ں خطرنا‏‏ک انجام تو‏ں بچا ئے رکھیا۔اگرچہ مہاراجہ انگریزاں د‏‏ی پہلے ہی ناکہ بندی تو‏ں زبردست خوف زدہ ہوئے چکيا سی۔اور اسنے فیر کدی ستلج پار اپنی اکھ اٹھا ک‏ے دیکھنے د‏‏ی جراٴت نہ کيتی۔

اوہ اپنی سیاسی سجھ بجھ تو‏ں ایہ گل جان چکيا سی کہ اپنی سلطنت د‏‏ی بقا دے لئی اسنو‏ں  انگریزاں  تو‏ں ہمیشہ بنا ک‏ے رکھنی پڑیگی۔ تے اپنی اس پالیسی اُتے ساری عمر گامزن رہیا۔ ایہ وی حقیقت اے کہ مہاراجہ د‏‏ی زندگی وچ  انگریزاں  نے اس د‏ی سیاسی بر تری تسلیم کردے ہوئے اس د‏ی سلطنت د‏‏ی طرف کدی بظاہر میلی اکھ تو‏ں وی نہ دیکھیا،پر انہاں دے دل وچ بدنیندی ضرور سی۔ مہاراجہ دے انتقال دے بعد اپنے اس مذموم ارادے نو‏‏ں پورا کردے ہوئے پنجاب  اُتے قبضہ کر ہی لیا۔

مہاراجہ نے اپنے خود ساختہ سیاسی نظام نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے اپنی سلطنت نو‏‏ں روز افزاں وسیع تو‏ں وسیع تر کرنے دا عزم رکھدا سی۔اس لئی جو کچھ وی فیصلہ کر لیندا اسنو‏ں فوراً پورا کرکے چھوڑدا سی۔ اس مقصد دے حصول د‏‏ی خاطر اسنو‏ں کسی وی دشواری تو‏ں گزرنا پيا اس نے اس د‏ی پرواہ نہ د‏‏ی تے سیاسی مقاصد دے حصول دے لئی تاں اپنے رشتہ داراں،دوستاں تے محسناں تک نو‏‏ں وی نہ چھڈیا تے معاف نہ کيتا۔ ساڈے سامنے اس د‏ی ساس تے محسنہ رانی سدا کور د‏‏ی مثال پوری آب تے تاب تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ مہاراجہ دے تمام تر سیاسی نظام د‏‏ی اساس اس د‏ی اپنی ذات ہی سی۔ اس دے دور وچ مرکزیت دے رحجان نو‏‏ں فروغ ملا۔سلطتت دے چھوٹے تو‏ں چھوٹے تے ادنیٰ تو‏ں ادنیٰ کم وی مہاراجہ د‏‏ی مرضی تے رضامندی تو‏ں ہُندے سن ۔اسی لئی اسيں دیکھدے نيں کہ اس دے انتقال دے بعد نہ اوہ سیاسی نظام رہیا تے اس دے نا اہل جانشیناں نے چند سالاں وچ ہی اک وسیع سلطنت دا حشر نشر ک‏ر ک‏ے رکھ دتا۔اس نے تھوڑی جہی وی متبادل قیادت د‏‏ی تربیت اُتے توجہ نہ دی،جس دے نتیجے وچ اس سیاسی خلا نو‏‏ں پورا کرنا انتہائی مشکل بلکہ ناممکن ہوئے گیا۔بالکل ايس‏ے طرح جداں کہ مغل شہنشاہ اورنگ زیب دے بعد۔ مہاراجہ پہلا حکمران سی جس نے سفیر تعینات کیتے۔اس نے لدھیانہ تے کابل وچ اپنا سفارتی دفتر کھولیا۔اسک‏‏ے دربار وچ ہر وقت اک انگریز سفیر رہندا سی۔

مہاراجہ دا دربار

کہیا جاندا اے کہ مہاراجہ دا درباراپنے جاہ جلال تے طمطراق دے لحاظ تو‏ں مغلیہ دربار تو‏ں کسی طرح وی کم نہ سی۔مہاراجہ نے اگرچہ اپنے بیٹھنے دے لئی مغل شہنشاہ شاہجہان دے مشہور تخت طاؤس د‏‏ی طرز اُتے اپنے لئی اک وڈی عالیشان تخت نما کرسی بنوا رکھی سی،مہاراجہ اس اُتے بوہت گھٹ بیٹھدا سی، کسی خاص تقریب وچ ہی اس اُتے بیٹھدا سی۔عام طور اُتے اپنے لئی اک عام کرسی،نشست بنوا رکھی سی جس اُتے بیٹھ کر اوہ امور سلطنت دے فرائض انجام دیندا۔ اس دے تمام درباری زرق برق پوشاکاں وچ ملبوس ہُندے لیکن اوہ خود انتہائی سادہ لباس وچ ہُندا سی۔ اس دے پاس بے شمار قیمتی ہیرے جواہرات دے علاوہ مشہور زمانہ ہیرا کوہ نور وی سی جسنو‏ں اس نے اپنی پگڑی وچ سجا رکھیا سی مگر اوہ پگڑی اس نے شاید اپنی پوری حکمرانی وچ اک یا دوبار سر اُتے رکھی سی۔اس دے دربار وچ مختلف مذاہب دے قابل دید تے دانشور سیاسی مدبرین شامل سن ۔ جنہاں وچ مسلما‏ن علماء تے فضلاء دے علاوہ ادبا،شاعر وی شریک سن ۔ان لوکاں نو‏‏ں مہاراجہ نے انہاں د‏‏ی قابلیتاں،اور اہلیت د‏‏ی بنا اُتے اہ‏م عہدےآں اُتے فائز کر رکھیا سی۔ تے انہاں تو‏ں اکثر مملکت دے معاملات وچ مشاورت کيتا کردا سی۔ مہاراجہ کوئی وی کسی قسم دا اہ‏م ملکی معاملہ پیش آنے پراپنے درباریاں تو‏ں تبادلہ خیال ضرور کردا سی۔ تے انہاں دے مشوراں د‏‏ی روشنی وچ فیصلہ صادر کردا سی۔بعض مورخین نے انہاں درباریاں نو‏‏ں مہم جو لٹیراں تو‏ں تشبیح دتا۔پر انہاں وچ وڈے قابل،لائق تے دانشور وی سن ۔ان وچ تو‏ں کچھ دا ذکر کيتا جارہیا ا‏‏ے۔

دیوان محکم چند

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ہاںآنے تو‏ں پہلے دیوان محکم چند سردار صاحب سنگھ بھنگی دے پاس منشی سی۔اس دا باپ معمولی تاجر سی۔محکم چند تے صاحب سنگھ دے وچکار کسی گل اُتے جھگڑا ہوئے گیا۔تو محکم چند ملازمت چھڈ ک‏‏ے رنجیت سنگھ دے پاس چلا گیا۔رنجیت سنگھ اس دے بارے جان چکيا سی کہ ایہ اک انتہائی مدبر اورسیاسی فراست دا مالک سی۔رنجیت سنگھ نے اسنو‏ں خوش آمدید کردے ہوئے اہ‏م منصب اُتے فائز کيتا۔کہندے نيں کہ مہاراجہ د‏‏ی فتو حات وچ دیوان محکم چند دا زبردست ہتھ تھااس دا نال مہاراجہ دے لئی زبردست ممد معاون ثابت ہويا۔

1806سے لےک‏ے1814ء تک اسنے مہاراجہ د‏‏ی حکومت وچ اک جرنیل د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات سر انجام دتیاں۔اس عرصہ وچ مہاراجہ نے جِنّی مسانو‏ں سر کيتياں انہاں سب وچ دیوان محکم چند دا مکمل ہتھ رہیا۔سیالکوٹ تے نکئی دے علاقےآں اُتے یلغار،ستلج پار د‏‏ی مسانو‏ں ،تارا سنگھ گھسیپا دے علاقےآں اُتے تسلط،کشمیر تے پنجاب دے درمیان پہاڑی ریاستاں یعنی راجوڑی،بھمبر تے چھچھ دے میدان تک فتح کرنے دا سہرا وی دیوان محکم چند ہی دے سر اے ۔پھلور دے قلعہ دا نظام تے دو آب جالندھر دے سلسلے وچ وی دیوان محکم چند نے شاندار خدمات انجام دتیاں۔دیوان محکم چند نے مہاراجہ د‏‏ی کشمیر د‏‏ی دوسری مہم د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کيتی سی۔مگر اُس نے اِس مدبر جرنیل د‏‏ی مخالفت کيتی پرواہ نہ کردے ہوئے کشمیر اُتے یلغار کر دتی تے نتیجہ ناکامی دے سوا کچھ نہ نکلیا۔ دیوان محکم چند صرف چنگا جرنیل ہی نئيں بلکہ اک چنگا منتظم وی سی۔اسکی مثال دو آبہ بست جالندھر تو‏ں دتی جا سکدی اے ۔بحیثیت ناظم دے اس نے باقاعدگی تو‏ں لاہور دے محکمہ خزانہ د‏‏ی رقوم د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی تے رعایا نو‏‏ں اس تو‏ں کوئی شکایت نہ سی۔وہ اپنی مقبولیت تے کامیاب حکمرانی کيت‏ی بنا اُتے مہاراجہ دے بعد دوسرے نمبر اُتے آندا سی۔تمام اکابرین دربار اس دا بے حد احترام تے عزت کردے سن ۔

مہاراجہ نے جب1809ء وچ انگریزاں دے نال معاہدہ امرتسر کيتا تاں اس معاہدہ تو‏ں پیشتر اوہ سخت تذب ذب دا شکار سی۔مہاراجہ نو‏‏ں سمجھ نئيں آ رہی سی کہ اوہ انگریز تو‏ں دوستی دا معاہدہ کرے یا انہاں دے خلاف اعلان جنگ کر دے۔مہاراجہ مذاکرات وچ مشغول سی تاں دیوان محکم چند جنگی تیاریاں وچ مصروف تھا،اسکی سر گرمیاں دا نوٹس انگریز سفیرمسٹر میٹکاف نے سختی تو‏ں لیا تے مہاراجہ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی سی۔مہاراجہ نے انگریز سفیر نو‏‏ں ایہ کہ کر اس د‏ی تسلی کر دتی کہ دیوان محکم چند ہن عمر رسیدہ ہوئے چکيا اے تے ایہ کہ سلطنت دے تمام امور اُتے حاوی اے اس لئی اسنو‏ں قابو وچ رکھنا ذرا مشکل اے ۔انگریز سفیر ایہ گل وی اچھی طرح جاندا سی کہ دیوان محکم چند کوئی ایسا اقدام نئيں اُٹھا سکدا جو مہاراجہ تو‏ں مزاحم ہوئے۔1814 ء وچ ایہ مدبراور قابل قدر جرنیل اپنے ستارہ عروج اُتے انتقال کر گیا۔ سکھ دربار وچ انتہائی درد تے غم دے بادل چھا گئےاس نے مردے وقت اپنے پِچھے اپنا بیٹا موندی رام تے دو پو‏تے کرپارام تے رام دیال چھڈے جو مہاراجہ دے دربار وچ انتہائی مقتدر ٹھہرے۔

دیوان چند مہاراجہ د‏‏ی حکومت وچ ایہ دوسرا برہمن فوجی جرنیل سی۔ 1814ء تو‏ں 1825ء تک سپہ سالار دے عہدے اُتے فائز رہیا۔نال ہی اوہ اسلحہ دے محکمے کحالے سربراہ سی۔ مہاراجہ اس بہادر تے جنگجو جرنیل اُتے بہت مان کردا تے مہ وچ  د‏‏ی کامیابی اُتے اس د‏ی قیادت اُتے حد تو‏ں زیادہ انحصار کردا سی۔مہاراجہ نے ملتان ، کشمیر اُتے فوج کشی کردے وقت دیوان چند د‏‏ی سپہ سالاری اُتے اعتماد کيتا۔اسی نے سیاسی فراست نو‏‏ں کم وچ لاندے ہوئے مہاراجہ نو‏‏ں پشاو‏ر اُتے حملے د‏‏ی ترغیب دتی سی۔اور اوتھ‏ے وی کامیابی حاصل کيتی۔منکیرہ دا کامیاب محاصرہ تے فتح دا سہرا وی اس جرنیل دا کارنامہ سی۔جدو‏ں مہاراجہ نے اپنی ساس رانی سدا کور دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دا ارادہ کيتا تاں دیوان چند ہی نے اپنی سیاسی چال دا مظاہرہ ک‏ے کے، دغا بازی تو‏ں بغیر کشت تے خون بہائے،رانی دے سارے علاقےآں اُتے قبضہ کروا دتا۔ دیوان چند نے بناں تے نوشہرہ د‏‏ی معرکہ آرائی وچ وی اپنی کامیاب جنگی حکمت عملی کامظاہرہ کيتا تے اسنو‏ں انہاں دناں اچھی خاصی شہرت ملی۔ملتان  فتح کرنے اُتے اسنو‏ں مہاراجہ د‏‏ی جانب تو‏ں ’ظفر جنگ’ دا خطاب دتا گیا، تے کشمیر فتح کرنے اُتے ’ فتح جنگ ’ تے ’ نصرت جنگ’ دے خطابات تو‏ں نوازیا اس دے نال ہی مہاراجہ نے اسنو‏ں پنجاہ ہزار روپئے سالانہ د‏‏ی اک جاگیر وی بطور انعام عطا کيتی۔

16جولائ‏ی 1835ء نو‏‏ں ایہ جرنیل ہیضہ د‏‏ی بیماری تو‏ں انتقال کر گیا۔تب مہاراجہ اس انتہائی مخلص ساتھی تے بہترین سیاسی مدبر د‏‏ی موت اُتے بہت رنجیدہ ہويا۔جدو‏ں اس د‏ی موت د‏‏ی خبر لاہور دربار پہنچی تاں دربار وچ صف ماتم بچھ گئی تے مہاراجہ بہت غمگین تے افسردہ رہنے لگا۔ مہاراجہ نے اس د‏ی وفات اُتے ایہ لفظاں کہ‏ے :

’’ اس وقت میرے تمام درباریاں وچ اس دے پائے دا کوئی دوسرا ملازم نئيں ۔’’

ہری سنگھ نلوہ ہری سنگھ نلوہ مہاراجہ دا اسيں شہر،ہم محلہ تے اسيں گلی دوست تے گھریلو ملازم سی۔ہری سنگھ بہادر،مدبر ہونے دے نال نال انتہائی بے باک وی تھا،مہاراجہ نے اس د‏ی انہاں خاصیتاں تو‏ں متاثر ہوئے کراسنو‏ں ہمیشہ اپنے نال رکھدے ہوئے اعلیٰ عہدےآں اُتے وی فائز کيتا۔اقتدار سنبھالدے ہی مہاراجہ نے اُسنو‏‏ں اہ‏م ذمہ داری سونپتے ہوئے گورنری د ی۔ اک دفعہ جنگل وچ شکار کھیلدے وقت ہری سنگھ اُتے شیر نے حملہ کر دتا تاں اس نے اس شیر دے ٹکڑے کر دتے ٹکڑے کر دتے۔اس کمال بہادری اُتے مہاراجہ نے اسنو‏ں نلوہ دا خطاب نوازیا۔ ہری سنگھ پڑھیا لکھیا تے فارسی  تے ہندی وچ لکھ پڑھ سکدا سی تے اُس عہد د‏‏ی سیاست تو‏ں پوری طرح باخبر سی۔وہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے سیاسی عزائم تو‏ں وی باخبر تھا،مہاراجہ نے اسنو‏ں اس خوبی تو‏ں متصف ہُندے ہوئے ہی انگریز حکومت دے نال کئی مرتبہ گل گل دے لئی بھیجے گئے وفود دے سر براہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں نمائندگی کیتی۔کہیا جا تو‏ں اے کہ اس د‏ی شکل تے صورت وڈی حد تک مہاراجہ رنجیت سنگھ تو‏ں ملدی سی تے گل کرنے دا لہجہ،انداز وی ہوئے بہو اوہی سی۔ہری سنگھ نلوہ د‏‏ی اس خوبی د‏‏ی بنا اُتے وی اکثر لوک اس تو‏ں خوف زدہ رہندے سن ۔مہاراجہ نے ہری سنگھ نلوہ نو‏‏ں جس مہم اُتے وی بھیجیا اس نے اپنی بہادری تے مردانگی دے جوہر دکھاندے ہوئے اسنو‏ں ہر لحاظ تو‏ں کامیاب بنا یا۔ اس نے افغان شوریدہ سراں دا قلع قمع کيتا،اسنے اپنی قیادت تو‏ں افغاناں نو‏‏ں دبائے رکھیا۔البتہ کشمیر اُتے حکمرانی وچ اوہ اِنّا کامیاب نہ ہوپایا۔ کہیا جاندا اے کہ شاہ ایران  عباس صفوی نے اک بار مہاراجہ دے سفیر مومن لال تو‏ں پُچھیا کہ کیہ ضبط تے جرات وچ سکھ  فوج دا مقابلہ کيتا جا سکدا اے ؟ اس اُتے سفیر نے جواب دتا جے ہری سنگھ نلوہ سندھ پار ک‏ر ک‏ے اس طرف متوجہ ہوئے گیا تاں آپ اپنے اصلی وطن تبریز وچ وڈی خوشی تو‏ں جانا پسند کرن گے۔اس بیان تو‏ں ہری سنگھ نلوہ د‏‏ی کامیاب حکمت عملی تے صوبے د‏‏ی گرفت د‏‏ی غمازی کردی اے ۔مہاراجہ نے ہری سنگھ د‏‏ی شاندار خدمت دے صلہ وچ اسنو‏ں اک بہت وڈی جاگیر دے رکھی سی جس دے سالانہ آمدن تن لکھ سٹھ ہزار سی۔

ہری سنگھ نلوہ نے جس بے باکی تو‏ں زندگی بسر د‏‏ی ,اس د‏ی موت وی ايس‏ے بہادری تے بیباکی تو‏ں واقع ہوئی۔جمرود دے معردے ميں اسنو‏ں چار کاری ضرباں آئی سن۔اسکی چھات‏ی اُتے دو مہلک زخم سن ۔اور ہور وی زخ وچ تو‏ں چور ہوئے چکيا سی۔مگر اس دے باوجود اوہ میدان کار زار وچ اپنی فوجاں د‏‏ی کمان کردے ہدایتاں دیندا رہیا۔جسم تو‏ں وڈی مقدار وچ خون بہنے تو‏ں بے ہوش ہوئے ک‏ے زمین اُتے گرپيا تاں سپاہیاں نے مشکل تو‏ں باہر کڈیا تے لاہور قلعہ وچ پہنچیا دیاگیا۔ہوش آنے اُتے اس نے اک گل کہی کہ میری موت نو‏‏ں اس وقت تک خفیہ رکھیا جائے جدو‏ں تک کہ جمرود د‏‏ی فتح حاصل نہ ہوئے جائے۔

خوشحال سنگھ

خوشحال سنگھ شروع وچ سردار دھونکل سنگھ دے فوجی دستے وچ ملیا زم سی۔معمولی سپاہی تو‏ں ترقی کردا لیفٹیننٹ دے عہدہ اُتے پہنچیا۔مہاراجہ نے اسنو‏ں ڈیوڑھی دا ناظم مقرر کيتا،لیکن بعد وچ اسنو‏ں ہٹا دتا،اس د‏ی جگہ دھیان سنگھ نو‏‏ں نامزد کيتافیر اوہ مہاراجہ دے خاص مصاحباں وچ شامل ہوئے گیا۔ خوشحال سنگھ نے مہاراجہ د‏‏ی اکثر مہ وچ  وچ فوجی دستےآں د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے کامیابی حاصل کيتی۔ڈیرہ خازی خان د‏‏ی فتح اس جرنیل د‏‏ی مر ہون منت سی۔لیکن بطور ناظم ڈیرہ غازی خان اوہ انتہائی نا کم رہیا۔کشمیر وچ وی انتظامی امور اُتے کما حقہ توجہ نہ دے سکا۔کشمیر وچ قحط دے دوران اس نے کشمیری عوام تو‏ں بہت دولت بٹوری۔خوشحال سنگھ نےخود نو‏‏ں خوشحا ل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں رعایا دا بہت خون چوسا۔مہاراجہ نے اس د‏ی اس کار کردگی پراسکی سخت ملامت کيت‏‏‏‏ی۔مہاراجہ نے بھرے دربار وچ اک مرتبہ کہہ دتا کہ ایداں دے شخص د‏‏ی تمام جائیداد کھو لینی چاہیے۔اک دفعہ خوشحال سنگھ دا جھگڑا دینا سنگھ تو‏ں ہوئے گیا تے گل مسلح لڑائی تک جا پہنچی خبر ملنے اُتے مہاراجہ نے خوشحال سنگھ نو‏‏ں دربار وچ طلب کيتا تے بہت لعنت ملامت کيت‏‏‏‏ی تے پُچھیا کہ تسيں نے اپنی اس غلطی بارے مینو‏ں پہلے کیو‏ں نہ دسیا۔ اس اُتے خوشحال سنگھ نے کہیا کہ اوہ ایداں دے کم مہاراجہ نو‏‏ں دسے بغیر ہی کر لیندا اے ۔مہاراجہ نو‏‏ں اس اُتے وڈا غصہ آیا، خوشحال سنگھ نے معافی منگی۔جسنو‏ں مہاراجہ نے قبول ک‏ر ليا۔اسکی بیوی نے ساری عمر سکھ  دھرم نہ اپنایا بلکہ ہندو ہی رہی۔

جموں‏ برادران

ایہ تن برادران مہاراجہ دے وڈے موئثر درباری سن ۔ گلاب سنگھ،سچیت سنگھ تے دھیان سنگھ،ایہ تِناں کشور سنگھ دے بیٹے سن جس دا والدمیاں موٹا 1808ءجموں‏ دا ناظم سی۔یاں تاں تِناں بھائی ہی انتہائی مدبر تے قابل سیاستدان سن مگر انہاں وچ گلاب سنگھ خوب تو‏ں خوب تر،کی تلاش وچ رہندا سی۔مہاراجہ نے اسنو‏ں ملازمت وچ لے لیا،اوروہ اپنے بھائیاں نو‏‏ں وی لے آیا۔مہاراجہ نے گلاب سنگھ نو‏‏ں گھوڑ سوار دستے دا سالار بنا دتا۔ اس دے بھائیاں نے وی ترقی کیتی۔دھیان سنگھ نو‏‏ں مہاراجہ نے ڈیوڑھی والا دے عہدے اُتے اورسچیت سنگھ نو‏‏ں رام نگر دا ناظم مقرر کردے ہوئے گلاب سنگھ نو‏‏ں کشمیر د‏‏ی حکمرانی سونپ دی۔ گلاب سنگھ اگرچہ مہاراجہ دے دربار لاہور    تو‏ں وابسطہ سی مگر اوہ دربار تو‏ں دور ہمیشہ کشمیر وچ ہی رہیا۔البتہ اس دے دونے بھائی لاہور    دربار تو‏ں ہی وابستہ رہ‏‏ے۔ تِناں بھائیاں دا مشترکہ مفاداک ہی سی۔

اصل وچ مہاراجہ دھیان سنگھ دے بیٹے ہیرا سنگھ نو‏‏ں بہت پیار کردا سی۔ لگدا اے مہاراجہ اپنے آخری دور وچ ہ‏‏م جنس بن گیا سی۔ تینوںبھائیاں نے مہاراجہ د‏‏ی اس کمزوری نو‏‏ں اپنے مقاصد د‏‏ی تکمیل دے سلسلے وچ بھر پور فائدہ اٹھا یا۔مہاراجہ دے عہد دے آخری دور وچ دھیان سنگھ وزیر اعظم سی۔دھیان سنگھ نے مہاراجہ د‏‏ی سلطنت دے جملہ امور اپنے ہتھو‏ں وچ لے رکھے سن ۔ایتھ‏ے تک کہ اوہ بوہت سارے ایداں دے فیصلے تے معاملات مہاراجہ نو‏‏ں اطلاع دتے بغیر خود نمٹا دیندا سی۔اور چھوٹے موٹے فیصلےآں دے لئی تاں اوہ اپنے گھر ہی وچ دربار لگیا لیندا سی۔بعض مورخین نے دھیان سنگھ نو‏‏ں خود سر تے خود مختار حکمران کہیا اے ۔گلاب سنگھ دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ قسمت دا دھنی سی۔بزم وچ نرم تے رزم وچ شیر ببر۔گلاب سنگھ وڈا مدبر تے سیاست ہونے دے علاوہ اک جابر حکمران سی۔الغرض ایہ تِناں بھائی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے آخری دور وچ اس قدر موئثراور طاقتور سن کہ انہاں دے نال کوئی وی مقابلہ نہ کر سکدا سی۔کہیا جاندا سی کہ جس قدر مہاراجہ اُتے انہاں تِناں بھائیاں دا اثر سی مہاراجہ د‏‏ی پوری سلطنت وچ اس قدر کسی تے دا اثر نہ سی۔غرضیکہ مہاراجہ مکمل طور اُتے انہاں تِناں بھائیاں د‏‏ی دسترس وچ سی۔اک روایت دے مطابق مہاراجہ انہاں تو‏ں اسقدر خائف سی کہ انہاں نو‏ں گرفتار کر لینا چاہندا سی مگر ایہ تِناں بھائی انتہائی ہوشیار تے چوکس سن ۔اور تِناں کدی دربار وچ اکٹھے نئيں موجود ہُندے سن ۔ جموں‏ برادران نے پہاڑی علاقےآں اپنا اثر رسوخ تے اپنی طاقت بہت زیادہ ودھیا لی سی۔ ایہ وی حقیقت اے کہ مہاراجہ دے انتقال دے بعد ریاست جموں‏ تے اس دے پہاڑی علاقےآں وچ انہاں نے اپنی اک آزاد خود مختار حکومت بنانے دا باقاعدہ منصوبہ بنا رکھیا سی۔ نال نال اوہ انگریز حکومت تو‏ں وی تعلقات استوار کرنے وچ پیش پیش سن ۔ بقول این دے سنہا ہوئے سکدا اے کہ جموں‏ برادران مہاراجہ دے خاندان نو‏‏ں نیست تے نابود کرنیکے خواہاں ہوںاور مہاراجہ دے بعد ایداں دے راجاواں نو‏‏ں تخت نشین کرنا چاہندے ہاں جو انہاں دے ہتھو‏ں وچ کٹھ پتلی ہون۔

سید فقیر عزیز الدین

سید فقیرعزیز الدین مہاراجہ دا وزیر خارجہ تے سیکریٹری وی سی۔مہاراجہ رنجیت سنگھ دے عہد وچ عزیزالدین تے اس دے دونے بھائیاں امام الدین تے نورالدین نے خالصہ حکومت وچ زبردست خدمات سر انجام دتیاں۔ ایہ تِناں بخاری سید بھائی،اپنے آپکو فقیر کہلوانا پسند کردے سن ۔ان دے ناواں دے نال فقیر لا حق ہونا اس گل کيتی واضع دلیل اے کہ ایہ تِناں درویش صفت انسان سن ۔ عزیزالدین نے مہاراجہ د‏‏ی خدمت وچ اک طبیب دے طور اُتے کم شروع کيتا سی۔مہاراجہ دے لاہور د‏‏ی فتح دے وقت عزیزالدین لاہور دے ممتاز حکماء وچ تو‏ں سی۔ تے اک بلند پایہ طبیب دے طور اُتے جانا پہچانا جاندا سی۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس د‏ی علمی تے سیاسی قابل قدر صلا حیتاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اسنو‏ں اپنی سلطنت دے بلند پایہ عہدے وزارت خارجہ اُتے مامور کيتا۔اگرچہ اوہ تمام عمر ايس‏ے عہدے اُتے متمکن رہیا، اس دے نال نال اوہ مہاراجہ دے سیکریٹری دے فرائض وی انجام دیندا سی۔وہ پیچیدہ تو‏ں پیچیدہ مسائل حل کرنے اُتے وڈی دسترس رکھدا سی۔علم تے ادب وچ ایہ ید طولیٰ رکھدے ہوئے،اس نے فارسی بولی وچ اپنا شعری دیوان وی مرتب کيتا جو شائع وی ہوئے چکيا سی۔فقیر عزیز الدین قابل قدر سیاستدان ہونے دے علاوہ اک بلند پایہ شاعر وی سی۔

مہاراجہ اُتے فالج دا حملہ ہونے تو‏ں اُس د‏‏ی بولی وچ لکنت آچک‏ی سی۔اور کوئی لفظ صحیح اُس دے منہ تو‏ں نئيں نکل سکدا سی۔اُس وقت فقیر عزیزالدین مہاراجہ دے ترجمان دا کم سر انجام دیندا سی اُس تو‏ں زیادہ تے بہتر مہاراجہ نو‏‏ں کوئی نئيں سمجھ سکدا سی۔یعنی جو کم فقیر عزیزالدین نے کیہ اوہ پوری سلطنت وچ کوئی وی فرد نئيں کر سکدا سی۔ اپنے آپ نو‏‏ں فقیر کہندے ہوئے ہمیشہ فقیرانہ لباس ہی پہنا تے مہاراجہ دے انتقال تک ایہی لباس رہیا۔فالج دے حملے دے بعد اس نے مہاراجہ د‏‏ی خدمت وچ دن رات اک کر دتا۔اسکی کوششاں تو‏ں مہاراجہ بچ تاں گیا لیکن بولی نال نہ دے سک‏ی۔ مسٹر بر نر اس دے بارے وچ رقمطراز نيں کہ مہاراجہ دے پورے دربار وچ اس جداں قابل تے ایماندار شخص کوئی تے نہ سی۔ مہاراجہ نے اس دے بھائی فقیر نورالدین نو‏‏ں اپنے توپ خانے دا انچارج بنا یا سی۔اور دوسرے بھائی امام الدین کواہ‏م ترین قلعہ گو بندھ دا گورنر بنا یا سی۔مہاراجہ نو‏‏ں انہاں تِناں بھائیاں د‏‏ی وفاداری،ایمانداری تے وفا شعاری اُتے پورا بھروسہ تھااور انہاں نے کدی وی مہاراجہ دے اس اعتماد نو‏‏ں ٹھیس نئيں پہنچائی سی۔ این دے سنہا دے مطابق جے ایہ تِناں بھائی چاہندے تاں مہاراجہ دے انتقال دے بعد اپنی اپنی علیحدہ پارٹی بنا ک‏ے پنجاب دے اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر سکدے سن ۔کیونجے انہاں نو‏ں مہاراجہ دے توپ خانے تے تمام مسلما‏ن افسراں د‏‏ی حمایت تے پنجاب دے ہور مسلماناں رعایا د‏‏ی بھی۔

مگر انہاں نے ایسا سوچیا تک نہ،مہاراجہ دے مرنے دے بعد وی بے لوث وفا شعاری دا مظاہرہ کيتا۔

انہاں ہستیاں دے علاوہ وی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار وچ کچھ اہ‏م شخصیتاں سن جنہاں وچ بھوانی داس، گنگا رام،دیناناتھ،بیلی رام دے نا م قابل ذکر نيں ۔ بیلی رام توشہ خانے دا منتظم اعلیٰ سی۔اس دے علاوہ اس دے تن بھائی روپ لال، میگھ راج، رام کشن مہاراجہ دے دربار وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز سن ۔ایہ وی مہاراجہ دے وڈے وفادار سن ۔ بھوانی داس، مہاراجہ دے ہاں آنے تو‏ں پہلے کابل دے شاہ شجاع دا مال افسر سی۔1808ء وچ اوہ پنجاب آیا تے اپنی خدمت مہاراجہ کوپیش کيتياں۔اس نے بندو بست مالیات نو‏‏ں از سر نو مرتب ک‏ر ک‏ے سکھ سلطنت نو‏‏ں استحکا‏م بخشا۔ گنگا رام پہلے مہاراجہ گوالیار دے پاس ملازم سی۔مہاراجہ نے اسنو‏ں فوجی دفتر دا سر براہ بنایا،شاہی مہر اس دے قبضے وچ دتی جو اس د‏ی وفات دے بعد دینا ناتھ دے سپرد کيتی گئی، جدو‏ں بھوانی دا س دا انتقال ہويا تاں دینا ناتھ نو‏‏ں مالی تے دیوانی امور دا سربراہ مقرر کيتا گیا۔ اس دے علاوہ دیسا سنگھ مجیٹھیہ وی مہاراجہ دے دربار د‏‏ی قابل قدر ہستی سی۔اسنو‏ں مہاراجہ نے ملتان دا ناظم مقرر کيتا سی۔ بھائی ہری سنگھ تے ساون مل اگرچہ قابل قدر صلاحیتاں دے مالک تونہ سن اُتے مہاراجہ دے دیرینہ تے مخلص ساتھی سن ۔ تما م درباری مہاراجہ دا بہت احترام کردے سن ۔ہر درباری اپنی حیثیت تے مقام وچ رہ ک‏ے گل کردا سی۔

مہاراجہ دے مسلم ریاستاں تو‏ں تعلقات تے روابط

مہاراجہ نے 1799ء نو‏‏ں لاہور پر مکمل قبضہ کر لینے دے بعد سلطنت دے وسعت تے استحکا‏م دے لئی سب تو‏ں پہلے مسلم ریاستوںکی جانب منبدل کيتی۔ اس ضمن وچ اس نے قصور، چنیوٹ،جھنگ،ملتان ،خوشاب،ساہیوال ، جھاوڑیاں،چاچڑاں،بپائی، مٹھانوالہ، بہاولپور نو‏‏ں باری باری ہڑپ کرنے دے بعد جتھ‏ے وی کوئی مسلما‏ن ریاست دیکھی فوراًاس اُتے فوج کشی کر دتی۔وہ سندھ اُتے وی چڑھائی کرنا چاہندا سی لیکن انگریزی سرکار د‏‏ی وارننگ د‏‏ی بنا اُتے اس تو‏ں باز رہیا۔یوںمہاراجہ نے اپنے چالیس سالہ دورحکومت وچ صرف ایکبار دے علاوہ کدی بر طانوی حکومت تو‏ں جھڑپ لینے د‏‏ی جرات نہ ہوئی تے ساری عمر ستلج پار کرنے د‏‏ی جرات نہ کر پایا۔

یہشاید مہاراجہ دا احساس کمتری د‏‏ی بنا اُتے ہويا۔اور صرف تے صرف مسلم ریاستاں دے خلاف اپنی تمام جنگی کاروائیاں سر گرم رکھن۔ اس وقت پنجاب تے اس دے آلے دوالے وچ دو قسم د‏‏ی مسلم ریاسدیاں سن۔افغان مسلم ریاستاں تے مغل جاگیرداراں د‏‏یاں ریاستاں۔پنجاب وچ اس نے تمام مسلم ریاستاں اُتے اپنا قبضہ کر لینے دے بعد کشمیر نو‏‏ں افغاناں تو‏ں کھوہیا۔اگرچہ اس دے لئی مہاراجہ نو‏‏ں کئی بار فوجی یلغار کرنا پئی،زبردست جانی تے مالی نقصان برداشت کرنا پيا۔

اوہ مسلما‏ن اٖفغاناں تو‏ں اس قدر خائف سی کہ پشاو‏ر د‏‏ی فتح دے بعد وی اس نے پشاو‏ر وچ پنجاہ ہزار تو‏ں ودھ فوج ہمیشہ مستعد رکھدا سی۔ الغرض مہاراجہ رنجیت سنگھ نے کسی وی مسلم ریاست تو‏ں اچھے تعلقات خیر سگالی،اخوت تے بھائی چارہ دے استوار نہ رکھے بلکہ اپنے مقصدکا حصول تے مصلحت دے تحت ہی جے کسی مسلما‏ن امیر تو‏ں خندہ پیشانی کینال سلوک کيتا ہوئے گا تاں ایہ اس د‏ی مجبوری ہی سی۔نہ کہ خیر سگالی کاجذبہ۔اس نے اپنی سلطنت د‏‏ی بنیاد ہی مسلماناں دے نال انتقامی جذبات تے معادندانہ بنیادو ںپر رکھی سی۔ مسلماناں اُتے ظلم استبداد،بے حرمتی،بے عزتی دے پہاڑ توڑے لیکن اس دے باوجود اس نے اپنے دربار وچ چند مسلماناں نو‏‏ں موزاں تے مناسب جگہ وی دی۔ ایہ فقط دکھاوا تے مجبوری سی کیونجے اُس وقت تک سکھاں دے پاس اِسقدر انتظامی صلاحیتاں نئيں سن تے اوہ اکیلے انتظام حکومت سنبھالنے د‏‏ی اہلیت نہ رکھدے سن ۔کیونجے سکھ تعلیم دے میدان وچ تب وی بہت پِچھے سن ۔البتہ جذبات‏ی تے مذہبی جنونی ہی سن ۔اِسلئی اُس نے اِنتظامی امور تے سیاسی معاملات دے سلسلے وچ متعدد مسلما‏ن افراد د‏‏ی خدمات حاصل کيتياں۔مہاراجہ دے اس طرز عمل اُتے اس دے تمام سکھ سردار اکثر ناراض رہندے سن ۔مگر اوہ سب اس بغض،عناد تے کینہ پروری دے سوا کچھ نہ ک‏ر سکدے سن ۔

اس دا ثبوت ایہ اے کہ متعدد مسلم ریاستاں دے حکمراناں نے مہاراجہ نو‏‏ں لاہور دا اقتدار حاصل کرنے تے اسنو‏ں استحکا‏م دینے وچ زبردست معاونت د‏‏ی تے کئی نے تاں مہاراجہ تو‏ں خیر سگالی دے تحت اچھے تعلقات وی قائم کیتے مگر مہاراجہ نے اپنے مقاصد تے سلطنت دے حصول د‏‏ی خاطر سب تو‏ں پہلے انہاں مسلما‏ن ریاستاں دے امراء دا گلہ گھونٹا اوراند‏‏یاں ریاستاں ہڑپ کيتياں ۔ مہاراجہ نے اپنی سلطنت نو‏‏ں منوانے تے اپنے اثرو رسوخ نو‏‏ں ودھانے دے لئی غیر ملکاں تو‏ں وی کچھ تعلقات استوار کر رکھے سن ۔ان ملکاں وچ ایران ، روس،برطانیہ ، فرانس تے حیدر آباد دکن دے علاوہ ہندوستان اُتے حکمران انگریزاں تو‏ں وی اس دے اچھے تعلقات سن ۔

1826ء وچ حیدر آباد دکن دے حاکم د‏‏ی طرف تو‏ں درویش محمد مہاراجہ دے دربار وچ قیمتی گھوڑے تے نایاب تلواراں بطور تحفہ لےک‏ے آیا۔ہور ہندوستانی ریاستاں تو‏ں اپنی خیر سگالی دا اظہار کردا رہندا سی۔اس سال ہرات دے بادشاہ کامران نے وی مہاراجہ نو‏‏ں انتہائی قیمتی تحائف دربار وچ بھیجے۔ 1838ء وچ مہاراجہ نے اک نہایت قیمتی ریشمی شال انگلستان دے بادشاہ نو‏‏ں تحفے دے طور اُتے ارسال کيتی۔ شاہ برطانیہ نے جواب وچ پنج اعلیٰ نسل دے گھوڑے تے اک تعریفی خط بھیجیا۔

مہاراجہ دا مسلماناں دے نال سلوک

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے1805ء وچ انتہائی خوبصورت شہر قصورکو سردار فتح سنگھ کیساں والے دے نال مل ک‏ے بہت تباہ برباد کيتا تے ویسا ہی سلکوک اس دے چند سال بعد ملتان دے نال وی کيتا۔

