اجیت سنگھ
اجیت سنگھ (1881–1947) محب وطن اتے انقلابی سی۔ ارجن سنگھ اتے جے کور دا ایہہ پتر پنجاب دے جالندھر ضلعے وچ کھٹکڑ کلاں وکھے فروری 1881 وچ پیدا ہویا۔ اس نے اپنی مڈھلی پڑھائی اپنے پنڈ وچ کیتی اتے اس توں اگے سائیں داس اینگلو-سنسکرت ہائی سکول ، جالندھر اتے ڈی۔اے۔ وی۔ کالج، لاہور توں تعلیم حاصل کیتی۔ اس توں پچھوں قانون دی پڑھائی کرن لئی اس نے بریلی کالج وچ داخلہ لے لیا، مگر صحت ٹھیک نہ ہون کرکے بناں کورس پورا کیتیاں پڑھائی وچے چھڈّ دتی۔اپنا ٹکانا لاہور بنا کے ایہہ بھارتی بولیاں دا استاد بن گیا اتے 1903 وچ اس دا ویاہ قصور دے اک وکیل دھنپت رائے دی پتری ہرنام کور، نال ہو گیا۔
اجیت سنگھ 23 فروری سنہ 1881 نوں جالندھر ضلع دے کھٹکر کلاں پنڈ وچ پیدا ہوئے سن ۔ بھگت سنگھ دے والد کشن سنگھ ان دے وڈے بھائی سن ۔ ان سب دے چھُٹے بھائی سوورن سنگھ سن، جو 23 سال دی عمر وچ آزادی دی جدوجہد دے دوران جیل وچ تپ دق دا شکار ہوئے تے دنیا توں رخصت ہو گئے۔
تِناں دے والد ارجن سنگھ آزادی دی جدوجہد وچ کانگریس پارٹی توں وابستہ سن تے تِناں بھائی وی اس وچ شامل ہو گئے سن ۔
تِناں بھائیاں نے سائی داس اینگلو سنسکرت سکول جالندھر توں میٹرک دا امتحان پاس کيتا سی تے اجیت سنگھ نے بریلی کالج توں قانون دی تعلیم سنہ 1903 وچ مکمل دی سی۔ سنہ 1903 وچ ہی ان دی شادی قصور دے صوفی نظریات دے حامل دھنپت رائے دی بیٹی ہرنام کور توں کر دتی گئی۔
سنہ 1906 وچ دادا بھائی نائروجی دی سربراہی وچ کلکتہ وچ کانگریس دا اجلاس منعقد ہويا، جتھے اوہ بال گنگادھر تلک توں بہت متأثر ہوئے تے اوتھے توں واپس آ کے دونے بھائیاں کشن سنگھ تے اجیت سنگھ نے ’بھارت ماندا سوسائٹی‘ یا ’انجمن محبان وطن‘ تنظیم دی بنیاد رکھی تے انگریز مخالف کتاباں شائع کرنا شروع کر دتیاں۔
سیاسی سفر
سودھواجیت سنگھ 1906-07 وچ کھیتی باڑی لہر نال سیاسی میدان وچ آیا۔ 1906 وچ پنجاب زمین کولونائیزیشن بل پاس ہون اتے زمین ٹیکس اتے آبپاشی ٹیکس دے ودھائے جان تے دیہاتی علاقےآں وچ بغاوت پھیل گئی۔ کولونائیزیشن بلّ دا مقصد زمین دی وراثت صرف جیٹھے پتر نوں دے کے خاص طور تے سکھ سابقہ فوجیاں دی چناب کلونی وچ اگے ہور زمین دے ٹکڑے ہون توں روکنا سی۔ بلّ دی اس اتے ہور دفعات کارن زمین واہن والےآں وچ کافی غصے دی بھاونا پیدا ہو گئی کیونکہ اوہ سمجھدے سن کہ زمین دی ونڈ وڈائی دے تعلق وچ ایہہ اوہناں دے روائتی حقاں وچ غیر قانونی دخل اندازی اے۔ سرکار دے خلاف وچاردھارا رکھن والے ہفتہ واری انگریزی اخبار، ‘پنجابی` دے اڈیٹر نوں 1907 وچ سزا دین نال عام لوکاں وچ ایہہ بھاونا ہور ودھ گئی۔
