انگریزاں دا پنجاب اُتے مل
29 مارچ 1849 ء پنجاب لئی منحوس دن سی۔ اس دن مہاراجہ رنجیت سنگھ دے وڈا راج دا پوری طرحاں بھوگ پے گیا سی۔ لاہور وکھے راجگڑھ پنجاب وچ سکھ راج دا جھول رہا جھنڈا توپ دے گولے نال بری طرحاں تحس-نحس کرکے انگریزی راج دا جھنڈا یونین جیکّ جھلاء دتا گیا سی۔
روس اتے غصے وجوں اس ویلے لاہور وچ پنجابیاں اتے خاص کرکے سکھاں دے چلھے نہیں سن تپے۔ دو وار لاہور وچ اتے پنجاب وچ خاص کرکے سکھاں دے ہردے ولوندھرے گئے سن۔ پہلی وار گرو ارجن دیو دی شہیدی ویلے سکھاں نے روس وجوں چلھے نہیں سن تپائے اتے دوجی وار سکھ راج دا جھنڈا لتھدا دیکھ کے۔
انگریز حکومت ایہہ سبھ کجھ دیکھ کے سوچن لگی کہ ایہہ کی ہو گیا اے تے اس دا کی حلّ کیتا جاوے؟ کیونکہ جد انگریز حالے کلکتے سن اتے اتھے وی سکھاں دا ناں سن کے کمبدے سن اتے اپنے دوت لکھنؤ اتے دلی بھیج کے سکھاں دا ودھدا اثر روکن دا یتن کردے سن۔ ایہہ اوہ سماں سی جد کھالسئی گھوڑ چڑھ چندوسی تے کاسگنج تیک اگراہی کردے پھردے سن اتے انگریزاں دی چھاؤنی وچوں انگریز افسراں نوں وی پھڑ لیاؤندے سن، جو کئی-کئی ہزار دا بھنسا دے کے چھٹدے سن۔
انگریز سکھاں بارے ایہہ وی بھلیبھانت جاندے سن کہ ایہناں نے پانیپت دے جیتو دے ہتھ-پیر پھلا دتے سن۔ انگریز کرنل پولیئر (لکھاری) نے سکھاں بارے اپنے لیکھ وچ سکھاں دی بہادری بارے بڑا کجھ لکھیا سی۔ انگریز جارج پھارسٹر 1782 ء نوں کلکتے توں تریا اتے پنجاب تھانی ہو کے روس دے راہیں انگلینڈ پجا۔ اس ویلے خالصہ اپنی پوری چڑھت وچ سی۔ پھارسٹر نے کرنل پولیئر دے کھرڑے توں جو پڑھیا اتے جو کجھ اپنی اکھیں دیکھیا تے کنیں سنیا، اس بارے سارا کجھ اپنے سفرنامے وچ درج کیتا، اوہ برتانت سکھاں دی چڑھدی کلا دا ذکر پیش کردا اے۔
اس ویلے میجر جیمج براؤن نے دو ہندواں نوں سکھاں بارے لکھن لئی کیہا۔ جو اوہناں لکھیا، براؤن نے اس دا انگریزی وچ ترجمہ کرکے 1788 ء وچ ‘انڈیا ٹریکٹس’ نامی کتاب لندن وچ چھپوایا، جو سکھاں دی بہادری دا منہ-بولدا دستاویزی ثبوت اے۔ جد 1805 ء وچ انگریزی فوجاں ہلدر دے پچھے-پچھے پنجاب تکّ آئیاں تاں میلکم نے سکھاں سبندھی بڑا مسالہ اکٹھا کیتا تے 'ایشیاٹک ریسرچز’، جلد دوجی کتاب چھپوائی، جو سکھاں دی بہادری بارے اے۔
جد انگریز لدھیانے آ چکے سن، ایہہ 1812 ء دا سماں سی۔ ادوں وی انگریزاں نے سکھ مانسکتا سمجھن لئی کھشوکت رائے دی ڈیوٹی لگائی سی، جو انگریزاں ولوں لاہور دا اک بہت ہی مشہور اخبار نویس سی۔
انگریز 'مرے صاحبَ’ نے وی سکھاں بارے بڑا کجھ لکھیا۔ اس دی لکھت نوں 'پرنسپ صاحبَ’ نے سانبھ کے انگلینڈ لجا کے اک کتاب لکھی، جس دا ناں 'ہسٹری آف رنجیت سنگھ’ اے۔ اس وچ وی سکھ راج تے ہری سنگھ نلوآ دی بہادری دا بڑا برتانت اے۔
ایہہ سبھ کجھ جاندے ہوئے انگلینڈ دی پارلیمینٹ وچ 1849 ء نوں اک بڑی بحث سکھ مانسکتا بارے ہوئی تے اک سروے ڈیپوٹیشن پنجاب وچ آ کے کئی مہینے گھم کے جد واپس لندن گیا تاں اوہناں اک رپورٹ پیش کیتی کہ جیکر سکھ قوم نوں خوش کرنا اے تاں اک تاں ایہہ زمین نوں بہت پیار کردے ہن تے دوجا ایہہ گھوڑا-گھوڑی اُتے چڑھن نوں اپنی سرداری سمجھدے ہن۔ سو ایہناں نوں ایہہ کجھ مہیا کیتا جاوے۔ ایہہ رپورٹ منّ لئی گئی۔
پنجاب دی زرخیز دھرتی، جو لائلپر (بار) وچ اے، اتھے سکھاں نوں سستے بھاء مربے الاٹ کیتے گئے، بدلے وچ سکھاں نوں فوج وچ بھرتی کیتا گیا۔ گھوڑیاں-گھوڑیاں دتے گئے۔ سستے وچ گھوڑی رکھن والے نوں گھوڑی پال مربے دتے گئے۔ زمین اتے گھوڑیاں دے مالک بن کے سکھاں دی پھر چڑھدی کلا ہو گئی۔ ایہہ فوج وچ دھڑادھڑ بھرتی ہوئے۔ 1849 ء نوں جو سکھ انگریزاں دے بہت خلاف سن، 8 سال وچ مطلب 1857 ء تکّ انگریز توں خوش ہو گئے۔ انگریزاں نے بھارت اُتے تاں کی، سمچی دنیا اُتے 98 سال راج سکھاں دے آسرے کیتا۔ پنجاب وچ گڈیاں (ریلاں) چالو کیتیاں تاں کہ اک تاں بغاوت دباؤن لئی فوج گڈیاں راہیں بغاوت والی تھاں اُتے بھیجی جا سکے تے دوجا کچا مال اکٹھا کرکے انگلینڈ بھیجیا جا سکے۔ سکھاں تے مسلمان بھراواں نوں پاڑ کے رکھن لئی سکھ فوج وچ بھرتی کیتے گئے تے مسلمان زیادہ تر پولیس وچ بھرتی کیتے گئے۔