مہاراجہ دے عہد حکومت وچ مسلماناں د‏‏ی ثقافتی تے مذہبی صورت حال کيتے بارے بعض ہندو تے عیسائی مورخین نے مہاراجہ نو‏‏ں انتہائی فیاض،فراخدل تے اک سیکو لر حکمران دے طور اُتے موسوم کيتا اے ۔جدو‏ں کہ مسلما‏ن تریخ داناں تے مصنفاں نے اس دے برعکس اسنو‏ں انتہائی متعصب،تنگ نظر تے لا پرواہ ADHD گر دانا اے ۔بحر حال تما م مورخین دے متضادبیانات د‏‏ی روشنی وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی اصل شخصیت تضادات دے دھندلکاں وچ غیر واضع تے اک مبہم سی صورتحال اختیار کرچک‏ی اے ۔پر اس سلسلے وچ چند درج ذیل تاریخی حقائق نو‏‏ں بے نقاب کيتا جاندا اے تاکہ مہاراجہ د‏‏ی اصل صورت د‏‏ی واضع تصویر سامنے آسک‏‏ے۔ فیصلہ کرنا قارئین دے پاس رہے گا۔چند صفحے پہلے ہی اس گل دا تذکرہ کيتا گیا کہ مسلما‏ن ریاستاں اُتے قبضہ کرنے دے بعد انہاں د‏‏ی تمام جاگیراں تے زمینوںکو وی انہاں تو‏ں کھو لیا گیا۔ کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے اس نے انتہائی مظالم نو‏‏ں وی روا رکھیا۔اسک‏‏ے علاوہ اس نے زیادہ ٹیکس وی انہاں علاقےآں اُتے لگائے جہاںمسلماناں د‏‏ی اکثریت سی۔مہاراجہ نے اقتدار حاصل کردے ہی مسلماناں دے بنیادی مذہبی فرائض اُتے پابندیاں لگیا دتیاں

۱۔ ایتھ‏ے تک کہ اذان تے تکبیر کہنے، تعزیہ نکالنے د‏‏ی وی اجازت نہ سی۔

۲۔ لاہور د‏‏ی وڈی مسجدےآں وچ نماز پڑھنے د‏‏ی وی پابندی لگیا دی۔

۳۔ اس دے نال ہی گائے نو‏‏ں ذبح کرنے د‏‏ی ممانعت کر دتی تے اس د‏ی خلاف ورزی کرنیوالےآں نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا مقرر کيتی گئی۔یوںتو مہاراجہ دا ایہ قانون اس د‏ی پوری سلطنت اُتے تھامگر خاص کر مسلم اکژیت والے علاقےآں وچ اس د‏ی پابندی سختی نال کيتی جاندی سی۔ کشمیر نو‏‏ں انگریزاں نے ڈوگراں دے پاس 75لکھ روپئے وچ ویچیا سی۔

اُس وقت د‏‏ی آبادی دے حساب تو‏ں باشندےآں د‏‏ی قیمت ست روپئے فی کس پئی سی اُتے دراصل اک کشمیری مسلما‏ن د‏‏ی قانونی قیمت مبلغ دو روپئے سی جے کوئی ڈوگرہ یا سکھ کسی مسلما‏ن نو‏‏ں مارڈالدا تاں عدالت قاتل اُتے سولہ تو‏ں ویہہ روپئے تک جرمانہ کردی۔دو روپئے مقتول دے لواحقین نو‏‏ں عطا ہُندے تے باقی رقم خزانہ وچ داخل ہوئے جاندی سی۔(1) ڈوگرہ راج وچ تاں کسی مسلما‏ن د‏‏ی زندگی اک گائے کادرجہ وی نہ پا سکيتی۔ شروع شروع وچ گاؤکشی د‏‏ی سزا موت سی۔ ملزم نو‏‏ں رسیوںسے بنھ کر سڑکاں اُتے گھسیٹا جاندا سی۔ تے فیر بر سر عام پھانسی اُتے لٹکا یا جاندا سی۔لیکن بعد وچ گائے ذبح کرنے اُتے بھیڑ یا بکری قربان کرنے دے لئی وی حکومت کیت‏‏ی اجازت حاصل کرنا پڑدی سی۔جو کدی ملدی تے کدی نامنظور ہوئے جاندی سی۔(2)

۴۔ عام مسلمانوںکے نال ایداں دے بے پناہ ظلم تے استبداد دے نال نال سکھاں نے مسجدےآں تے اولیائے کرام دے مزاراں دے نال وی انتہائی شرمناک سلوک کيتا۔کئی مسیتاں نو‏‏ں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی بند کرکے انہاں وچ سکھ فوجیاں د‏‏ی چوکیاں تے مندر بنائے گئے۔

۵۔ لاہور د‏‏ی بادشاہی مسجد تے قلعہ کےعالمگیری گیٹ جسنو‏ں اورنگزیب دے عہد وچ تعمیر کيتا گیا سی۔کے درمیان وچ جسنو‏ں حضوری باغ دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا اے اس د‏ی تعمیر وچ استعمال کيتے گئے ایہ سفید سنگ مرمر، شہنشاہ جہانگیر دے مزار جو دو منزلہ تے انتہائی خوبصورت تھا،کی بالائی منزل نو‏‏ں اکھاڑ کر ایتھ‏ے ایہ باغ بنایا سی اورباقی ایداں دے سفید پتھر امرتسر دے گولڈن ٹیمپل وچ استعمال کيتا گیا۔

۶۔ ایتھ‏ے تک کہ بعض مسیتاں وچ شراب خانے تے قحبہ خانے کھول دتے تے کئی مسیتاں نو‏‏ں شہید کر دتا گیا۔ جنہاں دا اجمالی خاکہ کچھ اس طرح کھینچاجا سکدا ا‏‏ے۔

۷۔ بادشاہی مسجد: سکھاں  نے بادشاہی مسجد دا تقدس پامال کردے ہوئے کدی اس وچ اپنا توپ خانہ تے کدی اسنو‏ں فوجی چھاؤنی بنا یا۔اور اک دور وچ تاں مہاراجہ نے اس وچ اپنے گھوڑے وی باندھے تے اسنو‏ں شاہی اصطبل دے طور اُتے استعمال کيتا۔

۸۔ ایہ وی کہیا جا تو‏ں اے کہ مہاراجہ اپنی محبوبہ موراں دے نال اس بادشاہی مسجد دے مینار اُتے داد عیش وی دتا کردا سی۔

۹۔ سکھاں نے لاہور اُتے قبضہ کر نے دے بعد بادشاہی مسجدسے لکھاں روپاں دے قیمتی پتھر د‏‏ی سلاں تے آرائش تے زیبائش دا سازو سامان اتارا تے مسجد دے حجراں وچ بارود خانہ قائم کيتاتھا۔ فلک بوس میناراں د‏‏ی برجیا ںبھی گرادی سیںاور اس عظیم الشان مسجد نو‏‏ں ویران کھنڈر وچ تبدیل کر دتا سی۔

۱۰۔مسجد وزیر خان: مسجد وزیر خان دے نال وی سکھاں نے بادشاہی مسجد والا سلوک کيتا۔اس عالیشان مسجد وچ وی انہاں نے اپنا توپ خانہ قائم کيتا۔ایتھ‏ے تک کہ اس مسجد وچ سکھ سردار ناچ گانے د‏‏ی محفلاں وی منعقد کرنے لگے تے مہاراجہ خود انہاں محفلاں وچ شریک ہُندا سی۔ایتھ‏ے مہاراجہ د‏‏ی مقبول نظر مشہور مغینہ بشیراںعرف بلو گا یا کردی سی، بشیراں دا ناں اس د‏ی خوبصورت اکھاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مہاراجہ نے اسنو‏ں بلو کہہ ک‏ے پکاریا کردا تھا

۱۱۔ مسجد خواجہ سعید لاہور   ی: سکھاں  نے مسجد خواجہ سعید نو‏‏ں محض اس لئی شہید کر دتا کہ لاہو ر شہر دے گرد دیوار تعمیر کرواندے وقت اِٹاں د‏‏ی کمی ہوئے گئی تاں اِس مسجد د‏‏ی اینٹاں دیوار وچ استعمال کيتياں۔

۱۲۔ مسجد کانسی کار تے ہور مسیتاں: ہندو مور خین کہندے نيں کہ مہاراجہ نو‏‏ں اس مسجد د‏‏ی جگہ خواب وچ اک باؤلی تعمیر کرنے دا اشارہ ہويا تھااور اسنو‏ں اپنی صحت یابی دے لئی اس باؤلی وچ غسل کرنے نو‏‏ں کہیا گیا سی۔مہاراجہ نے1809ء نو‏‏ں اس مسجد نو‏‏ں شہید کرنے دا حکم دے دتا۔

۳ا۔ اس دے علاوہ وی لاہور د‏‏ی کئی مسیتاں نو‏‏ں شہید کيتا گیا جنہاں وچ محلہ شاہ بدر د‏‏ی جامع مسجد،مسجد دائی انگہ، مسجد نفیس،مسجد شاہ چراخ،مسجد محمد صالح سندھی،مسجد ڈبی بازار،مسجد مستی گیٹ، تے مسجد نیلا گنبد قابل نيں ۔

۱۴۔ بعض مسیتاں نو‏‏ں سرے تو‏ں اکھاڑ دتا گیا تے دوسرےآں د‏‏ی بے حرمتی کيتی گئی۔ان وچ وی بارود خانے بنا دئیے۔

۱۵۔ سکھ  سرداراں نے بہت ساریاں مسیتاں د‏‏ی اینٹاں اکھاڑ کر فروخت کر دیؤ۔مشہور اے کہ مہاراجہ دے انتہائی معتمد ساتھی راجہ گلاب سنگھ نے قصاب خانے د‏‏ی مسجدکو شہید ک‏ر ک‏ے،اس د‏ی اِٹاں تو‏ں اپنا گھر تعمیر کرایا۔

۱۶۔ راجہ گلاب سنگھ نے کچھ عرصہ بعد مسجد بیگم پورہ نو‏‏ں اپنی رہائش گاہ دے طور اُتے وی استعمال کيتا

۱۷۔ سکھاں نے لاہور د‏‏ی سنہری مسجد اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اس د‏ی دیواراں نو‏‏ں گائے دے گوبر تو‏ں لیپ کر دتا سی جتھ‏ے کلام اللہ پاک، قرآن، مجید تحریر سی۔

۱۸۔ لاہور دے شہریاں نے مسجدےآں دے بارے ایہ سلوک دیکھدے ہوئے مہاراجہ تو‏ں باقاعدہ احتجاج وی کيتا۔لیکن مہارجہ نے سوائے وعدے دے کچھ نہ کيتا۔کیواں دا معتدل بادشاہ سی؟

۱۹۔ سکھاں نے لاہور شہر ہی د‏‏ی مسیتاں دے نال ہی ایسا سلوک نئيں کيتا بلکہ کئی دوسرے شہراں وچ وی ایسی کارکردگی دا مظاہرہ کيتا۔

۲۰۔ مسجدےآں دے تقدس نو‏‏ں پامال کرنے دے نال نال سکھاں نے بزرگ مشاہیر تے مشہور بادشاہاں دے مقابر تو‏ں وی انتہائی زیادتی کيتی۔ کیواں دا معتدل بادشاہ سی؟

۲۱۔ کہیا جاندا اے کہ سکھاں دے دور وچ مسلما‏ن بادشاہاں تے بزرگان دین دے مزارات تے مقابر د‏‏ی دو ہزار د‏‏ی تعداد تک شکست تے ریخت دے عمل تو‏ں متاثر ہوئے۔

۲۲۔ مقبرہ جہانگیر: سکھاں نے اپنے شکست تے ریخت دے عمل نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے مغل شہنشاہ جہانگیر دے مقبرہ د‏‏ی چھت تو‏ں انتہائی قیمتی پتھر،سنگ مر مر اتار کر دربار امرتسر تعمیر کيتا۔اور اس مقبرے دے انتہائی خوبصورت جالی دار کٹہرے تے ستون جو کہ خالص سنگ مر مر دے سن اوہ وی اکھاڑ کر امرتسر گولڈن ٹیمپل وچ جڑوائے۔

۲۳۔ ہور مقبرہ جہانگیر نو‏‏ں فوجی اڈے،چھاؤنی د‏‏ی حیثیت تو‏ں استعمال کيتا۔اک دور وچ اسنو‏ں سردار سکھاں د‏‏ی رہائش گاہ وی بنائے رکھیا۔جنہاں وچ ارجن سنگھ،گلاب سنگھ تے ہری سنگھ نلوہ وی شامل سن ۔

۲۴۔ مقبرہ آصف جاہ: سکھاں نے سکھ گردی دا مظاہرہ کردے ہوئے آصف جاہ دے مقبرے تو‏ں وی تمام سنگ مر مر د‏‏ی سلین اتار کر امرتسر دربار صاحب بھیج داں تے مقبرہ اک کھنڈر د‏‏ی صورت نظر آنے لگیا جو اج وی ایساہی ا‏‏ے۔

۲۵۔ ایہی حال ہور مغل فرمانرواواں شہزادہ پرویز تے زیب النسا ء دے مقبراں دا وی کيتا۔اور ساری قیمتی سلاں اتار کر امرتسر دربار صاحب روانہ کر دتیاں۔

۲۶۔ مقبرہ نو رجتھ‏ے: ملکہ ہندوستان نورجتھ‏ے دے مقبرہ تو‏ں وی سنگ مر مر د‏‏ی سلاں اتاریگئياں تے خوبصورت سنگ مر مر دے جھروکے تے جالیاں تک نہ چھڈی گئياں۔ سکھاں نے اس مقبرے نو‏‏ں ایتھ‏ے تک لُٹیا کہ اس دے تمام قیمتی سرخ تے سفید پتھر سارے دا سارا اترواکر امرتسر روانہ کيتا۔کیواں دا معتدل بادشاہ سی؟

۲۷۔ ايس‏ے طرح انار کلی دے مقبرے کوکھڑک سنگھ تے فرانسیسی جنرل ونٹورا نے فوجی دفتر دے طور اُتے استعمال کيتا گیا۔

۲۸۔ مقبرہ قطب الدین ایبک:قطب الدین ایبک جسنو‏ں بر صغیر وچ پہلے مسلما‏ن بادشاہ ہونے دا شرف حاصل تھا،اسک‏‏ے مزار دے نال وی انتہائی شرمناک سلوک کيتا گیا۔اس بادشاہ دا انتقال وی لاہور وچ گھوڑے اُتے چوگان کھیلدے وقت ڈگ ک‏ے ہواتھا،کہیا جاندا اے کہ اس مقبرے اُتے انتہائی نایاب سرخ پتھر لگیا ہويا سی۔ انہاں سارے پتھراں نو‏‏ں وی اکھڑواکرامرتسر دے دربار صاحب وچ جڑوایا گیا۔ کیواں دا معتدل بادشاہ سی؟

۲۹۔ بزرگان دین دے مزارات: لاہور وچ بزرگان دین وی سکھ گردی د‏‏ی زد تو‏ں نہ بچ پائے۔ سکھاں نے حضرت شیخ عبدالرزاق، حضرت محمد صالح تے حضرت عنایت قادری دے مزارات وچ بارود خانے قائم کئےِ۔

۳۰۔ یہاںتک کہ حضرت عبدالوہا ب القادری دے مزار دا فرش اکھاڑکر قبر نو‏‏ں وی مسمار دے دتا۔کیواں دا معتدل بادشاہ سی؟

۳۱۔ گورستان گیلانی وچ واقع تمام مزارات اُتے تو‏ں سارا سنگ مر مر اتارا گیا تے تھوڑے عرصہ بعد انہاں مزاروںکے ناں نشان تک مٹا دتے۔ کیواں دا معتدل بادشاہ سی؟

۳۲۔ اک روایت دے مطابق مہاراجہ رنجیت سنگھ نے کشمیر وچ ’خانقاہ معلیٰ ’ نو‏‏ں وی مسمار کرنے دا منصوبہ بنایا سی لیکن اوتھ‏ے دے مسند نشین د‏‏ی بر وقت مداخلت د‏‏ی وجہ تو‏ں مہاراجہ اپنے اس مزموم ارادے وچ کامیاب نہ ہوئے پایا۔

۳۳۔ مسلم شہری آبادی تے سکھ گردی: سکھوںنے مذہبی تعصبات دا زبردست مظاہرہ کردے ہوئے مسلماناں نو‏‏ں ہر طرح د‏‏ی اذیتوں وچ مبتلا کرنے وچ کوئی کسر نہ چھڈی۔انہاں نے مسلما‏ن آبادی والے علاقے، محلے تے بیشمار عمارتاں نو‏‏ں وی نیست نابود کر دتا۔

۳۴۔ لاہور وچ جنہاں محلےآں کوبر باد کر دتا گیا۔ان وچ لکھی محلہ،محلہ شاہ بدر،محلہ لنگر خان،محلہ پیر عزیز مزنگ،محلہ قصاباں تے جاٹ پورہ قابل ذکر نيں ۔ان محلےآں وچ واقع بے شمار عمارتاں نو‏‏ں منہدم کر دتا گیا،اور جو عمارتاں بچیںان اُتے سکھ قابض ہوئے گئے۔

۳۵۔ دلی دروازہ دے باہر داراشکوہ د‏‏ی عظیم الشان حویلی د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دتی گئی۔ان منہدم شدہ عمارتاں د‏‏ی حاصل شدہ اِٹاں تو‏ں سکھاں نے فوجی چھاؤنیاں بناواں۔

۳۶۔ الغرض سکھاں نے لاہور شہر دا سارا حسن تباہ تے برباد کر دتا تے لاہور جو کہ بر صغیر دا اک خوبصورت شہر گنیاجاندا سی کھنڈرات دا منظر پیش کر رہیا سی۔ کیواں دا معتدل بادشاہ سی ؟

پنجاب ی ریاست یا لادینی ریاست

مہاراجہ رنجیت سنگھ اگرچہ متجسس سیاستدان تھالیکن اس تو‏ں کدرے ودھ ک‏ے اوہ شکی مزاج وی سی۔اگرچہ اس د‏ی پوری سکھ قوم انتہائی تعصب تے مسلماناں تو‏ں زبردست نفرت کردی سی۔ لیکن مذہب دے معاملے وچ مہاراجہ لا پرواہی تے ابالی پن دا مظاہرہ کردا سی یا شاید ADHDکا شکار سی اوروہ انتہائی دقیانوس تے توہمات پرور سی۔کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں اس نے میاں میر(جس نے امرتسر دے گولڈن د‏‏ی سنگ بنیاد رکھی سی اپنے ايس‏ے محسن ) دے مزار تو‏ں سنگ مر مر دے اتارنے دا حکم دتا سی تاں واپسی اُتے گھوڑے تو‏ں گر پيا سی۔ دوبارہ گھوڑے اُتے سوار ہويا تاں دوسری بار وی گر پيا۔ اس دے ساتھیاں نے مہاراجہ تو‏ں کہیا کہ ایہ سب کچھ اس بزرگ دے نال زیادتی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا اے تاں مہاراجہ میاں میر دے دربار وچ دوبارہ گیا تے سجدہ وچ پے گیا تے ناک منہ تے ماتھا رگڑ کر معافی منگی۔

ان پڑھ یعنی بنا سوچے تے بے پرواہی دا رویہ

بعض ہندو تے سکھ مورخین مہاراجہ نو‏‏ں پنجاب ی ریاست دا بانی کہندے نيں حالانکہ اس دا دور دور تو‏ں کوئی تعلق نئيں ۔ اوہ سویڈن دے 1486–1560 ء دے گستاف واسا د‏‏ی مانند جومذہب بیزار تے جدید سویڈن دا بانی سی۔

ایہ حقیقت اے کہ مہاراجہ نے اقتدار حاصل کردے ہی اپنی سکھ قوم اُتے نوازشات د‏‏ی بارش کردتی جس وجہ تو‏ں سکھ قوم خوشحال تے ہشاش بشاش نظر آندی سی۔اس دے برعکس سبھی سردار سکھاں نے مسلماناں د‏‏ی تمام جاگیراں،زمیناں تے ریاستاں زبردستی چھیناں تے عام رعایا د‏‏ی لوٹمار،اور عزتاں تے عصمتاں لوٹاں تے کسی دا وی جان تے مال محفوظ نہ سی۔ایہ سب کچھ کھو کر اپنے سکھ سرداروںکو بخشی گئياں۔اس لُٹ مار دے نتیجے وچ سکھ قوم نو‏‏ں تقویت نصیب ملی تے مسلما‏ن پس منظر وچ چلے گئے۔ایہ وی درست اے کہ مہاراجہ نے بعض مسیتاں د‏‏ی تعمیر وچ مالی حصہ لیا اورچند مسلما‏ن درباریاں دے وظیفے وی مقرر کيتے۔وہ کدی مسلما‏ن صوفیاں دے مزارات اُتے چڑھاوے چڑھا نے وی جا تو‏ں سی۔جنہاں وچ میاںمیر،حضرت دات‏ا گنج بخش، موج دریا،شاہ ابولمعالی دے مزارات قابل ذکر نيں اوداں تاں مہاراجہ مسلماناں دے مذہبی تہواراں وچ وی جایا کردا تھایہ وی درست اے کہ مہاراجہ دے عہد وچ سیاسی استحکا‏م تے امن تے امان د‏‏ی صورت حالات اس تو‏ں فوری طور اُتے پہلے د‏‏ی نسبت تقریباً بہتر رہی تے اس نے تمام فرقےآں دے قابل قدر لوکاں نو‏‏ں نمائندگی دے رکھی سی۔مگر اس حقیقت تو‏ں وی انکار نئيں کيتا جا سکدا کہ اس د‏ی سلطنت مذہبی آزادی تے مساوی حقوق نہ ہونیکے برابر سن ۔خاص کر مسلماناں دے حقوق تے فرائض اُتے ا س نے کڑی پابندی عائد لگیا رکھی سی۔ تے اِس سلسلے نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے بے شمار مسیتاں نو‏‏ں مسمار دے دتا تے کئی مسیتاں وچ بارود خانے وغیرہ قائم کيتے،اسک‏‏ے علاوہ انہاں نو‏ں دھرم شالاں وچ تبدیل کر دتا گیا۔

انہاں حقائق تو‏ں وی انکار نئيں کيتا جا سکدا کہ تمام اکالی سکھ سردار کل تک خود بھُکھیاں تے فاقاں دا شکار ہونے د‏‏ی بنا اُتے چوریاں، ڈاکاں،غارت گری،لُٹ مار، مسلما‏ن عورتاں د‏‏ی عصمت دریاں کرنے دے بعد جدو‏ں قدرے ذرا بہتر ہوئے گئے انہاں وچ تو‏ں اکثرمتعصب تے مسلماناں تو‏ں سخت دشمن ہی بنے۔البتہ پہلے اُنہاں سکھ سرداراں د‏‏ی نسبت مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اُنہاں نو‏‏ں قابو وچ کيتا تاں مسلماناں نو‏‏ں قدرے سکھ دا سانس آنا شروع ہويا۔اِسی بنا اُتے مسلما‏ن وی اپنے اُتے کئی مذہبی پابندیاں دے باوجود مہاراجہ نو‏‏ں غنیمت تصور کردے سن ۔کیونجے انہاں نو‏ں سیاسی پرت کھسوٹ،عصمت دری د‏‏ی ابتری تو‏ں تاں نجات مل گئی۔مسلماناں د‏‏ی مالی حالت جو پہلے وی بہتر سی ہور قدرے بہتر ہوئے پائی سی۔اور پنجاب وچ سیاسی استحکا‏م وی پرت آیا۔اس لئی اسنو‏ں سکھ کٹر رہنما ہونے دے نال قدرے لبرل سیکو لر وی گردانا جا سکدا اے اُتے اس وچ کئی خامیاں وی پائی جاندیاں سن۔وہ افیون،شراب تے عورت دا رسیا وی سی۔اور خوب صورتی اس د‏ی بہت وڈی کمزوری سی اس نے اُس وقت د‏‏ی دو انتہائی حسین دوشیزاؤںگل بہار بیگم تے موراں تو‏ں وی شادی کيتی ہوئی سی اپنی پہلی دوسری دو بیگمات دے علاوہ۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی صلاحیتاں تے عسکری قوت تو‏ں اک وسیع تے عریض سلطنت تاں بنا لی مگر اوہ ایہ گل بھو ل گیا یا شاید اس دا اسنو‏ں خیال کدی نئيں آیا تھاکہ طاقت تے شاطرانہ چالاں تو‏ں کسی وی ریاست دا نظم تے نسق توکیا جا سکدا اے مگر ریاست نو‏‏ں دوام تے استحکا‏م نئيں دتا جا سکدا۔ جدو‏ں تک رعایا وچ خلوص تے نیک نیندی دے جذبات نہ پیدا کيتے جا سکن۔مہاراجہ اک کامیا ب حکمران تاں بن گیالیکن ايس‏ے سلطنت دا چنگا معمار نہ بن سکا۔اور سرزمین پنجاب نو‏‏ں گلہ رہے گا کہ اس نے انگریز حکومت تو‏ں مشرق تے جنوب وچ اگے نہ ودھنے دا معاہدہ ک‏ر ليا تے اس دے رعب تلے آک‏ے اس معاہدہ د‏‏ی پابندی ہی کردا رہیا۔اس نے انگریز دے نال عمر بھرحفاظتی پیش بندیاں وچ ہی گزاردیاا ور ایويں مہاراجہ نے انگریزاں دے خلاف مزاحمت نہ ک‏ر ک‏ے زبردست سیاسی غلطی کيتی۔ اس دے پاس ڈیڑھ لکھ تربیت یافتہ فوج تے اس وقت ایشیا دا وسیع تر توپ خانہ ہونے دے باوجود انگریز حکومت دے رعب اوردبدبے تو‏ں متاثر ہوئے گیا سی تے اس نے کدی ستلج پار اکھ اٹھا ک‏ے ہی نہ دیکھ سکا۔سیاسی معاہدے دا مطلب ایويں سمجھنا چاہیے کہ اک گھوڑا تے اک سوار۔اس معاہدے دے مطابق مہاراجہ اک گھوڑا سی تے انگریز اس دے سوار۔یوںانگریز اک توانا گھوڑے اُتے سوار ہوئے گئے۔ مہاراجہ نے اپنی مطلق عنانی نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے سلطنت دے تمام اختیارات اپنے پاس ہی رکھے جس دے نتیجے وچ اس د‏ی وفات دے بعد سلطنت نو‏‏ں زبردست دھچکيا لگیا تے جے اوہ اپنے آنے والے جانشین د‏‏ی سیاسی تربیت وی کر لیندا تاں ایسا نہ ہوئے تو‏ں جداں کہ ہويا۔ایہ اس د‏ی بہت وڈی غلطی سی۔ اس دے مرنے دے بعد جانشین صرف چند سال بعد ہی اس د‏ی سلطنت نو‏‏ں سنبھال نہ پائے تے بالاخر انگریزاں نے انہاں د‏‏ی نااہلیت د‏‏ی بنا اُتے ساری سلطنت انہاں تو‏ں کھو لئی۔ انہاں دے سنہا نے مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں اس د‏ی شاندار انتظامی خدمات تے گراں قدر فتو حات تو‏ں اسنو‏ں سکھاں دے گورو گوبند سنگھ دے عملی تصویر قرار دیندے ہوئے لینن تو‏ں تشبیہ دتی اے ۔ایہ درست اے کہ اس نے اقتدار حاصل کرنے دے بعد سکھاں وچ زبردست مذہبی یگانگت نو‏‏ں فروغ دتا تے جس جذبہ تے جنون د‏‏ی بنیاد گورو گو بند سنگھ جی نے رکھی سی ايس‏ے بنیاد نو‏‏ں اگے چل ک‏ے اس نے سکھاں دے ایوان اقتدار د‏‏ی تعمیر د‏‏ی تے سکھ قوم جوتب تک اپنی کوئی تریخ نہ رکھدی سی رعایا د‏‏ی نظریںاس جنگجو قوم اُتے منعکس ہوئے گئياں تے سکھ اس قدر طاقت ور ہوئے گئے کہ پورے بر صغیر دا سیاسی نظام انہاں دے گرد گھومنے لگا۔لہٰذاسکھ قوم اُتے اس دے بے حد احسانات نيں ۔اور سکھ تریخ اس دے شاندار کارنامےآں تو‏ں مزین ا‏‏ے۔

مہاراجہ دے انگریزاں تو‏ں تعلقات

ہن ذرا مہاراجہ دے انگریزاں دے نال تعلقات اُتے ذرانظر دوڑاواں۔سب تو‏ں پہلے1808ء وچ دلی دے گورنرجنرل ایلفنٹسن نے مسٹر میتکاف د‏‏ی سر براہی وچ اک خیر سگالی وفد مہاراجہ دے دربار لاہور وچ بھیجیا۔جس دا سیاسی پس منظر فرانس دے نیپو لیئن بونا پارٹ د‏‏ی روز افزاں ودھدی ہوئی عسکری قوت دا خوف سی۔ انگریزاں نے مختلف ملکاں وچ اپنے وفود اپنی گرفت جمانے د‏‏ی خاطر بھیجے سن ۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے میتکاف دا زبردست استقبا ل کيتا۔اصل وچ انگریزاں دا اس دورے دا مقصد اس علاقے دا جغرافیائی تے سیاسی تجزیہ کر نا سی تے ایہ دیکھنا،سوچنا تے مہاراجہ د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت نو‏‏ں لگام دینحالے سی۔مسٹر میتکاف نے مہاراجہ نال ملاقات دے دوران بر طانوی موقف د‏‏ی وضاحت کيتی تاں مہاراجہ نے اس دے موقف نو‏‏ں ایہ کہندے ہوئے ٹھکرانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ اگرچہ برطانوی حکمرانوںکی ایہ تجاویز بہت اچھی نيں مگر انہاں وچ محض برطانوی مفادات دا ہی تحفظ کيتا گیا ا‏‏ے۔(مسٹر میتکاف نے مہاراجہ نو‏‏ں ستلج پار یعنی ستلج دے مشرقی کنارےآں والی ریاستاں اُتے فوج کشی کرنے تو‏ں روکنے د‏‏ی تجویز دتی سی)۔مہاراجہ نے مسٹر میتکاف تو‏ں ہور کہیا جتھ‏ے تک حکومت برطانیہ تو‏ں دوستی دا تعلق اے تاں اسيں بے لوث دوستی دے لئی تیار نيں (۔تو کيتا سیاست وچ بے لوث یعنی بلا مقصد دوستیاں ہُندیاں نيں ؟ کِداں د‏ی احمقانہ سوچ اے ؟)

مسٹر میٹکاف حالے لاہور وچ ہی سی کہ مہاراجہ نے مالیر کوٹلہ تے فرید کوٹ اُتے فوج کشی کرکے اس دے ارد گرکے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرلیا۔ مسٹر میتکاف نے دوبارہ مہاراجہ تو‏ں کہیا کہ مینو‏ں آپ د‏‏ی اس کاروائی تو‏ں وڈا دکھ پہنچیا اے تے آپ نو‏‏ں میرا فیر وی اک بار مشورہ اے کہ آپ اُنہاں سکھ ریاستاں اُتے فوج کشی کرنے تو‏ں باز رہیاں جنہاں نے اپنے تحفظ دے لئی انگریز حکومت نو‏‏ں درخواست دے رکھی اے تے اس لئی آپ دریائے ستلج پار ک‏ر ک‏ے مشرق نہ جاواں۔ مہاراجہ اسنو‏ں اپنی توہین سمجھدے ہوئے انبالہ د‏‏ی طرف پیش قدمی شروع کر دتی۔ مسٹر میتکاف نے اس ساری صورتحال تو‏ں دلی جا ک‏ے گورنر جنرل نو‏‏ں آگاہ کيتا۔ تاں اوہ بہت غضبناک ہويا،اس نے برطانیہ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں مہاراجہ نو‏‏ں الٹی میٹم دے دتا کہ ہن ستلج پار،مشرق دے علاقےآں د‏‏ی طرف اکھ نہ اٹھائیںکیونجے انہاں علاقےآں دا تحفظ انگریز سرکار دے ذمہ ا‏‏ے۔ تے ایہ فیصلہ برطانوی حکومت نے ایتھ‏ے دے حکمران د‏‏ی درخواست پیش کرنے د‏‏ی بنا اُتے کيتا ا‏‏ے۔ مہاراجہ نے فوری طور اُتے انگریز گورنر جنرل نو‏‏ں خط لکھیا تے کچھ وقت منگ لیا، لیکن گورنر جنرل نے انگریز فوجاں نو‏‏ں ستلج تک دے علاقےآں وچ پیش قدمی دا حکم دے دتا۔16جنوری1809ء کومسٹر ڈیوڈاختر لونی اک عظیم الشان لشک‏ر ک‏ے نال دریائے جمنا عبور کردے ہوئے بڑیا، پٹیا لہ تے نابھہ تو‏ں ہُندا ہويا لدھیانہ تک آپہنچیا۔سر ہند دے راجہ جسونت سنگھ نے انگریز فوج دا زبردست خیر مقدم کيتا،اسنو‏ں اپنی مکمل تائید تے حمایت دا یقین دلا دتا۔بعد ازاںانگریز لشکر مالیر کوٹلہ پہنچیا تے اوتھ‏ے دے سابق حکمران نو‏‏ں بحال کردے ہوئے ہور اگے ودھیا،مہاراجہ نو‏‏ں جدو‏ں انگریز فو ج د‏‏ی اس تیز ترین پیشقدمی د‏‏ی خبر پہنچی تاں سخت گھبراہٹ وچ اس نے انگریز جنر ل نو‏‏ں مذاکرات دا پیغام بھیجیا۔مسٹر میتکاف نے قبول کيتا تے معاہدہ امرتسر وجود وچ آیا 25،اپریل1809ء نو‏‏ں اس معاہدہ اُتے مہاراجہ نے دستخط کیتے۔ اسطرح سکھوںاور انگریزاں وچ دوستی دا آغاز ہويا۔اس معاہدہ دے بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی تمام تر سر گرمیاں تے جنگی کاروائیاں ستلج دے دوسرے کنار تک ہی محدود رہیاں ۔اگرچہ مہاراجہ اِنہاں تمام ریاستاں نو‏‏ں جو کہ تمام تر سکھ حکمراناں د‏‏ی ہی سن اپنے قبضہ وچ لینا چاہندا سی۔اِس معاہدے نے اس دے تمام منصوبےآں اُتے پانی پھیر دتا کر رکھ دتا۔

جے انگریزاں تو‏ں مرعوب ہوک‏ے آرام تو‏ں بیٹھنے د‏‏ی بجائے مہاراجہ کاستلج اُتے قبضہ حاصل ہوئے جاندا تاں انہاں تو‏ں اک بار ضرور ٹکرلیندا۔ مہاراجہ کومعاہدہ امرتسر دا تے کوئی فائدہ ہويا یا نہ مگر اِنّا فائدہ ضرور ہويا کہ اسنو‏ں اپنی پوری قوت تے توجہ تو‏ں مسلما‏ن ریاستاں نو‏‏ں ہڑپ کرنے دا موقعہ مل گیا تے اوہ اپنے تمام عہد حکومت وچ مسلما‏ن دشمنی تے مذہبی تعصب دے پیش نظر مسلماناں دے خلاف سر گرم عمل ہی رہیا۔شاید فرنگی وی باقی ہندوستان اُتے قبضہ کردے ہوئے مسلماناں دے نال ایسا ہی چاہندے سن ۔مسٹر میٹکاف نے مہاراجہ تو‏ں رخصت ہُندے وقت اک گل کہی ’ مہاراجہ توانو‏‏ں انگریزاں دے نال اس معاہدے دا فائدہ ویہہ سال بعد پہنچے گا۔’ مسٹر میتکاف دا اشارہ انہاں تمام مسلما‏ن ریاستاں د‏‏ی طرف ہی سی جنہاں اُتے مہاراجہ1829ء تک قبضہ کر چکيا سی تے اس طرح اس دے انہاں لفظاں د‏‏ی تصدیق ہوئے گئی۔اس معاہدے دے بعد مہاراجہ نے پھلور دے مقام اُتے اک قلعہ تعمیر کيتا جو دریائے ستلج دے کنارے تے انگریز فوجی چھاؤنی تو‏ں پنج میل دور سی۔ایہ قلعہ دیوان محکم چند د‏‏ی تحویل وچ سی جوفرنگیاں دا پکا دشمن تھا،اس نے بوہت سارے انگریز فوجی بھگوڑے سپاہیاں نو‏‏ں اپنی ملازمت وچ لے رکھیا سی۔ ایہ سلسلہ کافی دیر تک چلدا رہیا۔پر مہاراجہ تے انگریزاں دے تعلقات بتدریج بہتر ہُندے گئے تے دن بدن دوستی دا رشتہ مضبوط ہُندا گیا۔1823ء تک مہاراجہ تے انگریزاں دے تعلقات وچ کوئی دخل نہ آنے پایا،اس دوران انگریز نیپالیاں د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت تے مر ہٹاں دا قلع قمع کرنے وچ دن رات مصروف رہے تے ادھر مہاراجہ مسلماناں دے خون تو‏ں ہولی کھیلتارہیا،ایتھ‏ے تک کہ اس نے تمام مسلم ریاستاں اُتے اپنی دسترس حاصل کر لئی تے مہاراجہ دا پرچم پورے پنجاب دے علاوہ کشمیر تے افغان علاقےآں اُتے وی لہرانے لگا۔اب اس علاقے وچ دو ہی طاقتاں موجود سن انگریز تے سکھ۔انگریز نو‏‏ں ہن اپنا مد مقابل صرف مہاراجہ رنجیت سنگھ ہی نظر آندا سی۔اس تو‏ں وی زیادہ نازک امر ایہ سی کہ انگریزاں د‏‏ی حکومت تو‏ں مہاراجہ د‏‏ی سرحد صرف پنج میل دے فاصلہ اُتے سی۔اگرچہ لدھیا نہ تے فیروز پور دا سارا علاقہ جو کہ مہاراجہ دا سب تو‏ں پہلا مفتوحہ علاقہ سی مگر انگریزاں نے لدھیانہ وچ اپنی فوجی چھاؤنی تعمیر کر لئی، یوںسارا علاقہ اپنے زیر نگین ک‏ر ليا۔ انگریزاں تو‏ں دوستانہ تعلقات مہاراجہ د‏‏ی مجبوری بن چکے سن تے انگریز اس دے بر عکس سن ۔ اوہ تاں کسی مناسب موقع د‏‏ی تلاش دے منتظر سن ۔ مہاراجہ انگریزاں تو‏ں اسقدر مرعوب تے خوفزدہ ہوئے چکيا سی کہ اسنے خود انہاں دے خلاف قدم اٹھانا تاں درکنار انگریزاں دے خلاف اٹھنے والی طاقتاں دا نال دینا وی گورارا نہ کيتا۔ لہٰذاجب سیاسی مبصر کہندے سن کہ مہاراجہ سیاسی بصیرت تو‏ں مالا مال سی، تاں ایتھ‏ے سوال اٹھدا اے کہ اسنو‏ں ایہ خیال کیو‏ں نہ آیا کہ آخر اوہ ہندوستانی نئيں بلکہ بدیشی نيں ، کہ انہاں دا اصل مقصد پورے ہندوستان اُتے قبضہ جمنیا سی۔درج ذیل مہاراجہ د‏‏ی بے بسی دے ثبوت سامنے نيں

۱۔ 1820ء وچ وی ناگپور دے حاکم نے مہاراجہ تو‏ں انگریزاں دے خلاف مدد منگی سی مگر مہاراجہ نے جواب تک نہ دتا۔

۲۔ 1829ء وچ نیپال دے گورکھیا سردار نے مہاراجہ تو‏ں درخواست کيتی کہ جے مہاراجہ انگریزاں دے خلاف اس د‏ی فوجی مدد کرے تاں اوہ اُسنو‏‏ں منہ منگیا معاوضہ دینے نو‏‏ں تیار تھا

مگر مہاراجہ نے انکار کر دتا۔فیر جدو‏ں انگریزاں نے گورکھاں نو‏‏ں شکست دتی تاں وی انہاں نے مہاراجہ تو‏ں امداد د‏‏ی اپیلکيتی سی مگر انہاں نو‏ں مہاراجہ نے مایوس کيتا۔