اس طرحاں دی سماجی بے چینی اتے بریٹیش سرکار خلاف ماحول وچ اجیت سنگھ نے لاہور وچ مکھ دفتر والی اک انقلاب کاری ادارہ ، ‘بھارت ماں سوسائٹی` دی 1907 وچ قیام دی حمایت کیتی۔ بھاری گنتی وچ مخالف میٹنگاں اتے مظاہرے صرف پنڈاں وچ ہی نہیں سگوں راولپنڈی، گجراں والہ، ملتان ، لاہور اتے امرتسر ورگے وڈے وڈے شہراں وچ وی ہوئے۔ایہناں وچوں بہوتیاں نوں اجیت سنگھ نے خطاب کیتا جو سرکار دا بہت تکھا نقاد بن چکا سی۔ کسانی نوں درپیش جو اس ویلے دے مسئلے سن اوہناں دا ذکر کرن دے نال نال اس نے لوکاں نوں دیس دی آزادی اتے انگریزی راج نوں ختم کرن لئی راغب کیتا۔ پنجاب سرکار دی سفارش تے بھارت سرکار نے اجیت سنگھ نوں 2 جون 1907 نوں دیش نکالا دے کے مانڈلے (برما) بھیج دتا۔
نومبر 1907 وچ رہا ہون تے اجیت سنگھ ہور ہرمن پیارا ہو کے پنجاب پرتیا۔ اس نے چھیتی ہی اپنیاں بریٹیش مخالف کاروائیاں شروع کر دتیاں۔ اس نے ‘پیشوا` ناں دا اک اخبار شائع کیتا جس دا ایڈیٹر صوفی امبا پرشاد سی۔ اس نے چھوٹے چھوٹے پتر اتے کتاباں جویں کہ باغی مسیحا ، محبان وطن ، بندر بانٹ اتے انگلی پکڑتے پنجہ پکڑا چھاپے۔ ایہناں وچ بریٹیش راج اتے حملہ کیتا گیا سی۔ لکھے تے چھاپے ‘پیشوا` وچلے لیکھاں بدلے سزا ہو سکن دے شک کارن اجیت سنگھ، ضیاء الحق نال 1909 وچ لکّ کے ایران(فارس) نکل گیا۔ اتھے ایہہ بھارت دی آزادی لئی کم کردا رہا اتے شیراز شہر وکھے اک چھوٹا جیہا انقلاب کاری مرکز بناؤن وچ کامیاب ہو گیا۔ مئی 1910 وچ ایہہ اتے اسدے ساتھیاں نے فارسی وچ حیات ناں دا اک انقلابی اخبار شروع کیتا۔ ایہہ سوچ کے کہ ایہہ بھارتی وپاریاں اتے سمندری آدمیاں راہیں بھارت وچ اپنے ساتھیاں نال تعلقات قائم کریگا ایہہ ستمبر 1910 وچ بوشہر چلا گیا۔ اس دیاں سرگرمیاں نے بریٹیش سرکار نوں چوکنا کر دتا۔ ایران وچ ہور زیادہ ٹھہرنا غیرمحفوظ سمجھ کے اجیت سنگھ روس راہیں ترکی چلا گیا جتھے ایہہ ترکی دے جنرل اتے سیاستدان مصطفے کمال پاشا نوں ملیا۔ ترکی توں ایہہ پیرس چلا گیا اتے بھارتی انقلاب کاریاں نوں ملیا۔ اس پچھوں ایہہ سویٹزرلینڈ چلا گیا جتھے اس نے لالا ہردیال اتے دنیا دے ہور دیساں، جویں دکھنی امریکہ، جرمنی ، اٹلی، پولینڈ ، روس، مصر اتے مراکش دے انقلاب کاریاں نال جان پچھان پیدا کیتی۔ اتھے اٹلی دے اک ہور لیڈر اتے مستقبل دے تاناشاہ میسولینی اتے روس دے مشہور انقلاب کاری اراسکی نوں وی ملیا۔ 1913 دے انت تک ایہہ فرانس چلا گیا جہڑا اسنے ‘پہلی عالمی جنگ ’ دے شروع ہون پچھوں چھیتی ہی برازیل جان لئی چھڈّ دتا، جتھے ایہہ 1914 توں 1932 تک رہا۔ برازیل توں اس لئی امریکہ وچ غدر پارٹی دے لیڈراں نال تعلقات بنائی رکھن وچ سوکھ سی۔ اس نے برازیل وچ وسن والیاں بھارتیاں دی اک تنظیم بنائی تاں کہ اوہناں نوں اپنی ماتر زمین اتے بھارت دی آزادی لئی فنڈ اکتر کرن لئی سچیت کیتا جا سکے۔ 1932 توں 1938 تک اجیت سنگھ نے فرانس، سوٹزرلینڈ اتے جرمنی وچ کم کیتا۔