انگریزاں دیاں پنجاب اُتے مل مارن لئی لڑائیاں
مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی سوجھ-بوجھ صدقہ سارے پنجاب نوں اک جھنڈے ہیٹھ اکٹھا کر دتا۔ اس نے اپنے راج نوں خالصہ راج دا ناں دتا۔ پر مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی موت توں پہلاں ہی اندازا لا لیا سی کہ اس توں بعد انگریز پنجاب سمیت سارے ہندوستان اُتے قبضہ کر لینگے۔ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد دساں سالاں وچ ہی اس دا کیہا سچ ہو گیا اتے پنجاب انگریزی راج دے ماتحت ہو گیا۔
سن 1839 وچ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد انگریز پنجاب اُتے قبضہ کرن بارے شازشاں کرن لگے۔ اپنے اس ارادے نوں پورا کرن لئی انگریزاں نے جولائی 1844 وچ لارڈ ہارڈنگ نوں ہندوستان دا گورنر جنرل لایا، جو کہ اک ہنڈھیا-ورتیا جرنیل سی۔ اسے سال انگریزاں نے ستلج دریا دے کنڈھے اسلحہ تے فوجی اکٹھے کرنے شروع کر دتے۔ دوجے پاسے لاہور وچ سکھ فوجاں نوں تیار کرن لئی کوئی نہیں سی رہا۔ سارے درباری اپنیاں جگیراں لئی پنجاب نوں قربان کرن لئی تیار سن پر سارے درباری خالصہ فوج توں ڈردے سن اتے اس نوں آپس وچ لڑا کے تباہ کرنا چاہندے سن۔
13 دسمبر نوں لارڈ ہارڈنگ نے جنگ دا اعلان کر دتا۔ سکھ فوج دے دوویں کمانڈر لال سنگھ اتے تیجا سنگھ نے پہلاں ہی انگریزاں نال گنڈھ-تپّ کر لئی سی۔ 18 دسمبر، 1845 نوں مدکی دے تھاں اُتے سکھاں اتے انگریزاں وچکار پہلی اینگلو سکھ جنگ دی پہلی لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچ لگپگ 215 انگریز فوجی مارے گئے اتے سکھاں دا اس توں کتے ودھ جانی-مالی نقصان ہویا۔ اس توں بعد فیروزشاہ، بدووال اتے علیوال دیاں لڑائیاں ہوئیاں۔ سکھ جرنیلاں دی غداری کارن ایہناں لڑائیاں وچ سکھاں دا بہت زیادہ جانی تے مالی نقصان ہویا۔ پہلی اینگلو سکھ لڑائی دی آخری لڑائی سبھراؤں وکھے 10 فروری، 1846 نوں لڑی گئی۔ اس لڑائی وچ وی لال سنگھ نے پہلاں ہی سکھ فوج دے مورچیاں دے نقشے دشمن کول پہنچا دتے۔ پر ویلے اُتے آ کے س: شام سنگھ اٹاری والا نے سکھ فوج دی کمان سنبھال لئی۔ اوہ اینی بہادری نال لڑیا کہ انگریزاں نوں دنے تارے نظر آ گئے۔ انت شام سنگھ اٹاری والا لڑدا ہویا شہید ہو گیا، جس توں بعد سکھ فوج دا حوصلہ ٹٹ گیا اتے سکھ فوج دی جت ہار وچ بدل گئی۔ انگریزاں نے بھیرووال دے معاہدے مطابق دلیپ سنگھ دے نابالغ ہون کرکے لاہور راج دا حکمرانی پربندھ اٹھ سرداراں دی کونسل ماتحت کرکے بریٹیش ریزیڈینٹ دی اگوائی اتے صلاحَ ماتحت کر دتا۔ رانی جنداں دی ساری طاقت کھوہ لئی اتے اس نوں گزارے لئی ڈیڑھ لکھ روپئے سالانہ پینشن لگا دتی۔ سن 1848 وچ لارڈ ہارڈنگ دی تھاں اُتے لارڈ ڈلہوزی ہندستان دا گورنر جنرل بن کے آیا۔ اوہ انگریزی راج نوں اتھے ہور ودھیرے پھیلاؤن وچ یعقین رکھدا سی۔ 20 اپریل 1848 نوں ملتان دے گورنر دیوان مولراج نے انگریزاں خلاف بغاوت کر دتی۔ انگریز پہلاں ہی اجیہے موقعے دی تاک وچ بیٹھے سن، تاں جو اوہناں نوں پنجاب اُتے پوری طرحاں قبضہ کرن لئی کوئی چنگا موقع مل سکے۔ ہن انگریزاں نے سکھاں نوں اکسایا تاں جو باغی سکھ اکٹھے ہو کے بغاوت لئی تیار ہون۔ رانی جنداں اُتے غدار ہون دا الزام لگا کے دیس نکالا دے دتا گیا۔ مہارانی نال اس طرحاں دی بدسلوکی کارن خالصہ فوج وچ غصے دی لہر جاگ پئی۔ اتلے لہندے وچ چتر سنگھ اٹاری والا نے بغاوت کر دتی۔ کجھ سوچ بعد اس دا پتر شیر سنگھ اٹاریوالا وی اس دی مدد لئی آ گیا۔ گورنر جنرل لارڈ ڈلہوزی نے سکھاں خلاف جنگ دا اعلان کر دتا۔ چناب دے کنڈھے جنگ ہونی متھی گئی۔ پہلی اینگلو سکھ لڑائی دے معاہدے مطابق خالصہ فوج دے ہتھیار پہلاں ہی انگریزاں کول جمع سن اتے فوج دی گنتی وی کافی گھٹا دتی سی۔
ہن خالصہ فوج دا سردار شیر سنگھ سی۔ 22 نومبر 1848 نوں دوسری اینگلو سکھ لڑائی دی پہلی لڑائی رام نگر دی لڑائی سی، جس وچ انگریزاں نوں ہار دا منہ دیکھنا پیا۔ 3 جنوری 1849 نوں چیلیاں والا دے میدان وچ دوجی لڑائی ہوئی۔ سکھ لڑائی وچ بڑی بہادری نال لڑے، بہت سارے انگریز فوجی مارے گئے۔ انگریز چناب دریا دے کنڈھے تک پچھانہ ہٹ گئے۔ 21 فروری 1849 نوں گجرات دی لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچ وی خالصہ فوج نے بڑی بہادری دے جوہر دکھائے، پر سکھاں دی ہار ہوئی۔ انگریزاں نے سکھاں دا پچھا کرکے اوہناں دا بہت سارا جانی-مالی نقصان کیتا۔ 11 مارچ 1849 نوں بچی ہوئی خالصہ فوج نے راولپنڈی نزدیک ہرموک نامی تھاں وکھے میجر جنرل گلبرٹ اگے ہتھیار سٹّ دتے۔ بہت سارے سکھ فوجی رو رہے سن، بہوتیاں دے چہریاں اُتے غصے دے چنہ سن۔ اک پرانے سکھ سردار نے کیہا کہ 'اج رنجیت سنگھ مر گیا۔' انت 29 مارچ 1849 دا اوہ کالا دن جدوں انگریزاں نے ایہہ اعلان کر دتا کہ سکھ راج دا انت ہو گیا اے اتے اج توں ایہہ انگریزی راج دا حصہ اے۔