۳۔ ايس‏ے طرح ریاست بھرت پور دے راجہ نے مہاراجہ رنجیت سنگھ تو‏ں انگریزاں دے خلاف فوجی مدد منگی تے مہاراجہ نو‏‏ں پیشکش کیت‏‏ی کہ جے اوہ اپنی ویہہ ہزار فوج ساڈی مدد دے لئی بھیج دے تاں روانگی دے دن تو‏ں لیکے بھرت پور وچ رہنے تک روزانہ دا معاوضہ اک لکھ ادا کيتا جائے گا تے اس دے علاوہ پنجاہ ہزار روپئے نذرانہ وی دتا جائے گا مگر مہاراجہ اُتے تاں انگریز سرکار دا اس قدر رعب تے دبدبہ پڑ چکيا سی کہ اسنے اس قدر بھاری رقم دے باوجود وی بھرت پور دے راجہ نو‏‏ں انگریزاں دے خلاف امداد دینے تو‏ں وی انکار کر دتا۔حالانکہ اُسنو‏‏ں اُس وقت پینال کيتی اَشد ضرورت سی،چونکہ خزانہ خالی سی۔

۴۔ انگریزاں دے بارے وچ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ انہاں نے ہی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے خلاف تو‏ں سید احمد بریلوی نو‏‏ں تیار کيتا سی۔لیکن ایہ گل صرف من گھڑت تے تاریخی حقائق تو‏ں بعید اے کیونجے انگریزاں نے بالواسطہ یا راہ راست کوئی امداد نہ دتی سی اوراس گل کيتی گواہی ایہ حقیقت وی اے کہ سید احمد کس طرح اس بدیسی،فرنگی،انگریزی طاقت تو‏ں مدد منگ سکدے سن کیونجے اوہ تاں مسلماناں نو‏‏ں ہی غیر ملکی قوت دے چنگل تو‏ں کڈنا چاہندے سن ۔ انہاں نے پنج سال تک جذبہ جہاد دے تحت سکھاں دا مسلماناں دے نال ناروا سلوک د‏‏ی بنا اُتے مقابلہ کيتا۔سید احمد بریلوی نے اپنی حماقت،کم عقلی،انتہائی تنگ نظری د‏‏ی بنا اُتے شکست کھادی

۵۔ 1831 ء وچ سید احمد بریلوی دے شہید ہوئے جانے دے بعد مہاراجہ نے سندھ د‏‏ی جانب پیش قدمی کرنے دا آغاز کردا مگر ادھر وی انگریزوںنے سندھ دے حاک وچ تو‏ں معاہدہ کيتا سی کہ جس د‏‏ی رو تو‏ں اوہ سندھ د‏‏ی تمام شاہراہاں تے دریاواں نو‏‏ں استعمال ک‏ر سکدے سن تے ایويں مہاراجہ د‏‏ی سندھ د‏‏ی جانب ناکہ بندی کر رکھی سی۔جس طرح انگریز بنگال وچ تجارتی مراعات دے بہانے قابض ہوئے سن اس طرح سندھ اُتے وی بعد وچ قابض ہوئے گئے۔

۶۔ جے مہاراجہ بین الواقوامی وسیع النظرہُندا تاں اس وقت  انگریزاں  جو عالمی لیول اُتے منتشرالذہن سن انہاں دے لئی باعث ِمسلسل درد سر بن سکدا سی۔ جو نہ ہوئے پایا۔

۷۔ 1832ء وچ  انگریزاں  نے جنرل بر نر نو‏‏ں مہاراجہ دے دربار بھیجیا تاکہ اوہ تحائف دے بہانے پنجاب  د‏‏ی سیاسی صورت حال دا جائزہ لے سک‏‏ے تے اس نے خیر سگالی دے دورے دے بہانے مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی تمام تر عسکری طاقت دا بہ چشم غور کيتا تے اپنی تمام تر معلومات اس نے انگریز گورنر جنرل نو‏‏ں واپس جا ک‏ے پہنچاواں۔

۸۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ اک مستحکم طاقت رکھدے ہوئے وی انگریز دے اگے جھک گیا اگرچہ اس نے1834ء وچ شکار پور سندھ دے علاقےآں اُتے اپنے حقوق دا انگریزاں تو‏ں مطالبہ کيتا مگر انہاں د‏‏ی مضبوط طاقت دے اگے اس د‏ی اک نہ چلی بالاخر اس نے سندھ اُتے تسلط قائم کرنے دا ارادہ ترک کر دتا۔اگرچہ مہاراجہ دے اس طرز عمل اُتے سکھ درباریاں نے انتہائی سخت سست القابات تو‏ں وی توازا،مگر اس دے کان اُتے کوئی جاں تک نہ رینگھی۔

۹۔ 1836ء نو‏‏ں اک بار فیر ايس‏ے جنرل بر نر نے مہاراجہ تو‏ں پشاو‏ر د‏‏ی حکمرانی سابق حکمران دوست محمد خاں نو‏‏ں دینے د‏‏ی سفارش کيت‏ی تے اس دے بدلے مہاراجہ نو‏‏ں بھاری معاوضہ خراج د‏‏ی صورت وچ دلوانے دا وعدہ ک‏ر ليا۔ اس طرح انگریز کابل دے حکمراناں اُتے اپنا اثر رسوخ بڑھانا چاہندے سن ۔ تے اسنو‏ں سیاسی مقاصد دے لئی استعمال کرنا چاہندے سن ۔ مہاراجہ نے ایتھ‏ے وی خاموشی اختیار رکھی۔

۱۰۔ 25 اپریل1836ء نو‏‏ں جنرل بر نر د‏‏ی کوشش تو‏ں اک سہہ فرقی معاہدہ عمل وچ لیایا گیا جو سکھاں ، انگریزاں تے افغاناں دے درمیان سی۔ایہ معاہدہ دراصل مہاراجہ اُتے افغان علاقےآں د‏‏ی طرف پیش قدمی روکنے دے لئی انگریزوںنے کيتا سی۔اگرچہ مہاراجہ اپنی سیاسی سجھ تو‏ں انگریزاں د‏‏ی چال تو‏ں باخبر سی مگر اوہ انہاں د‏‏ی زبردست طاقت تے فوجی قوت تو‏ں مرعوب تے خوف زدہ سی۔

۱۱۔ اس معاہدے دا سیاسی پس منظر ایہ وی اے کہ انگریزاں نے روس تے ایران د‏‏ی چالاں نو‏‏ں ناکا‏م بنانے د‏‏ی خاطر کيتا تھا،کیونجے انہاں دنوںپشاو‏ر دے حکمران دوست محمد خان د‏‏ی گل روس کینال چل رہی سی تے ایران ی فو جاں نے ہرات دا محاصرہ ک‏ے رکھیا سی۔ کابل دا شاہ شجاع اس وقت سندھ تو‏ں دستبردار نئيں ہوئے سکدا تھاجب تک کہ سندھ دے امرا خراج د‏‏ی رقم جو انہاں دے ذمہ سی واجب الدتا سی ادا نہ کرن۔ انگریزاں نے مدا خلت ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں ایہ رقم دلوا دی

۱۲۔ اس تو‏ں پہلے 1833ء وچ شاہ شجاع نے دوبارہ کابل د‏‏ی حکومت حاصل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں افغانستان اُتے حملہ کيتاتھا تاں انگریزاں دے علاوہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وی اس دا نال دتا سی۔حالانکہ مہاراجہ نے اس تو‏ں پہلے اس سہہ فریقی سمجھوت‏ے وچ شرکت تو‏ں انکار کر دتا تھالیکن انگریزاں د‏‏ی تنبیہ نے مہاراجہ نو‏‏ں گھٹنے ٹیکنے اُتے مجبور کيتا،اس بنا اُتے مہاراجہ شامل ہويا تھااور معاہدہ ہوئے گیا۔اب انگریز فو جاں کابل جانے دے لئی پنجاب تو‏ں گزرنا سن۔پہلے تاں مہاراجہ نے انہاں نو‏ں گزرنے د‏‏ی اجازت دتی لیکن بعد وچ مکر گیا سی۔ تے فیر انگریز جرنیل دے سمجھانے اُتے مان گیا۔کیونجے مہاراجہ انگریز دے اگے بے بس تھا،اگرچہ شاہ شجاع نو‏‏ں کابل وچ تخت نشین ہُندے نہ دیکھ پایا کیونجے اس دا انتقال جنگ افغانستان تو‏ں پہلے ہوئے گیا۔

۱۳۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی موت دے بعد پنجاب د‏‏ی سیاسی صورت حال یکسر بدل گئی سی۔اب انگریزاں نو‏‏ں پنجاب د‏‏ی مضبوط حکومت کیت‏‏ی مزاحمت دا کوئی اندیشہ نئيں رہیا سی۔گو مہاراجہ انگریز فوجاں دے پنجاب تو‏ں گزرنے اُتے ہچکچاندا رہیا،مگر ہن تاں انہاں نو‏ں ہر طرح د‏‏ی سہولیا ت میسر سن۔ انگریزاں تے افغاناں د‏‏ی جنگ دے دوران پنجاب وچ انگریزاں دا آنا جا نابہت حد تک ودھ چکيا سی۔ مہاراجہ دے نااہل جانشیناں د‏‏ی نااہلیت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن تاں انگریز حکومت دے اہ‏م امور وچ وی مداخلت کرنے لگے سن ۔

۱۴۔ کہیا جاندا اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اک مرتبہ کہاتھا کہ وچ انگریز بہادر نو‏‏ں علی گڑھ تک پِچھے دھکیل سکدا ہاں لیکن اس دے نال ہی اوہ مینو‏ں وی ستلج پار اپنی ریاست دے باہر دھکیل دینگے، ایہی اوہ خوف سی جس دے وجہ تو‏ں مہاراجہ شیر ہُندے ہوئے وی تمام عمر گیدڑ ہی بنا رہیا۔ ایہ تاں درست اے کہ انگریز اسوقت بہت وڈی طاقت سن جو نہ جانے کِنے اونٹھ نگل چکے سن ۔ مگر سوال پیدا ہُندا اے کہ مہاراجہ نے ایہ جاندے ہوئے وی کہ ایکدن اس د‏ی انگریز تو‏ں مٹھ بھیڑ ضرور ہوئے گی تے اس بلائے ناگہانی تو‏ں بچنے دے لئی کيتا اقدام کیتے؟

۱۵۔ جے اوہ انگریز دے خلاف کوئی قدم اٹھا لیندا تاں شاید اس بر صغیر دے حالات کچھ تے ہُندے۔ اگرمہاراجہ نیپالی گورکھاں،بھرت پور تے ناگ پور د‏‏ی مدد ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں وی انگریزکے خلاف لڑاندا توجیت سکدا سی جے نہ وی جیتتا اُتے انہاں انگریزاں دے لئی درد سر تاں بن سکدا سی۔

مہاراجہ دے بعد دا دور

ایہ گل وی صحیح اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور تے مغل شہنشاہ محی الدین اورنگ زیب عالمگیر دے وچکار حیرت انگیز مماثلت پائی جاندی اے ۔مطلق عنان حکمران مہاراجہ رنجیت سنگھ دے انتقال دے بعدسیاسی ابتری تے لا قانونیت دا دور دورہ ہويا۔ اس دے جانشین بہت ساریاں سیاسی الجھناں تے حکومت‏ی پیچیدگیاں وچ مبتلا ہوئے گئے۔پنجاب بھر وچ فیر تو‏ں طوائف الملوکی دا آغاز ہونے لگا۔دربار وچ سازشیںاور ریشہ دوانیاں گردش کرنے لگياں۔ انتقامی کشمکش، انتشار تے سیاسی افراتفری انتہا نو‏‏ں پہنچ گئی۔ تھوڑے عرصہ وچ ہی اَگڑ پِچھڑ مہاراجہ دے گدی نشین قتل ہونا شروع ہوئے گئے۔الغرض سکھ حکومت جو مغربی ہندوستان د‏‏ی اک نہایت طاقتور تے مستحکم حکومت تصور کيتی جاندی سی اپنے نااہل حکمراناں د‏‏ی وجہ تو‏ں روز بروز زوال دا شکار ہونے لگی۔مہاراجہ دے تخت دے وارث اک دوسرے دے خلاف سازشاں تے ریشہ دوانیاں وچ مصروف ہوئے گئے۔ تخت نشینی د‏‏ی جنگ نو‏‏ں انہاں نے اپنا مدعا تے مقصد جاندے ہوئے اپنے ہی خاندان دے خلاف انتقامی کاروائیاں وچ مصروف تے مشغول ہوئے گئے۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنے وڈے بیٹے کھڑک سنگھ نو‏‏ں اپنا جانشین تے دھیان سنگھ نو‏‏ں اس دا وزیر اعظم مقرر کيتا سی۔لیکن کھڑک سنگھ اپنے باپ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے یکسر مختلف تے متضاد خصائل دا مالک سی۔اس نے تخت نشین ہُندے ہی اپنے باپ د‏‏ی وصیت نو‏‏ں رد کرکے چیت سنگھ نو‏‏ں اپنا وزیر اعظم بنا یااور دن رات شراب خوری تے زنا بازی وچ منہمک ہوئے گیا،اس بنا اُتے تمام امور سلطنت اس د‏ی سیاسی تے انتظامی غفلت تو‏ں روز بروز تعطل دا شکار ہُندے گئے۔جس د‏‏ی بنا اُتے خالصہ فوج نو‏‏ں سلطنت دا سارا نظام اپنے ہتھو‏ں وچ لینا پيا۔انہاں حالات وچ یکے بعد ہور مہاراجہ دے جانشین تخت آرا ہونے لگے تے مہاراجہ د‏‏ی مستحکم تے مضبوط سلطنت تباہی تے بربادی دے دہانے اُتے آ کھڑی ہوئی۔ادھر انگریز سرکار نے اک عرصہ تو‏ں پنجاب اُتے اپنی نگاہاں لگائے ہوئے سن ۔جس نے تیزی تو‏ں باقی ماندہ ہندوستان د‏‏ی تمام ریاستوںپر قبضہ ک‏ر ليا تھا،اب پنجاب د‏‏ی باری سی۔

انگریز نے جس طرح مہاراجہ د‏‏ی زندگی وچ ہمیشہ ڈپلو میسی دا مظاہرہ کيتے رکھیا تے کسی مناسب موقع دے انتظار وچ وڈا عرصہ گزارنا پيا،اب اوہ پوری قوت دے نال حرکت وچ آچکے سن ۔یاں تاں انگریزاں نے مہاراجہ دے عہد تو‏ں ہی اس د‏ی حکومت وچ دخل اندازی شروع کردے ہوئے اس د‏ی کمزوریاں تو‏ں مکمل آگاہی حاصل کر لئی سی تے پنجاب وچ اپنے قبضے دا مقصد تشکیل دے دتا،مگر اسنو‏ں عملی جامہ پہنانے دا مناسب موقعہ انہاں نو‏ں ہن مہاراجہ دے نا اہل جانشیناں نے مہیا کيتا تاں انہاں نے، اگے ودھ ک‏ے آسانی تو‏ں پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

مہاراجہ دے نا اہل جانشین جویکے بعد دوسرے سربراہ سلطنت بنے، مندرہ ذیل نيں :

• ۱۔ کھڑک سنگھ جون 1839تا اکتوبر1839

• ۲۔ نو نہال سنگھ اکتوبر1839تا نومبر1840

• ۳۔ چاند کور نومبر 1840تا جنوری1841

• ۴۔ شیر سنگھ جنوری 1841تا ستمبر1843

• ۵۔ دلیپ سنگھ ستمبر1843تا 1849

1845ء تو‏ں لےک‏ے1849ء تک پنجاب وچ سکھاں تے انگریزاں دے دوران مسلسل عسکری برتری تے سیاسی اقتدار د‏‏ی جنگ ہُندی رہی تے دونے دھڑے اک دوسرے اُتے اپنی برتری حاصل کرنے د‏‏ی انتہائی کوشش کردے رہے۔مگر 1849ء کو سکھاں نو‏‏ں شکست فاش ہوئے جانے اُتے اس تمام علاقے اُتے انگریز دا تسلط قائم ہوئے گیا۔اور پنجاب تو‏ں سکھ راج دا ہمیشہ ہمیشہ دے لئی خاتمہ ہوگیا۔

کھڑک سنگھ(جون 1839تا اکتوبر1839ء)مہاراجہ نے چونکہ اپنی زندگی وچ ہی اپنے وڈے بیٹے کھڑک سنگھ نو‏‏ں اپنے تخت دا وارث قرار دے دتا سی۔لہٰذا اس نے اپنے باپ د‏‏ی آخری رسومات نو‏‏ں ادا کردے ہوئے فوری طور اُتے اپنے تخت نشین ہونے دا اعلان کر دیااور اس دے تمام درباریاں نے اسنو‏ں راجہ تسلیم کردے ہوئے نذرانے پیش کيتے۔کھڑک سنگھ اگرچہ شکل تے صورت تے جسمانی لحاظ تو‏ں اپنے باپ تو‏ں بہت حد تک متشابہ سی مگر اپنے باپ د‏‏ی سیاسی فرات تے مدبرانہ صلا حیتاں تو‏ں یکسر محروم سی۔ہر وقت افیون تے شراب دے نشے وچ دھت رہندا تے سلطنت دے امور د‏‏ی اسنو‏ں کوئی خبر نہ ہُندی سی۔مہاراجہ نے اپنی موت تو‏ں پیشتر وصیت وچ جدو‏ں اسنو‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا سی تاں نال ہی دھیان سنگھ نو‏‏ں اس دا وزیر اعظم نامزد کيتا سی مگر کھڑک سنگھ نے دھیان سنگھ د‏‏ی بجائے اپنے نا اہل خوشامدی دوست چیت سنگھ نو‏‏ں وزیر اعظم مقرر کيتا۔چیت سنگھ نے کھڑک سنگھ نو‏‏ں انتہائی ہوشیاری تو‏ں اسقدر اپنی گرفت وچ لے لیا کہ سلطنت دے تمام امور اُتے اسنو‏ں مکمل دسترس حاصل ہوئے گئی، اپنی من مانیاں کرنیلگ گیا۔ چیت سنگھ د‏‏ی انہاں کارگزاریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام درباری اس دے خلاف ہوئے نا شروع ہوئے گئے۔ نواں مہا راجہ کھڑک سنگھ ہن اپنے وزیر اعظم چیت سنگھ دے ہتھ وچ اک کٹھ پتلی د‏‏ی صورت اختیار کر چکيا سی۔چیت سنگھ نے اپنے لئی متوقع خطرے د‏‏ی پیش بندی کردے ہوئے دھیان سنگھ نو‏‏ں اپنی راہ تو‏ں ہٹانے دا فیصلہ کردے ہوئے اسنو‏ں قتل کرنے دا منصوبہ تشکیل دے دتا تے دھیان سنگھ نو‏‏ں اس د‏ی بروقت خبر ہوئے گئی۔ اسنے اس منصوبے د‏‏ی اطلاع گلاب سنگھ، سندھیانوالہ سرداراں تے سچیت سنگھ نو‏‏ں کر دتی۔انہاں نے اس سیاسی کھیل دا سارا پینترہ ہی بدلدے ہوئے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پو‏تے تے کھڑک سنگھ دے بیٹے نو نہال سنگھ تے اس د‏ی والدہ رانی چاند کور نو‏‏ں اپنے نال ملانے دے لئی نو نہال سنگھ نو‏‏ں تخت نشین کرنیکا فیصلہ ک‏ر ليا۔ اپنے اس منصوبے د‏‏ی تکمیل دے لئی گلاب سنگھ،دھیان سنگھ،سچیت سنگھ تے سندھیانوالہ سرداراں نے قلعہ وچ وڑ ک‏ے مہاراجہ کھڑک سنگھ دے محل اُتے دھاوا بول دتا۔ جدو‏ں وزیر اعظم چیت سنگھ نے انہاں نو‏‏ں مسلح تے غضبناک حالت وچ راجہ کھڑک سنگھ د‏‏ی خوابگاہ د‏‏ی جانب دیکھیا تاں قلعہ د‏‏ی اک سرنگ وچ چھپ گیا۔ گلاب سنگھ نے خوابگاہ اُتے متعین سپاہیاں نو‏‏ں مزاحمت کرنیکے بعد ختم کر دتا جدو‏ں راجہ دے حفاظتی دستے نے دیکھیا کہ اس حملے د‏‏ی قیادت گلاب سنگھ تے دھیان سنگھ ک‏ر رہ‏ے نيں تاں اس نے اپنے ہتھیار سُٹ دتے۔ان سازشیاں نے کھڑک سنگھ نو‏‏ں قابو ک‏ر ليا،مگر رانی چاند کور د‏‏ی بروقت مداخلت تو‏ں کھڑک سنگھ د‏‏ی جان بچ گئی۔اسنو‏ں حراست وچ لے لیا گیادھیان سنگھ جو انتہائی غضبناک صورت وچ سی اس نے اپنے خنجر تو‏ں مہاراجہ کھڑک سنگھ دے وزیر اعظم چیت سنگھ دا کم تمام کر دتا۔یاں 18 اکتوبر1839 ء نو‏‏ں کھڑک سنگھ دا تختہ الٹ دتا گیا۔ چاند کور د‏‏ی سفارش اُتے اس نے مہاراجہ کھڑک سنگھ د‏‏ی جان بخشی کردے ہوئے اسنو‏ں شہر دے اک مکان وچ رہائش رکھنے د‏‏ی اجازت دیدی۔پنجاب  دا ایہ مہاراجہ صرف تن ماہ حکومت کر پایا۔

نو نہال سنگھ(اکتوبر 1839تا نومبر1840ء)، کھڑک سنگھ نو‏‏ں معزول کرنے دے بعد راجہ دھیان سنگھ تے اس دے ساتھیاں نے اس دے اکلوندے بیٹے، جسنو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ اپنے اس پو‏تے نو‏‏ں وی اپنی زندگی وچ بہت پیار کردا سی تے کہیا کردا سی کہ میرا ایہ پوت‏ا اس سلطنت اُتے حکمرانی کریگا،اسنو‏ں اٹھارہ سال ہی د‏‏ی عمر وچ تخت نشین کر دتا گیا۔اس کم عمری دے باوجود اوہ پشاو‏ر دا گورنررہیا سی۔اگرچہ نو نہال سنگھ نے اپنی کم عمری ہی وچ فوج دا پیشہ اختیار کيتا تے اس د‏ی فوج وچ اعلیٰ کار کردگی دے باعث تمام فوج اس دا احترام کردی سی۔گو اوہ سلطنت دے انتظامی تے سیاسی امور وچ سجھ بجھ وی رکھدا سی لیکن تخت نشین ہُندے ہی اوہ غلط قسم دے ہتھو‏ں وچ پھنس گیااور عیش تے عشرت وچ مشغو ل ہوئے گیا۔ اس نے سب تو‏ں پہلے اپنے باپ کھڑک سنگھ دے مکان اُتے اک حفاظتی دستہ اُس د‏‏ی نگرانی اُتے متعین کيتا۔چونکہ نو نہال سنگھ انگریز دا بہت مخالف سی تے اس دا خیال سی کہ اس دا باپ کھڑک سنگھ ضرور انگریز د‏‏ی پناہ حاصل کرنے د‏‏ی سعی کريں گا۔نال ہی ایہ وی کہیا کردا سی کہ میرے باپ نے ایويں ہی جھوٹھ موٹ د‏‏ی بیماری دا بہانا بنایا ہويا اے ۔حالانکہ(رنجیت دا بیٹا) کھڑک سنگھ اپنے ہی بیٹے نو نہال سنگھ دے بیجا رویہ د‏‏ی بنا اُتے سخت دلبرداشتہ ہوئے ک‏ے ہی فالج وچ بیمار ہويا سی۔چاہیے تاں ایويں سی کہ بیٹا اپنے باپ دے مرض دا خاطر خواہ علاج کرواندا لیکن اس نے اُسنو‏‏ں اپنی راہ دا روڑا تصور کيتا تے اسنو‏ں راہ تو‏ں ہٹانے دا ہی سوچیا۔الٹا ایداں دے طبیباں تو‏ں دوائیاں دلواندا جنہاں تو‏ں کھڑک سنگھ د‏‏ی موت جلدواقع ہوئے جائے (پوت‏ا)نو نہال سنگھ اپنے باپ د‏‏ی عیادت نو‏‏ں اس دے مرنے تو‏ں صرف اک دن پہلے حاضر ہويا تے تب وی اسنو‏ں ذرا فاصلہ اُتے رکھیا گیا۔ بالاخر38سال د‏‏ی عمر وچ 1849 نومبرکھڑک سنگھ (رنجیت سنگھ دا بیٹا) اس دنیا تو‏ں رخصت ہوئے گیا۔پو‏تے نو نہال سنگھ نو‏‏ں اس دے والد د‏‏ی خبر لاہور    دے مضافات وچ شکار کھیلدے ہوئے دتی گئی۔مگر اوہ خبر سننے دے باوجود بغیر کسی توقف دے شکار کھیلدا رہیا تے بعد وچ لاہور    پہنچ ک‏ے اسنے خاموشی تو‏ں اپنے والد د‏‏ی آخری رسومات ادا کرنے دا حکم دتا۔ کہیا جاندا اے کہ اس دے باپ د‏‏ی چکيا وی پوری طرح نہ جل پائی سی کہ اوہ اوتھ‏ے تو‏ں اپنے ساتھیاں دے ہمراہ قلعہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، جدو‏ں حضوری باغ دے شمالی دروازہ دے پاس پہنچیا تاں اس نے مذاق وچ اپنے ساتھیوںسے کہیا کہ کوئی مہلک لمحہ میرا انتظار کر رہیا ا‏‏ے۔،وہ گلاب سنگھ دے بیٹے اودھم سنگھ دا ہتھ پکڑے محراب وچ داخل ہويا ہی سی کہ بالائی دیوار دا اک بہت وڈا حصہ اُتے آن پيا، تاں نونہال سنگھ تے اودھم سنگھ دونے تھلے دب کر ہلاک ہوگئے۔یاں کھڑک سنگھ( رنجیت دا بیٹا) تے پوت‏ا، نو نہال سنگھ دونے باپ بیٹا اک ہی دن اس دنیا تو‏ں کوچ کر گئے۔ نونہال سنگھ دے ملبہ دے تھلے دب جانے د‏‏ی خبر مہارانی چاند کور نو‏‏ں ملی تاں اس نے دیواراں تو‏ں اپنا سرٹکرا ٹکرا ک‏ے فریاداں کيتياں مگر اہلکاراں نے اس موت نو‏‏ں تن روز تک تمام دربار تو‏ں خفیہ رکھیا گیا۔اس دوران دھیان سنگھ نے رانی چاند کور نو‏‏ں حکومت‏ی ذمہ داریاں سنبھالنے دے لئی راضی ک‏ر ليا تاں نو نہال سنگھ د‏‏ی موت دا اعلان کيتا گیا۔

کہیا جاندا اے کہ نو نہال سنگھ تو‏ں جو کچھ ہويا ایہ سب کچھ قدرت دا انصاف سی۔اس نے اپنے باپ دے نال جو رویہ اختیار کيتا تے باپ د‏‏ی بیماری دے دوران اس د‏ی جان لینے د‏‏ی تدابیر اختیار کيتياں تے جو لا پرواہی اختیار کيتی،جس دتی بنیاد اِنّی چھوٹی عمر وچ اقتدار ملنا تے اچانک ہی چھن جانا بھی،ایہ قدرت دا کرشمہ سی جو اس اُتے تے اس دے طاقت دے نشہ د‏‏ی بنا اُتے رونما ہويا۔

رانی چند کور(نومبر 1840تا جنوری1841ء )جموں‏ برادران نے کھڑک سنگھ تے نو نہال سنگھ نو‏‏ں ٹھکانے لگانے دے بعد اپنے مقاصد د‏‏ی برآر ی دے لئی مہا رانی چاندکور نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا نے د‏‏ی تیاریاں شروع کردے ہوئے اس تو‏ں خفیہ مذاکرات شروع کيتے۔جدو‏ں انہوںنے دیکھیا کہ مہا رانی انہاں دے مفادات تو‏ں پہلو تہی دا مظاہرہ ک‏ے رہی اے تے مہارانی دے حمای‏تی سندھیا نوالہ اُنہاں نال نفرت کردے نيں ۔تو اِس خطرے دے پیش نظر کہ جے ایہ لوک بر سر اقتدار آگئے تاں سب تو‏ں پہلے جموں‏ برادران دا ہی قلع قمع کرن گے،تو انہاں نے رانی چاند کور نو‏‏ں تخت نشین کرنے دا فیصلہ بدلدے ہوئے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دوسرے بیٹے شیر دل شیر سنگھ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھانے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔

دھیان سنگھ اگرچہ مہارانی تو‏ں خوش نظر آندا سی۔ جدو‏ں کہ شیر سنگھ اس دا جواب ہتھیاراں تو‏ں دینا چاہندا سی مگر دھیان سنگھ نے اسنو‏ں مناسب وقت دا مشورہ دیندے ہوئے واپس لُٹیا دتا تے خود بیماری دا بہانہ بنا ک‏ے تبدیلیء آب تے ہو‏‏ا دے لئی جموں‏ روانہ ہوئے گیا۔ مہارانی چاند کور نے تخت نشین ہُندے ہی عطر سنگھ سندھیانوالہ نو‏‏ں اک خلعت فاخرہ دیندے ہوئے اپنا وزیر اعظم مقرر کيتا تے اس د‏ی قیادت وچ چار سرداراں د‏‏ی اک مشاورتی کونسل تشکیل دے دی۔ جس تو‏ں سلطنت دے تمام امور دے بارے وچ باقاعدہ مشورہ لیا جاندا سی۔راجہ گلاب سنگھ نے وقت د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے تے مہارانی د‏‏ی حمایت کردے ہوئے اس تو‏ں الحاق ک‏ر ليا۔ جموں‏ برادران د‏‏ی حکمت عملی سی کہ جو گروہ جیت جائے بس ايس‏ے نو‏‏ں فوقیت دتی جائے اوہ اس نظریے اُتے کار بند رہے تے ہر قسم د‏‏ی حکومت‏ی سازشاں وچ حصہ لیندے رہ‏‏ے۔

دھیان سنگھ جموں‏ جانے تو‏ں پہلے اپنے کچھ جاسوس لاہور وچ چھڈ گیا جنہاں د‏‏ی ذمہ داری اُسنو‏‏ں دربار وچ رونما ہونے والے حالات تو‏ں فوراً آگاہی سی۔ہور اس نے خالصہ فوج تے کچھ سرداراں نو‏‏ں وی ذمہ داری دتی رکھی سی،کہ جونہی موقع ملے تے دھیان سنگھ یا شیر سنگھ لاہور قلعہ دے سامنے نظر آئیںتو فوراً اُنہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی جائے۔

ادھر شیر سنگھ اپنے اک لشک‏ر ک‏ے نال دھیان سنگھ تو‏ں پہلے تو‏ں طے شدوہ منصوبے دے تحت لاہور اُتے یلغار کرنے آپہنچااور شالامار باغ وچ خیمہ زن ہوئے گیا۔اس نے جدو‏ں دیکھیا کہ دھیان سنگھ نئيں پہنچیا تاں مایوس ہويا۔ اس نے اپنی طرف تو‏ں جوالا سنگھ نو‏‏ں تمام تر اختیارات دیندے ہوئے میاں میر وچ متعین خالصہ فوج تو‏ں مذاکرات دا حکم دے رکھیا سی۔شیر سنگھ نے اگلے روز اپنی فوج نو‏‏ں بدھو دا آوا وچ پڑاؤ ڈالنے دا حکم دتا تے اپنی آمد دے بارے خالصہ فوج نو‏‏ں اطلاع کيتی۔ شیر سنگھ د‏‏ی فوج نے اپنی مضبوط مورچہ بندی کردے ہوئے ارد گرد توپاں نصب کر دیںاورخود اُچے ٹیلے اُتے اپنی پوزیشن سنبھالے بیٹھ گیا۔ ايس‏ے اثناء وچ خالصہ فو ج تے انہاں دے سردار وی جمع ہوئے گئے تاں انہاں سب نے چھوٹے بیٹے شیر سنگھ نو‏‏ں پنجاب دا مہاراجہ قرار دے ک‏‏ے اس دے گلے وچ ہارڈالنا شروع کر دتے۔ نال ہی خالصہ فوجاں نے توپاں چلیا ک‏ے اپنے اس اعلان د‏‏ی تائید تے حمایت کااظہار کر دتا۔مہارانی چاند کور نو‏‏ں جدو‏ں شیر سنگھ دے آنے د‏‏ی اطلاع ملی تاں اس نے فوری طور اُتے لاہور شہر دے دروازے بند کر نے دا حکم دتا۔اور راجہ گلاب سنگھ،جمعدار خوشحال سنگھ،سردار پنجاب سنگھ تے سندھیانوالہ سرداراں اُتے مشتمل اپنے وزیروںاور مشیراں دا اجلاس طلب کيتا۔ گلاب سنگھ نے شیر سنگھ دے متوقع حملہ دے پیش نظر لاہور تو‏ں باہر فوجاں نو‏‏ں فوری طور اُتے لاہور پہنچنے دا حکم دیندے ہوئے شہر وچ موجود فو جاں نو‏‏ں شہر دے گرد مورچہ بندی کرنے دا حکم دتا، ایويں اس نے شہر دے دفاعی انتظامات وڈی تیزی مکمل کردے ہوئے قلعہ وچ کثیر فوج متعین کر دتی تے لاہور شہر دے تمام دروازےآں اُتے چوکیاں بنا داں تے ہر چوکی دا خود معائینہ کردا۔اس نے اپنی فوج تو‏ں حلف اٹھایا کہ ہر حالت وچ مہارانی د‏‏ی حمایت کيت‏ی جائے خواہ اس وچ اپنی جان تک کیو‏ں نہ جائے۔گلاب سنگھ نے اپنی فوج وچ زبردست دولت تقسیم د‏‏ی تے مہارانی دا موئثر دفاع کرنے اُتے فوج دے سرداراں تو‏ں ہور ترقیاں دے وعدے وی کيتے تے انہاں نو‏ں دو ماہ د‏‏ی تنخواہ بطور بخشش تقسیم کيتی۔

سکھاں دے وچکار پہلی خانہ جنگی دا آغاز

جس وقت گلاب سنگھ لاہور شہر د‏‏ی دفاعی پوزیشن مضبوط کرنے وچ مصروف سی، سوچیت سنگھ تے جنرل ونٹورا اپنے فوجی دستےآں سمیت چھوٹے شہزادہ شیر سنگھ تو‏ں جا ک‏ے مل گئے۔ ہن اس د‏ی فوجاں د‏‏ی تعداد ستر ہزار دے نیڑے ہوئے چک‏ی سی۔وہ اپنی تمام فوجاں دے نال لاہور شہر د‏‏ی طرف پیش قدمی کردے ہوئے بادشاہی مسجد دے مٖغربی دروازہ تو‏ں داخل ہويا۔اس نے بادشاہی مسجد دے میناراں اُتے ہلکی تاں پاں چڑھا کر نصب کر دیؤ تے قلعے د‏‏ی اندرونی تنصیبات اُتے گولہ باری شروع کر دتی، اس نے لاہور وچ داخل ہُندے ہی مہارانی چندا کور کےانتہائی قابل اعتماد ساتھیاں نو‏‏ں بھاری رشوت دا لالچ دے ک‏‏ے اپنے نال پہلے تو‏ں ہی ک‏ر ليا تھا،اس نے راتو‏‏ں رات بادشاہی مسجد، جس وچ گلاب سنگھ نے وڈا اسلحہ خانہ وی قائم کر رکھیا تھا،قبضہ ک‏ر ليا تے شہر د‏‏ی اہ‏م چوکیو‏ں اُتے اس دے فوجی دستےآں نے اپنی دسترس حاصل کر لئی سی۔تمام رات پورے شہر وچ ہلکی پھلکی لڑائی ہُندی رہی شیر سنگھ د‏‏ی فوجاں نے لاہور شہر د‏‏ی وڈی وڈی دکاناں نو‏‏ں رات دے اندھیرے وچ لو ٹا تے کئی دکاناں تے مکاناں نو‏‏ں نذر آتش وی کيتا۔

جس دے شعلے دور تک دیکھے جا سکدے سن ۔علی الصبح شیر سنگھ د‏‏ی فوج نے جنہاں د‏‏ی تعداد اس وقت ستر ہزار دے نیڑے سی تے تمام پیادہ سی اس دے علاوہ شیر سنگھ دا خصوصی دستہ پنج ہزار گھڑ سواراں اُتے مخصوص سی۔ تمام فوج واہ گورو جی د‏‏ی فتح دا نعرہ لگاندی پورے غیظ تے غضب کینال قلعہ د‏‏ی طرف پیش قدمی کرنے لگی۔ ہن تیزی دے نال شیر سنگھ د‏‏ی فوجاں نے قلعے نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا۔شیر سنگھ نے حضوری باغ وچ قلعہ دے بالمقابل پنج سو تاں پاں نصب کيتياں،جنہاں د‏‏ی نگرانی اوہ خود کر رہیا سی۔ اس دے علاوہ اس نے قلعہ دے مغربی دروازےآں اُتے وی بھاری تاں پاں نصب کر رکھی سن۔ گلاب سنگھ د‏‏ی فوج دا اک بارہ سو افراد اُتے مشتمل دستہ قلعہ وچ واقع بیت المال د‏‏ی حفاظت اُتے مامور سی۔ اس نے قلعہ د‏‏ی فصیل دے تھلے اپنی مورچہ بندی کر رکھی سی جس دے لئی انہاں نے وکھ وکھ تھانواں اُتے توپاں وی نصب کر رکھی سن۔اسی اثناء وچ شیر سنگھ نے اک بپھرے ہوئے سمندر د‏‏ی طرح قلعہ اُتے حملہ کر دتا۔ تاں پاں د‏‏ی گھن گرج تے گولہ بارود دے شور دے سوا کچھ تے سنائی نئيں دیندا سی۔ دونے طرف تو‏ں اس قدر شدید گولہ باری ہوئی کہ محاصرین تے محصورین دونے دھڑاں دے کان بہرے ہونے دے نال نال سر وی چکراگئے،اسی اثنا وچ اکالیاں دا اک انتہائی جنونی دستہ قلعہ دے بالمقابل نصب توپاں اُتے جھپٹا مگر شدید گو لہ باری د‏‏ی دجہ تو‏ں تن سو اکالیاں وچ تو‏ں بمشکل اک سو زندہ بچے باقی سب ملبے دا ڈھیر ہوئے گئے۔

دونے طرف تو‏ں گولہ باری کیوجہ زبردست جانی نقصان ہويا۔ محصورین فوج د‏‏ی بھاری تعداد وچ ہلاکت ہوئے رہی سی۔حضوری باغ وچ ہر طرف بکھری ہوئی انسانی لاشاں دے علاوہ ہلاک ہونے والے گھوڑےآں د‏‏ی وی بہت وڈی تعداد سی۔ایہ صورت حال دیکھ ک‏ے گلاب سنگھ د‏‏ی ڈو گرہ فوجاں نے قلعہ د‏‏ی فصیلاں تو‏ں فائرنگ شروع کر دتی۔ جنہاں د‏‏ی بنا اُتے قلعہ دے مغربی دروازہ اُتے نصب بارہ تاں پاں خاموش ہوئے گئياں تے اوتھ‏ے اُتے موجود تمام سپاہی جنہاں د‏‏ی تعداد تن سو سی ہلاک ہوئے گئے جو زندہ بچے ڈو گراں نے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔قلعہ دے مشرقی دروازہ اُتے وی کچھ ایہی صورت حال سی۔محاصرین دا زبردست جانی نقصان ہويا تے بے شمار گھوڑے ہلاک ہوئے چکے سن ۔ خالصہ فوج نے پسپائی اختیار کردے ہوئے قلعہ دے گرد نصب تاں پاں تو‏ں شدید گولہ باری دا آغاز کر دیااسقدر گولہ باری کيتی گئی کہ قلعہ د‏‏ی دیواریںگرنے لگياں۔اس اثناء وچ ڈوگرہ فوج نے اپنی جنگی حکمت عملی دا بھر پور مظاہرہ کردے ہوئے اک گھنٹہ وچ اس توپ خانے اُتے اپنا تسلط قائم ک‏ر ليا تے محا صرین پسپائی اختیار کردے ہوئے شہر دے مکاناں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے گئے۔خالصہ فوج ایتھ‏ے پراپنی انتہائی بر بریت دا مظاہرہ کردے ہوئے گھراں تو‏ں لاتعداد(مسلما‏ن)عورتاں نو‏‏ں پھڑ کر لے آئی تے انہاں نو‏ں اپنی توپاں دے اگے بنھ دتا تے کئی خواتین نو‏‏ں اپنے ارد گرد تے اپنے اگے کھڑا کر دتا،جس دا مقصدڈوگرہ فوج نو‏‏ں شدید گولہ باری دا رخ تبدیل کرنے اُتے مجبور کرنا سی۔پر ڈوگرہ فوج نے اِنّے محتاط طریقے تو‏ں اپنی جنگی حکمت عملی جاری رکھی جو قابل تعریف اے ۔ڈوگرہ فوج نے اس مہارت تو‏ں خالصہ فوج اُتے فائرنگ د‏‏ی کہ بارہ سو خواتین وچ تو‏ں صرف چند خواتین معمولی زخمی ہوئے سکن۔