اسنے یورپ وچ کم کر رہے بھارتی انقلاب کاریاں نال اپنے تعلقات نویں سریوں پھر بنائے اتے سبھاش چندر بوس نوں وی ملیا۔ اجیت سنگھ بھارت واپس آؤنا چاہندا سی کیونکہ ایہہ سوچدا سی کہ اوہ کم، جہڑا اس نوں سبھ توں ودھ چنگا لگدا اے، اس لئی زیادہ بااثر ڈھنگ نال ایہہ بھارت وچ کم کر سکیگا۔ مگر سرکار نے اس نوں اک “خطرناک انقلابی" اتے اک “بے لوڑا بدیسی" (اس نے برازیل دی شہریت حاصل کر لئی سی) سمجھ کے اس دا دیس اندر داخلہ بند کر دتا سی۔
دوسری جنگ عظیم توں کجھ کو سماں پہلاں اجیت سنگھ اپنیاں سرگرمیاں تیز کرن اٹلی دے لوکاں دی اتے سرکار دی بھارت دے حق وچ رائے پیدا کرن لئی اٹلی چلا گیا اتے اتھے اس نے ‘فرینڈز آف انڈیا سوسائٹی ناں دی جتھیبندی کھڑی کیتی۔ اٹلی وچ رہن ویلے اسنے بھارتی جنگی قیدیاں دی اک انقلاب کاری فوج تیار کیتی۔ روم ریڈیو توں اس دے ہندوستانی بولی وچ موثر خطاب اتے قربانی دے دکھ جھلن دی اپنی اداہرن نے بھارتی سپاہیاں اپر بہت اثر پایا۔ اٹلی دے ہار جان اپرنت اجیت سنگھ نوں قید کرکے اٹلی دی جیل وچ بند کر دتا گیا اتے پچھوں جدوں جرمناں نے ہار منّ لئی تاں اس نوں جرمنی دی اک جیل وچ بھیج دتا گیا۔ ملٹری کینپاں وچ کشٹ بھری زندگی دا اس دی صحتَ تے برا اثر پیا۔ جواہر لال نہرو دی اگوائی وچ دیس دی عارضی سرکار بنن پچھوں اجیت سنگھ لندن راہیں بھارت واپس پرتیا۔ 8 مارچ 1947 نوں ایہہ کراچی پہنچیا اتے پھر دلی آیا جتھے اس مہان بھرمن کرتا دا اس دیس واسیاں ولوں نگھا سواگت کیتا گیا۔ دلی وچ ایہہ جواہر لال نہرو دا مہمان سی اتے اس نے ایشیئن ریلیشنز کانفرنس وچ حصہ لیا جس دا اس ویلے دلی وچ اجلاس چل رہا سی۔
برطانوی حکومت تین قانون لے کے آئی
سودھوسنہ 1907 وچ برطانوی حکومت تین کسان مخالف قوانین لیائی، جس دے خلاف پنجاب دے کساناں وچ شدید غم و غصہ پیدا ہويا۔
اجیت سنگھ نے اگے ودھ کے کساناں نوں منظم کيتا تے پورے پنجاب وچ جلساں دا اک سلسلہ شروع ہو گیا، جس وچ پنجاب دے سینیئر رہنما لالہ لاجپت رائے نوں بلايا گیا۔
ان تِناں قوانین دا تذکرہ بھگت سنگھ نے اپنے مذکورہ مضمون ’نويں کالونی اکٹ‘ وچ کیہ اے، جس دے تحت کساناں دی زمیناں ضبط دی جا سکتی سن، مالیہ (محصول) وچ وادھا تے باری دوآب نہر دے پانی دی شرح وچ وادھا کيتا جا سکدا سی۔
مارچ 1907 دی لائل پور دے اک وڈے جلسے وچ ’جھنگ سیال‘ میگزین دے مدیر لالہ بانکے دیال نے، جو پولیس دی ملازمت چھڈ کے تحریک وچ شامل ہو گئے سن، اک پُرجوش نظم ’پگڑی سنبھال جٹا‘ پڑھی، جس وچ کساناں دے استحصال دی اذیت نوں بیان کيتا گیا سی۔
یہ نظم اس قدر مقبول ہوئی کہ اس کسان مزاحمت دا ناں ہی ’پگڑی سنبھال جٹا‘ پے گیا۔ اس دا اثر واضح طور اُتے 120 برساں دے بعد حالیہ 2020-21 دی کسان تحریک اُتے دیکھیا جا سکدا اے جدوں کسان اک بار فیر کساناں وچ اپنی زمین دے کھونے دا خوف پیدا ہو گیا اے۔