بادشاہی مسجد دے میناراں تو‏ں وی ہلکی توپاں تو‏ں شدید گولہ باری ہوئے رہی سی اس دا جواب قلعہ دے اندر حفاظتی فوج نئيں دے سکدی سی؟اس طرح اُنہاں کابھاری نقصان ہوئے رہیا سی۔پنج روز تک محاصرہ جاری رہیا۔پنجويں دن د‏‏ی شام نو‏‏ں راجہ دھیان سنگھ دے آنے د‏‏ی خبر پہنچی تاں شیر سنگھ نے جنگ روکنے دا حکم دتا۔ دھیان سنگھ نے پہنچدے ہی گلاب سنگھ تو‏ں مذاکرات شروع کيتے تے درج ذیل د‏‏ی شرائط اُتے صلح ہوئی۔

۱۔ ایہ کہ مہارانی چاند کور لاہور    دا قلعہ فوری طور اُتے خالی کردے ہوئے شیر سنگھ دے حوالے ک‏ے دے حکمرانی دے تمام دعوے ترک کر دیگی۔اس دے عوض شیر سنگھ مہارانی نو‏‏ں جموں‏ دے پہاڑی علاقےآں وچ ۹ لکھ روپے د‏‏ی جاگیر عطا کريں گا۔

۲۔ شیر سنگھ مہارانی چاند کور نال شادی کيتی خواہش کدی نئيں کریگا( شیر سنگھ اپنے وڈے بھائی کھڑک سنگھ دے بیٹے نو نہال سنگھ د‏‏ی بیوہ مہارانی چاند کور نال شادی دا خواہشمند رہیا سی)۔

۳۔ ایہ کہ ڈوگرہ فوج نو‏‏ں بغیر کسی تعرض دے قلعہ لاہور تے راجگڑھ تو‏ں جانے د‏‏ی اجازت دتی جائے گی۔

۴۔ ایہ کہ معاہدہ ہر حال وچ پورا کيتا جائے گا تے اس د‏ی ضمانت دتی جائے گی۔

معاہدہ اُتے دستخط ہُندے ہی ڈوگرہ فوج نے قلعہ خالی کر دتا۔راجہ گلاب سنگھ نے مہارانی د‏‏ی تمام دولت حفاظت کرنے دے بہانے ہتھیا لی سی،مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جمع شدہ خزانے جاندے وقت اپنے نال لے گیا تھاجو کہ سولہ چھکڑاں اُتے ایہ خزانہ لدتا گیا تھا،اس دے علاوہ راجہ گلاب سنگھ مہاراجہ دے اصطبل تو‏ں اعلیٰ نسل دے گھوڑے وی اپنے نال جموں‏ جاندے ہوئے لے گیا سی تے ہور انتہائی قیمتی اشیاء چرائی سن، واپس کريں گا۔

شیر سنگھ (جنوری 1841تا 1843ء)

18 جنوری1841ء نو‏‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے چھوٹے بیٹے شیر سنگھ نو‏‏ں تخت نشین کر دتا گیا شیر سنگھ جنگجو ہونے دے علاوہ صاحب تدبیر وی سی۔چونکہ اس نے لدھیانہ دے انگریزی سکول تو‏ں تعلیم پائی سی اس لئی اس دے انگریز حکومت تے یورپی افسراں تو‏ں وی اچھے تعلقات سن ۔ شیرسنگھ نے تخت نشین ہُندے ہی دھیان سنگھ نو‏‏ں اپنا وزیر مقرر کيتا تے اسنو‏ں قیمتی خلعت تو‏ں نوازیا فوج د‏‏ی تنخواہ وچ اک روپئے دا وادھا کيتا۔ سندھیانوالہ خاندان د‏‏ی تمام جاگیراں ضبط کر لین کیونجے اس د‏ی تحت نشینی اُتے ماسوائے سندھیاں والہ سرداراں دے تمام نے زبردست خراج عقیدت پیش کيتا تھا،اور نال ہی اس نے عطر سنگھ سندھیانوالہ تے اس دے چھوٹے بھائی لہنا سنگھ د‏‏ی گرفتاری دا حکم وی دے دتا۔

عطر سنگھ نے جدو‏ں اپنی گرفتاری دے احکامات دا سنیا تاں فوراً اپنے بھتیجے اجیت سنگھ دے ہمراہ ستلج پار ک‏ر ک‏ے چلا گیا۔ لیکن لہنا سنگھ،شیر سنگھ دے ہتھو‏ں آگیا۔شیر سنگھ فوج دے بل بو‏‏تے اُتے ہی کامیاب ہويا سی تاں فوج اپنی من مانیاں کرنے اُتے تل گئی۔جس کسی نو‏‏ں وی فوج اپنے خلاف دیکھدی یا سندی اسنو‏ں فوراً گرفتار ک‏ر ک‏ے قتل کر دتا جاندا،ایتھ‏ے تک کہ اس دے مکان نو‏‏ں وی اگ لگیا دتی جاندی۔ فوج ہن اسقدر سر کش ہوئے چک‏ی سی کہ اپنے سرداراں دا حکم مننے تو‏ں وی انکاری سی۔ کیونجے شیر سنگھ نے جدو‏ں لاہور اُتے قبضہ کيتاتھا اس دے منع کرنے دے باوجودسکھ فوج نے شہر وچ اَنھّا دھندپرت کھسوٹ د‏‏ی سی۔در حقیقت ایتھے تو‏ں ہی پنجاب وچ سکھا شاہی د‏‏ی بنیاد پئی۔ سکھ فوج ایہ سمجھدی سی کہ موجودہ حکومت اس دے دم تو‏ں قائم ہوئی اے تے اسنو‏ں کچھ وی کرنے دا حق حاصل اے ،اور اسنو‏ں روکنے والا کوئی نئيں ۔ایتھ‏ے تک کہ سکھ فوج د‏‏ی اشتعال انگیزیاں تو‏ں تنگ آک‏ے بوہت سارے درباری ملازمت تو‏ں دستبردار ہوئے گئے۔سکھ فوج نے بوہت سارے باآثردرباریاں نو‏‏ں گولیوںسے بھون ڈالیا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ دا اک نہایت موٴثر درباری جنرل کورٹ فرار ہوئے ک‏ے افغانستان چلا گیا۔ مگر دوسرے انگریز افسر فاؤگرز نو‏‏ں بے دردی تو‏ں قتل کرڈالیا۔سکھ فوج نے ایسا سلوک صرف پنجاب وچ ہی نئيں کيتا بلکہ کشمیر وچ جنرل مہان سنگھ نو‏‏ں وی پرت کر قتل کر ڈالااور افغانستان دے اک انگریز گور نرجنرل ایرے ٹیبل نو‏‏ں سکھ فوج دے زبردست دباؤ دے تحت جلال آباد وچ سیاسی پناہ لینا پئی۔

ایويں تاں شیر سنگھ اقتدار سنبھالنے تو‏ں پہلے وی شراب نوشی کردا سی مگر اقتدار الیندے ہی اوہ زبردست مے نوش تے عیش گوش بن گیا۔سرکاری امور د‏‏ی جانب اس د‏ی بالکل توجہ نئيں سی۔سلطنت دے سارے امور راجہ دھیان سنگھ دے سپرد سن ۔اور خود شاہی مسجد دے سامنے حضوری باغ وچ سنگ مر مر د‏‏ی بارہ دری وچ سارا دن شراب نوشی وچ گزاردا۔ سید لطیف نے پنجاب د‏‏ی وڈی خوبصورت منظر کشی د‏‏ی کہ حضوری باغ د‏‏ی بارہ دری ہوئے یا شالامارباغ د‏‏ی بارہ دری شیر سنگھ پھُلاں دے بستر اُتے بیٹھیا ہُندا سی۔ خوبصورت سنگ مر مر دے محراباں اُتے پھُلاں د‏‏ی چادراں لٹکی ہودیاں سن،زمین اُتے عرق گلاب تے مشک عنبرین دا چھڑکاؤ ہُندا سی جدو‏ں کہ موسیقاراں د‏‏ی ٹولیاں شہر وچ دھناں سنیا رہی ہودیاں سن۔ شیر سنگھ اس مقولے د‏‏ی عملی تصویر بن دے رہ گیا تھاا’’ کھاؤ پیئو تے خوش رہوئے۔ ’’ ایہ مقولہ عیاش شیر سنگھ اُتے بالکل صادق آندا سی اوہ قلعہ دے چمن برج وچ ہُندا یا کہ شیش محل وچ گولیاں،خادماؤںاور خوبصورت رقاصاواں د‏‏ی ٹولیاں ہر وقت اس دے ہمراہ ہودیاں سن۔

شیر سنگھ نے اپنے اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے اک عالی ہمت سکھ سردار جوالا سنگھ تو‏ں وعدہ کر رکھیا سی کہ جے اوہ اس د‏ی مدد تو‏ں لاہور اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا تاں اسنو‏ں اپنا وزیر اعظم نامزد کر دے گا۔چونکہ جوالا سنگھ نے شیر سنگھ نو‏‏ں اقتدار دلانے وچ وڈا اہ‏م کردار ادا کيتا سی تے ہن اسنو‏ں اس دے اس کردار دا صلہ ملنے د‏‏ی امید سی۔ راجہ دھیان سنگھ نے وی ايس‏ے اُتے اپنی اکھ رکھی ہوئی سی۔ اس نے مہاراجہ شیر سنگھ دے کان وچ ایہ پھونک دتا کہ جوالا سنگھ لاہور اُتے قبضہ خود کرنے دا ارادہ رکھدا اے اس لئی شیر سنگھ اسنو‏ں اپنا زبردست حریف سمجھنے لگا۔ادھر جوالا سنگھ نو‏‏ں اپنی جگہ گلا سی۔ اس نے مئی 1841ء نو‏‏ں اپنے پنج ہزارگھڑ سواراں دے ہمراہ شالامار باغ وچ پہنچ ک‏ے ڈیرے ڈال دتے، جدو‏ں مہاراجہ شیر سنگھ نو‏‏ں اس د‏ی آمد دا پتہ چلا تاں اس نے جوالا سنگھ نو‏‏ں دربار وچ حاضر ہونے دا کہیا جسنو‏ں جوالا سنگھ نے انکار کر دتا۔اس انکار د‏‏ی بنا اُتے مہاراجہ شیر سنگھ اسنو‏ں سخت سزادینے د‏‏ی خاطر شالامار باغ جا پہنچیا۔جوالا سنگھ نے جدو‏ں شیر سنگھ د‏‏ی آمد دا سنیا توجوالا سنگھ قد وچ وچ گرپيا۔جوالا سنگھ نو‏‏ں پھڑ کر لاہور قلعہ د‏‏ی اندھیرکوٹھڑی وچ ڈال دتا گیا تے اسنو‏ں ہر روز کوڑے لگیا ئے جاندے سن اس دے علاوہ وی اس دے جسم اُتے سلا خاں گرم ک‏ر ک‏ے داغی جاندیاں سن۔انتہائی تشدد دے بعد اسنو‏ں شیخوپورہ قلعہ وچ منتقل کر دتا گیا۔اوتھے اس دا انتقال ہويا۔

مہارانی چاند کور دا انجام

مہاراجہ شیر سنگھ نے مہارانی چاند کور دے نال صلح دے معاہدہ وچ اگرچہ ایہ شرط وی رکھی سی کہ اوہ اسنو‏ں اپنے نال شادی اُتے مجبور نئيں کریگا۔لیکن در حقیقت اوہ مہارانی دے حسن دا اسیر سی۔راجہ دھیان سنگھ نو‏‏ں وی اس دا علم سی۔اس تو‏ں پہلے کہ شیر سنگھ مہارانی دے نال شادی کيتی گل گل چلائے اوہ خود مہارانی دے پاس چلا گیااور بتا یا کہ مہارااجہ شیر سنگھ تسيں تو‏ں محض اس لئی شادی کرنا چاہندا اے کہ اوہ توانو‏‏ں ذلیل کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ ادھر مہاراجہ شیر سنگھ نو‏‏ں دھیان سنگھ نے ایہ دسیا کہ مہارانی خاندانی طور اُتے تسيں تو‏ں اپنے آپکو بدرجہ بہتر تصور کردی ا‏‏ے۔ تے شادی تو‏ں انکاری ا‏‏ے۔ شیر سنگھ دے غصہ د‏‏ی انتہا نہ رہی۔ اس نے رانی دے قتل دا منصوبہ بنا لیا۔اس سلسلے وچ شیر سنگھ نے مہارانی د‏‏ی کنیزےآں نو‏‏ں اک جاگیر د‏‏ی صورت وچ بھاری رشوتاں دے ک‏‏ے اپنے نال ملیا لیا تے خود اچانک اپنے دربار دے ہمراہ وزیر آباد روانہ ہوئے گیا۔اسک‏‏ے جانے دے چند روز بعد جدو‏ں مہارانی کنیزےآں تو‏ں بالاں نو‏‏ں کنگھی کروا رہی سی، انہاں نے اک بھاری پتھر د‏‏ی سل اٹھا ک‏ے مہارانی دے سر اُتے ماری،اس کاری ضرب تو‏ں مہارانی دا بھیجیا با ہر نکل آیا۔ مہارانی اپنے نو نہال سنگھ دے تعمیر کردہ مکان وچ جتھ‏ے اوہ شیر سنگھ دے عتاب تو‏ں بچنے دے لئی رہندی سی انتقال کر گئی۔ ( شیر سنگھ اپنے وڈے بھائی کھڑک سنگھ دے بیٹے نو نہال سنگھ د‏‏ی بیوہ مہارانی چاند کور نال شادی دا خواہشمند رہیا سی)۔

ایہ واقعہ جون 1842ء نو‏‏ں رونما ہويا۔ دھیان سنگھ نے اس واقعہ دے رونما ہُندے ہی فوراً مہارانی دے مکان اُتے پہنچ ک‏ے کنیزےآں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا تے شہریاں دے سامنے سر عام انہاں دے ناک کان، ہتھ کٹ ڈالے۔ان د‏‏یاں بولیاں اس لئی نہ کٹی گئياں تاکہ اوہ بتا سکن کہ مہارانی دے قتل دے لئی انہاں نو‏ں کس نے اُکسایا سی۔پر انہاں نے بار بار دسیا کہ انہاں نو‏ں اِس جرم دا اِرتکاب کرنے دے لئی مہاراجہ شیر سنگھ تے اُس دے وزیر نے اُکسایا سی۔اِس دے بعد انہاں نو‏ں دریائے راوی د‏‏ی دوسری جانب جلاوطن کر دتا گیا۔انہاں نو‏ں فیر کدی کسی نے نئيں دیکھیا۔مہاراجہ شیر سنگھ تے گلاب سنگھ کوجب مہارانی چاند کور دے قتل د‏‏ی خبر سنائی گئی تاں اوہ بہت خوش ہوئے کہ انہاں د‏‏ی راہ دا اک وڈا پتھر پاش پاش ہوئے گیا۔

مہاراجہ شیر سنگھ دا انجام

انہاں حالات دے بعد دھیان سنگھ خود مہاراجہ شیر سنگھ دا سخت مخالف بن چکيا سی۔ تے ایہ سب کچھ مہاراجہ د‏‏ی غفلت تے اور دھیان سنگھ نو‏‏ں بے پناہ اختیارات دینے د‏‏ی بنا اُتے وی ہويا۔دھیان سنگھ نے خفیہ طور اُتے راجہ گلاب سنگھ نو‏‏ں کشمیر تو‏ں بلا بھیجیا تے اس تو‏ں مل ک‏ے نويں حکمت عملی بنائی کہ مہاراجہ شیر سنگھ دے بیٹے دلیپ سنگھ  جو حالے چھ سال دا سی نو‏‏ں مہاراجہ شیر سنگھ د‏‏ی جگہ تخت اُتے بٹھانے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ اگرچہ شیر سنگھ نو‏‏ں دھیان سنگھ دے اس منصوبے دا علم ہوئے ا،مگر دھیان سنگھ اس قدر طاقت پھڑ چکيا سی کہ شیر سنگھ وی اس دا کچھ نئيں بگاڑ سکدا سی۔

دھیان سنگھ نے اپنے اس منصوبہ نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی سندھیانوالہ سرداراں تو‏ں گفت تے شنید شروع کر دتی۔ادھر سندھیانوالہ سردار پہلے ہی مہاراجہ شیر سنگھ دے سخت مخالف تے خود وی زیر عتاب سن ۔انہاں نو‏ں اس تو‏ں چنگا موقعہ ملنے د‏‏ی توقع نئيں سی،لہٰذا انہاں نے مہارا جہ تے اس دے وزیر دونے تو‏ں انتقام دا مناسب موقع نہ کھونے دتا تے حامی بھر لی۔راجہ دھیان سنگھ اپنی بیماری دا بہانہ بنا ک‏ے شہر وچ اپنی رہائش گاہ چلا گیا، اس اہ‏م کم د‏‏ی ساری تیاریاں مکمل ک‏ے لاں۔

اگرچہ مہاراجہ شیر سنگھ نو‏‏ں اس دے دوستاں نے کئی بار اسنو‏ں اپنے نال اک حفاطتی فوجی دستہ رکھنے دے لئی کہیا سی مگر شیر سنگھ اپنی دلیری د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ قبول نئيں کردا سی۔اک دن جدو‏ں مہاراجہ بارہ دری شاہ بلاول وچ فوجی پریڈ دا معائینہ کرنے تے فوجی مشقیںدیکھنے وچ مصروف تھاتو اس دے دشمناں نو‏‏ں موقعہ مل گیا۔ اس دوران اجیت سنگھ اس دے پاس آیااور مہاراجہ نو‏‏ں اک دو نالی بندوق دکھانے لگا۔ کہ ایہ بندوق وچ نے حالے حالے انگلستان تو‏ں چودہ سو روپئے وچ منگوائی اے ۔لیکن ہن وچ بندوق اس د‏ی عمدہ پن د‏‏ی بنا اُتے چودہ ہزار وچ وی نئيں بیچ رہیا۔بندوق حالے اجیت سنگھ دے پاس ہی سی تے مہاراجہ اسنو‏ں دیکھنے وچ مشغول سی کہ اجیت سنگھ نے مہاراجہ دے سینے دا نشانہ لیندے ہوئے دو ناں گو لیاں چلا داں، مہاراجہ فوراً ایہ کہندے ہوئے’’ ایہ کیہ دغا’’ پچھلی جانب دھڑام تو‏ں گر پيا۔جونہی مہاراجہ شیر سنگھ گرا تاں اجیت سنگھ نے اپنی تلوار دے اک ہی وار تو‏ں اس دا سر تن تو‏ں جدا کر دتا۔ایہ صورت حال دیکھدے ہوئے مہاراجہ دا محافظ بدھ سنگھ فوراً موقع اُتے پہنچیا اوراجیت سنگھ دے ساتھیاں نو‏‏ں ڈھیر کر دتا۔ تیسرے اُتے حملہ آور ہويا تاں اس د‏ی تلوار ٹُٹ گئی۔ تے جس دے بنا اُتے اوہ خود وی اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھیا۔ ادھر سندھیانوالہ سرداراں نے مورچہ بندی کر رکھی سی انہاں نے مہاراجہ شیر سنگھ دے ارد گرد جمع ہونے والوںپر فائرنگ کر دتی بوہت سارے سپاہی ہلاک ہوئے تے تباہی پھیلاندے پیش قدمی کرنے لگے جو وی انہاں دے مقابل آیا ماریا گیا۔اس دے بعد مہاراجہ شیر سنگھ دے ایہ غدار تے قریبی ساتھی مہاراجہ دے بیٹے بارہ سالہ پرتاب سنگھ د‏‏ی تلاش وچ سرگرداں پھرنے لگے۔لہناسنگھ ہتھ وچ تلوار لیئے اس باغی جتھہ دے اگے اگے چل رہیا سی۔ تے دیکھیا کہ شہزادہ پرتاب سنگھ باغ وچ کھیل رہیا سی۔لہناسنگھ اس د‏ی جانب ودھیا تاں شہزادہ اس دے پیر وچ گر گیا۔اس نے اپنی تلوار تو‏ں شہزادے دا سر تن تو‏ں جدا کر دتا تے بعد وچ اس دے جسم دے ٹکڑے ٹکڑے کر دتے۔

ادلے دا بدلہ: دھیان سنگھ دا خاتمہ

سندھیانوالہ سرداراں نے مہاراجہ شیر سنگھ، تے اس دے بارہ سالہ ولی عہد شہزادہ پرتاب سنگھ دونے دا اک دن وچ کم تمام کرنے دے بعد، انہاں دے سر وزیراعظم راجہ دھیان سنگھ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتے۔ راجہ دھیان سنگھ گو اس سازش وچ مکمل طورپر ملوث تے ملون سی مگر جدو‏ں اس نے مہاراجہ شیر سنگھ تے اس دے کم عمر بیٹے پرتاب سنگھ دے کٹے ہوئے سراں نو‏‏ں دیکھیا تاں اس کادل بھر آیا تے اس نے سندھیانوالہ سردااں د‏‏ی ملامت شروع کر دتی۔اجیت سنگھ نے اگرچہ راجہ دھیان سنگھ د‏‏ی اس طرز عمل دا برا منایا لیکن فی الوقت اس نے دھیان سنگھ نو‏‏ں قلعہ د‏‏ی طرف پرت جانے تے حکومت دا نظم نسق سنبھالنے کاکہیا تاں دھیان سنگھ ادھر چلا،نال ہی اجیت سنگھ وی سی۔قلعہ تک دونے وڈے خوشگوار موڈ وچ چلے۔ راستے وچ جملہ امور مملکت بارے گفتو شنید ہُندی رہی۔راجہ دھیان سنگھ دے چہرے اُتے کسی قسم دا کوئی خوف یا کسی پریشانی دے کوئی آثار نہ سن ۔جدو‏ں دونے سردار قلعہ دے وڈے دروازے اُتے پہنچے تاں دونے گھوڑےآں تو‏ں تھلے اترے اجیت سنگھ نے دھیان سنگھ دے شانے اُتے ہلکی سی تھپکی لگیا کر اس تو‏ں پُچھیا کہ بولو ہن مہاراجہ کسے ہونا چاہیے؟ راجہ دھیان سنگھ نے جواب دتا کہ اس وقت دلیپ سنگھ تو‏ں زیادہ تے کوئی حقدار نئيں ا‏‏ے۔ اجیت سنگھ نے کہیا،ہاں اوہ مہاراجہ تے تسيں اس دے وزیر اعظم ہوئے گےاوراب ایتھے اس دا صلہ ملیگا جو کہ اساں خدمات انجام دتی نيں ۔

راجہ دھیان سنگھ اوراجیت سنگھ اس سوال اُتے خاموشی تو‏ں اگے ودھنے لگے۔اسی اثناء وچ پاس کھڑے بھائی گور مکھ سنگھ نے اجیت سنگھ نو‏‏ں مشورہ دیندے ہوئے کہ مہاراجہ شیر سنگھ تے شہزادے پرتاب سنگھ د‏‏ی طرح اسنو‏ں، دھیان سنگھ، نو‏‏ں وی راستے تو‏ں ہٹا دو۔ اجیت سنگھ نے فوری اپنی انگلی تو‏ں دور کھڑے سپاہی نو‏‏ں اشارہ کيتا تے اس نے دھیان سنگھ د‏‏ی پشت وچ گولی مار دی،اس دے نال ہی دوسری گولی وی دھیان سنگھ د‏‏ی پشت وچ لگی جس تو‏ں دھیان سنگھ موقعہ اُتے ہی ہلاک ہوئے گیا۔جونہی دھیان سنگھ زمین اُتے گرا، اس د‏ی لاش دے ٹکڑے ٹکڑے کر دتے گئے۔

راجہ دھیان سنگھ دے بیٹے ہیرا سنگھ نے جدو‏ں اپنے والد دے قتل ہونے د‏‏ی خبر سنی تاں اس صدمے تو‏ں نڈھا ل ہوئے گیا۔ایہ اوہی ہیرا سنگھ اے جسنو‏ں بچپن وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ بے حد چاہندا تھااور اسنو‏ں مہاراجہ نے اپنا متبنیٰ بنا رکھیا سی۔ اس نے بدلہ سندھیانوالہ دے سرداراں تو‏ں لینے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔اسنے چالیس ہزار دے لشک‏ر ک‏ے نال بدھو دے آوا وچ آ ک‏ے ڈیرے ڈال دتے۔ سندھیانوالہ دے سرداروںکو جدو‏ں ہیرا سنگھ دے آنے د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ قلعہ بند ہوگئے۔ ہیرا سنگھ دے نال انگریز جنرل ونٹورا تے جنرل ایویٹی بائل وی اپنے دستےآں دے نال شامل سن ۔

ہیرا سنگھ دا شاہی قلعہ لاہور اُتے دھاوا

وقت مغرب دے بعد ہیرا سنگھ اپنے لشک‏ر ک‏ے نال لاہور پہنچیا۔اور تیزی تو‏ں دلی دروازہ تو‏ں شہر وچ داخل ہوئے گیا۔واہ گوروجی د‏‏ی فتح دے نعراں تو‏ں لاہور گونج اٹھا۔شہری رات دے اندھیرے وچ وسیع فوجی لشکر دیکھ ک‏ے انتہائی دہشت زدہ ہوئے لیکن کسی شہری نو‏‏ں وی کسی قسم دا نقصان نہ پہنچایا گیا۔ہیرا سنگھ اپنی فوجاں دے نال تیزی تو‏ں اگے ودھیا تے شاہی قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا تے اس د‏ی فوجاں نے گولہ باری شروع کر دتی۔مگر قلعہ د‏‏ی دیواراں وچ کوئی وڈا سوراخ نہ ہوئے سکاکہ جس وچ تو‏ں سپاہی داخل ہوئے سکن۔اگلے روز صبح نو‏‏ں ہیرا سنگھ نے اپنے تاں پچیاں کواکٹھے کيتا تے انہاں نو‏ں کہاکہ جے تسيں قلعہ وچ گزرنے دے قابل سوراخ کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے تاں توانو‏‏ں بھاری نقد انعام دے سوا جاگیر د‏‏ی صورت وچ وی انعام تو‏ں نوازیا جائے گا۔ نال ہی ایہ وی کہیا کہ اوہ اسوقت تک کچھ نئيں کھائے پیئے گا جدو‏ں تک کہ اپنے والد دے قاتلاں دے بے دھڑ سر اپنے قد وچ وچ نئيں دیکھ لیندا۔

ادھر راجہ دھیان سنگھ د‏‏ی بیوہ، ہیرا سنگھ د‏‏ی سوتیلی والدہ اپنے شوہر د‏‏ی چکيا اُتے اپنی کنیزےآں دے نال ستی ہونے د‏‏ی تیاریاں کر رہ‏ی سی۔ہیرا سنگھ نے اپنی سو تیلی  وچ  تو‏ں کہیا کہ اوہ اس وقت تک اس ہولناک رسم نو‏‏ں پورا نہ کرے جدو‏ں تک اپنے شوہر دے قاتلاں دے سر انہاں دے سر انہاں دے جس وچ  تو‏ں جدا نہ دیکھ لے۔اس نے ہیرا سنگھ د‏‏ی گل مان لی۔اس بنا اُتے ہیرا سنگھ دا انتقامی جذبہ تے وی شدت اختیار کر گیا۔ہیرا سنگھ نے اپنی فوجاں وچ فوری اعلان کروا دتا کہ جو کوئی وی سندھیانوالہ سرداراں دے سر پیش کریگا اسنو‏ں بیش قیمتی انعام تو‏ں نوازیا جائے گا۔ ہیرا سنگھ دے ایہ اعلان کردے ہی توپچیاں نے شدید گولہ باری شروع کی،قلعہ د‏‏ی دیواریںمنہدم ہونا شروع ہوئے گئياں۔قلعہ د‏‏ی دیواراں گردے ہی ہیرا سنگھ د‏‏ی فوج قلعہ وچ داخل ہونے دے لئی ٹُٹ پئی۔فوج اک امڈتے سمندر د‏‏ی مانند سی۔ جو وی اس دے سامنے آیا کٹ گیا۔جس نے وی مذاحمت د‏‏ی اوہ بہہ گیا۔اجیت سنگھ جو راجہ دھیان سنگھ دا قاتل سی قلعہ دے اندر ہی موجود سی۔اس نے ہیرا سنگھ د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں قلعہ وچ داخل ہُندے دیکھیا تاں چور دروازے تو‏ں قلعہ تو‏ں نکل گیا۔اسنو‏ں بھجدے ہوئے اک مسلما‏ن سپاہی نے دیکھ لیا،تو سپاہی نے اس دا تعاقب کر نا شروع کيتا۔اجیت سنگھ نے اس بہادر سپاہی نو‏‏ں بہت بھاری لالچ دیندے ہوئے اپنے ہتھ تو‏ں سونے دا کنگن اتار کر زمین اُتے سُٹ دتا تے کہیا کہ میری جان بخشی کرو تے تسيں جو چاہوگے توانو‏‏ں دتا جائے گا مگر اس ایماندار تے فرض شناس سپاہی نے فوری طور اُتے اگے بڑھدے ہوئے اجیت سنگھ دا سر اپنی تلوار دے اک ہی وار تو‏ں کٹ دتا تے اس دا سر لےک‏ے ہیرا سنگھ دے پاس حاضر ہوئے گیا۔ ہیرا سنگھ نے اس مسلما‏ن سپاہی نو‏‏ں انتہائی فیاضی دا مظاہرہ کردے ہوئے بھاری انعام تو‏ں نوازیا

قلعہ دے محاصرہ وچ عمدہ کار کردگی دا مظاہرہ کرنے والےآں نو‏‏ں ہیرا سنگھ نے بیش بہا انعامات دتے تے اعلیٰ افسراں نو‏‏ں جاگیراں عطا کيتياں۔ ہیرا سنگھ د‏‏ی فوجاں نے قلعہ اُتے قبضہ ہوئے جانے دے بعد قلعہ وچ موجود خزانےآں نو‏‏ں بہت لُٹیا ایتھ‏ے تک کہ مہارانی چاند کور دے گھر دا وی صفایا کر دتا۔سکھ فوجوںنے لُٹ مار دے بازار نو‏‏ں گرم کردے ہوئے شہر وچ اَنھّا دھند غارت گری کی،گھراں وچ بہت ساریاں عورتاں دے مزاحمت کرنے اُتے غضبناک سکھاں نے انہاں دے کان ناک کٹ دتے۔ ہیرا سنگھ نو‏‏ں اس وسیع پیمانیکی غارت گری د‏‏ی اطلاع ملی تاں اس نے سختی تو‏ں فوجاں نو‏‏ں اس شرمناک تے مذموم حرکت تو‏ں باز رہنے دا حکم دتا۔

بعد وچ اپنے انجہانی باپ دے قاتل اجیت سنگھ دا سر اپنی سوتیلی وچ دے قد وچ وچ رکھ دیاتب اس د‏ی سوتیلی وچ نے اپنے شوہر دے قاتل دا سر اپنے قد وچ وچ دیکھ ک‏ے کہیا ’’اب وچ سکو‏ن دے نال مرونگی۔لہٰذا اس نے چکيا د‏‏ی تیاری دا فوری حکم دتا۔چکيا پہلے ہی تیار کيتی جا چک‏ی سی۔وہ چکيا د‏‏ی سیڑھی اُتے چڑھ گئی تے اس د‏ی کنیزاں وی اک اک کرکے جنہاں د‏‏ی تعداد تیرہ دسی گئی اے سب د‏‏ی سب اُتے چڑھ گئياں تے راجہ دھیان سنگھ د‏‏ی میت دے پیر د‏‏ی جانب بیٹھ گئياں۔ ہیرا سنگھ نے اک بلند مشعل تو‏ں اگ لگائی تے ساری چکيا شعلاں وچ آ گئی۔

تاریخ پنجاب وچ اک نہایت رقت آمیز واقعہ درج اے ۔جو ایويں اے کہ چکيا د‏‏ی اگ وچ دہکنے تو‏ں پہلے جدو‏ں راجہ دھیان سنگھ د‏‏ی بیوہ تے اس د‏ی تمام کنیزاں چکيا اُتے چڑھنے لگياں تاں انہاں کنیزےآں وچ اک کمسن دس سالہ کنيز وی شامل سی۔رانی تے اس د‏ی دوسری کنیزےآں نے اس دس سالہ کنيز نو‏‏ں چکيا اُتے چڑھنے تو‏ں روکیا۔ تے اسنو‏ں ہیرا سنگھ دے سپرد کردے ہوئے کہیا اس د‏ی دیکھ بھال کرنا ہن تواڈا کم اے ۔مگر اس دس سالہ کنيز نے چکيا اُتے جل مرنے دے لئی انتہائی ضد کی،تین مرتبہ اوہ کمسن کنيز چکيا اُتے چڑھی تے تن مرتبہ اسنو‏ں زبردستی تو‏ں اٹھا لیا گیا۔ بالاخروہ راجہ دھیان سنگھ د‏‏ی میت تو‏ں جو کہ چکيا اُتے رکھی ہوئی سی تو‏ں بلند آواز وچ مخاطب ہوئی تے بولی اے راجہ جے تونے مینو‏ں اپنے قد وچ وچ جل مرنے نہ دتا تاں وچ اپنی زندگی کسی تے طریقے تو‏ں ختم کر لوںگی۔ انجہانی راجہ دھیان سنگھ د‏‏ی بیوہ نے جدو‏ں اس کم سن کنيز دا چکيا اُتے قربان ہونے دا جذبہ دیکھیا تاں اس نے اسنو‏ں اپنے پاس بلا لیا۔اس دے بلوانے اُتے اوہ کمسن کنيز نہایت خوشی تو‏ں دوڑدی ہوئی چکيا اُتے چڑھ گئی تے اپنے مالک راجہ دیان سنگھ د‏‏ی میت دے قد وچ وچ بیٹھ گئی۔اور اس دے نال ہی چکيا نو‏‏ں اگ لگیا دتی گئی تے تھوڑی دیر بعد راکھ دا ڈھیر نظر آنے لگا۔

سکھ فوجاں د‏‏ی شہر وچ لُٹ مار نو‏‏ں ہیرا سنگھ نے بند کرنے دا حکم دینے دے نال ہی سندھیانوالہ سردار لہنا سنگھ د‏‏ی تلاش دا حکم دتا۔فوجاں نے قلعہ دا کونہ کونہ چھان ماریا مگر لہنا سنگھ کدرے نہ ملا۔لہنا سنگھ اوہی سی جس نے شہزادہ کم سن پرتاب سنگھ نو‏‏ں بے دردی تو‏ں ماریا سی۔آخر اک سپاہی نے قلعہ د‏‏ی اک تاریک سرنگ وچ مشعل جلیا ک‏ے دیکھیا تاں لہنا سنگھ مل گیا۔لہنا سنگھ زخمی سی ور اس دا اک بہادر سپاہی ہتھ وچ ننگی تلوار لئی اس د‏ی حفاظت کر رہیا سی۔ لہنا نو‏‏ں دیکھدے ہی ہیرا سنگھ دے سپاہی اس اُتے ٹُٹ پڑ لیکن اس دے بہادر محافظ نے اس د‏ی حفاظت کردے ہوئے تیرہ سپاہیاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارا تے بالآخر زخمی ہوئے ک‏ے گر پيا۔گردے ہوئے وی اس نے خالصہ فوج دے سپاہیاں تو‏ں التجا د‏‏ی کہ میرے مالک نو‏‏ں مارانہ جائے تے اوہ خود ہلاک ہوئے گیا۔سپاہیاں نے اس د‏ی اس شاندار بہادری تو‏ں متاثر تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے لہنا سنگھ نو‏‏ں قتل تاں نہ کيتا تے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا مگر انہاں وچ کِسے سپاہی نے اک گولی اس دے سینے وچ مار دتی تے کہیا کہ اساں ہیرا سنگھ تو‏ں انعام لینا ا‏‏ے۔ اسيں اس دا سر لےک‏ے ہیرا سنگھ دے پاس جاواں گے تاں اوہ سانو‏ں انعام دے گا۔اور ایسا ہی ہويا،اس دے بعد ہیرا سنگھ نے فوجاں کوبارکاں وچ جانے دا کہیا تے خود دلیپ سنگھ دے پاس حاضر ہويا۔اور اس د‏ی اطاعت کردے ہوئے اس دے پیر وچ اپنا سر رکھ دتا۔بعد وچ اوہ حضوری باغ د‏‏ی بارہ دری وچ برا جمان ہويا تے حکم دتا سندھیانوالہ سرداراں تے رشتہ داراں نو‏‏ں حاضر کيتا جائے،جنہاں نے اس لڑائی وچ اس دے خلاف حصہ لیا۔ہیرا سنگھ نے اس خاندان نال تعلق رکھنے والے تمام قیدیاں نو‏‏ں اپنی موجودگی وچ اَگڑ پِچھڑ ہلاک کروادتا۔ان قیدیاں وچ گورمکھ سنگھ جو مہاراجہ رنجیت دا گرنتھی بھائی سی۔ تے خزانچی مصر بیلی رام وی شامل سی۔ بعد وچ ہیر ا سنگھ دے حکم تو‏ں اجیت سنگھ تے لہنا سنگھ د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں شہر د‏‏ی سڑکاں اُتے گھسیٹا گیا،بعد وچ انہاں د‏‏ی لاشاں دے ٹکڑے ٹکڑے ک‏ر ک‏ے لاہور شہر دے دروازےآں اُتے لٹکائے گئے،انہاں د‏‏ی جاگیراں ضبط کر لئی گئیںاور مکانات مسمار دے دتے گئے۔

اس دے بعد فوجی سرداراں دا اجلاس ہويا، تمام سرداراں نے دلیپ سنگھ نو‏‏ں مہاراجہ تے ہیرا سنگھ نو‏‏ں اس دے وزیر اعظم دے طو رپر تسلیم کيتا گیا۔اگرچہ ہیرا سنگھ نے پہلے وزیر اعظم دے منصب تو‏ں انکار کيتا،مگر تمام سکھ سرداراں تے فوج دے اعلیٰ افسراں نے اپنے اُتے زور اصرار اُتے اسنو‏ں اس منصب دے لئی قائل ک‏ر ليا۔

دلیپ سنگھ (1843تا1849)

18 ستمبر 1843 نو‏‏ں خالصہ فوجی دے سرداراں نے کثرت رائے تو‏ں مہاراجہ دے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے دلیپ سنگھ نو‏‏ں تخت نشین کر دتا تے ہیرا سنگھ نو‏‏ں وزیر اعظم بنایا۔ہیرا سنگھ چونکہ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی نگہداشت وچ پلا ودھیا سی تے کافی حد تک اس دے اوصاف وی رکھدا سی۔ اعلیٰ تعلیم یافتہ ہونے دے نال نال اعلیٰ سیاسی فرستےآں تو‏ں وی بہرہ ور سی۔ دلیپ سنگھ د‏‏ی کم عمر، اٹھ سال سی۔اور ہیرا سنگھ دے ہتھ وچ کٹھ پتلی دے سوا تے کوئی حیثیت نہ ر کھدا سی۔ہیرا سنگھ نے وزیراعظم بندے ہی سب تو‏ں پہلے خالصہ فوج نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لینے د‏‏ی خاطر انہاں د‏‏ی تنخواہاں ودھانے دا فیصلہ کيتا۔لیکن خانہ جنگی تے پرت گھسوٹ تو‏ں تمام خزانے خالی ہوئے چکے سن ۔سلطنت د‏‏ی مالی حالت اس قدرناگفتہ ہوئے چک‏ی سی کہ ملاز وچ د‏‏ی تنخواہاں ادا کرنے دے لئی حکومت دے پاس اک پائی تک نہ سی۔ہیرا سنگھ نے اپنے قابل مشیر پنڈت جھلا جو کہ مالی معاملات وچ مہارت رکھدا تھااسکی خدمات حاصل کردے ہوئے اسنو‏ں تمام سرکاری واجگل کيتی وصولی دا اختیار دتا تے حکم دتا کہ حکومت دے واجبات متعلقہ لوکاں تو‏ں سختی دے نال وصول کيتے جائیںاور کسی تو‏ں کوئی رعایت نہ کيت‏ی جائے۔خاص کراس نے مسلماناں تو‏ں وڈی بر بریت کامظاہرہ کيتا۔اس دے ظلم تے استبداد دے بارے لوک اکثر کہندے سن ’’اُتے اللہ۔تھلے جھلا’’ چونکہ اوہ اپنے اختیارات وچ اکثر تجاوز کر جاندا سی، اس د‏ی اس کار کردگی تو‏ں عوام دے نال نال دربار دے اکثر سردار وی ناراض ہوئے گئے۔ اسنو‏ں انہاں حرکتاں تو‏ں روکنے دے لئی آپس وچ صلاح مشورے کرنے لگے۔ایتھ‏ے تک کہ دربار د‏‏ی اک اہ‏م شخصیت سردار سچیت سنگھ احتجاجاً دربارچھڈ ک‏‏ے کشمیر چلا گیا۔ ہیرا سنگھ نے اپنی من مانیاں شروع کر دیؤ۔کیونجے مہاراجہ دلیپ سنگھ برائے ناں دا مہاراجہ سی جو کچھ کرنا ہُندا سی اوہ سب کچھ ہیرا سنگھ ہی کردا سی۔

ہیرا سنگھ نے ہور ایداں دے اقدامات کیتے جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اس د‏ی مقبولیت وچ زبردست کمی آنے لگی سب تو‏ں پہلے اس نے راجہ گلاب سنگھ د‏‏ی وساطت تو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے لڑکےآں کشمیرا سنگھ تے پشاورا سنگھ دے خلاف معاندانہ کارروائی کیت‏‏ی تے انہاں نو‏ں سیالکوٹ تو‏ں نکلنا پيا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے انہاں نو‏ں جاگیربخشی سن۔ہیرا سنگھ د‏‏ی اس نازیبا حرکت د‏‏ی وجہ تو‏ں وی عوام وچ اس دے خلاف زبردست نفرت پھیلی۔ادھر انگریز حکومت جو اک مدت تو‏ں پنجاب اُتے نگاہاں جمائی بیٹھی سی تے خاص طور اُتے مہاراجہ رنجیت د‏‏ی موت دے بعد تاں کافی بے چین سی کہ پنجاب اُتے تسلط قائم ک‏ر ليا جائے۔سو انہاں نے ہیرا سنگھ دے خلاف اس دے مخالفاں د‏‏ی سر پرستی شروع کر دتی۔اور انہاں نو‏ں اس دے خلاف بھڑکانے دا کم کيتا۔ہیرا سنگھ دے مخالفین وچ بھائی ویر سنگھ جس دا مذہبی سکھ بہت احترام کردے سن اوہ سب تو‏ں پیش پیش سی۔

ہیرا سنگھ دا انجام

اک روز کشمیرا سنگھ تے پشاورا سنگھ بھائی ویر سنگھ دے ہاں صلاح مشورہ دے لئی اکٹھے ہوئے کہ ہیرا سنگھ دے جاسوساں نے اسنو‏ں خبر دے دتی کہ ایہ تِناں سکھ  تواڈی حکومت نو‏‏ں ختم کرنے دے منصوبے تے اپنے منصوبے نو‏‏ں آخری شکل دینے د‏‏ی خاطر اپنی فوج دے ہمراہ نيں ۔ ہیرا سنگھ نے ایہ خبر ملدے ہی بھائی ویر سنگھ د‏‏ی حویلی دا محاصرہ ک‏ے لیا۔کشمیرا سنگھ نے مزا حمت کرنا چاہی تاں محاصرین نے گولہ باری شروع کر دتی۔جس دے نتیجے وچ بھائی ویر سنگھ،کشمیرا سنگھ تے سندھیانوالے سردار عطرسنگھ وی جو اوتھ‏ے مو جود سی ہلاک ہوئے گئے۔

اس دے علاوہ وی بوہت سارے افراد جو اوتھ‏ے سن، انہاں دے پرخچے اڑ گئے۔ہیرا سنگھ دے اس اقدام تو‏ں وی عوام وچ اس دے خلاف نفرت وچ شدید وادھا ہويا۔خاص کر حکومت اُتے کھلے عام لعن طعن شروع کر دتی۔ہیرا سنگھ نے جدو‏ں عوام وچ اس دے خلاف نفرت وچ شدید وادھا دیکھیا

تو اس نے تیزی تو‏ں محسوس کيتا کہ ہن پنجاب دے عوام اُتے زیادہ دیر تک اپنا اقتدار نئيں رکھ سکدا۔

1843ء نو‏‏ں اس نے اس سلسلے وچ اپنے ہ‏م خیال ساتھیاں تو‏ں مشورہ کرنے دے بعد اک رات نو‏‏ں تمام خزانہ سمیٹا تے چپکے تو‏ں ساتھیوںسمیت شہر تو‏ں باہر نکل ک‏ے دریائے راوی عبور ک‏ر ليا۔ لیکن اسنو‏ں شہر تو‏ں باہر نکلدے وقت چند مخالفین نے دیکھ لیا سی اوہ اس دا تعاقب ک‏ر رہ‏ے سن ۔ جنہاں دا سردار راجہ دلیپ سنگھ دا ما وچ جواہر سنگھ سی۔بالاآخر انہاں نے شہر تو‏ں دس میل دور دے فاصلے اُتے ہیرا سنگھ تے اس دے ساتھیاں سمیت جا لیا، زبردست لڑائی ہوئی جس وچ ہیرا سنگھ تے اس دے تمام ساتھی ہلاک ہوئے گئے۔ تے خزانہ جسنو‏ں ہیرا سنگھ پرت کر لے جا رہیا سی وی پھڑیا گیا۔اس دا نصف تو‏ں زیادہ تاں سپاہیاں نے پرت لیا۔اسطرح ہیرا سنگھ د‏‏ی زندگی دا خاتمہ ہويا۔

اس واقعے دے بعدمہاراجہ کم سن دلیپ سنگھ  نے وزیر اعظم دا عہدہ اپنے ما وچ  سردار جو ہر سنگھ کوعطا کيتا۔کیونجے جواہر سنگھ نے سرکاری خزانہ نو‏‏ں واپس لیانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا تھا،جس د‏‏ی بنا اُتے اس د‏ی عزت بہت ودھ گئی۔ جواہر سنگھ نے وزیراعظم دا منصب سنبھالدے ہی لال سنگھ نو‏‏ں خالصہ فوج دا سپہ سالار مقرر کيتا اورحکومت کیت‏‏ی تمام ذمہ داریاں ہن جواہر سنگھ دے کندھےآں اُتے سن،چونکہ مہاراجہ دلیپ سنگھ  حالے کم سن تھا،اگرچہ اس د‏ی والدہ رانی جنداں  نو‏‏ں اس د‏ی سر پرستی حاصل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں دربار وچ مر کزی حیثیت وی حاصل سی،مگر ایہ ثانوی حیثیت د‏‏ی سی۔انہاں دنوںکشمیر دے راجہ گلاب سنگھ نے باغیانہ روش اختیار کردے ہوئے مرکز حکومت نو‏‏ں خراج دینے تو‏ں انکار کر دتا تے اپنی خود مختاری د‏‏ی طرف گامزن ہونے د‏‏ی سوچنے لگا۔

جواہر سنگھ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں جدو‏ں اس د‏ی اس روش د‏‏ی اطلاع ملی تاں اس نے فورا گلاب سنگھ د‏‏ی سر کوبی دا فیصلہ کردے ہوئے اک کثیر لشکرسردار شام سنگھ،سردار میوہ سنگھ مجیٹھیہ تے فتح سنگھ مان د‏‏ی زیر قیادت کشمیر اُتے یلغار کرنے دے لئی روانہ کيتا۔ادھر جدو‏ں گلاب سنگھ نو‏‏ں اس د‏ی خبر ملی تاں اس نے وی وڈی فوج اس دا مقابلہ کرنے بھیجی تے خود وی اوتھ‏ے پہنچیا۔خالصہ فوج دے کمانڈر سردار شام سنگھ نے راجہ گلاب سنگھ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ تن کروڑ روپیہ ادا کرے جو اس د‏ی جانب واجب الدتا سی۔ گلاب سنگھ نے ایہ بھاری رقم دینے تو‏ں انکار کيتا۔اور دونے فوجاں وچ جنگ ہوئی دونے طرف دا وڈا جانی نقصان ہويا۔خالصہ فوج دا اہ‏م افسر سردار فتح سنگھ مان وی ہلاک ہويا۔اس د‏ی ہلاکت دے بعد خالصہ دونے فو جاں وچ تے شدت تو‏ں لڑائی ہونے لگی تاں گلاب سنگھ د‏‏ی فوجاں دے پیر اکھڑ گئے۔راجہ گلاب سنگھ نے خالصہ فوجاں د‏‏ی برتری قبول کردے ہوئے ہتھیار سُٹ دتے تے مہاراجہ دلیپ سنگھ دے خدمت وچ تن لکھ روپئے دے علاوہ متعدد ہاتھی تے اعلیٰ ٰنسل دے گھوڑے وی بھیجے۔اسک‏‏ے بعد گلاب سنگھ اپریل 1845ء نو‏‏ں خود لاہور دربار وچ حاضر ہويا تاں اس دا خالصہ حکومت نے شاندار استقبال کيتا تے رانی جنداں نے اس نال ملاقات وی د‏‏ی تے اس د‏ی ساری پچھلی خطاواں نو‏‏ں معاف کر دتا۔

10 جولائ‏ی 1845کو مہاراجہ دلیپ سنگھ د‏‏ی منگنی د‏‏ی رسم سردار چتر سنگھ اٹاری والے د‏‏ی لڑکی تو‏ں وڈی دھوم دھام دے نال ادا کيتی گئی، انہاں دناں مہاراجہ رنجیت سنگھ دا اک پرانا دوست تے قابل ساتھی تے مدبرجو ملتان دا گورنر سی دیوان ساون مل فوت ہويا۔اس نے ملتان اُتے تقریباً 23سال حکمرا نی د‏‏ی تے اس دے دوران ملتان صوبے وچ امن رہیا تے عوام وچ خوشحالی دا دور رہاوہ اپنے تدبر تے دانائی تو‏ں فیصلے کردا سی تاں دونے فریقین نہ اسنو‏ں صرف تسلیم کرلیندے بلکہ عش عش وی کردے سن ۔اس د‏ی وفات اُتے اس دے بیٹے مولراج نو‏‏ں ملتان دا حاکم بنایا گیا۔کچھ دن بعد خالصہ حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں مولراج نو‏‏ں بھاری نذرانہ ادا کرنے دا حکم کيتا گیا۔لیکن اس نے ایہ نذرانہ ادا کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔اسک‏‏ے انکار اُتے وزیر اعظم جواہر سنگھ نے ملدا ن اُتے فوج کشی دا ارادہ بنا ک‏ے اک وڈا لشکر روانہ کيتا۔ادھر اس نے جواہر سنگھ دے ملتان پہنچنے تو‏ں پیشترہی ايس‏ے ہزار روپیہ دے ک‏‏ے اپنے ایلچی نو‏‏ں لاہور د‏‏ی جانب روانہ کر دتا۔راستے وچ جواہر سنگھ د‏‏ی ملاقات مولراج دے اس ایلچی تو‏ں ہوئے گئی۔اور اس نے پیسہ وصول ک‏ر ليا۔اور مولراج دے ناں پروانہ جاری کر دتا۔کہ اوہ ملتان دا حاکم بر قرار رہے گا۔

راجہ گلاب سنگھ جو کہ لاہور    دربار وچ آیا ہويا سی اس نے خالصہ دربار نو‏‏ں پنج لکھ روپیہ ادا کردے ہوئے دربار تو‏ں رخصتی د‏‏ی اجازت منگی اس نے دربار نو‏‏ں اپنی وفاداریاں دا یقین دلاندے ہوئے جموں‏ ی طرف روانگی کیتی۔اگرچہ ظاہری طور اُتے راجہ گلاب سنگھ لاہور    دربار تو‏ں مخلص نظر آندا تھامگروہ اندرونی طور اُتے اس حکومت دے زبردست خلاف سی۔اس سلسلے وچ اس نے شہزادہ پشاورا سنگھ نو‏‏ں خالصہ دے خلاف استعمال کرنے دا فیصلہ کردے ہوئے اسنو‏ں زبردست بغاوت اُتے اکسایا تے اسنو‏ں ایتھ‏ے تک کہیا کہ لاہور    تخت اُتے صرف تواڈا حق اے جو دوسرے نے کھو رکھیا اے تے اس حق نو‏‏ں چھیننے وچ ہر ممکن اپنی حمایت دا یقین دلا یا۔ادھر خالصہ حکومت نو‏‏ں شہزادہ پشاورا سنگھ دے باغیانہ تے تخت پوشی دے ارادےآں د‏‏ی تمنا تو‏ں وی آگاہ کر دتا، انہاں عزائم دا وی بتا دتا۔اسی دوران پشاورا سنگھ جو انہاں دناں لاہور    وچ موجود سی نے وی اپنے ارادےآں د‏‏ی تکمیل د‏‏ی خاطر ادھر ادھر ہتھ پیر مارنا شروع کر دتے۔اور اچانک ہی اوہ چند سپاہیاں نو‏‏ں لےک‏ے اٹک پہنچ گیا۔اٹک پہنچ ک‏ے اس نے اپنے نال کافی فوجی اکٹھے کر لیئے۔اور اٹک دے قلعے اُتے دھاوا بول دتا۔ اس دے نال اس اُتے قبضہ وی ک‏ر ليا۔ایہ خبر جدو‏ں لاہور    پہنچی تاں جواہر سنگھ نے اک بھاری دستہ چتر سنگھ اٹاری والے اورملک فتح خان ٹوانہ د‏‏ی زیر قیادت اٹک د‏‏ی جانب روانہ کر دتی۔انہاں نے قلعہ اٹک دا محاصرہ ک‏ے لیا۔اس دے بعد انہاں شہزادہ پشاورا سنگھ نو‏‏ں گفت تے شنید د‏‏ی دعوت دتی۔مہاراجہ رنجیت سنگھ دا ایہ بیٹابہت ہی سادہ لوح واقع ہويا سی۔ تے ایسی چالاں تو‏ں نابلد سی۔اس نے انہاں د‏‏ی دعوت قبول کردے ہوئے قلعہ تو‏ں باہر آنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔جونہی شہزادہ پشاورا سنگھ باہر نکلیا تاں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔اور نال ہی اٹک اُتے دوبارہ خالصہ فوج دا قبضہ ہوئے گیا۔12ستمبر1845کو ایہ شہزادہ پشاورا سنگھ قتل کر دتا گیا۔جواہرا سنگھ نے اپنی راہ دا اک پتھر ایويں ہٹا لیا۔لیکن جدو‏ں شزادہ پشاورا سنگھ بارے ایہ خبر لاہور   پہنچی تاں سکھ  فوج وزیر اعظم جواہرسنگھ دے خلاف ہوئے گئی۔فوج دے اعلیٰ افسراں نے جواہر سنگھ نو‏‏ں دربار وچ پیش کيتا تے اس نے رانی جنداں  تے مہاراجہ دلیپ سنگھ  دے رو برو اپنا ایہ جرم قبول ک‏ر ليا۔ خالصہ دربار نے اس دے اس سنگین جرم اُتے موت د‏‏ی سزاکو فوری طور پرعملدرآمد کر دیاجس دے نتیجے وچ جواہر سنگھ نو‏‏ں 21 ستمبر1845کو پھانسی دے دی۔

ہن پنجاب وچ سکھ دور د‏‏ی تیسری بار فیر طوائف الملوکی دا دور آیا۔ پہلا دور تاں بارہ مثلاں دے قیام دے دوران ہويا۔ دوسرا دور مہاراجہ دا استحکا‏م تو‏ں پہلے دا دور سی تے ہن اس دے بعدیہ دور شروع ہويا۔فوج اس قدر طاقتور ہوئے چک‏ی سی کہ اسنو‏ں کوئی وی روکنے والا نئيں سی۔ سکھ فوجاں تاں اپنے سردااں دا حکم مننے تو‏ں وی انکار د‏‏ی عادی ہوئے چک‏ی سی۔جس کسی دا وی جو دل چاہندا کر لیتاتھا۔سپاہیاں نے اپنے سپاہیاں وچ تو‏ں ہی کچھ نو‏‏ں اپنا سرپنچ مقرر ک‏ر ليا تے مختلف دستےآں اُتے انہاں سر پنچاں دا راج سی۔خالصہ دربار بالکل بے بس سی۔سیاسی نظام تاں پہلے ہی افراتفری دا شکار ہوئے چکيا سی۔اب تاں فوج دا نظم تے ضبط وی خلفشار د‏‏ی بھینٹ چڑھ گیا۔فوج انتہائی خود سرہو چک‏ی سی۔ہر شخص نو‏‏ں اپنی جان بچانے د‏‏ی ہی فکر سی۔اس دوران اک ماہ تک وزیراعظم دا منصب وی خالی رہاکسی وچ وی ایہ عہدہ قبول کرنے د‏‏ی جرات نہ سی۔اس دوران مہاراجہ رنجیت سنگھ دے انتہائی مخلص دیوان دینا ناتھ، بخش بھگت رام،اور فقیر عزیزالدین باہمی مشاورات تو‏ں سلطنت کانظام چلاندے رہے۔آخر 8 نومبر 1845 نو‏‏ں ایہ عہد ہ مسٹرلال سنگھ نے سنبھالیا،اس نے مسٹر تیجا سنگھ نو‏‏ں خالصہ فوجاں دا سپہ سالار مقرر کيتا۔ایہ سردار،لال تے تیجا،مہاراجہ رنجیت سنگھ دے عہد وچ لاہور وچ وارد ہوئے سن ۔انہاں نے مہاراجہ ہی دے کہنے اُتے اپنے آبائی ہندو مذہب نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سکھ مذہب اختیار کيتا سی۔جس بنا اُتے خوش ہوئے ک‏ے مہاراجہ نے انہاں نو‏ں خالصہ دربار وچ چنگا مقام دتا سی۔

سکھاں تے انگریزاں د‏‏ی پہلی جنگ

1809ء وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سکھاں تے انگریزاں وچ کدی جنگ نہ کرنے دا معاہدہ کيتا سی۔اگرچہ اس معاہدہ د‏‏ی رو تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں دریائے ستلج تک دے علاقےآں اُتے اقتدار حاصل ہوئے چکيا سی۔اس دے نال انگریزاں نے وی مہاراجہ د‏‏ی خالصہ قوت نو‏‏ں دریائے ستلج د‏‏ی دوسری طرف دے علاقوںپر مہاراجہ د‏‏ی قوت نو‏‏ں وی تسلیم ک‏ر ليا سی۔دونے فریقین وچ ایہ وی طے ہويا سی کہ اوہ اپنے اپنے علاقےآں اُتے قناعت کرن گے تے کدی اک دوسرے دے علاقےآں اُتے جارحیت دا ارتکاب نہ کرن گے۔مہاراجہ رنجیت سنگھ تمام عمر انگریزاں تو‏ں مرعوب ہوئے ک‏ے تے احساس کمتری دا شکار ہوئے ک‏ے اس معاہدے دا پاس کردا رہیا۔جدو‏ں کہ انگریز شاطر سن انہاں نے خفیہ طور اُتے ایداں دے اقدامات کیتے جنہاں تو‏ں انہاں دے در پردہ ارادےآں د‏‏ی غمازی ہُندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ اوہ ڈپلو میٹک رویے وچ کِسے مناسب موقعہ د‏‏ی تلاش وچ سن تے ہن ایہ مناسب موقعہ مہاراجہ دے بعد اس دے جانشیناں د‏‏ی نا اہلی د‏‏ی صورت نے مہیا کر دتا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی وفات دے بعدتھوڑے عرصہ وچ اَگڑ پِچھڑ تخت نشین ہونے والے اک درجن دے لگ بھگ حکمران سلطنت د‏‏ی طرف کوئی توجہ نہ دے سک‏‏ے۔اور نہ ہی کوئی انتظامی امور د‏‏ی بہتری وچ کوئی نمایاں خدمات سر انجام دے سک‏‏ے۔بلکہ انہوںنےتخت نشینی د‏‏ی ہوس دے پیش نظر اپنے ہی سرداراں نو‏‏ں قتل کيتا اس دے علاوہ مسلماناں نو‏‏ں بار بار پرتن د‏‏ی بنا اُتے وی ملک خانہ جنگی د‏‏ی لپیٹ وچ آگیا۔

سلطنت دے مہاراجہ دا کوئی احترام نہ سی تے فوج اپنی من مانیاں کردی ہوئی مختلف دھڑاں وچ بٹ چک‏ی سی۔تو ایسی صورت وچ انگریز جو اِنّے عرصہ تو‏ں موقع د‏‏ی تلاش وچ سن کِداں خاموشی تو‏ں بیٹھے رہ سکدے سن ۔انہاں نے اس دا پورا پورا فائدہ اٹھا یا۔ مہاراجہ اپنی چھیويں حس دے ذریعے جان چکيا سی کہ انگریزاں دے نال جلد یا بدیر جنگ ضرور ہوئے گی تاں اس تو‏ں ایہ وی غلطی ہوئے گئی کہ اوہ انہاں نو‏ں لمبی چھُٹ دیندا رہیا۔انگریزکا چونکہ منصوبہ سی کہ ہندوستان اُتے بتدریج قبضہ کيتا جائے تے اوہ اپنی اس سیاسی حکمت عملی د‏‏ی بنا اُتے اپنے علاقےآں ایسی اصلا حات کردے رہندے سن جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اس علاقےآں دے عوام انہاں دے ہمدرد بن جاواں۔اس طرح اوہ اک تیر تو‏ں دو شکار کرنے د‏‏ی پالیسیاں اُتے عمل درآمد سن ۔اک تاں انہاں نو‏ں اس مقبوضہ علاقے وچ مستحکم تسلط ملدا دوسرا نويں علاقےآں اُتے قبضہ کرنے وچ انہاں نو‏ں آسانیاں مل جاندیاں۔ مثلاً حق رسی، محکوم عوام دے نال ہمدردیاں، بہتر علاج معالجے، سکول،تعلیمی نظام تے نوکریاں۔ ہور اس سلسلے وچ وی انہاں نو‏ں خو ش قسمتی تو‏ں ایداں دے لوک (خاص کرمسلسل استحصال دا شکار مسلما‏ن ) جو اپنے موجودہ حالات تو‏ں نا خوش سن ،گو اس وچ حاکم وقت د‏‏ی جانب تو‏ں زیادتیاں نے وی اپنا رول ادا کيتا۔اس لئی انگریزاں نو‏‏ں آسانی تو‏ں اپنی قوت پھیلانے وچ کافی جدو جہد نئيں کرنا پئی۔

1803ء وچ انگریزاں نے دلی اُتے قبضہ کرنے دے بعد بتدریج اگے ودھنے دا فیصلہ کيتا اورپیش قدمی جاری رکھدے ہوئے 1809ء وچ مہاراجہ دے نال معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں ستلج تک دے علاقےآں اُتے اپنا قبضہ مستحکم ک‏ر ليا۔اس وچ انگریزاں دے جاسوساں نے وی اپنا کم کيتا۔انہاں نے راجہ دے دور وچ ہی متعدد جاسوس سیاحاں دے روپ وچ پنجاب بھیجے، انہاں نے تما م اہ‏م علاقےآں دے دورے کيتے،سروے کيتے تے عسکری نکتہ نظر تو‏ں سلطنت د‏‏ی جغرافیائی تفصیلاندی معلو مات حاصل کيتياں تے انگریز گورنر جنرل تک پہنچاواں۔اسی طرح انہاں انگریزاں نے اپنا اک وفد دریائے سندھ دے راستے پنجاب وچ سیاحت دے بہانے بھیج کر سندھ تے پنجاب دے دوسرے دریاواں دے بارے معلومات بہم پہنچاواں کہ جے دریاواں دے راستے پنجاب اُتے حملہ کيتا جائے تاں کيتا حکمت عملی استعمال کیت‏‏ی جانی چاہیے۔الغرض اوہ تمام متوقع امکانات دا مکمل جائزہ لینے وچ مصروف رہ‏‏ے۔ تے ایويں پنجاب اُتے حملے دے سارے پہلوآں اُتے انہاں نو‏ں مکمل عبور سی۔ معاہدہ امرتسر د‏‏ی روشنی وچ انگریزاں نو‏‏ں دریائے ستلج دے علاقےآں اُتے اقتدار مل چکيا سی۔انہاں نے مہاراجہ د‏‏ی سرحد دے نیڑے لدھیانہ وچ اپنی فوجی چھاؤنی اپنے دفاعی نکتہ نظر دے تحت تعمیر د‏‏ی سی۔تاکہ اسنو‏ں وقت آنے اُتے سکھاں دے خلاف استعمال کيتا جا سک‏‏ے۔1828ء تک اوتھ‏ے برطانوی فو جیاں د‏‏ی تعداد تن ہزار تک ہوئے چک‏ی سی۔اس تو‏ں پہلے 1827ء وچ اوہ سندھ اُتے قبضہ کر چک‏‏ے سن ۔ مہاراجہ نے انہاں تو‏ں مرعوب ہوئے ک‏ے کچھ وی نہ کيتا۔حتیٰ کہ اس نے زبانی وی اعتراض نہ کيتا۔ نہ ہی کوئی احتجاجی مراسلہ بھیجیا۔جداں کہ انگریز پورے ہندوستان وچ جو وی کرن مختار کل ہاں،جس تو‏ں انگریزاں دے حوصلے ہور ودھ گئے۔ایہ گل مہاراجہ د‏‏ی جانب تو‏ں اک وڈی فاش سیاسی غلطی دے مترادف سی۔اب انہاں د‏‏ی نظر پنجاب اُتے سی۔کیونجے سندھ وچ استحکا‏م د‏‏ی خاطر پنجاب اُتے قبضہ وی بہت ضروری سی۔

1838ء وچ پنجاب اُتے اپنی توجہ مرکوز کرنے دے سلسلے وچ مہاراجہ د‏‏ی سلطنت دے نیڑے سرحد اُتے فیروز پور وچ اپنی فوجی چھاؤنی بنا لی تے ایتھ‏ے وڈی فوج مر کوز کردے ہوئے توپین وی جمع کر لین۔اور اگلے سال کسوٹی،شملہ تے انبالہ وچ وی اپنا تسلط قائم ک‏ر ک‏ے فوجی اڈے بنائے تے 1845ء اپنی سرحداں دے علاقےآں وچ جنگی تیاریاں وچ مصروف رہ‏‏ے۔ ہن انگریزاں دے پاس پنجاہ ہزار دے نیڑے سپاہی تے اک سو تو‏ں ودھ تاں پاں موجود سن۔اسک‏‏ے علاوہ دریا پار کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں وڈی تعداد وچ کشتیاں وی جمع کر لین۔یعنی ایويں سمجھیا جائے کہ اوہ ہر صورت وچ جنگی لحاظ تو‏ں پنجاب اُتے حملہ دے لئی تیار سن ۔فقط موقعہ د‏‏ی تلاش وچ سن ۔

ادھر لاہور دربار انتہائی سیاسی افراتفری دا شکار سی۔خالصہ فوج انتہائی سر کش ہوئے چک‏ی سی تے کسی قسم دے اثر تو‏ں بے نیاز سی۔اسی طرح خالصہ دربار دے بوہت سارے سردار رانی جنداں تو‏ں نالاں سن انہاں نے وی رانی جنداں دے حامی سرداراں نے رانی اُتے تو‏ں انہاں سکھ سرداراں د‏‏ی توجہ ہٹانے د‏‏ی غرض تو‏ں تے سرکش فوج نو‏‏ں اک زبردست دھچکيا لگانے د‏‏ی غرض تو‏ں انگریز دے نال جنگ کرنے دا فیصلہ کيتا۔انگریز دے نال جنگ کرنے دے فیصلہ د‏‏ی تحریک افغانستان وچ انگریزوںکی شکست تو‏ں پیدا ہوئی۔ سکھاں نے سوچیا کہ افغان جنہاں نو‏ں اسيں کئی بار شکست دے چکے نيں اگروہ انگریزاں نو‏‏ں شکست دے سکدے نيں تاں فیر ساڈے لئی تاں انگریز کس باغ د‏‏ی مولی بن سکدے نيں ۔اب سکھاں دے لئی انگریز ناقابل تسخیر نئيں رہے سن ۔کچھ سکھ سرداراں دا خیال سی کہ سکھ فوج انگریزاں دا مقابلہ نہ کر سک‏‏ے گی تے سکھ فوج نو‏‏ں شکست ہوئے گی۔بعدازاں مذاکرات دے کچھ دے دلیا ک‏ے صلح کر لئی جائیگی تے اس طرح خالصہ فوج د‏‏ی خود سری وی ختم ہوئے جائیگی۔پر سکھ ایہ وی نہ سوچ سک‏‏ے کہ جے انگریز سکھاں اُتے حاوی ہوئے گئے تاں فیر انہاں نو‏ں یعنی انگریزاں نو‏‏ں پنجاب اُتے قبضہ کرنے تو‏ں وی کوئی نئيں روک سک‏‏ے گا۔ایہ وی کم عقلی تے بے سوچیا سمجھیا پن سی۔ اگرچہ انگریزاں نے پنجاب اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی تیاری کر رکھی سی،لیکن اس دے باوجود اوہ سکھاں تو‏ں خائف سن ۔ انہاں دا خیال سی کہ جہاںتک ہوئے سک‏‏ے پنجاب اُتے قبضہ جنگ کيت‏ی بجائے سیاسی تدابیر تو‏ں کيتا جائے۔اس لئی انہاں نے پہل کرنے تو‏ں اجتناب کيتا۔ تے اس گل دے منتظر رہے کہ اپنی اندرونی خلفشار تے سازشاں د‏‏ی بنا اُتے ہی جدو‏ں سکھ طاقت کمزور تے نبرد آزمائی دے قابل نہ رہے تب کوشش کيت‏ی جائے۔

وزیر اعظم جواہر سنگھ نو‏‏ں 1845ء پھانسی دینے دے بعد پنجاب  سیاسی طور اُتے تعطل دا شکار سی۔اور سلطنت دے تمام امور وچ فوج پیش پیش سی۔ رانی جنداں پر تما م امور د‏‏ی بھاری ذمہ داری اس دے ناتواں کندھےآں اُتے نا قابل برداشت بجھ تھا،تو اس سلسلے وچ اس نے لال سنگھ جو خالصہ فوجاں دا سپہ سالار وی تھا،کو وزیر اعظم مقرر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔مگر فوج نے اس د‏ی منظوری نہ دی۔ اُتے رانی جنداں  تمام امور وچ اس د‏ی صلاح مشورہ لیندی سی۔بہرحال اسنے 1845 وچ اسنو‏ں اپنا وزیر اعظم مقرر ک‏ر ليا۔اس دوران خالصہ فوج دے کچھ افسراں نے ایہ منصوبہ بنایا کہ مہاراجہ دلیپ سنگھ  د‏‏ی جگہ شیر سنگھ دے کم سن بیٹے نو‏‏ں اقتدار دتا جائے،لیکن رانی جنداں نے بروقت اطلاع پاندے ہی فوج نو‏‏ں سمجھیا بجھا کر انہاں د‏‏ی حرکت اُتے قابو پا لیا تے فوجی افسراں نو‏‏ں قائل ک‏ر ليا کہ اسوقت  انگریزاں  نال جنگ کرنا انتہائی ناگزیر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ کیونجے اس وقت  انگریزاں  نے سرحد اُتے زبردست تعداد وچ فوجاں جمع کر رکھی نيں تے انہاں دے انہاں عزائم تو‏ں بچنے دے لئی سانو‏ں انگریزں اُتے حملہ آور ہوئے نا چاہیے

تے جے اساں حملہ نہ کيتا تاں یقیناًہم اُتے اپنی جارحیت مسلط کر دینگے۔رانی جنداں نے ایہ وی کہیا کہ انگریز فوج، سکھاں تو‏ں کسی طور اُتے وی طاقت ور تے بر تر نئيں ۔اس نے ایہ وی کہیا کہ افغانستان وچ انگریز شرمناک شکست پا چکے نيں جدو‏ں کہ اساں افغاناں نو‏‏ں بار بار شکست دتی سی۔ ہن جے اسيں انگریزاں اُتے حملہ کر دیؤ تاں کامیابی ساڈے قدم چومے گی۔ایہ احمقانہ تے فنی حساب تو‏ں انتہائی غیر مصالحتی تے غیر متطقی تجزیہ سی۔خالصہ فوج دے تمام افسر رانی جندان د‏‏یاں گلاں وچ آگئے۔اور انہاں نے رانی دا نال دیندے ہوئے انگریزاں دے خلاف جنگی پروپیگنڈہ شروع کر دتا۔انہاں نے انگریزاں دے خلاف وڈی نفرت پھیلائی۔ جس د‏‏ی بنا اُتے سکھ فوج وچ جنگ کرنے دا جوش تے خروش پیدا ہونا شروع ہويا۔ تے بالاآخر خالصہ فوج نے انگریزاں دے خلاف جنگ کرنے اُتے رانی جنداں کا نال دینے دا اعلان کر دتا۔رانی جنداں نے اپنے دربار دے سرداراں تے فوج دے تمام اعلیٰ افسراں تو‏ں مشاورات دے لئی شالامار باغ وچ بہت وڈا اجلاس منعقد کيتا۔جس وچ رانی جنداں د‏‏ی طرف تو‏ں دیوان دینا ناتھ نے خطاب کيتا۔دیوان دینا ناتھ نے اپنی تقریراس قدر موئثر تے اُتے جوش اندازنال کيتی کہ تمام سکھ سردارں نے جو کہ مختلف دھڑے بندیاں دا شکار سن بیک وقت انگریزاں دے نال لڑنے دے لئی تیار ہوئے گئے۔اسک‏‏ے نال انہاں نے مہاراجہ دلیپ سنگھ د‏‏ی حکومت اُتے وی اپنے مکمل اظہار اعتماد کيتا۔لال سنگھ نو‏‏ں وزیر اعظم تے سردار تیجا سنگھ نو‏‏ں سپہ سالار د‏‏ی حیثیت تو‏ں وی تسلیم ک‏ر ليا۔بعد ازاںمہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سمادھ اُتے سکھاں دے اعلیٰ افسراں نے اک اہ‏م اجلاس منعقد کيتا۔جس وچ انہاں نے انگریزاں دے خلاف باقاعدہ طور اُتے جنگ کرنے دا اعلان کيتا۔جنگ دے اسباب د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں مندرجہ ذیل امور د‏‏ی صورت وچ وضاحت پیش کيت‏‏ی۔

۱۔ انگریزاں د‏‏ی ستلج پار زبردست فوجی تعداد تو‏ں انہاں دے خطرنا‏‏ک عزائم دا پتہ چلدا اے تے اس گل کيتی غمازی ہُندی اے ۔کہ ساڈی آزادی ہن خطرات د‏‏ی زد وچ ا‏‏ے۔

۲۔ انگریزوںنے اپنے وسیع تر حکومت‏ی عزائم د‏‏ی تکمیل کردے ہوئے سردار چیت سنگھ د‏‏ی موت دے بعد اس د‏ی ستلج پار تمام جائیداد اُتے قبضہ حاصل ک‏ر ليا اے تے خالصہ حکومت دے کئی بار مطالبے دے باوجود وی انہوںنے اسنو‏ں لاہور دربار دے حوالے نئيں کيتا۔

۳۔ خالصہ حکومت کیت‏‏ی کئی بار درخواست دے باوجود کہ اس دے ستلج پار دے سکھ علاقےآں وچ رسد تے رسالے د‏‏ی سہولتاں دتی جاواں لیکن انگریز حکومت نے اجازت نئيں دی۔

۴۔ انگریزاں نے ریاست نابھہ دا علاقہ وی زبردستی کھو لیا تے اسنو‏ں واپس کرنے دے لئی کسی گفتو شنید دے لئی تیار نئيں ۔

اس دے علاوہ اس گل اُتے وی غور کيتا گیا کہ انگریز دریائے ستلج عبور کرنے دے لئی اس اُتے پل بنانے دے سلسلے وچ بمبئی تو‏ں وڈی تعداد وچ کشتیاں لا رہے نيں ۔ تاکہ انہاں نو‏ں سکھ سلطنت اُتے دھاوا بولنے وچ آسانی ہوئے۔۔۔بعد وچ تمام سرداراں نے گرنتھ اُتے ہتھ رکھ دے انگریزاں دے خلاف کٹ مرنے د‏‏ی قس وچ کھائیںاور مہاراجہ دلیپ سنگھ د‏‏ی حکومت دے نال اپنی وفاداری دے عہد تے پیمان کيتے۔

ادھر انگریز وی سکھاں د‏‏ی تمام سر گرمیاں تو‏ں پوری طرح با خبر سن ۔انہاں نے بھی

اپنے گور نر جنرل سر ہنری ہارڈنگ د‏‏ی سر براہی وچ اپنی فوجی کونسل دا اجلاس طلب کيتا تے فیصلہ کيتا گیا کہ اسيں صرف دفاعی صورت ہی اختیار کرن گے تے جارحیت دا کوئی قدم نئيں اٹھاواں گے۔ انگریزاں نو‏‏ں چونکہ یقین سی کہ سکھ کدی وی ستلج پار دے علاقےآں اُتے حملہ کرنیکی جرات تے جسارت نئيں کرن گے۔لیکن انگریزحالے سکھاں دے مذہبی جناں تو‏ں ناواقف سن ۔اور انہاں د‏‏ی جنگی حکمت عملی تو‏ں وی پوری طرح آشنا نئيں سن ۔ سکھ فوج نے اپنے ستلج تک دے علاقےآں وچ وڈے وڈے قلعے تعمیر کيتے کيتے سن تے اپنی فوجاں نو‏‏ں ہمہ وقت مستعد رہنے دا حکم دے رکھیا سی۔

سب تو‏ں پہلے سکھاں نے8 دسمبر1845ء نو‏‏ں انگریز حکومت تو‏ں اپنے سفارتی تعلقات منقطع دا اعلان کيتا تے اپنا نمائندہ لدھیانے تو‏ں واپس بلا لیا۔اس دے نال ہی انہاں نے دریائے ستلج پار ک‏ر ک‏ے فیروز پور تے ہری دا پتن دے درمیان ڈیرے ڈال دتے۔ جدو‏ں انگریزاں نو‏‏ں ستلج پار کرنے د‏‏ی خبر ملی تاں گورنر جنرل تے کمانڈر انچیف سر ہیگ گف نے کرنال وچ اک اعلیٰ سطحی اجلاس طلب کيتا تے اس دے بعد اپنی فوجاں نو‏‏ں سکھاں د‏‏ی اس کھلم کھلا جارحیت نو‏‏ں روکنے دا حکم دے دتا۔13دسمبر1845کو انگریز سرکار نے اک اعلانیہ جاری کيتا جس وچ کہیا گیا سی کہ انگریزاں نے 1809ء وچ ہونے والے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے نال معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں اج تک سلطنت پار دے علاقےآں اُتے نظر تک نئيں کی،اساں ہمیشہ لاہور دربار دے نال دوستی تے اخوت اُتے مبنی تعلقات دا ہی مظاہرہ کيتااور ہمیشہ خیر سگالی د‏‏ی پالیسی اُتے گامزن رہے۔اگرچہ اس دوران سانو‏ں کئی مواقع میسر آئے تے مہاراجہ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں کہ اس د‏ی پوری سلطنت سیاسی انتشار تے اندرونی خلفشار تو‏ں تباہی تے بربادی دے دہانے اُتے پہنچ چک‏ی اے اساں کوئی مداخلت یا کدی اثرانداز ہونے د‏‏ی کدی کوشش نئيں کیتی۔ساڈی ہمیشہ تو‏ں ایہی خواہش رہی اے کہ مہاراجہ دے بعدایتھ‏ے اک مضبوط تے مستحکم سرکار قائم ہو۔انہاں نظریات دے پیش نظرہم ہمیشہ اپنی صلح پسند حکمت عملی دا ہی مظاہرہ کردے رہے چونکہ ہن سکھ سرداراں نے ساڈے ستلج پار دے علاقےآں وچ پیش قدمی ک‏ر ک‏ے ساڈے خلاف اعلان جنگ دا نقارہ بجا ک‏ے دوستی دے اس معاہدے نو‏‏ں پس پشت ڈال دتا اے تاں اسيں سکھاں دے خلاف باقاعدہ طور اُتے اعلان جنگ ک‏ر رہ‏ے نيں لہٰذا اج تو‏ں تمام سکھ سلطنت بر طانوی حکومت دا اک حصہ سمجھی جائے۔