21 اپریل 1907 نوں راولپنڈی وچ اک وڈے جلسے وچ اجیت سنگھ دی جو تقریر ہوئی سی اسنوں برطانوی حکومت نے بہت ہی ’باغیانہ‘ تے ’اشتعال انگیز‘ قرار دتا سی تے اج ہی دی طرح اُنہاں اُتے تعزیرات ہند دی دفعہ 124 اے دے تحت مقدمہ درج کيتا گیا سی۔
پنجاب بھر وچ اس طرح دے 33 جلسے ہوئے جنہاں وچوں 19 وچ اجیت سنگھ ہی مرکزی سپیکر سن ۔
ہندوستان وچ برطانوی فوج دے کمانڈر لارڈ کچنر نوں خدشہ ہويا کہ اس تحریک توں فوج تے پولیس وچ شامل کسان گھراں دے بیٹے باغی ہو سکدے نيں۔
ان دے علاوہ پنجاب دے لیفٹیننٹ گورنر نے وی اپنی رپورٹ وچ ايسے قسم دے خدشےآں دا اظہار کيتا تاں حکومت برطانیہ نے مئی 1907 دے قوانین نوں منسوخ کر دیا۔ لیکن اس تحریک دے رہنماؤں لالہ لاجپت رائے تے اجیت سنگھ نوں برما (جو ان دناں ہندوستان دا حصہ سی) دی مانڈلے جیل وچ چھ ماہ دے لئی جلاوطن کر کے بھیج دتا گیا۔
ان دی رہائی 11 نومبر 1907 نوں ممکن ہو پائی سی۔
مانڈلے توں لوٹتے ہی اجیت سنگھ صوفی امبا پرساد دے نال دسمبر 1907 وچ سورت وچ منعقد ہونے والے کانگریس دے اجلاس وچ شرکت دے لئی پہنچے، جتھے لوک مانیہ تلک نے اجیت سنگھ نوں ’کساناں دا راجہ‘ کہندے ہوئے اک تاج پہنایا جو اج وی بنگا دے بھگت سنگھ میوزیم وچ موجود اے۔
سورت توں واپس آ کے اجیت سنگھ نے پنجاب وچ تلک آشرم قائم کيتا جتھوں اوہ اپنے نظریات دی ترویج و اشاعت کرنے لگے۔
چالیس زباناں دے ماہر
سودھوحکومت برطانیہ ان دے باغیانہ نظریات دے پیش نظر ان دے خلاف کسی وڈی کارروائی کرنے دا منصوبہ بنا رہی سی جس دی انھاں بھنک پڑ گئی تے ستمبر 1909 وچ اجیت سنگھ صوفی امبا پرساد دے ہمراہ کراچی توں اک جہاز اُتے سوار ہو کے ایران دے لئی روانہ ہو گئے۔
ہن انہاں دا ناں مرزا حسن خان سی تے اسی ناں توں بعد وچ انہاں دا برازیل دا پاسپورٹ وی تیار ہويا سی۔
سنہ 1914 تک ایران، ترکی، پیرس، جرمنی تے سوئٹزرلینڈ وچ رہندے ہوئے جتھے انھاں نے احمد کمال پاشا، لینن، ٹراٹسکی جداں غیر ملکی انقلابیاں نال ملاقات کیتی وہین لالہ ہردیال، وریندر چٹوپادھیائے تے چمپک رمن جداں ہندوستانی انقلابیاں توں وی ملاقات کیتی۔
اسی زمانے وچ اوہ مسولینی توں وی ملے۔
سنہ 1914 وچ اوہ برازیل چلے گئے تے 18 برساں تک اوہاں رہے۔ اوتھے اوہ غدر پارٹی دے نال رابطے ماںسن تے اوہ غدر انقلابیاں رتن سنگھ تے بابا بھگت سنگھ بیلگا توں ملدے رہندے سن ۔
خرابی صحت دی وجہ توں اوہ کچھ عرصے تک ارجنٹائن وچ وی رہے۔ اپنی روزی روٹی کمانے دے لئی اوہ غیر ملکیاں نوں ہندوستانی زباناں سکھاتےسن تے بولی دے پروفیسر دے عہدے اُتے وی فائز رہے۔ کہیا جاندا اے کہ اس وقت تک اوہ چالیس زباناں جانتے سن ۔