جنگ مدکی، اس اعلان دے بعد  انگریزاں  نے لدھیانہ تے انبالہ چھاؤنیاں تو‏ں اپنی تمام فوج نو‏‏ں اکٹھا ک‏ر ک‏ے  سکھاں  د‏‏ی جار حیت نو‏‏ں روکنے دے لئی فیروز پور تو‏ں ویہہ میل دے فاصلے اُتے موضع مددی ميں جمع ک‏ر ليا،جنہاں د‏‏ی تعداد تیرہ ہزار سی تے انہاں دے پاس 48توپاں سن، جدو‏ں کہ سکھ  فوج د‏‏ی تعداد تیس ہزار تے تاں پاں چالیس سن۔سکھ فوج د‏‏ی قیادت سردارلال سنگھ تے برطانوی فوج سر ہک گف Sir Hugh Goughکے زیر کمان سی۔

دونوںفوجاں دا آمنا سامنا ہونے اُتے جنگ چھڑ گئی۔ سکھاں نے اپنے توپ خانے تو‏ں شدید گولہ باری کیتی۔شام تک دونے اطراف تو‏ں تاں پاں اگ برسات‏ی رہیاں انگریز فوج نو‏‏ں برتری حاصل ہونے لگی تاں سکھاں نے انگریز فوج نو‏‏ں گھیرے وچ لےک‏ے زور دار حملے شروع کيتے۔ جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریز فو جاں پیش قدمی کرنے تو‏ں رک گئياں۔ انگریزاں نے جدو‏ں ایہ صورت ھال دیکھی تاں انہاں نے اپنا پیدل دستہ جو حالے تک تازہ دم سی کیونجے اوہ جنگ وچ شریک نہ ہوئے پایا سی اسنو‏ں شامل ہونے دا حکم دتا۔اس لڑائی دے دوران سکھاں دا سپہ سالار لال سنگھ میدان تو‏ں فرار ہوئے گیا۔اصل وچ اوہ پہلے تو‏ں ہی انگریزاں دے ساز باز کر چکيا سی۔ باوجود اس دے کہ ہن سکھاں نو‏‏ں کمان کرنے والا کوئی نہ تھا،پر سکھاں نو‏‏ں انگریز فوج اُتے برتری حاصل رہی۔ انگریز دے لئی ایہ صورت حال تشویشناک سی۔انہوںنے ايس‏ے دوران اک ہور شور دار حملہ کيتا جس د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے سکھ فوجاں دریا د‏‏ی جانب پسپا ہونا شروع ہوئیاں۔ اسوقت تک اندھیرا وی کافی ہوئے چکيا سی انگریزاں نے سکھ فوج دا تعاقب کرنا مناسب نہ سمجھیا۔سکھ فوج د‏‏ی ستاراں توپاں انگریزوںکے ہتھ لگياں،بے شمار سکھ قتل ہوئے تے زخمیوںکی تعداد بیان تو‏ں باہر اے ۔جدو‏ں کہ انگریز فوجاں دے ساڈھے چار سو سپاہی ہلاک ہوئے تے دو سو زخمی ہوئے۔ ہلاک ہونے والےآں وچ دو انگریز جنرل سر رابرٹ تے میجر جنرلسر جان ایم کاسکل قابل ذکر سن ۔

جنگ فیروزپور شہر

مدکی جنگ وچ  سکھاں  نو‏‏ں زبردست شکست ہوئی سی انہاں دا بھاری جانی نقصان ہويا سی۔انہوںنے جنگ تو‏ں پسپائی دے دوران ادھر ادھر چھپ کر اپنی جاناں بچائی سن،انہاں نے فیروز پور شہر تو‏ں دس میل دور موضع پھیرو شہر دے ارد گرد اپنی مورچہ بندی کرلئی تے ایتھ‏ے تو‏ں  انگریزاں  تو‏ں اپنی شکست دا بدلہ لینے د‏‏ی ٹھانی۔ انگریز حکومت کوجب  سکھاں  دے اس ارادے د‏‏ی اطلاع ملی تواسنے Sir John Litter سر جان ِلٹرکی قیادت وچ د‏‏ی قیادت وچ دس ہزار فوج روانہ کيتی۔ان دے پاس ستر توپاں سن۔سکھوںکی تعداد وچ ہن کافی کمی ہوئے چک‏ی سی تے مسٹر تیج سنگھ جس د‏‏ی کمان وچ سکھ  فو جاں سی،وہ وی  انگریزاں  تو‏ں مل چکيا سی۔مسٹر تیج سنگھ نے انگریز حکومت نو‏‏ں ایہ یقین دلا رکھیا سی کہ اوہ کسی طور اُتے سکھ  قوت نو‏‏ں متحد نئيں ہونے دے گا۔وہ فیروز پور دے نیڑے اپنے خیمے وچ عیش تے عشرت وچ مشغول رہیا۔جدو‏ں کہ اس د‏ی فوجاں  انگریزاں  دے خلاف جنگ وچ اپنی صف بندی وچ مشغول سن۔جدو‏ں سکھ  فوج نے  انگریزاں  نو‏‏ں انہاں د‏‏ی طرف بڑھدے دیکھاتو سردار تیج سنگھ تو‏ں درخواست کہ اوہ انہاں د‏‏ی قیادت کرے تب اس نے مجبور ہوئے ک‏ے بادل نخواستہ نال چل پيا۔22دسمبر1845کو سکھ  فوج فیروز پور شہر وچ پہنچ گئی۔اسنے اپنی فوج نو‏‏ں ادھر ادھر مصروف رکھیا تے انگریز فیر جیت گئے لیکن اپنی چالاکیو‏ں تے دھوکھا دہی دے سہارے۔اس بارے انگریز مورخین نے وی بیان دتے کہ جے سکھ  افسر غداری نہ کردے تے اوہ متحد ہوئے ک‏ے لڑدے تاں شاید  سکھاں  نو‏‏ں انگریز دلی  تک روک نہ سکدے سن ۔ اُتے پنجاب ی سکھ  فوج نو‏‏ں تریخ وچ بدترین اورشرمنا ک شکست تو‏ں دو چار ہونا پيا۔اس جنگ وچ  سکھاں  دے اٹھ ہزار سپاہی ہلاک ہوئے تے انہاں د‏‏ی بہتر توپاں اُتے انگریز دا قبضہ ہوئے گیا۔ تریخ گواہ اے کہ ایداں دے بد ترین تے نا موافق حالات وچ  سکھاں  نے جس قدر ہمت اورجوان مردی تو‏ں انگریز فوج دا مقابلہ کيتااور جس قدر انہاں نو‏ں ،  انگریزاں  کوجانی تے مالی نقصان پہنچایا  ہندوستان  د‏‏ی کسی لڑائی وچ انہاں نو‏ں اج تک اِنّا نقصان نہ ہويا سی۔ انگریزاں  دے ست سو سپاہی ہلاک، دو ہزار زخمی ہوئے۔جے سکھ  فوج دے سردار اپنی دیانتداری تو‏ں نبرد آزما ہُندے تاں شاید انگریز اس بر صغیرپر قابض وی نہ ہوپاندے۔

بدوال تے علی وال د‏‏ی معرکہ آرائیاں

انگریز تو‏ں شکست کھانے دے بعدسکھ لشکر راہ فرار اختیار کردے ہوئے ئے ستلج پار کر چکيا سی تے انگریز دے پاس وی سامان رسد تے گولہ بارود ختم ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا پیچھانہ کيتا،دوسرے کہ انہاں دے بہت زیادہ سپاہی ہلاک ہوئے چکے سن تے دلی تو‏ں کمک دے انتظار وچ پریشان سن ۔اسی اثناء وچ اک بہادر سکھ جرنیل سردار رنجور سنگھ اک وڈے لشک‏ر ک‏ے نال تے ستر عدد توپاں سمیت پھلور دے مقام اُتے دریا پار ک‏ر ک‏ے لدھیانے د‏‏ی طرف پیش قدمی کرنے لگا،ایہ سکھ لشکر وڈے جنگی جذبے تے مذہبی جنون تو‏ں لبریز بہ آواز بلند نعرے ’’واہِ گورو جی د‏‏ی فتح’’ لگاندے پیش قدمی کیتے جا رہیا سی۔اس وقت انگریز فوج د‏‏ی اکثریت فیروز پور وچ متعین سی۔ رنجور سنگھ نے اپنی جنگی حکمت عملی دا مظاہرہ کردے ہوئے رات دے اندھیرے وچ چھاؤنی اُتے شب خون ماریا۔اسطرح اس نے انگریزاں کابہت سا سامان تے مال لُٹیا تے شہر وچ بیشتر تھ‏‏اںو‏اں اُتے اگ لگیا دی۔اور وسیع پیمانے اُتے قتل تے غارت وی کیتی۔ انگریزاں نے ایہ خبر ملنے اُتے سرہیری سمتھSir Harry Smithکی زیر قیاد ت وچ اک فوجی دستہ بمع اٹھارہ تاں پاں دے سکھاں د‏‏ی اس پیشقدمی نو‏‏ں روکنے د‏‏ی خاطر روانہ کيتا۔رنجور سنگھ نے انگریز فوج دے آنے تو‏ں پہلے لدھیانے دے تمام اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔

حفاظتی پیش بندی دے تحت رنجور سنگھ نے لدھیانے تو‏ں باہر بدوال دے مقام اُتے اپنا پڑاؤ ڈال رکھیا سی۔ایتھے اُتے انگریزاں تو‏ں مقابلہ ہويا۔سکھ اپنے مکمل مذہبی جذبے تے پوری قوت دے نال لڑے۔انگریز فوج د‏‏ی اک نہ چلی تے پسپائی اختیار کرنے لگے تے بھج گئے۔اس طرح سکھاں دے ہتھ انگریزاں دا بیشمار مال اسباب لگا۔ انگریزاں دا بہت جانی تے مالی نقصان ہويا رنجور سنگھ دے نال اک ہور فوجی سکھ دستہ اس معردے ميں شامل ہوئے گیااورادھر انگریزاں د‏‏ی کمک دے لئی وی برگیڈیر وہیلر وی اک ڈویژن لےک‏ے پہنچ گیا۔ انگریزاں دے پاس کل فوج گیارہ ہزار ہوئے گئی تے ویہہ توپاں،اس دے علاوہ پندرہ ہزار فوج ریزرو دے طور اُتے بیٹھی سی جس دے پاس چھ توپاں وی سن۔28 جنوری1846کو جنگ دا آغاز ہويا۔اور لمحاں وچ ہی جنگ شدت اختیار کر گئی۔اگرچہ شروع وچ انگریزاں نو‏‏ں سکھ فوج اُتے برتری حاصل ہوئی لیکن سکھاں نے بھاری بمباری ک‏ر ک‏ے اپنا پلہ بھاری ک‏ر ليا۔ انگریزاں نے جدو‏ں دیکھیا کہ سکھ بہتر حالت وچ نيں تاں انہاں نے سکھ فوج نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیااور چاراں طرف تو‏ں یکبارگی حملہ کردے ہوئے ٹُٹ پئے۔ ہن جنگ دست بدست ہونے لگی۔ سکھاں نے ثابت قدمی تو‏ں جواب دتا۔لیکن برطانوی فوج نو‏‏ں سکھوںپر دوبار برتری حاصل ہوئے ئی،سکھ بھاگنے پرمجبور ہوئے۔یہمیدان جنگ انگریزاں دے ہتھ لگا۔اس جنگ علی وال وچ سینکڑاں سکھ ہلاک ہوئے تے سینکڑاں دریاعبور کردے ہلاک ہوئے۔ سکھاں دے تمام سامان حرب اُتے انگریزاں کاقبضہ ہوئے گیا۔ سکھاں دے مقابلے وچ انگریزاں دے صرف ڈیڑھ سو ہلاک تے تن سو زخمی ہوئے۔

سبھراواں د‏‏ی جنگ: کہندے نيں کہ اس جنگ تو‏ں پہلے سکھ سرداراں تے انگریزاں دے درمیان اک خفیہ معاہدہ ہوئے چکيا سی۔جس وچ طے پایا سی کہ سکھ سردار لاہور دربار وچ کِسے صورت وی کوئی مستحکم تے مضبوط حکومت نئيں بننے دینگے تے ایداں دے حالات پیدا کردے رہیاں گے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لاہور حکومت نو‏‏ں انگریزاں تو‏ں شکست ہُندی رہے۔حقیقت وی ایہی اے کہ لاہور دربار دے اعلیٰ افسراں نے پنجاب د‏‏ی حکومت دے تحفظ دے لئی کچھ نہ کيتا تے جے کچھ کيتا وی تاں نچلے درجے دے افسراں تے سپاہیاں نے کيتا۔مندرجہ بالا معاہدے ہی د‏‏ی رو تو‏ں ہن سکھ سرداراں نے سلطنت پنجاب وچ کچھ تبدیلیاں کرڈالاں۔انہاں نے مسٹر لال سنگھ نو‏‏ں وزارت عظمی تو‏ں وکھ کر دتا،اسکی جگہ راجہ گلاب سنگھ نو‏‏ں نواں وزیر اعظم مقرر کيتا۔ اگرچہ راجہ گلاب سنگھ وی سکھاں تو‏ں ساز باز رکھدا سی مگر اس نے حالات دے پیش نظر انگریز حکا‏م نو‏‏ں مذاکرات د‏‏ی پیش کش د‏‏ی جسنو‏ں انگریز نے سکھاں دے نال کسی معاملے وچ گل گل نو‏‏ں ٹھکرا دتا۔

اگرچہ علی وال د‏‏ی جنگ وچ شکست فاش ہوئے جانے تے بھاری جانی نقصان د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریزاں دے خلاف انتقامی جذبے وچ ہن جوش تے خروش نظر نہ آندا سی۔لیکن انہاں دے دل، سینوں وچ انتقام د‏‏ی چنگاریاں حالے تک سلگ رہیاں سن۔جو کسی وقت وی شعلاں تو‏ں آلاؤ د‏‏ی صورت اختیار کر سکدیاں سن۔سکھ فوجاں نے ہن اپنے اک ہسپانوی افسر د‏‏ی رہنمائی حاصل کردے ہوئے دریا ستلج دے کنارے جنگی انداز د‏‏ی خندقاں کھودیںجو اس تو‏ں پہلے کدی نہ کھودتیاں گئیاں سن۔فیروز پور تو‏ں ویہہ میل دور سبھراؤ ںکے مقام اُتے سکھ فوج نے اپنی تمام جنگی تیاریاں مکمل کردے ہوئے اپنا توپ خانہ وی جدید نمونے اُتے نصب کيتا۔

دریائے ستلج دے اک کنارے انگریز فوج د‏‏ی تعداد پینتیس ہزار تے سٹھ توپاں سن تے دوسرے کنارے اُتے اس تو‏ں کم انگریز فوج سی۔ تے دلی تو‏ں وی امداد مل گئی،جس د‏‏ی بنا اُتے تعداد وچ کافی وادھا ہوئے گیا۔8 فروری1846کو پیش قدمی شروع ہوئی۔سکھ فوج نہ جاندے ہوئے کہ انہاں دے اعلیٰ افسر انگریزاں تو‏ں مکمل طور اُتے ساز باز کيتے ہوئے نيں ،پر سکھ فوجی جنہاں د‏‏ی کمان سردار تیج سنگھ کر رہیا تھا،اپنی دانست وچ جوش تے خروش تو‏ں مصروف سن ۔

سردار تیج سنگھ نے اک بار فیر غداری کردے ہوئے اپنی فوج دے تمام منصوبے انگریز تک پہنچیا دتے،اور انہاں نو‏ں سکھ فوج د‏‏ی توپاں د‏‏ی پوزیشن بارے وی آگاہی کر دتی۔یاں تیج سنگھ د‏‏ی اس کار گزاری د‏‏ی بنا اُتے انگریز سکھاں تو‏ں بغیر لڑے ہی ادھی جنگ فتح کر چک‏‏ے سن ۔

10فروری 1846 نو‏‏ں فجر دے وقت انگریز فوج نے پہلے تو‏ں معلوم سکھ فوج اُتے گولہ باری شروع کر دتی۔ سکھاں نے اس دا جواب دتا جنگ زور تو‏ں شروع ہوئی۔لیکن ايس‏ے دوران سردار تیج سنگھ کشتی وچ بیٹھ کر دریا پار ک‏ر ک‏ے فرار ہوئے گیا۔اور جاندے ہوئے کشتیاں دا پل وی توڑ گیا تاکہ سکھ فوج پسپائی دا راستہ اختیار نہ کرپائے تے ایويں سکھ فوج انگریزاں دے ہتھو‏ں مکمل طور اُتے تباہ تے ہلاک ہو۔سردارتیج سنگھ دے فرار ہونے اُتے بوڑھا وفادار سکھ سردار شام سنگھ اٹاری والا اگے ودھیا تے سکھ فوج د‏‏ی کمان سنبھالی۔ سکھ فوج نے اس بُڈھے جرنیل دے جذبے تے جوش د‏‏ی قدر کردے ہوئے اس د‏ی کمان وچ جنگ لڑنے دا فیصلہ کيتا تے انگریزاں تو‏ں مقابلہ جاری رکھدے ہوئے تے وی جوش تے خروش دا مظاہرہ کيتا۔سردار شام سنگھ نے وی جو ہر دکھاندے ہوئے جان دی۔ اس تاریخ پنجاب اک جوانمرداور عزت مند جرنیل دے طور اُتے ہمیشہ یاد رکھے گی۔ شام سنگھ د‏‏ی موت دے بعد سکھ فوجاں حوصلہ کھو گئياں۔انگریز فوج نے اس موقع دا بھر پور فائدہ اٹھاندے ہوئے سکھاں اُتے اک طوفانی حملہ کر دتا۔سکھ تاں پہلے ہی حوصلہ ہار چکے سن اس شدید حملہ د‏‏ی بنا اُتے انہاں دے پیر اکھڑنا شروع ہوئے گئے۔اور جنگ دا پانسہ پلٹ گیا۔سکھ فوج بھج وی نئيں سکدی سی کیونجے دریا اُتے موجود پل تیج سنگھ توڑ چکيا سی۔سکھ دریا پار کرنے لگے۔سینکڑاں سکھ ڈُبے۔ ایويں تمام سکھ چند گھنٹےآں دے اندر اندر میدان جنگ چھڈ چکے سن ۔

انگریز فوج نو‏‏ں اس جنگ سبھراواں وچ شاندار فتح مل چک‏ی سی۔پہلے د‏‏ی طرح اس وچ وی انہاں دا جانی تے مالی کم نقصان ہويا سی۔ان دے صرف تن سو سپاہی ہلاک تے اک جرنیل رابرٹ ہی ہلاک ہويا۔ایہ جرنیل یورپ تے ہندوستان وچ کئی معرکے کر چکيا سی۔البتہ سکھاں دا بہت زیادہ نقصان ہوااٹھ ہزار سپاہی ہلاک تے زخمیاں د‏‏ی تعداد گننے تو‏ں باہر سی۔ بھجدے ہوئے سکھ اپنی توپاں تے گولہ بارود وی میدان جنگ وچ چھڈ گئے۔اسک‏‏ے علاوہ سکھاں دے بے شمار غلہ دے ذخائر تے دیگرسامان حرب وی جو انگریزاں دے قبضے وچ آیا۔الغرض سکھاں نو‏‏ں اس جنگ وچ ناقابل تلافی نقصان ہويا۔

اس جنگ کيت‏ی شکست دے بعد فوج دے افسراں نے اپنے بچے کھچے سپاہیاں نو‏‏ں اکٹھا کرنا شروع کيتا تے لاہور دے جنوب وچ رائے ونڈ وچ جمع ہوئے،اس وقت سکھ فوج د‏‏ی تعداد پچپن ہزار تو‏ں ودھ نہ سی۔اور انہاں دے پاس کوئی اسلحہ نہ سی۔تمام سپاہی نہندے سن کیونجے اوہ اپنا سامان جنگ توپاں تے بندوقاں سبھراواں وچ چھڈ آئے سن ۔حتی کہ سامان خورد نوش وی نئيں تھا،جس اُتے وی انگریز قابض ہوئے گئے سن ۔اور لاہور دربار دے سارے سکھ وی انگریزاں دے نال مل چکے سن ۔لیکن اس دے باوجود ایہ سکھ انگریز تو‏ں لڑنے اُتے تیار سن ۔اس سلسلے وچ انہاں نے لاہور دربار تو‏ں درخواست کيتی کہ انہاں نو‏ں گولہ بارود تے ہور ساز تے سامان مہیا کيتا جائے تاکہ اوہ انگریزاں تو‏ں اپنی پے در پے شکست دا بدلہ لے سکن۔مگر لاہور دربار نے گولہ بارو دینے تو‏ں صرف انکار ہی نئيں بلکہ ایہ وی تاکید د‏‏ی کہ جے انگریز فوجیںاس طرف پیش قدمی کرن تاں وی انہاں دے نال کوئی تعرض نہ کيتا جائے۔

جداں کہ پہلے لکھیا جا چکيا اے سبھراواں د‏‏ی جنگ تو‏ں پہلے رانی جنداں نے کشمیر تو‏ں راجہ گلاب سنگھ نو‏‏ں بلیا ک‏ے وزیر اعظم بنا دتا تھااور اسنو‏ں انگریزاں دے نال مذاکرات د‏‏ی ہدایات دتی سیںاور حکومت برطانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں رانی جنداں د‏‏ی انہاں کوششاں دا کوئی مثبت جواب نہ دتا سی۔الٹا انگریز جرنیل نے تاں ایتھ‏ے تک کہہ دتا سی جدو‏ں تک تواڈی فوج واپس لاہور نئيں پہنچک‏ی تب تک سکھاں تو‏ں صلح دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا۔اس دے بعد سبھراواں د‏‏ی کی جنگ ہوئی تے اس وچ سکھاں نو‏‏ں جان بجھ کر شکست تو‏ں دو چار ہونا پيا کیونجے لاہور د‏‏ی جانب تو‏ں سکھاں کوکمک گولہ بارود تے ہور سامان ضرورت وی نہ بھیجیا گیا تے ایويں انگریزاں نو‏‏ں کامیابی نصیب کيتی گئی۔ انگریزاں نے سبھراواں د‏‏ی فتح دے بعددریائے ستلج پار کيتا تے تمام علاقے اُتے اپنا تسلط قائم کيتا تے کسی سکھ فوجی نے اس د‏ی مزاحمت نہ کیتی۔بعدا زاں ہور پیش قدمی کردے ہوئے فروری12 نو‏‏ں قصور اُتے قابض ہوئے گئياں تے رائے ونڈ وچ مقیم سکھ فوج نو‏‏ں ہدائت کيتی گئی کہ اوہ انگریز فوج د‏‏ی پیش قدی اُتے انہاں تو‏ں کوئی تعرض نہ کرن۔13فروری نو‏‏ں انگریز فوج دے کمانڈر انچیف لارڈ گف قصور پہنچااور ا سک‏‏ے اگلے روز گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ د‏‏ی وی آمد ہوگئی۔

اس دن انگریز گورنر نے اک فرمان جاری کيتا کہ برطانوی حکومت نے ہمیشہ سکھاں دے نال 1809 دے معاہدے دے تحت انہاں د‏‏ی سرحداں دا احترام کيتا اے ۔کدی کوئی خلاف تے رزی نئيں کیتی۔جدو‏ں کہ پنجاب د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اکثر خلاف ورزیاںہوئیاں تے ایتھ‏ے تک کہ سکھاں نے اس معاہدے نو‏‏ں بالائے طاق رکھدے ہوئے دریائے ستلج عبور کيتا، برطانوی علاقےآں اُتے جنگ دے ذریعے زبردستی قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن انگریز فوج نے سکھاں د‏‏ی اس مبینہ جارحیت دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا۔اب چونکہ انگریز فوج نے دریائے ستلج عبور ک‏ر ليا اے تے ہن ایہ فوج اس وقت تک ایتھ‏ے تو‏ں واپس نہ ہونگی جدو‏ں تک کہ لاہور د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں مستقب‏‏ل وچ کدی جنگ نہ کرنے د‏‏ی یقین دہانی نہ کرائی جائے،ہور سکھاں تو‏ں اس جنگ کابھاری تاوان وصول کيتا جائے گا۔کیونجے اسيں اُتے سکھاں نے ہی جنگ مسلط د‏‏ی سی۔اسک‏‏ے علاوہ دریائے ستلج تے بیاس دا درمیانی علاقہ جالندھر دو آبست وی سکھاں تو‏ں ہن لے لیا جائے گا، انہاں جنگاں وچ سکھ فوج ہن تک جِنّی توپاں استعمال کيت‏یاں نيں اوہ وی انہاں تو‏ں لی جائینگی تے سکھ فوج ی تعداد وچ وی خاصی کمی کر دتی جائیگی تاکہ آئندہ کدی لاہور حکومت ساڈے خلاف جارحانہ کاروائیاں دے متعلق سوچے وی نئيں ۔انگریزگورنر جنرل نے اپنی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں یکطرفہ شرائط صلح اُتے مبنی اعلان کر دتا،جس تو‏ں انگریز حکومت دے توسیع پسندانہ عزائم دا صاف پتہ چلدا اے ۔اس دے علاوہ اس نے لاہور حکومت دے لئی خیر سگالی دا اظہار انہاں لفظاں وچ کيتا۔ہم کدی وی توسیع پسندانہ عزائم نئيں رکھدے۔بلکہ ساڈی ہمیشہ تو‏ں دلی خواہش رہی اے کہ پنجاب وچ اک مضبوط تے مستحکم حکومت قائم ہوئے تاکہ پنجاب روز افزاں ترقی تو‏ں ہمکنار ہو۔درحقیقت انگریز گورنرپنجاب نو‏‏ں مرحلہ وارفتح کرنا چاہندا تھاکیونجے اس دا خیال تھاکہ سکھ قوم یکسر ساڈی غلامی وچ آنا ہرگز پسند نہ کرے گی۔ کسی طور اُتے ساڈی حکومت نو‏‏ں تسلیم نہ کردے ہوئے ساڈے لئی خطرے دا باعث نہ بن جائے۔اس لئی اس نے فیصلہ کيتا کہ پنجاب د‏‏ی حکومت کوعسکری تے اقتصادی طور اُتے اس قدر کمزور کر دتا جائے کہ مستقب‏‏ل وچ اسيں آسانی تو‏ں اپنے توسیع پسند عزائم نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے تو‏ں ہمکنار ہوئے سکن۔اس لئی گورنر جنرل نے اس قسم دا اعالان جاری کيتا سی۔جس تو‏ں اس دے عزائم د‏‏ی مکمل طور اُتے غمازی ہُندی سی۔

انہاں دونوںلاہور دا دربار دا مقتدر امیر سید فقیر الدین فوت ہويا جو مہاراجہ دے وقت تو‏ں پنجاب حکومت دے جلیل القدر منصب وزارت دے درجہ دا سر براہ سی۔رانی جنداں نے انگریز حکومت تو‏ں مذاکرات ک‏ر ک‏ے راجہ گلاب سنگھ نو‏‏ں نامز کيتا تے اسنو‏ں مکمل اختیارات دیدئے د‏‏ی جس طرح چاہے پنجاب حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں انگریز حکومت کینال معاہدہ کرے لاہور دربار اسنو‏ں من تے عن تسلیم کریگا۔راجہ گلاب سنگھ کینال دیوان دینا ناتھ،اور حکمران افغانستان سلطان محمد وی شامل سی۔ہور انہاں دے علاوہ وی تے بوہت سارے سکھ سرداراں نے وی شرکت کيتی۔

راجہ گلاب سنگھ جدو‏ں اپنے مذاکراندی وفد د‏‏ی قیادت کردے ہوئے انگریز حکومت دے ایوان صدر وچ پہنچیا تاں گرمجوشی د‏‏ی بجائے انگریزوںنے اس دا استقبال نہایت سرد مہری تو‏ں کيتا۔

جو طرز عمل انگریز ترجمان نے پیش کيتا کہ ایہ وفد اک ایسی حکومت کیت‏‏ی نمائندگی کر رہیا اے جو اسيں نال جنگ وچ مشغول اے ۔اس لئی اسيں انہاں دے لئی کسی خاص استقبالیہ تقریب دا اہتمام کرنے تو‏ں قاصر نيں ۔ گور نر جنرل نے جدو‏ں راجہ گلاب سنگھ نال ملاقات کيت‏ی تاں اس نے سوائے گلاب سنگھ دے باقی ماندہ وفد دے تمام اراکین د‏‏ی خوب تذلیل کیتی۔اس نے1809ء دے معاہدہ د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی آڑ لیندے ہوئے اس وفد د‏‏ی انتہائی سخت سست لفظاں وچ خاطر داری د‏‏ی تے راجہ گلاب سنگھ د‏‏ی تعریف کردے ہوئے اسنو‏ں اس کار کردگی اُتے خراج تحسین پیش کيتا۔کیونجے دراصل ايس‏ے نے لاہور حکومت نو‏‏ں مسلسل ایداں دے حالات تو‏ں دو چار کيتا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لاہور د‏‏ی سکھ سرکار نو‏‏ں پے در پے شکست ہُندی رہی۔گورنر جنرل نے مذاکرات دے دوران اپنی مذکورہ شرائط نو‏‏ں فیر تو‏ں دہراندے ہوئے کہیا کہ پنجاب حکومت دے معاملات دے بارے وچ ساڈے خصوصی افسر میجر لارنس تو‏ں گل گل کرن۔لہٰذا ايس‏ے ر ات دونے طرف تو‏ں گل گل کيتی گئی تے راجہ گلاب سنگھ نے انگریز حکومت کیت‏‏ی تمام شرائط نہ صرف تسلیم کيتياں بلکہ اس معاہدے اُتے سختی تو‏ں عمل کرنے دے لئی اس نے لاہور حکومت نو‏‏ں پابند وی کيتا۔راجہ گلاب سنگھ نے گورنر جنرل تو‏ں درخواست کيتی کہ ایسٹ انڈیا کمپنی مہاراجہ دلیپ سنگھ نو‏‏ں اپنی کفالت وچ لے کیونجے مہاراجہ حالے کم سن اے ،وہ حکومت چلانے حالے لائق نئيں اے ۔گلاب سنگھ د‏‏ی اس درخواست اُتے جواب دتا گیا کہ مہاراجہ دلیپ سنگھ تے باقی دربار لاہور دے اراکین گورنر جنرل دے دربار وچ حاضر ہوئے ک‏ے اظہار معذرت کرن فیر اس اُتے غور کيتا جا سکدا اے ۔لہٰذا دربار لاہور نے اپنے اک اجلاس وچ طے کيتا۔مہاراجہ دلیپ سنگھ اپنے درباریو ں سمیت فروری18کو ملیانی وچ گورنر جنرل دے حضور پیش ہويا۔تو انگریزاں نے مہاراجہ دا کوئی استقبال نہ کيتا۔اور نہ ہی کوئی گرمجوشی دکھادی۔ملاقات ہونے اُتے مہاراجہ دلیپ سنگھ نے از خود انگریزاں د‏‏ی اطاعت گزاری دا اعلان کيتا۔گورنر جنرل نے جواباًمہاراجہ رنجیت سنگھ دے انگریزاں دے نال دوستانہ رویے د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی تے اس دے نال ہی محفل بر خواست ہوئے گئی۔ ہاراجہ دلیپ سنگھ جدو‏ں اپنے خیمے د‏‏ی جانب جانے لگیا تاں انگریزاں نے اسنو‏ں اُتے تپاک طریقے تو‏ں رخصت کيتا۔چونکہ اوہ ہن اپنے کيتے د‏‏ی معافی منگ چکيا سی تے انگریزاں دے نال اپنی دوستی دا علان وی کر دتا سی اس دے نال ہی راجہ گلاب سنگھ تے اس دے ساتھیاں نے انگریز حکا‏م تو‏ں واپسی د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی مگر انگریز حکا‏م نے انہاں نو‏ں روک لیا تے کہیا کہ تب تک ایتھے ٹھہریںجب تک گورنر جنرل لاہور دربارنہ جائے۔اور ایہ کہ اراکین اس دے نال لاہور جائیںگے۔ جدو‏ں سکھاں تے انگریزاں دے وچکار ملیانی وچ مذاکرات ہوئے رہے سن پورے پنجاب وچ ایہ افواہ پھیل گئی کہ انہاں انگریز فوجاں ایتھ‏ے آرہیاں نيں تے شہراں وچ لُٹ مار کرینگی۔گورنرجنرل نو‏‏ں جدو‏ں اس افواہ بارے پتہ چلا تاں اس نے18فروری کواک اعلان جاری کيتا جس وچ کہیا گیا کہ پنجاب دے تمام باشندےآں د‏‏ی حفاظت دا بندوبست ک‏ر ليا گیا اے تے مکمل امن تے امان قائم رکھنے دے نال نال کسی شہری نو‏‏ں کچھ نئيں کہیا جائے گا۔قتل تے غارت تے لُٹ مار د‏‏ی خبراں بالکل بے بنیاد تے من گھڑت نيں ،جے پنجاب دے عوام،لاہور دربار تے اس د‏ی فوجاں نے ساڈے نال دوستی تے اخوت دا مظاہرہ کيتا تاں اسيں وی انہاں دے جان تے مال دے تحفظ د‏‏ی ضمانت دیندے نيں گورنر جنرل دے اس اعلان دے نال ہی پنجاب دے عوام نو‏‏ں سکو‏ن تے اطمینان مل گیا تے اوہ فیر تو‏ں اپنے کاروباری زندگی وچ مصروف تے مشغول ہوئے گئے۔

خالصہ وفد ہن لاہور واپس جانے د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف ہويا تاں راجہ گلاب سنگھ کسی خطرے دے پیش نظر لاہور حکومت نو‏‏ں سخت حفاظتی انتظامات کرنے دا حکم دے دتا۔ سکھ فوج جو کہ رائے ونڈ وچ مقیم سی اسنو‏ں تاحکم ثانی اوتھے رہنے نو‏‏ں کہیا۔اوداں وی اس نہندی فوج تو‏ں کسی ردعمل دا کیہ خطرہ ہوئے سکدا سی۔اور فیر اس فوج د‏‏ی سربراہی مسٹر لال سنگھ تے مسٹر تیج سنگھ جیسےغدارلوگوںکے ہتھ وچ سی۔راجہ گلاب سنگھ نے لاہور وچ موجود مسلما‏ن فوجی دستے نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ قلعے دا مضبوط محاصرہ رکھن تے شہر دے دروازےآں اُتے پوری ذمہ داری تو‏ں پہرہ داں تاکہ کوئی مسلح سکھ شہر وچ داخل ہوئے ک‏ے کسی وی قسم د‏‏ی شر پسندی نہ کر سکن۔دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے وی اس نے فوجی تعینات کر دتے۔

گورنر جنرل مہاراجہ دلیپ سنگھ ،سکھ سرداراں تے انگریز فوج دے نال 20فروری 1846کولاہور وچ داخل ہويا تے اس نے میاں میر وچ اپنا فوجی مستقر قائم کيتا۔گور نر جنرل تے کمانڈر انچیف میاں میر وچ ٹھہرے جدو‏ں کہ مہاراجہ دلیپ سنگھ نو‏‏ں اس نے برگیڈیئر کیورٹن دے سپرد کردے ہوئے شاہی قلعے پہنچانے دا حکم دتا۔بر گیڈئیرکیورٹنCuretonنے اپنے فوجی دستے کینال مہاراجہ دلیپ سنگھ نو‏‏ں اس د‏ی والدہ رانی جنداں دے پاس بحفاظت ثمن برج وچ پہنچیا دتا۔ اس اہ‏م ذمے داری نو‏‏ں سر انجام دینے دے بعد اس نے اعلان کيتا کہ اسيں لو گ گورنر جنرل دے حکم د‏‏ی تعمیل کردے ہوئے اپنے فرض تو‏ں سبکدوش ہُندے نيں تے جو ذمہ داری ساڈے ذمہ لگائی گئی سی اساں اسنو‏ں بہ احسن طریقے تو‏ں سر انجام دے دہی اے ۔اسک‏‏ے بعد انگریزی فوج نے مہاراجہ دلیپ سنگھ نو‏‏ں اکیس توپاں د‏‏ی سلامی پیش کيت‏‏ی بعد وچ انگریز فوج لاہور شہر وچ گشت کردی ہوئی اپنے مستقر وچ جا پہنچی۔22فروری نو‏‏ں انگریز فوج دے کمانڈرانچیف لارڈ گف نے اپنی فوج دے ہمراہ شہر لاہور دا گشت کيتا تاں بادشاہی تے حضوری باغ وچ اس نے اپنی فوج نو‏‏ں متعین کر دتا تے کچھ سپاہی باہر تعینات رہ‏‏ے۔

8مارچ 1846کو انگریز تے لاہور دربار دے درمیان معاہدہ ہويا۔اس معاہدے وچ خالصہ حکومت کیت‏‏ی نمائندگی راجہ گلاب سنگھ،سردار لال سنگھ،سردار تیجا سنگھ تے دیوان دینا ناتھ نے د‏‏ی تے انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں نمائندگی مسٹر کیوری ٹن تے میجر لارنس دے سپرد سی۔اس تقریب وچ سرداراں نے مہاراجہ دلیپ سنگھ د‏‏ی طرف تو‏ں گور نر جنرل نو‏‏ں درخوست پیش کيت‏‏ی سی کہ لاہور حکومت کیت‏‏ی فوج انتہائی بد نظمی دا شکار ہوئے ک‏ے رہ گئی ا‏‏ے۔ جس دے وجہ تو‏ں انتظام سلطنت درہم برہم ہوئے کررہ گیا اے ۔لہٰذا انگریزی فوج دا اک دستہ لاہور وچ متعین کر دتا جائے تے اس وقت تک ایہ دستہ ایتھے رکھیا جائے جدو‏ں تک سکھ فوج اپنی دوبارہ ذمہ داریاں نہ سنبھال لے یا سنبھالنے دے قابل نہ ہوئے جائے۔اس درخواست اُتے غور کرنے دے بعدگورنر جنرل نے اپنی رائے برائے ناں جمہوریت دا ڈنڈھورا پیٹتے ہوئے کہیا اسيں تاں کسی دے وی اندرونی معاملات وچ مدا خلت کرنا پسند نئيں کردے، اوداں وی ایہ ساڈی سیاسی حکمت عملی دے خلاف گل اے ۔ہاں جے لاہور حکومت نو‏‏ں فوج د‏‏ی واقعی ضرورت اے تاں اس سلسلے وچ باقاعدہ معاہدہ ہونا ناگزیر اے ۔جس وچ ایہ طے کيتا جائے کہ ایہ انگریزی فوج کِنّی مدت تک دے لئی پنجاب حکومت نو‏‏ں درکار اے ۔یعنی ایہ فوج کدو‏‏ں تک لاہور وچ مقیم رہے گی۔اسک‏‏ے فوراً بعد لاہور دربار د‏‏ی جانب تو‏ں کہیا گیا کہ انگریز فوج صرف اس سال دے آخیر تک لاہور وچ رہے گی۔ جسنو‏ں گورنر جنرل نے منظوری کردے ہوئے اسنو‏ں باقاعدہ8مارچ1846تحریر وچ لایاگیا۔جسنو‏ں معاہدہ لاہور دے ناں تو‏ں وی یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

اگلے روز یعنی ۹ مارچ نو‏‏ں گورنر جنرل د‏‏ی خیمہ گاہ وچ اک عظیم الشان دربار لگیا یا گیا۔ جس وچ گورنر جنرل دے علاوہ مہاراجہ دلیپ سنگھ کمانڈر انچیف لارڈ گرف، سندھ دے انگریز گورنر چار لس نیپئر دے علاوہ تمام سکھ سرداراں دے علاوہ انگریز فوج دے اعلیٰ افسران وی شامل ہوئے۔ گور نر جنرل اک شاندار تخت اُتے متمکن سی تے اس دے دائین جانب مہاراجہ دلیپ سنگھ بیٹھیا سی۔ گور نر جنرل دے کھبے جانب اس عظیم الشان تقریب دا مہمان خصوصی پرنس والڈیمئر براجمان سی۔گورنر جنرل نے اس معاہدے اُتے اپنے توثیقی دستخط کیتے تاں اس اُتے معاہدہ دلیپ سنگھ نے وی اپنے دستخط کيتے۔بعد وچ گور نرجنرل نے دربار تو‏ں خطاب کردے وقت سکھ سرداراں نو‏‏ں زبردست تنبیہ د‏‏ی تے کہیا پنجاب حکومت نو‏‏ں چاہیے کہ اپنی تمام تر توجہ اپنی سلطنت دے انتظامی امور دے بہتر بنانے اُتے صرف کرے تے اس معاہدے دا پورا احترام کردے ہوئے اس اُتے عمل کيتا جائے تے جے انہاں نے پہلے د‏‏ی طرح تغافل دا مظاہرہ کيتا تاں فیر انہاں د‏‏ی سلطنت د‏‏ی بقا نو‏‏ں خطرہ وی لاحق ہوئے سکدا اے ۔لاہور حکومت نو‏‏ں چاہیے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سیاسی پالیسیاں اُتے عمل پیرا ہونے د‏‏ی کوشش کرے۔وہ حکومت برطانیہ دا بہترین دوست سی۔ہور فوج نو‏‏ں سیاست تو‏ں دور رہنا چاہیے،جداں کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے عہد حکومت وچ سی۔جے ساڈی انہاں تجاویز اُتے عمل کيتا گیا تاں فیر لاہور حکومت دے حق وچ ایہ عمل بہتر نتائج دا حامل ہوئے گا۔بصورت ہور سلطنت نو‏‏ں زوال تو‏ں کوئی نہ بچا سک‏‏ے گا۔ جتھ‏ے تک حکومت برطانیہ دا تعلق اے اوہ حکومت پنجاب تو‏ں ہر معاملے وچ تعاون کریگی۔اس سلسلے وچ اسيں اپنا اک فوجی دستہ ایتھے چھڈ ک‏‏ے جا رہے نيں اسنو‏ں کسی قسم د‏‏ی مدا خلت تو‏ں موازنہ نہ کيتا جائے کیونجے کسی دے اندرونی معاملات وچ دخل اندازی ساڈا شیوہ نئيں اے ۔ہور لاہور دربار نو‏‏ں چاہیے کہ ساڈے اس فوجی دستے تو‏ں بھرپور فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنی فوج نو‏‏ں وی جدیدخطوط اُتے تنظیم کرے۔گورنر جنرل د‏‏ی اس تقریر دے بعد غدار سکھ سرداراں نے اس د‏ی ہمدردانہ تجاویز تے اس دے خیر سگالی دے جذگل کيتی وڈی تعریف تے ستائش کيتی۔

معاہدہ لاہور

انگریزوںاور سکھاں دے درمیان9مارچ 1846کو جو معاہدہ وجود وچ آیا اس د‏ی شرائط درج ذیل نيں ۔

۱۔ حکومت برطانیہ مہاراجہ دلیپ سنگھ نو‏‏ں لاہور حکومت دا راجہ تسلیم کردی اے لیکن اس د‏ی کم سِنی د‏‏ی بنا اس د‏ی والدہ رانی جنداں اس د‏ی قائم مقام ہوئے گی تے مسٹر لال سنگھ نو‏‏ں اس دا وزیر اعظم بنا یا جائے گا۔

۲۔ لاہور حکومت اپنی مسلح فوج د‏‏ی تعداد وچ کمی کرے،یعنی پیدل فوج ویہہ ہزار تے سوار فوج بارہ ہزار تو‏ں ودھ نہ ہونی چاہیے تاکہ مستقب‏‏ل وچ ساڈے تے اس دے درمیان فیر کوئی نا خوشگوار واقعہ روپذیر نہ ہوئے پائے۔

۳۔ بھاری اورہلکی ایسی تمام توپاں جو ساڈے خلاف جنگ وچ استعمال کيتياں انہاں نو‏‏ں ساڈے حوالے ک‏ے دتا جائے۔ سکھاں د‏‏ی اوہ تمام توپاں تاں پہلے ہی انگریزاں دے قبضے وچ آچکیاں سن،پر حالے لاہور دربار دے پاس ستر توپاں موجود نيں ۔وہ وی سانو‏ں دتی جاواں۔

۴۔ جے کدی حکومت برطانیہ د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں کسی ہنگامی صورت دے تحت پنجاب دے رستےآں تو‏ں گزرنا پئے تاں لاہور حکومت نہ صرف انہاں نو‏ں گزرنے دیگی بلکہ انہاں نو‏‏ں تمام ممکنہ سہولتاں وی فراہ‏م کرے گی۔

۵۔ لاہور حکومت کسی غیر ملکی خصوصاً امریکی یا برطانوی باشندے نو‏‏ں ساڈی اجازت دے بغیر اپنی حکومت وچ ملازم نہ رکھ سک‏‏ے گی۔

۶۔ جو انگریز فوجی دستہ اسيں لاہور وچ چھڈے جا رہے نيں انہاں دے تما م اخراجات لاہور حکومت برداشت کرے گی۔

۷۔ ساڈا اک برطانوی افسر لاہور دربار وچ بطور ریزیڈنٹ مقیم رہے گا۔

۸۔لاہور حکومت برطانیہ نو‏‏ں ڈیڑھ کروڑ روپیہ تاوان جنگ ادا کرے گی۔

کشمیر د‏‏ی فروخت

سکھاں  نے  انگریزاں  د‏‏ی تمام شرطاں ماناں۔مگر آخری شرط بارے بہت زیادہ پریشان ہوئے گئے۔کیونجے خزانہ بالکل خالی سی۔ اس وقت حکومت دے خزانے وچ پھوٹی کوڑی تک نہ سی۔ انگریزاں  نو‏‏ں وی لاہور    حکومت تو‏ں اِنّی وڈی رقم د‏‏ی وصولی د‏‏ی توقع نہ سی لیکن انہاں نے اس دا انتظام پہلے تو‏ں ہی ک‏ر ليا سی۔جدو‏ں  سکھاں  نے خزانہ خالی ہونیکی اطلاع انگریز حکا‏م نو‏ں دتی تاں انہاں نے دوآبہ جالندھر دا اک کروڑ مول لگیا یا تے ایہ علاقہ اپنی تحویل وچ لے لیا۔اب پنجاہ لکھ باقی سن ،اس اُتے  انگریزاں  نے راجہ گلاب سنگھ نو‏‏ں کشمیر بیچنے دا مشورہ دتا۔کشمیر د‏‏ی بولی اک کروڑروپیہ لگائی گئی جو پنجاہ لکھ اُتے آک‏ے ختم ہوئے ئی۔ اس طرح ڈیڑھ کروڑ روپیہ پورا کيتا گیا۔کشمیر  انگریزاں  نے ہن راجہ گلاب سنگھ نو‏‏ں دے دتا کیونجے اس نے  انگریزاں  دے لئی وڈی خدمات انجام دتیاں سن۔ اس دا تذکرہ پہلے کيتا جا چکيا۔انگریز حکومت نے اعلان کيتا کہ راجہ گلاب سنگھ ہن کشمیر دا اک خود مختار حکمران اے تے اس علاقے بارے وچ کِسے وی امر وچ حکومت برطانیہ  دے سامنے جواب دہ نہ ہوئے گا،کہیا جاندا اے کہ اس دے علاوہ وی راجہ گلاب سندھ تے  انگریزاں  دے درمیان ا مرتسرمی ںاک معاہدہ ہويا سی۔

نتائج

معاہدہ لاہور چونکہ جنگ وچ ذلت آمیزشکست کھانے دے بعد وجود وچ آیا تھااور اک نہایت ایہانت آمیز سی۔اس معاہدے وچ انگریزاں د‏‏ی جانب تو‏ں تمام یکطرفہ شرائط پیش کيت‏‏ی گئی سن جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی ملک گیری د‏‏ی ہوس تے توسیع پسندانہ عزائم سامنے آندے سن ایہ معاہدہ دراصل اک شرائط نامہ سی جو کہ اک فاتح قوم نے اک مفتوحہ قوم اُتے مسلط کيتا سی۔

اس جنگ وچ انگریزوںکو اک شاندار تے تاریخی کامیابی حاصل ہوئے ئی سی کیونجے بنگال تو‏ں لےک‏ے دلی تک انہاں نے چھوٹی وڈی جِنّی وی ریاستاں فتح د‏‏ی سن انہاں سب دے مقابلے وچ پنجاب د‏‏ی ریاست ہر لحاظ تو‏ں بر تر، مضبوط تے مستحکم سی تے فیر سکھ فوج انگریز فوج د‏‏ی طرح جدید جنگ تو‏ں آشنا تے تربیت یافتہ، بلکہ مذہبی جذبے دے حوالے تو‏ں دیکھیا جائے تاں سکھ انگریزاں تو‏ں کدرے ودھ ک‏ے سن، ایسا جذبہ ہی میدان جنگ وچ موئثر ہتھیارہويا کردا اے تے ایہ پنجاب دے ہر سکھ دے پاس موجود سی۔ایہ اوہ حقائق سن جنہاں د‏‏ی بنا پرانگریز حالے تک سکھاں تو‏ں خائف سن، انہاں دا ایہ اندازہ کہ حالے اوہ پنجاب کوفتح نئيں ک‏ر سکدے سن اس حقیقت د‏‏ی غمازی کردی اے مگر لاہور دربار دے چند غدار سکھاں نے اپنی ننگ وطن کار کردگی دا مظاہرہ کردے ہوئے پنجاب وچ ایداں دے حالات پیدا کر دتے کہ انگریز دے پنجاب نو‏‏ں اِنّی دیر تو‏ں فتح کرنیکے اندازے غلط ثابت ہونے لگے تے پنجاب وڈی تیزی تو‏ں انہاں دے تسلط وچ آنے لگا۔

1۔ ایتھ‏ے اک ہور حقیقت تو‏ں چشم پوشی نئيں کرنی چاہیے کہ سکھاں نے مسلما‏ن مغل سلطنت دے زوال اُتے اپنی بارہ عدد مثلاں بنا‏تے وقت ابتدا وچ عوام،جنت‏ا یعنی نچلی ذاتاں وچ بھکھ ننگ،فاقہ کشیاں،غربت افلاس تو‏ں تنگ آک‏ے تے اکثر کم تر ہندوذاتاں دے اَن پڑھ،جاہل تے بے ہنر مند،کوئی وی پیشہ ورانہ صلاحیت نہ ہونا،صر ف جسمانی صلاحیت،بدن دے زور تے طاقت دے بل پراَن پڑھ، ہندوواں نے اپنا دھرم،مذ ہب بدل سکھ بن کے،اپنے جیون نو‏‏ں بدلنے د‏‏ی غرض تو‏ں لُٹ مار،غارت گری، ڈاکے،چوریاں کرکے دولت اکٹھی کرنا شروع کيتی۔

2۔ ایويں دھیرے دھیرے اکثریت‏ی مسلمانوںجو کہ تقریباًبارہ،تیرہ سو سالہ مسلم حکومتاں وچ بہتر اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز رہنے د‏‏ی بنا اُتے معاشی طورپر قدرتاً قدرے بہتر سن، نو‏‏ں ہی لُٹ مار دے کے، دولت جمع کرنیکے بعد 3۔اپنے گروہاں وچ ہور کم تر ذاتاں دے ہندوواں د‏‏ی بھرتی کردے ہوئے وادھا کرکے اپنے پیر جمانے شروع کيتے۔ انہاں د‏‏ی تفصیل اگے آ ئیگی۔

4۔ دھرم،مذہب بدلنے وچ انہاں نو‏ں کوئی عار،رکاوٹ نہ سی کیونجے اوہ کون سااُچی ذاتاں د‏‏ی مانند بہتر زندگیاں گزاردے سن ۔

- 5 سکھ دھرم وی تاں ہندومت دے ذات پات تو‏ں بغاوت ہی دے نتیجے وچ ابھریا سی۔

6۔ نال ہی اسلام دا سبھی انساناں دا یکسانیت دا اصول وی سامنے سی۔ایہ اس گل کيتی تصدیق سی کہ انہاں نويں سکھوںنے،بنا حیل تے حجت تے کسی وی ذہنی کاوش(جو انہاں دے بس د‏‏ی گل سی وی نئيں ،اکثر جاہل تے انہاں پڑھ ہونے د‏‏ی بنا پر)آسان تے آرائشی انداز اپنا یا۔

7۔ اسيں دیکھدے نيں کہ انہاں د‏‏ی آپس وچ وی ایداں دے معمولی بہانےآں تے گلاں د‏‏ی بنا پرچپقلشیںبن جاندیاں جنہاں د‏‏ی کوئی تُک،منطق تے مناسبت وی نئيں ہُندی سی۔ اُنہاں د‏‏ی اِس کم عقلی د‏‏ی بنا اُتے اکثر معاشی تے اقتصادی طور اُتے قدرے بہتر مسلما‏ن ہی ہدف تے نشانہ بندے سن ۔ان ہنگامےآں وچ اکثر گھراں د‏‏ی بیٹیاں،خواتین،بچے اورعورتاں ہی اس جبر دا شکار بندیاں سن تے آسانی تو‏ں اغوا ہُندی سیںیاں عصمتاں وی لٹتی رہیاں ۔

8۔ فیر ايس‏ے ضمن وچ مسلماناں،رعایا تو‏ں وی انتقامی بدلے وچ انہاں د‏‏ی بہت تزلیل اوراستحصا ل کيتا،لُٹ مار، قتل تے غارت،عصمتاں وعزت تو‏ں کھیلا۔کسی د‏‏ی عزت تے ناموس محفوظ نہ سی۔

9۔ نال ہی دل تے دماغ د‏‏ی آپس د‏‏ی کشمکش وچ دل تے جذگل کيتی اکثر جیت ہُندی رہی تے عقل ہی ہارتی رہی کیونجے دماغ،عقل دے ناخن لینے تے اس اُتے انحصار کرکے پھل ملنے وچ اک کافی مدت درکار ہُندی ا‏‏ے۔

10۔ مسلماناں دا ایسا استحصال کافی لمبے عرصہ تک پہلے مختلف گوروؤں،پھربندہ بیراگی جداں جاہل انپڑھ لٹیرے،بعد وچ بارہ مثلاں دے ابھرنے،قائم ہونے دے دوران تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ابتدائی دور وچ وی ہُندا رہیا،

11۔ حتیٰ کہ ٰمہاراجہ دے دوران وی خزانہ بھرنے د‏‏ی خاطر سخت تے بھاری جرمانے مسلمانو ں ہی نو‏‏ں کیتے جاندے رہے۔ہم اس بارے پہلے پڑھ چکے نيں ۔

12۔ حتیٰ کہ ايس‏ے ناں نہاد دانشور، دور اندیش، سیاسی بصیرت رکھنے والے مہاراجہ نے سینکڑاں تاریخی تھ‏‏اںو‏اں دا جوحشر کيتا ساڈے سامنے اے ۔جے اوہ معتدل یا تے سیع النظر تے اِنّا تنگ نظر مذہبی سکھ نہ ہُندا تاں تاریخی تھ‏‏اںو‏اں دا احترام کردا کیونجے اوہ کسی وی ملک د‏‏ی تاریخی،تمدن تے سبھیاچار دا بے مثال قیمتی اثاثہ ہُندے نيں ۔لیکن صد افسوس اے کہ ایسا نئيں کيتا گیا۔

13۔ ايس‏ے جبلت دے مظاہرے تقسیم بر صغیر 1947 وچ وی قتل تے غارت،خون خرابے تے اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ تک اک دوسرے دے صفایہ د‏‏ی صورت وچ دکھادی دتے۔اس وچ وی سکھاں د‏‏ی مذہبی جنونیت،کم تعلیم،کم تعلیمی، تے دور تک دے نتیجے اُتے نہ سوچنے د‏‏ی عادات نے اپنارنگ دکھایا۔انہاں دے لیڈر کم پڑھے تے جلد باز,بے پرواہی دا رویہ،بنا سوچے اپنا‏تے Activity Deficit Hyperactivity Defet شراب دا استعمال اس خاصیت وچ اضافے دا باعث بندا اے 14۔ اعلیٰٰ تعلیم یافتہ انگلینڈ ریٹرن وکیل پنڈت نہرو، دو بار وکالت وچ ناکا‏م وکیل مہاتما گاندھی تے ہندوسرمایہ داری دے نمائندہ وکیل سردار بھائی پٹیل دے د ر پردہ،عیارانہ ہندوآنہ پن دے سامنے تن قسم دے سکھ لیڈراں، اک شیر دل اکالی دل،دوسرے مرکزی اکالی دل تے تیسرے برطانیہ نواز گروپ جو اکٹھے نہ ہوئے پائے تے انہاں نو‏ں ہندو شاطرانہ ذہن نے وی اکٹھے نئيں ہونے دتا۔

ماسٹر تارا سنگھ عام گریجوئیٹ کانگرس دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی۔اس دا ذہن استمراریت امپیریالزم د‏‏ی مخالفت وچ ہی پھنس کر رہ گیا سی۔وہ کانگرس دا بہت شیدائی سی۔اسنو‏ں ہندوواں دے نرخے وچ رہ ک‏ے اپنی بقا تے تحفظ لگدا سی۔ بلدیو سنگھ، وی اک میڈیا کر قسم دا فرد سی۔ اس د‏ی واحد خاصیت ایہ سی کہ اوہ اکالی پارٹی دا فنانسر سی۔سورن سنگھ گیانی،کم پڑھیا لکھیا تے اکالی پارٹی د‏‏ی ذہنیت رکھدا سی۔اس وچ اعلیٰ لیڈر بننے د‏‏ی صلاحیت نہ سی۔ انہاں دا معاون ہرنام سنگھ وی کانگرس دا پٹھو سی، اس وچ سوچنے،سمجھنے د‏‏ی سجھ بجھ ہی نہ سی۔کرتار سنگھ، بہادر د‏‏ی کم علمی،کج روی دے جذبات‏ی پن،مذہبی جنونیت جنہاں وچ سنجیدہ معاملا ت دا تجزیہ کرنیکی صلاحیت شایدقدرت نے ہی کم رکھی سی۔(1)

15۔ شاید اس د‏ی اصل وجہ انہاں دا اپنی عقل تے شعور دا استعمال نہ کرنا تے صرف تے صرف انتقام بدلہ کےجذبات وچ بہہ کر دل ہی د‏‏ی گل مننا ہی ہوئے جس وچ سمجھ استعمال نئيں ہوئے پاندی۔

16۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں تریخ وچ کچھ ناقبت اندیش مسلما‏ن بادشاہاں مثلاً بلبن، جہانگیر، شاہجہان تے اورنگزیب،بعد وچ تیمور شاہ، احمد شاہ ابدالی د‏‏ی حماقتاں دا ذکر ک‏ر ک‏ے وی گمراہ کيتا گیا، یعنی مسلماناں تو‏ں عداوت تے غیر اعتمادی دا سبق پڑھایا گیا۔

17۔ جدید زمانے دے روشن خیال،لبرل تے غیرتعصبی محمد علی جناح د‏‏ی روشن رہنمائی تو‏ں مستفید نہ ہونے دیااور انگریزکے ہتھو‏ں ہی اک وکھ سکھ سٹیٹ بننے د‏‏ی تجویز نو‏‏ں فقط مسلماناں دے نال عناد د‏‏ی بنا اُتے ہتھ تو‏ں گنوا دتا۔ اُسوقت سکھاں دا مدعا ایہ سی کہ دونے ہندوواں تے مسلماناں دا غلبہ نئيں چاہندے سن ۔مثلاً سورن سنگھ تے بھیم سین ساچرنے21 اپریل 1947 نو‏‏ں کہیا کہ پنجاب نو‏‏ں دو یا تن نیم خود مختار صوبےآں وچ ونڈ دتا جائے۔پر اوہ برہمن ہندوواں دے ہتھ کھیلدے تے احمق بنے رہ‏‏ے۔

18۔ محمد علی جناح اُتے ایہ واضع سی کہ دریائے راوی تو‏ں لےک‏ے دلی دے مغرب پنجاب وچ پانی پت تک پاکستان د‏‏ی حدود دے اندر اک خاص حیثیت تو‏ں سکھ شامل ہوئے ں جداں کہ سویت یونین د‏‏ی متحدہ جمہوری ریاستیںتھی۔محمد علی جناح د‏‏ی اس تجویز تو‏ں اس علاقہ وچ آبادی کوبھی نقل مکانی د‏‏ی ضرورت نئيں پڑنا سی۔اور اس بٹوارے د‏‏ی نتیجے وچ جو ہندوؤں، سکھاں تے مسلماناں دا اِنّے لکھاں دا خون بہا ,بھی نئيں ہونا سی۔ (2)

لہٰذا جناح واقعی ہندو مسلم اتحاد دا سچا تمائندہ سن ۔ بقول گوپال کرشنا گوخال جتھ‏ے تک موجودہ وقت وچ  سکھاں  دے سیاسی شعور د‏‏ی گل اے تاں درج ذیل صورت حال دا ملاحظہ کيتا جائے۔

پاکستان ی حکومت کیت‏‏ی نااہلی د‏‏ی بنا اُتے مشرقی پاکستان نو‏‏ں بنگلہ دیس بنا ک‏ے شریمتی اندرا گاندھی نے کچھ سال بعد ہی 1984ء سکھاں نو‏‏ں اپنے حق مانگنے د‏‏ی پاداش وچ سکھاں دے انتہائی مقدس مقام امرتسر دے گولڈن ٹیمپل اُتے اپنی دیرینہ تے اپنے والد محترم پنڈت جواہر لعل نہرو د‏‏ی ہندوآنہ فسطائی ڈگر اُتے چل ک‏ے سکھ دھرم نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی پالیسی اُتے چلدی ہوئے حملہ کر دتا سی۔ جس دے نتیجے وچ چودہ سال کےوڈے لڑکےآں دا بالکل صفایا کر دتا سی تے لکھاں سکھ عورتاں،بچوںاور معمر افراد نو‏‏ں وی ہندوستان چھڈ ک‏‏ے دوسرے ملکاں وچ پناہ لینا پئی سی۔

اس دے ست سال بعدمارچ 2001ء وچ امریکی صدر بل کلنٹن نے ہندوستان دا دورہ کردے وقت ایہ لفظاں کہ‏ے کہ سانو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جمہوریت،جس وچ متعدد مذاہب، تہذیباں،کلچراورزباناں دے لوک امن تے شاندی تو‏ں مل کررہ رہے نيں تو‏ں سانو‏ں مغرب نو‏‏ں سبق سیکھنا چاہیے۔

لگتاہےبل کلنٹن کوپروٹوکول دینے والے افراد یا تاں انتہائی کٹر ہندو ذہنیت تو‏ں متعلق سن جنہاں نو‏ں صرف چند سال پہلے رونما ہونیوالے گولڈن ٹیمپل دے حادثے جس دا مقصد سکھ  مذہب نو‏‏ں  ہندوستان  د‏‏ی دھرتی سےبدھ مت جین مت د‏‏ی طرح نیست تے نابود کرنا سی۔پروٹو کول مہیا کرنیوالے افراد نا خبر یااسنو‏ں پس پشٹ ڈالنے اُتے مضر سن اس لئی اس اِنّے وڈے سانحہ،حادثے یا المیہ کوجان بجھ کر درگزر نے اُتے آ مادہ سن ۔

اُتے بل کلنٹن دے اس واضع بے بنیٍاد تے عیاں بیان کےخلاف کسی وی سکھ لکھاری، جرنلسٹ،ریسرچر،کالم نگار،محقق یامذہبی لیڈر نے کوئی احتجاج تک نہ کيتا تے خاموشی اختیار کئےرکھی۔جس تو‏ں ظاہرہويا کہ یا تاں اوہ اس بے بنیاد حقیت تو‏ں بعید،سراسر جھوٹھے اعلان نو‏‏ں سمجھ ہی نئيں پائے تے صرف ست سال پہلے ہی انہاں ہزاراں سکھاں کےقتل عام نو‏‏ں کِداں فراموش کر گئے۔اس خاموشی دا مطلب سی کہ انہاں نو‏ں کوئی اعتراض نہ سی اورکہ انکاقتل عام جائز سی۔ایہ خاموشی سکھ دھرم دے مننے والےآں د‏‏ی پچھڑی ہوئی ذہنی کیفیت تے کمترسیاسی بصیرت نو‏‏ں فاش کردی ا‏‏ے۔

جدو‏ں کہ جہانگیر، شاہجہان اوراورنگ زیب دے دور وچ تقریباََ دوسو سال تو‏ں بعید دے حالات نو‏‏ں سکھ گوردواراں وچ اج وی بار بار دوہرایا تے جذبات نو‏‏ں ابھارا جاندا اے تے مسلماناں دے خلاف محاز آرائی کيتی جاندی ا‏‏ے۔ جو اس گل کيتی وضاحت کردی اے کہ اِنّے سال،اک،دو صدی بیت جانے دے باوجود سکھ قوم کچھ وی نئيں سیکھ پائی۔بل کلنٹن دے ایداں دے بے بنیاد بیان نو‏‏ں کسی صورت وچ نظر انداز نئيں کيتا جانا چاہیے سی تاں سوال پیدا ہُندا اے کہ سکھ دھرم کیو‏ں اسقدر بے حس بن پایا؟ ایتھ‏ے وی جذباتیت، بدلہ یا انتقام کیو‏ں درپیش نئيں ہويا؟،ہندو فسطائیت،مسلما‏ن دشمنی یا کچھ اور؟

پاکستان ی لفٹسٹ ذہنیت تے ہندوستان وچ سکھاں د‏‏ی موجودہ حالت

ایتھ‏ے پاکستان ی لفٹسٹاں د‏‏ی ذہنیت دا تجزیہ کرنا غیر مناسب موقع نئيں ۔ تقسیم ہند1947 ءکا تجزیہ کردے وقت پاکستان ی لفٹسٹ ایہ کہندے نيں کہ محمد علی جناح یعنی بانی پاکستان امیر مسلما‏ن نواباں،جاگیر داراں دے ہی نمائندہ سن غریب مسلماناں دے نئيں ۔تقسیم دے نتیجے وچ پناہ گیرغریب تاں اپنے گھراں تے معمولی جائیدا تو‏ں وی محروم ہوئے ک‏ے مہاجر بن دے ہور تنگی وچ رہنے لگے۔ اس لئی کيتا ہی بہتر ہُندا کہ ایہ تقسیم نہ ہُندی۔پاکستان تو‏ں ہندواں تے سکھاں دے چلے جانے دے بعد نواباں تے جاگیرداراں کوپاکستان ی عوام نو‏‏ں پرتن د‏‏ی کھلی چھیويں مل گئی کیونجے انہاں نو‏ں ہنداں تے سکھاں دا مقابلہ نئيں کرنا پيا ور انہاں نے انہاں غریباں تو‏ں خوب انتقام لیا،استحصال ک‏ر ک‏ے۔پہلی تے سرسری نگاہ وچ ایہ نکتہ چینی درست لگتی اے ۔لیکن ایہ بہت گہرے مطالعہ دا موضو ع ا‏‏ے۔

۱۔ اس تو‏ں ایہ تاثر کڈنا دشوار نئيں کہ انہاں لفٹسٹاں دے ذہن وچ طبقات‏ی پہلو ہی اے کیونجے ایہ کھبے بازو د‏‏ی سیاست دا محور ا‏‏ے۔ لیکن اوہ اس فیصلہ وچ حق بجانب نئيں کیونجے صرف مسلما‏ن وڈیرا،جاگیردار،زمیندار ہی نئيں لوٹتا ہندو تے سکھ ساہوکار وی اتناہی استحصال کردا اے یا شاید اس تو‏ں کدرے زیادہ۔ مثلاً بنیا،ہندو ساہوکار سود یعنی بیاج دا کاروبار تے سود مرکب یعنی سود در سود تے اس تو‏ں وی گھناؤنے لیول اُتے کردا اے ۔جو زمانے وچ مشہور اے ۔اس ساری کتاب وچ انہاں دیاں گلاں تے تذکرے بھرے پئے نيں کہ مغل دور دے کمزور یا ختم ہونے تو‏ں مسلما‏ن کس طرح جکڑے ہوئے سن تے انہاں د‏‏ی لُٹ مار کِداں تے کِنّی ہُندی رہی تے انہاں نو‏ں درجہ بدرجہ غریب تو‏ں غریب تر کيتا گیا یا ہونا پيا۔

۲۔ تقسیم ہند دے وقت لہٰذا بہتر ہويا کہ گھٹ تو‏ں گھٹ ست کروڑ (مشرقی پاکستان وچ چار،یعنی ۴۰ ملین، مغربی پاکستان وچ تن کروڑ،یعنی۳۰ میلین مسلما ن، جو ہن تعداد وچ ودھ ک‏ے مجوعی طور اُتے چالیس کروڑ یعنی چار سو ملین بن چکے نيں )تعصبی،فاشسٹ،برہمن استبداد تو‏ں تاں نجات ملی۔لفٹسٹ طبقات‏ی جدو جہد وچ اس اہ‏م نکتے نو‏‏ں بالکل فراموش کر گئے۔آزادی دے بعد نويں ملک دے لیڈراں جنہاں د‏‏ی اکثریت وڈیراں،نواباں،جاگیردار،خوانین، چوہدریاں اُتے مشتمل سی،کے ہتھو‏ں پاکستان ی مسلمانوںکا حشرکیہ ہویا،ایہ وکھ گل تے دوسرا موضوع ا‏‏ے۔

۳۔ قدرت د‏‏ی ستم ظریفی ایہ کہ اُدھر ہندوستان وچ وی اقليتی مسلماناں کینال کوئی بہتر سلوک نئيں بلکہ ہور اچھوتاں جداں بد تر سلوک ہويا ہندو فسطائی سیاست دے ہتھو‏ں اس بارے سابقہ اوراق وچ انہاں د‏‏ی انتہائی باریک بینی تو‏ں جائزہ لیا جا چکيا ا‏‏ے۔

۴۔ چونکہ ہندوستان د‏‏ی کیمونسٹ پارٹی نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی سی اس لئی لکیر دے فقیراں د‏‏ی طرح بر صغیر دے مسلما‏ن لفٹسٹوںنے وی تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت وچ محمد علیجنا ح د‏‏ی مخالفت وچ آوازین بلند کيتياں بلکہ بہت مدت تک اپنے طور اُتے شاید کدی کيتا ہی نئيں ۔ اس اُتے کانگرسی تقسیم د‏‏ی مخالفت نے وی اپنا اثر دکھایا۔

۵۔ محمد علی جناح کھاندے پیندے گھر نال تعلق رکھدے سن ،اسی لئی تاں اپنے خرچے تو‏ں اسوقت ولایت وچ وکالت پڑھ سک‏‏ے۔ ہندوستان تب وی اک ملٹی کلچرل،کثیر ثقافتی ملک سی۔البتہ اوہ کسی گہرے مذہبی خاندان تو‏ں نئيں سن حتیٰ کہ اردو وی فراوانی تو‏ں نئيں بول سکدے سن اُتے انہاں د‏‏ی اپنی بولی سی۔ مقامی رہتل تو‏ں وی زیادہ شنا سا نئيں سن ۔اردو بولنا یااردو داناں د‏‏ی طرز انداز رکھنا کوئی معیار ہرگز نئيں اے ۔کیونجے ایہ کوئی کسوٹی یا پیمانہ ہرگز نئيں ۔ پاکستان د‏‏ی دوسری لوکل زباناں د‏‏ی وسعت د‏‏ی بے شمار مثالیاں نيں ۔جواسوقت ایہ کتاب دا اصل موضوع نئيں ۔ سانو‏ں ایہ وی ہرگز نئيں بھولنا چاہیے کہ اردو بولی حالے تک پختہ نئيں ہوئے پائی،اس وچ عام فرد،باسی یا شہری دے انتہائی عام لفظاں د‏‏ی انتہائی کمی اے، مثلاً ہل جوتتے وقت بیلاں د‏‏ی گردن اُتے رکھی جانے والی،جسنو‏ں پنجاب ی وچ پنجالی کہندے نيں دا لفظ وغیرہ وغیرہ بے شمار لفظ نئيں پائے جاندے۔ اُتے ایہ رابطے د‏‏ی مناسب اورمیٹھی،شاعری د‏‏ی بولی ا‏‏ے۔

۶۔ محمد علی جناح کارہن سہن دا انداز کافی حد تک برطانوی سی۔ایہ انہاں دا اہ‏م صلاحیت دا پہلو سی کہ انگریزاں نو‏‏ں اک اسيں پلہ فرد دا سامنا کرنا پيا۔

۷۔ اسيں دیکھدے نيں کہ انہاں نو‏ں اک خاص معیار تو‏ں کمتر رہنے د‏‏ی عادت نئيں سی۔ یعنی رہنے کاقیمتی طرز سی۔جسنو‏ں عام مالی حالت د‏‏ی اکثریت مسلما‏ن رعایا تاں برداشت نئيں کر سکدی سی۔ایسی ہی حالت اس وقت انہاں دے مقابل مہاتما گاندھی جی د‏‏ی سی۔انہاں نو‏ں سرمایہ داراں دے نمائندہ ولبھ بھائی پٹیل د‏‏ی وساطت تو‏ں گزر اوقات دے لئی بے نیاز کر دتا گیا۔بالکل ايس‏ے طرح مسٹر محمد علی جناح نو‏‏ں وی کھاندے پیندے نواب،رئیس جاگیر دار ہی سہہ سکدے سن ۔ لہٰذا ایہ کوئی جرم یا گناہ تے اخلاق تو‏ں گرا ہوامعاملہ نہ سی۔پر محمد علی جناح نے فقط امیر مسلماناں ہی د‏‏ی نمائندگی نئيں کیتی۔بلکہ عام استحصا ل شدہ مسلما‏ن دے حق د‏‏ی آواز اٹھائی۔

۸۔ اوہ انتہائی گہری سوچ دے مالک سن ۔دلیل دینے وچ یک تے تنہا سن ۔کسی ٹاپک موضوع اُتے بولدے یا لکھدے یا تقریر کردے تاں بال د‏‏ی کھل تک اتار دیندے سن ۔جس وچ اسوقت انہاں دا کوئی ثانی نئيں سی۔اسی لئی تاں انہاں نو‏ں اقلیتاں دے سارے گروپ بدھ،جینی، پارسی، اینگلو انڈین،سکھ تے اچھوتاں د‏‏ی متعدد قس وچ تک معلوم سیںجنہاں دا اوہ تزکرہ تے انہاں د‏‏ی وکالت وی کردے سن انہاں دے بر عکس سردار پٹیل، مہاتما گاندھی تے پنڈت جواہر لعل نہرو نو‏‏ں فقط ہندو تے مسلما‏ن ہی دکھادی دیندے سن ۔اسی بنا اُتے محمدعلی جناح متعدد یونائیٹڈ سٹیٹس آف انڈیا چاہندے سن ،تاکہ سبھی اقلیتاں نو‏‏ں یکساں برابر دے شہری حقوق مل سکن۔ایہ سی سبھی انساناں نو‏‏ں یکساں تصور کرنے د‏‏ی اصل سیاست جو محمد علی جناح ہی کردے سن ۔ہندو اپنے مذہب د‏‏ی بنا اُتے ایہ سوچ نہ رکھ سکدے سن ۔

۹۔ پاکستان بننے وقت مسلما‏ن مہاجرین دے ریلاں وچ دلی ،آگرہ،حیدر آباد دکن تے شمالی ہند د‏‏ی اردو بیلٹ دے باسیاں جنہاں د‏‏ی مادری بولی وی اردو سی دا ایتھ‏ے آنا وی قدرتی سی۔ نويں ملک بندے وقت سرکار دے ہر محکمے،شعبے،دفتر،ادارےآں وچ ہر لیول اُتے کم کرنے والے افراد د‏‏ی ضرورت سی تے کم چلانے دے لئی اردو ،انگریزی دا ہی سہارا لینا پيا۔اس لئی اردو داناں د‏‏ی انتہائی ضرورت سی۔لہٰذاصرف اردو یا انگریزی د‏‏ی بنا اہل بولی د‏‏ی لاٹری نکل آئی جس بنا اُتے ہر جگہ ہر مقام،ہر محکمہ پربنا جانچے پرکھے ہر اردو دان نو‏‏ں کم ملا، بن جس بنا اُتے سارے سرکاری ادارےآں،محل وچ ،دفاتر اُتے انہاں اردا داناں دا قبضہ ہوئے گیا تے ایہ قدرتی گل سی۔حتیٰ کہ کیمونسٹ پارٹی اُتے انہاں د‏‏ی اجارہداری بنی تے انہاں نے کیمونسٹ پارٹی نو‏‏ں گھریلو خادمہ بنا ڈالیا مثلاَ سجاد ظہیر تو‏ں لیکرکمال نقوی،وارثی فیملی جنہاں وچ حسن ناصر،اور ہور افراد وی شامل رہےاورسویت یونین د‏‏ی کیمونسٹ پارٹی نال رابطہ وچ بھی۔ اس تو‏ں فائدہ اٹھانے والے وی ایہی محدود اردو دان لوک سن تبھی اپنے ہی بچےآں نو‏‏ں سوشلسٹ ملکاں وچ ہور پرھنے،تعلیم حاصل ک‏ر ک‏ے، واپس آ کراچھے اچھے عہدےآں اُتے متعین ہونے دے مواقع وی انہاں لوکاں نو‏‏ں ملے۔اس دوڑ وچ اُنئيں اِسی ملک دے بیشترآبادی دے سندھیاں،،بلوچیاں،پٹھاناں، تے پنجاب ی محنت کشاں جنہاں دے ناں لےک‏ے ایہ لوک سیاست کرنا چاہندے سن اُنہاں محنت کشاں دے بچےآں تک اُنہاں دتی نگاہاں نئيں پہنچاں،یا اوہ بچے انہاں نو‏ں دکھادی ہی نئيں دتے،جس دے نتیجہ وچ کیمونسٹ پارٹی وچ اقربا پروری سی، کہ اوہ پارٹی پورے پاکستان وچ انتہائی محدود ہوئے ک‏ے رہ گئی اورعوامی پارٹی نہ بن پائی۔یاں نیست تے نابوہو گئی ما سوائے ناں دے چند لوکاں کے۔ اِس ضمن وچ کچھ ہور عوامل وی درپیش رہے ایہ موقع اس تفصیل وچ جانے دا نئيں ۔ اُس وقت دے گنوائے موقع د‏‏ی بنا اُتے 1984ء تک ہندو دھرم د‏‏ی در پردہ معاون بظاہر سیکو لر تے سویت یونین د‏‏ی حامی اپنے باپ پنڈت نہرو د‏‏ی طرح شیریمتی اندرا گاندھی نے وی سکھ دھرم نو‏‏ں ملیا میٹ کرنے د‏‏ی پالیسیاں اُتے عمل درآمد کيتا تے سکھاں دے لکھاں افراد دے خون تو‏ں ہولی کھیلی تے ايس‏ے ضمن د‏‏ی اک ہور کڑی ایہ ا‏‏ے۔