سنہ 1912 وچ انھاں نے خاندان وچ اپنا پہلا خط اپنے سسر دھنپت رائے نوں لکھیا۔ بھگت سنگھ اپنے چچا دی خیریت دے لئی ان دے دوستاں نوں خط لکھیا کردے سن ۔ انھی وچوں اک دے جواب وچ مشہور مصنف تے ہندوستانی انقلابیاں دے ہمدرد ایگنس اسمڈلی نے مارچ 1928 وچ بی ایس سندھو، لاہور دے ناں اک خط وچ انہاں دا برازیل دا پتہ بھیجیا سی۔
اجیت سنگھ اپنے بھتیجے بھگت سنگھ نوں ہندوستان دے باہر بلانا چاہندےسن جدوں کہ بھگت سنگھ نوں ایہ فکر لاحق سی کہ کدرے ان دے چچا بیرون ملک نہ وفات پا جان۔
سنہ 1932 توں 1938 دے دوران اجیت سنگھ یورپ دے بوہت سارے ملکاں وچ مقیم رہے، لیکن انہاں دا زیادہ تر وقت سوئٹزر لینڈ وچ گزریا۔ دوسری جنگ عظیم دے دوران اوہ اٹلی ہجرت کر گئے۔ اٹلی وچ انھاں نے نیندا جی یعنی سبھاش بوس نال ملاقات کیتی تے اوتھے 11 ہزار فوجیاں اُتے مبنی آزاد ہند دے لئی اک لشکر تیار کيتا۔
مسولینی دے قریبی ایم پی گرے دی سربراہی وچ فرینڈز آف انڈیا نامی تنظیم قائم ہوئی سی۔ اجیت سنگھ اس تنظیم دے جنرل سیکریٹری تے اقبال شیدئی اس دے نائب صدر سن ۔
اجیت سنگھ دی 38 سال بعد ہندوستان واپسی اُتے پنجاب وچ والہانہ استقبال کيتا گيا
عالمی جنگ دے اختتام اُتے صحت دی خرابی دے باوجود انھاں جرمنی دی اک جیل وچ قید کر دتا گیا تے ان دی رہائی دے لئی عبوری وزیر اعظم جواہر لعل نہرو نوں مداخلت کرنا پئی۔ رہائی دے بعد دو مہینےآں تک انھاں نے لندن وچ صحت یابی اُتے توجہ مرکوز دی تے ست مارچ 1947 نوں اوہ 38 سال دے بعد ہندوستان واپس آئے۔
دہلی وچ اوہ عبوری وزیر اعظم نہرو دے ذاندی مہمان رہے تے نو اپریل نوں جدوں اوہ لاہور پہنچے تاں انہاں دا زبردست استقبال کيتا گیا۔
موت
سودھوصحت دی خرابی دی وجہ توں اوہ اپنے پنڈ نئيں جا سکے تے انھاں صحت وچ بہتری دے لئی جولائی سنہ 1947 وچ ڈلہوزی جانا پيا۔ اوتھے 14-15 اگست نوں ہندوستان وچ برطانوی راج دے اختتام اُتے انھاں نے وزیر اعظم نہرو دی تقریر سُنی تے صبح دے وقت تقریباً ساڈھے تین بجے ابدی نیند سو گئے۔
اجیت سنگھ 15 اگست 1947 نوں بھارت دے آزاد ہون والے دن ڈلہوزی وکھے چلانا کر گیا۔[۱]
ڈلہوزی وچ ہی ان دی یادگار پنجپولہ اُتے تعمیر اے، جتھے ہن ہزاراں افراد انھاں خراج تحسین پیش کردے نيں۔
حوالے
سودھو- ↑ پ۔د۔س۔ اتے انُ۔ گ۔ن۔س۔ ، سروت : سکھ دھرم وشوکوش، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ۔
1. گنڈا سنگھ سمپا۔، ہسٹری آف د فریڈم موومینٹ ان دا پنجاب، جلد IV (ڈپورٹیشن آف لالا لاجپت رائے اینڈ سردار اجیت سنگھ)، پٹیالہ، 1978
2. پردمن سنگھ اتے جوگندر سنگھ دھانکی سمپا۔، برڈ الائو، چنڈیگڑ، 1984
3. موہن، کملیش، ملیٹینٹ نیشنیلزم ان د پنجاب 1919–35 دلی،1985
4. پوری، ہریش کے، غدر موومینٹ ، امرتسر، 1983
5. دؤل، گردیو سنگھ، شہید اجیت سنگھ، پٹیالہ، 1973
6. جگجیت سنگھ، غدر پارٹی لہر، دلی، 1979