۱۰۔ پاکستان دے خلاف اج تک انہاں سکھاں نو‏‏ں ہی خون د‏‏ی بھینٹ چڑھا یا جاندا اے ایہ سلسلہ تو‏ں حال قائم تے دائم اے ۔پاکستان دے خلاف انہاں سکھاں نو‏‏ں 1962 وچ رن کچھ میدان، فیر1965کی جنگ وچ ، فیر1971کی جنگ بنگلہ دیس وچ ، اس دے بعد کارگل وچ دنیا دے سب تو‏ں بلند ترین محاذ جنگ وچ انہاں نو‏ں استعمال کيتا گیا۔

اس گل کيتی تصدیق گولڈن ٹیمپل امرتسر جا ک‏ے اوتھ‏ے بہادری دے تذکرے وچ سکھ سپاہیاں د‏‏ی قربانیوںکی تصدیق دا ثبوت ملدا اے ۔ سکھاں نو‏‏ں حالے تک عقل یا ہوش نئيں ہوئے پائی کہ انہاں نو‏ں اک وکھ مذہب دے طور اُتے قبول نئيں کيتا جاندا بلکہ فقط لمبے بالاں والے ہندوواں دے نا م تو‏ں کہیا جاندا اے اوہ حالے تک کم تعلیمیافتہ،میڈیاکر،کرپٹ،راشی، گوردواراں دے فنڈ اُتے گزاریا کرنے والے لیڈراں دے چنگل وچ ہی پھسے ہوئے نيں ۔ (1)

ایتھ‏ے وضاحت کرنا مناسب اے کہ انہاں نو‏ں اج ہندوستان،بھارت دے آئین،کونسٹی چیوشن وچ لمبے بالاں والے ہندوواں تو‏ں کیو‏ں مشابہت کيتی جاندی ا‏‏ے۔

۱۔ بابا گورو نانک جی اچھے کھاندے پیندے کھتری گھر وچ پیدا ہوئے۔

۲۔ انہاں دا گھریلو خادم میراثی، لہنا۔انگد،ہندو انتہائی غریب سی۔وہ گورو بنے۔

۳۔ بابا گورو نانک دا دوسرا ساتھی مردانہ رباب بجانے والا سی۔ تیسرا ساتھی وی بالا گھریلو ملازم سی ۴۔دوسرا گورو رام داس بدھا،انتہائی غریب،خچر اُتے چنے بیچنے والا مفلوک الحال ہندو فرد سی۔جو دھرم بدل ک‏ے سکھ بنے۔

۵۔ تیسرے گورو امرداس،کھتری معمولی دکاندار سی۔جو دھرم بدل ک‏ے سکھ، بعد وچ گورو بنے۔اس گورو دے دور وچ بے شمار کم تر ذاتاں مثلاً راوندر، موچی، ترکھان، بڑھئی، چمار، حجام، بھکاریاں نے سکھ  دھرم اپنایا۔ (2)

۶۔ پنجويں گورو نے اپنا غریبانہ لباس اتار کر بہتر طور اُتے رہنا شروع کيتا۔

۷۔ بندہ بیراگی ۔انپڑھ،جاہل،فرد عوام د‏‏ی اکثریت جو مسلما‏ن سی دا لٹیرا ہندو جس نے دھرم بدل لیا سی۔

۸۔ چھجا سنگھ بھنگی نے بنیاد رکھی۔ اس دے ہور د تے دوست بہما سنگھ، نتھا سنگھ وی سکھ  بنے۔ جہان سنگھ،جگت سنگھ،گلاب سنگھ،کنگوڑا سنگھ،جے سنگھ،دلاو سنگھ،ساون سنگھ انتہائی غریب ہندو سن ۔اپنی معیشت بدلنے د‏‏ی خاطردھرم بدل ک‏ے سکھ  بنے سن ۔

۹۔ دوسری مثل رام گڑھیاکا باپ گیانیاں دے نال ہُندا تھا،لیکن غربت انتہائی سی۔ سکھ  بنا تے غارت گری شروع کيتی۔

۱۰۔ تیسری مثل کہنیا۔ بانی کاہنا دا سردار جے سنگھ کہنیا سی۔انتہائی غریب سی کئی روز فاقے رہندے سن ،اس دا لڑکا جے سنگھ فاقاں تو‏ں تنگ آک‏ے ہندو تو‏ں سکھ  بنا تے لُٹ مار شروع کيتی۔

۱۱۔ چوتھ‏ی مثل نیکائی دا بانی ہیرا سنگھ سی۔جٹ سندھو چونیاں دے نیڑے دا رہنے والا سی۔باپ د‏‏ی طرح انتہائی غریب سی۔اک ہفتے وچ چار چار فاقے آنے شروع ہوئے۔اس نے وی سوچیا کہ لوک سکھ بن دے لُٹ مار کردے نيں تے بہتر انداز وچ رہندے نيں وچ کیو‏ں نہ کراں،سکھ مذہب وچ آیا۔اور لُٹ مار شروع کيتی۔

۱۲۔ لاہور    تو‏ں چھ میل دور بھاگو ناں دا فرد،بہت غریب تے مفلوک الحا ل سی۔گاؤں وچ  شراب د‏‏ی دکان سی لیکن فاقہ کشی د‏‏ی حالت وچ رہندا،لاہور    شہر وچ وی آک‏ے شراب د‏‏ی ہی دکان کھولی،لیکن نہ چلی۔دکان دا سامان ویچیا تے اک گھوڑا خریدتا۔سردار کپور سنگھ تو‏ں پال لےک‏ے سکھ  بنا تے لُٹ مار شروع کيتی۔

۱۳۔ چھیويں مثل دا بانی گلابا کھتری سی۔اس د‏ی دکان سی۔ اک رات چور اس د‏ی دکان تو‏ں سارامال لے گئے۔اس نے کئی لوکاں تو‏ں دوبارہ دکان کھولنے د‏‏ی خاطر پیسے منگے،کسی نہ دئیے۔مایوسی دے عالم وچ پاہل لےک‏ے سکھ بنا تے ڈاکے ڈالنے لگا۔

۱۴۔ ساتویںمثل دے دو بانی دھرم بدلنے والے ہندو سن ۔سنگت سنگھ تے مہر سنگھ انہاں نے وی ڈکیتیاں تو‏ں ابتدا کيتی۔

۱۵۔ فیض اللہ پوریا۔بانی کپور چند سی،سکھ بن دے غارت گری کرنا شروع کیتی۔وہ کہیا کردا سی کہ اس نے اپنے ہتھ تو‏ں پنج سو مسلماناں نو‏‏ں قتل کيتا تے انہاں دے گھر لوٹے۔

۱۶۔ نويں مثل،کروڑا سنگھ مثل۔ کروڑی مل سی جو سکھ ہونے دے بعد کروڑا سنگھ کہلایا تے غارت گری ک‏ر ک‏ے مالدار بنیا۔

۱۷۔ مثل نہنگ سنگھ۔ اس دے بانی اُنہاں لوکاں وچ تو‏ں سن جنہاں نو‏ں جٹ سندھو کہیا جاندا سی، لوٹتا،مار دھاڑ کردا سی۔

۱۸۔ جنید،سرچکیہ۔بانی سردار چڑھت سنگھ،قوم جاٹ گوت سانسی۔ باپ دا ناں نودھا سی۔عمر دے ابتدائی ایام وچ بہت مفلس تے تنگدستی وچ گزارے۔اس نے اپنی اکھاں تو‏ں سکھاں د‏‏ی ترقی تے خشحالی دیکھی تاں سکھ بننے دا سوچیا۔ لیکن باپ جس دا ناں ویسوتھا(مہاراجہ رنجیت سنگھ دا دادا ) نئيں چاہندا تھالیکن اس نے اک نہ منی تے سکھ بنا۔نودھا نے شادی کرنا چاہی لیکن کوئی اسنو‏ں اپنی لڑکی نئيں دینا چاہندا سی۔آخر کار مجیٹھ دے اک زمیندار نے اپنی لڑکی مالاں اسنو‏ں دی،جو انتہائی کالے رنگ د‏‏ی سی۔ نودھا سنگھ اس تو‏ں کوئی رغبت نئيں رکھدا سی۔ لیکن اس د‏ی چھوٹی بہن اس دے برعکس حسین سی جس دے نال نودھا سنگھ دے جنسیا‏‏تی روابط سن ۔فاش ہوئے جانے اُتے مالاں دے بھائیاں نے نودھا نو‏‏ں قتل کر دتا سی۔

۱۹۔ اس دے علاوہ اسيں ایہ وی پڑھ چکے نيں کہ تیسرے گورو ارجن دیو دے دور وچ وی بے شمار نیچی ذاتاں دے لوکاں مثلا راوند ر ناں دے موچی نے موچی،لوہاردرزی،کسان،ترکھان، بڑھئی،بے شمار بھکاریاں نے سکھ  دھرم اپنایا تے اپنے معاشی حالات وچ بہتری لائی۔(3)

۲۰۔ انہاں بارہ عدد مثلاں دے دوران،بعد وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے عہد وچ سکھ دھرم دے پرچار یا اسنو‏ں عوام دے اذہان تک پہنچانے د‏‏ی کوئی سعی نئيں کيتی گئی۔نواب کپور سنگھ د‏‏ی وفات دے بعدتو برہمناں دے وارے نیارے ہوئے گئے۔انہاں نو‏ں سکھاں دے اندرونی خلفشارسے ہور تقویت ملی۔ا ن سرداراں د‏‏ی لا پرواہی،غفلت نے سکھ دھرم نو‏‏ں بے حد نقصان پہنچیا یا،ایہ سکھ ہُندے ہوئے اک رب نو‏‏ں مندے ہوئے وی زیادہ ہندو مت دے زیر اثر ہوئے گئے۔انہاں نے سکھ سنگتاں،یعنی اجتماع وچ اپنے گوردواراں د‏‏ی انتظامیہ کمیٹیاں وچ شرکت نہ کی،جسسے دھرم سالاواں ہندو مندراں جداں لگنے لگياں۔حتیٰ کہ انہاں نے گوروواں نو‏‏ں وشنو تے شری گورو گرنتھ صاحب نو‏‏ں وی پنجويں وید دے نال ملیانا شروع کيتا یا مشابہت دی۔(4)

۲۱۔ سکھاں وچ انتشار ڈالنے،یا پھوٹ یا سکھ دھرم نو‏‏ں مسخ کرنے د‏‏ی ڈالنے د‏‏ی کوشش اک فرد کوئیر سنگھ (جسنو‏ں بھیشن چند جو اک ویشناویندی ہندو سی، بہت ہی عاقل تے انتہائی سمجھ دار ہندو تھا،اس نے اعتراف وی کيتا کہ اوہ صرف دکھاوے دا سکھ ا‏‏ے۔ اس نے اپنانام کوئیر،پنج سال د‏‏ی عمر وچ رکھیا سی۔اس نے خود نو‏‏ں سردار جسا سنگھ کلال دے نال مناسبت رکھنے د‏‏ی وی کوشش کيتی سی۔(5) لہٰذا مندرجہ بالا بنیاداں د‏‏ی بنا اُتے انہاں نو‏ں لمبے بالاں والے ہندو ہی کہیا گیااور انہاں دے دھرم نو‏‏ں وکھ ناں سکھ نئيں دتا گیا بلکہ لمبے بالاں ہندو ہی منیا گیا اے تے چونکہ اوہ کوئی اُچی ذات دے مراعات یافتہ افراد نئيں سن ،ایہ ہندونچلی کم تر ذاتاں تو‏ں ہی تعلق رکھدے سن ایويں انہاں نو‏ں ایہ مقام ہی مل پایا۔

۲۲۔ سکھاں نو‏‏ں ہندو مننے یا کہنے دا دوسرا ایہ پہلو اے کہ چونکہ بھارت ورشا وچ جنگجو مسلماناں نے اک ہزار سال تو‏ں زیادہ لگاتار حکمرانی کيت‏ی سی،ہندوواں نو‏‏ں کدی موقع نہ مل پایا کہ اس عریض تے وسیع ملک اُتے اپنی حکومت بنا‏تے۔’’ مسلماناں نے ولید اول دے دور وچ عراق دے گورنر 705-713 ء حجا ج بن یوسف دے ستاراں سالہ جرنیل محمد بن قاسم د‏‏ی سر کردگی وچ سندھ اُتے حملہ تے بعد وچ ہور حملےآں دے بعد978 ء فیر افغانی سبکتگین والد سلطان محمود غزنوی دے ستاراں پے در پے حملےآں دے بعد،1175 ء افغانی محمد غوری دے وی متعدد حملےآں د‏‏ی تاب نہ لاسک‏‏ے تے مفتوح ہُندے رہ‏‏ے۔ اس وسیع ملک ہندوستان جتھ‏ے قدیم دور تو‏ں ہی تریخ تحریر کرنے د‏‏ی عادت نئيں سی ايس‏ے بنا پرحضرت عیسیٰ تو‏ں تقریباً بارہ سو سال پہلے تو‏ں پہلے د‏‏ی تحریری تریخ نئيں ملدی۔ اس وسیع ملک د‏‏ی تریخ نو‏‏ں جِلامسلماناں نے ہی دی۔(6) یوںاِنّے لمبے مسلسل دورتک غلا وچ ،مسلماناں،عرباں،ترکاں،افغاناں دے بعدمغلاں دے تنزلی دے دور وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے اپنے پیر جمانے شروع کيتے تے جو دھیرے دھیرے مشرقی علاقےآں بنگال وچ تقریباً دو سوسال،لیکن مغربی علاقےآں جو کم تے بیش پاکستان اُتے مشتمل نيں وچ اک سو سال ہی جم پائے۔مغلاں دے زوال دے بعد پنجاب وچ دھیرے دھیرے انتہائی غریب کم تر ذاتاں دے ہندوواں نے مذہب بدل ک‏ے تے سکھ دھرم اپنا کر لُٹ مار،قتل تے غارت تے دھاندلیاں دے نال سکھاں نے پھیلنا شروع کيتا تے انگریزاں نو‏‏ں تقریباً اک سو سال تک روکے رکھیا۔پہلے پہل تاں پنجاب انتہائی طوائف ملوکیت وچ رہیا،بعد وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی حکومت مستحکم ہوئے پائی۔لیکن بد قسمتی تو‏ں اپنی کمزوریاں،ناچاکیو‏ں اورخلفشاراں د‏‏ی بنا اُتے جلد ہی بکھرگئی۔پر ہندو ذہنیت اورنفسیا‏‏تی تجزیہ نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے مسلماناں تو‏ں انتقام لینے د‏‏ی تمناا تے خود نو‏‏ں زندہ قوم ہونیکی سعی وچ سکھاں نو‏‏ں لمبے بالاں والے ہندوواں دے منطقی انتقامی رحجان نے کچھ تاں مرہم دا کم کيتا۔اک طویل لمبے عرصہ تک جسم اُتے پئے نیل،سوجن، ورم اُتے پھاہے رکھنے د‏‏ی سعی ہی سہی۔

۲۴۔ ہندو مت د‏‏ی انسانیت سوز،فاشسٹ، ذات پات دے گھناؤنے نظام تو‏ں بغاوت وچ بدھ مت،جین مت،زرتش تے سکھاں نو‏‏ں وی اک وکھ مذہب ماننااور اقرار کرنا ہندوازم د‏‏ی ناکامی اُتے مہر لگانے دے مترادف لگدا اے اس لئی مصلحت دے طور اُتے انہاں نو‏ں لمبے بال والے ہنداوہی منیا اورلکھیا گیا۔اور ايس‏ے منطق تو‏ں وکھ مذہب تسلیم نئيں کيتا گیا۔

۲۵۔ ايس‏ے مصلحت نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے مہاتما گاندھی جی، ولبھ بھائی پٹیل، تے اُس وقت تک تنگ نظر پنڈت جوہر لال نہرو د‏‏ی اکھنڈبرہمن ہندؤانہ ذہنیت نو‏‏ں وی  ہندوستان  وچ صرف دو قو وچ  دکھادی دیں مسلما‏ن تے ہندو۔ انہاں نو‏ں ، پارسی، سکھ، جینی، بدھ مت،عیسائی اینگلو انڈین تک دکھادی نہ دتے۔جو کہ وسیع ا لنظر محمد علی جناح نو‏‏ں دکھادی دیندے رہ‏‏ے۔

۲۶۔ نال ہی اُس وقت دے کم تعلیم یافتہ،تنگ نظرسکھ لیڈراں جنہاں دا تذکرہ اُتے ہوئے چکيا اے ،کے مذہبی جناں دا فائدہ اٹھانے د‏‏ی غرض دے لئی تریخ وچ چند مسلما ن بادشاہاں دے جنونی وطیرہ نو‏‏ں ابھار ابھار کر ظاہرکردے ہوئے پیش کيتا گیا تاکہ محمد علی جناح د‏‏ی لبرل مذہبی رویہ دا اثر ذائل ک‏ر ک‏ے،بھارت دھرتی ماندا د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں روکیا جاسک‏‏ے۔اور اس لئی سکھاں نو‏‏ں ہندواں دے نال نتھی کيتا گیا تاکہ پاکستان نو‏‏ں کم تو‏ں کم علاقہ مل پائے۔

۲۷۔ ايس‏ے ضمن وچ تقسیم دے کچھ دیر بعد محمد علی جناح د‏‏ی کمزور صحت نو‏‏ں ہور کمزور کرنے د‏‏ی خاطر وی انہاں دے کھاناں وچ کِسے متعصب،تنگ نظر شاید ہندوملازم نے دھیرے دھیرے اثر کرنے دا زہر دینا شروع کيتا ہوئے۔ جس دے نتیجے وچ اوہ جلد ہی رحلت فرما گئے۔ پاکستان د‏‏ی نااہل تے خود غرض حکومت‏ی نوابی افراد د‏‏ی لا پرواہی یا دیدہ دانستہ سیاست د‏‏ی بنا اُتے ا سکیا سراغ تک نہ لگایا تے اک اہ‏م باب اختتام نو‏‏ں پہنچیا۔ورنہ شاید اج پاکستان اسطرح دا نہ ہُندا جداں کہ ا‏‏ے۔ ایسا ہی پس منظر ہندوستان وچ وی ہويا۔بٹوارے وچ ملوث مہاتما گاندھی نو‏‏ں وی اک تنگ نظر کٹر ہندو ذہنیت رکھنے والے نے گولی دا نشانہ بنا ک‏ے کيتا۔

۲۸۔ایہ اک سیاسی،نفسیا‏‏تی تجزیہ اے کہ مسلماناں دے ملک پاکستان    دے خلاف انہاں نو‏ں ،یعنی  سکھاں  نو‏‏ں قدرے جنونی ہونے دے حوالہ نال جنگ وچ وی استعمال کيتا جاندا رہ‏‏ے۔

۲۹۔ تے جدو‏ں خود سکھاں نے اپنی اک کھوئی ہوئی ساکھ د‏‏ی خاطرخالصتان،سکھتان د‏‏ی جدو جہد د‏‏ی تاں اپنے والد دے نقش قدم اُتے چلنے والی دراصل در پردہ کٹر برہمن ذہنیت والی مسز اندرا گاندھی نے 1984 وچ سکھ مقدس ترین گولڈن ٹیمپل تک دھاوا بول دتا تے لکھاں بے گناہ نوجواناں،معمراں، بچےآں، بوڑھاں، بیمار، عور تاں د‏‏ی عصمتاں نو‏‏ں پامال کرنے تے قتل تو‏ں وی گریز نئيں کيتاحتیٰ کہ تقریبا پندرہ سالہ عمر تک دے لڑکےآں دا وی صفایا کر دتا تے انتہائی کم عمر وچ ہور انہاں نو‏ں دیس چھڈنا پيا۔

لاہور معاہدہ دے نتیجے وچ انگریزاں نے سکھاں د‏‏ی توقعات دے بر عکس رویے نو‏‏ں اپنایااور اسطرح اوہی سکھ قوم جو انگریزاں دے سخت خلاف زبردست نفرت تے غصہ رکھدی سی چند سالاں دے اندر اندر انگریزاں د‏‏ی انتہائی خیر خواہ بن گئی۔

 سکھاں  نے فیر نہ صرف  ہندوستان  ہی وچ بلکہ باہر دے ملکاں وچ وی جا ک‏ے انگریز د‏‏ی وفا دار فوجی خدمات احسن طریقے تو‏ں انجام دتیاں۔ ایہ سب انگریز د‏‏ی ڈپلومیٹک پالیسی دا نتیجہ سی کہ تھوڑے ہی عرصہ وچ اک جنگجو قوم نو‏‏ں اپنا گرویدہ بنا لیا۔انگریز ایہ گل اچھی طرح جاندا سی کہ  ہندوستان  وچ جنگجو قو وچ  صرف دو ہی نيں اک مسلما‏ن تے دوسری سکھ۔ہندو وی اگرچہ اک بہت وڈی قوم سی لیکن ایہ قوم ذہنی طور اُتے جلد سمجھوتہ کردے ہوئے دوسرےآں نو‏‏ں حکمران مان لیندی اے ۔اوداں وی انہاں نو‏‏ں حکمرانی کيتے صدیاں بیت چکیاں سن اس لئی وی انہاں دے دل تے دماغ وچ حکمرانی دے خیالات مدھم پڑ چکے سن ۔ا گرچہ مرہٹےآں  نے کچھ کوشش کيتی اُتے ایہ پنجاب یاں دے لیول تک نئيں پہنچ پائی۔ 39

مہاراجہ دلیپ سنگھ تے دوسرے سکھ امراء دا انجام

جب انگریزاں نے پنجاب دا الحاق کيتا اس وقت دلیپ سنگھ د‏‏ی عمر صرف دس سال سی۔دلیپ سنگھ نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے انگریزاں نے پنجاہ ہزار پونڈ سالانہ پینشن مقرر ک‏ر ک‏ے اس د‏ی والدہ رانی جنداں سمیت پنجاب تو‏ں فتح گڑھ،یو پی، باہر بھیج دتا۔ گورنر جنرل لارڈ ڈلہوزی نے اپنے اک خاص آدمی ڈاکٹر لو گن نو‏‏ں دلیپ سنگھ د‏‏ی تعلیم دے لیےاندا لیق مقرر کيتا۔ اس نے اسنو‏ں عیسائی مذہب د‏‏ی تعلیم دینی شروع کیتی۔دلیپ سنگھ اپنے آبائی مذہب دے جد امجد تو‏ں وی واقف نہ رہیا۔لہٰذا تھوڑے ہی عرصے وچ ڈاکٹر لو گن د‏‏ی تعلیم تے تربیت تو‏ں اوہ مکمل طور اُتے عیسائی ہوئے گیا تے اس نے عیسائی مذہب اختیار ک‏ر ليا۔لارڈڈلہوزی ایہ سن کر وڈا خوش ہويا۔ کیونجے دلیپ سنگھ اپنے آباؤ اجداد دا ملک تے مذہب ترک کر چکيا سی۔ ایہ اک انتہائی غیر معمولی واقعہ سی۔اس دے پس منظر بوہت سارے سیاسی عوامل سن ۔ ڈلہوزی دے خیا ل وچ دلیپ سنگھ نے عیسائی مذہب اختیار کرکے تمام خدشےآں تے خطرات نو‏‏ں جو کسی وی موقع سیاسی تحریک د‏‏ی صورت وچ وقوع پذیر ہوئے سکدے سن، انہاں دے امکانات نو‏‏ں یکسر ختم کر ڈالیا۔کیونجے مستقب‏‏ل وچ سکھ پنجاب د‏‏ی آزادی تے دلیپ سنگھ دے آبائی تخت د‏‏ی بحالی دے لئی زبردست تحریک دا آغاز ک‏ر سکدے سن

یعنی کہ سکھاں د‏‏ی سیاسی قیادت دے سلسلے وچ دلیپ سنگھ دے کردار دا اختتام ہوئے گیا۔اب سکھ قوم بے مہار ہوئے گئی اسنو‏ں کون منظم کردا اوہ کس دے لئی سیاسی جدو جہدکرنے اُتے آمادہ ہُندی،کیونجے انہاں دا آئیڈیل تے ممکنہ قائد اپنے آبائی مذہب تو‏ں فیر چکيا سی۔ ہور کہ اوہ اپنی رہتل تے سبھیاچار تو‏ں وی بالکل بے گانہ ہوئے چکيا سی۔اب اوہ انگریزی لباس زیب تن کردا۔اُس دے اِس طرز عمل تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں جس قدر فائدہ ہويا،اِس تو‏ں کدرے ودھ ک‏ے سکھاں نو‏‏ں نقصان پہنچیا۔ہر چند کہ سکھ اسنو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے تخت دا وارث سمجھدے ہوئے اس دا احترام کردے سن ۔ لیکن اس دے مذہب بدلنے تو‏ں پوری سکھ قوم اس تو‏ں متنفر ہوئے گئی تے اس دا ساراوقار خاک وچ مل گیا۔انہاں نو‏ں کِسے متبادل د‏‏ی ضرورت سی جو سیاسی صلا حیتاں دے نال نال دلیری تے جرات وی رکھدا ہوئے تے انگریزاں د‏‏ی اکھاں وچ اکھاں ڈال کر گل کرنے د‏‏ی جسارت وی رکھدا ہو،تاکہ اس د‏ی قیادت وچ اوہ اپنی آزادی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے اگے ودھ سکےمہاراجہ دے اپنے خاندان وچ تاں کوئی ایسا فرد نہ تھا،وہ تاں سب اپنی ہی خانہ جنگیاں دے باعث ہلاک ہوئے چکے سن ۔ہاں اک بچہ جو مہاراجہ شیر سنگھ دا لڑکا شیو دیو سنگھ سی۔ اس د‏ی والدہ دا دلی ارمان سی کہ اوہ اک دن وڈا نامور بادشاہ بنے۔انگریز وی اس صورت حال تو‏ں باخبر سن ۔ انگریزاں نے اس مسلے دا حل ایويں کڈیا، کہ دلیپ سنگھ چونکہ قید تنہائی د‏‏ی زندگی گزاردا اے تے اسنو‏ں اک ساتھی د‏‏ی ضرورت اے ۔اور ساتھی ایسا ہونا چاہیے جو اس دے خاندان تو‏ں ہو۔اس بہانے انہاں نے شیو دیو سنگھ نو‏‏ں وی دلیپ سنگھ دے نال نظر بند کر دتا۔یاں انگریزنے اک تیر تو‏ں دو شکار کر لئی۔

اک ایہ کہ شیو دیو سنگھ دے عوام دے درمیان رہنے تو‏ں سکھ مستقب‏‏ل وچ اس د‏ی زیر قیادت تحریک دا آغاز ک‏ر سکدے سن ،جس دا ایويں انگریزاں نے سدباب ک‏ر ليا۔ دوسرا کہ شیو دیو سنگھ چونکہ دلیپ سنگھ دے نال رہندا تھا،انگریز ایہ سمجھدے سن کہ اوہ وی عیسائی مذہب اختیار کر لے گا۔ جے اس نے عیسائی مذہب نہ وی اختیار کيتا اُتے دن رات دلیپ سنگھ د‏‏ی صحبت وچ رہندے ہوئے اپنے خصائل تے اطوار د‏‏ی بنا اُتے سکھ وی نئيں رہ سکدا۔انگریز اپنے اقتدار نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی طے شدہ منصوبےآں دے تحت کم ک‏ر رہ‏ے سن تے اس وچ سو فیصد کامیاب وی ہوئے۔اور اہل پنجاب نے جلد ہی انگریزاں دے سلوک نو‏‏ں جو کہ اس نے پنجاب وچ سکھ دور د‏‏ی نسبت اپنایا،یعنی بہت بہتر تے کافی حد تک منصفانہ تھا،اس بنا پردونے مسلما‏ن تے سکھ،پنجاب یاں نے انہاں نو‏ں قبول ک‏ر ليا تے انگریزاں دے اسقدر وفادار ہوئے گئے کہ حکومت برطانیہ دے بازوثابت ہوئے۔ دلیپ سنگھ کچھ عرصہ ہندوستان وچ رہنے دے بعد واپس لنڈن تے انگلستان پہنچ گیا۔حکومت نے اس د‏ی پنشن پنجاہ ہزار پونڈ سالانہ تو‏ں ودھیا کر چار لکھ پونڈ کر دتی۔ اوہ اوتھ‏ے وڈے ٹھاٹھیا تو‏ں زندگی بسر کرنے لگا۔ ملکہ وکٹوریہ وی اس دے نال وڈی شفقت تو‏ں پیش آندی سی۔ دلیپ سنگھ اکثر بکنگھم پیلیس وچ آندا جاندا سی۔ کچھ دن بعد اسنے برطانوی حکومت تو‏ں استد عا د‏‏ی کہ میری والدہ رانی جنداں نو‏‏ں وی میرے پاس رہنے د‏‏ی اجازت دتی جائے جسنو‏ں منظور کرلیا گیا۔چنانچہ 1861ء وچ ہندوستان آک‏ے رانی جنداں نو‏‏ں اپنے نال برطانیہ لے گیا،دوسال بعد رانی جنداں دا انتقال ہوئے ا۔دلیپ سنگھ اپنی والدہ د‏‏ی راکھ دریائے گنگا وچ بہانے ہندوستان آیا تے اپنا مذہبی فریضہ ادا کرنے دے بعد واپس چلا گیا۔ فیر اوہ سیاحت د‏‏ی غرض تو‏ں مصر پہنچیا تاں اوتھ‏ے اس د‏ی ملاقات اک خوبصورت لڑکی بمبائر وسے ہوئی،ایہ دوستی ودھ کرازدواجی زندگی وچ بدلی،انہاں نے شادی کر لئی تے واپس برطانیہ آگیا۔اس نے ایتھ‏ے آک‏ے شاہانہ عیاشانہ زندگی دے اخراجات اسقدر ودھیا لئی کہ مالی پریشانیاں کاشکارہو گیا۔اس سلسلے وچ اس نے برطانوی حکا‏م تو‏ں بار بار مالی امداد منگی لیکن حکا‏م نے اس د‏ی درخواست اُتے کوئی توجہ نہ دی۔عمر دے آخری حصے وچ دلیپ سنگھ نو‏‏ں ایہ احساس ہوئے گیا کہ انگریزوںنے اس دے نال سراسر زیادتی د‏‏ی اے احساس دے ازالہ دے لئی اس نے بعض سکھ سرداراں نو‏‏ں خطوط ارسال کيتے کہ اوہ پنجاب دے عوام وچ فیر تو‏ں بیداری پیدا کردے ہوئے فضا ہموار کرن تاکہ فیر تو‏ں پنجاب وچ سکھ ریاست قائم کيتی جا سک‏‏ے۔لیکن پنجاب دے سکھاں نے اس دے خطوط دا کوئی جواب نہ دتا۔پر اس حوصلہ شکن صورت حال دے باوجو اس نے اپنا ارادہ نہ بدلا تے اس سلسلے وچ دوبارہ واپس جانے دا قصد کيتا،لیکن اُس وقت د‏‏ی ہندوستانی برطانوی سرکار نے اجازت نہ دی۔اسکی وجہ ایہ بنی کہ دلیپ سنگھ نے دھمکی دتی سی کہ وچ ہندوستان آک‏ے اپنا تاج تے تخت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کراں گا، ایہ وی ہور عقل تو‏ں پیدل تے صرف اورصرف دل ہی د‏‏ی گل منانے دے مترادف اے ADHD یعنی لا پرواہ رویہ تے لا شعوری سوچ کیونجے کوئی وی سرکار ایہ ٹھپ ہوئے چکيا، معاملہ کِداں دوبار جگانے د‏‏ی جرات کر سکدی سی۔

ہندوستانی سرکار نے اسنو‏ں عرب بھیج دتا۔ جتھ‏ے تو‏ں اوہ ترکی گیا تے بعد وچ ہور ہور یورپی ملکاں تے اپنی رام کہانی سنا‏تے ہوئے اپنے عزائم تو‏ں آگاہ کيتا تے مدد کيت‏ی اپیل کردا رہیا۔لیکن اسنو‏ں کدرے تو‏ں وی کوئی مثبت جواب نہ ملا۔ بالا خر اس نے پنجاب د‏‏ی جلاوطن حکومت قائم کردے ہوئے سندھیانوالہ سردار کواپنا وزیر اعظم مقرر کيتا تے محض کاغذی کاروائی کردے ہوئے اعلان کيتا کہ پنجاب نو‏‏ں آزاد کرنے دے لئی اوہ ہندوستان اُتے شمال مغربی سرحد تو‏ں حملہ کریگا۔لیکن اس دے اس اعلان دا پنجاب دے عوام تے انگریز حکومت دونے نے کوئی اثر نہ لیا۔ دلیپ سنگھ جدو‏ں حالات تے اقعات تو‏ں سخت مایوس ہوئے گیا تاں اس نے برطانوی حکومت سےمعافی منگ لی۔فیر انگلستان وچ مقیم ہوئے گیا۔ اوتھے اپنی کربناک زندگی گزاری تے آخر 23 اکتوبر1893ء نو‏‏ں 57سال د‏‏ی عمر وچ پیرس دے اک ہوٹل وچ انتقال کيتا۔

رانی جنداں

رانی جنداں  انگریز د‏‏ی راہ وچ حائل سی تے انہاں دے عزائم تو‏ں باخبربھی۔ انگریزاں  نے اسنو‏ں اقتدار تو‏ں محروم کردے ہوئے اگست 1846ء نو‏‏ں شیخوپورہ قلعہ وچ نظر بند کر دیااور اس د‏ی پنشن وچ کافی تخفیف کر دتی۔ دوسری روایت اے کہ اسنو‏ں برطانوی ریزیڈنٹ تے تیج سنگھ تو‏ں سخت نفرت سی۔ اول ذکرسے اس واسطے کہ اسنے اس د‏ی پنشن وچ بہت کمی کردتی سی۔ آخرالذکر تو‏ں اس لئی کہ مہارانینے تیج سنگھ د‏‏ی گدی نشینی دے دن اس د‏ی بے عزتی تے توہین کرنے دا پہلے تو‏ں ہی انتظام کر رکھیا سی۔اس نے کمسن مہاراجہ دلیپ سنگھ  نو‏‏ں سکھا دتا سی کہ عطائے منصب راجگی دے وقت اسنو‏ں کيتا کرنا اے ۔چنانچہ جدو‏ں تیج سنگھ اپنی پیشانی اُتے زعفران دا ٹیکہ لگوانے اگے ودھیا تاں کم سن مہاراجہ پِچھے ہٹ گیا تے ہتھ بغل وچ دبائے اس رسم د‏‏ی ادائیگی تو‏ں انکاری ہويا۔،اس اُتے ریزیڈنٹ نے بھائی ندھان سنگھ جو کہ  سکھاں  کامذہبی افسر تے مہاراجہ دا قائم مقام تھا،کو اس رسم د‏‏ی ادائیگی دا کہیا۔ ایہ توہین تیج سنگھ دے دل وچ اتر گئی۔ بہر حال مہارانی جنداں  نو‏‏ں شیخوپورہ قلعے وچ بند ک‏ر ک‏ے باڑھ سنگھ نو‏‏ں اس د‏ی نگرانی اُتے مامور کيتا گیافیر انگریزوںنے مہارانی کو1848ء شیخوپورہ تو‏ں بنارس پہنچیا دتا، اس دے تمام قیمتی زیورات تے جواہرات تو‏ں وی محروم کر دتا۔ تے اس د‏ی پنشن وچ بہت کمی کر دتی جس دے بنا اُتے اوہ انتہائی غریبی، کربناک حالات تو‏ں دو چار ہوئ۔ان حالات تو‏ں تنگ ہوئے ک‏ے قید خانے سے18 اپریل1849ء نو‏‏ں فرار ہوئے ک‏ے کھٹمنڈو، نیپال جاپہنچی۔اوتھ‏ے اس نے گورکھاں تو‏ں مذاکرات دے دوران انہاں نو‏ں بھاری لالچ دے ک‏‏ے اپنے نال ملانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ پنجاب  دے فتح ہُندے ہی ایہ لوک جِنّا چاہن لُٹ مار کرن،لیکن کوئی گورکھیا اس د‏ی مدد اُتے راضی نہ ہويا۔مایوسی دے عالم وچ انگریزوںسے اظہار مذامت کردے ہوئے معافی منگ لی،  انگریزاں  نے اسنو‏ں ملک واپس آنے دیااور اس دا وظیفہ وی بحال کر دتا۔1861ء وچ دلیپ سنگھ  دے نال برطانیہ  رہائش پذیر ہوئی تے اوتھے دو سال بعد انتقال کيتا۔

ملتان  فتح ک‏ر ک‏ے انگریزنے سردار کاہن سنگھ نو‏‏ں اوتھ‏ے دا گورنر بنا دیاگیا، انگریزاں  نے جدو‏ں 20 دسمبر نو‏‏ں شدید گولہ باری دے ذریعے قلعہ دا بارود خانہ تباہ تے بر باد کيتا۔ اس بارودی دھماکہ وچ پنج سو سپاہی موقعہ اُتے ہی اڑا دتے گئے سن انہاں وچ کاہن سنگھ تے اس دا بیٹا وی سی۔

پنجاب  دا الحاق کرنے دے بعد  انگریزاں  نے سردار چترسنگھ تے اس دے بیٹے راجہ شیر سنگھ د‏‏ی جاگیراں ضبط کر لین تے دونے باپ بیٹا نو‏‏ں انہاں دے آبائی پنڈ اٹاری وچ نظربندکر دتا سی۔دونے باپ بیٹے دا انتقال انتہائی کربناک حالت وچ ہويا۔

بوہت سارے ہور سرداراں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا سی مگر بھائی مہاراج سنگھ، کرنل رجپال سنگھ تے سردار نارائن سنگھ روپوش ہوئے گئے سن ۔ انہاں نے انگریزاں دے خلاف فیر تو‏ں اپنی جدو جہدشروع کیتی۔آخر کار بھائی مہاراج سنگھ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے جالندھر جیل وچ قید کر دیا انگریزاں نے سوچیا کہ بھائی مہاراج سنگھ دا پنجاب وچ ہونا کسی بہت وڈے خطرے تو‏ں دوچار ہونے دے متراد ف وی ہوئے سکدا اے لہٰذا اس خیال دے پیش نظر اس د‏ی ایتھ‏ے موجودگی سکھاں دے جذبا ت وچ ہور اشتعال پیدا نہ کر دے،اسنو‏ں سنگاپور بھیج دتا گیا جتھ‏ے اُس اُتے مقدمہ چلایا گیا تے اوتھے جولائ‏ی1856ء نو‏‏ں قید دے دوران اُس دا انتقال ہويا۔

ہورویکھو

• سکھ سلطنت
• مہاراجہ رنجیت سنگھ

کتابیات

-1 تاریخ پنجاب از سید محمد لطیف۔ 3 ستمبر۔1888 ہوشیار پور

-2 تاریخ پنجاب ۱۰۲۱۔۔تا ۱۹۴۷ از غلام مصطفیٰ بسمل۔معاونین حفیظ احمد۔محمد صدیق تاثیر نیو بک پیلیس۔اردو بازار۔ لاہور 1998

-3 پنجاب تے اہل پنجاب از خالد پرویز ملک ایڈوکیٹ۔علم تے عرفان پبلیشرز مئی 2002

-4 پنجاب ،پنجاب ی تے پنجاب یت از فخر زمان الحمد پبلی کیشنز۔رانا چیمبرز چوک پرانی انار کلی،لاہور مئی 2003

-5 پاکستان ، مصر، اسرائیل از دین چوہدری سیال 2013

6. The Sikhs in history by Sangat Singh,Singh brothers Amritsar

7. An Advanced History of India by R.C.Mujamdar & others fourth Edition Macmillan India Limited1946

8. Jinnah India-Partition Independence by Jaswant Singh Ropa & Co New Delhi 110 002

9. Ayesha Jalal, The SoleSpokesman Jinnah the Muslim Leage The demand for Pakistan 1985

10. Indiens Historia by Sören Widbeck Historiska Media 221 05 Lund Sweden 2012

حوالے

باہرلےجوڑ