ابو الجلال ندوی

ابو الجلال ندوی
جم	22 اپریل 1894  چریاکوٹ،  اعظم گڑھ،  اتر پردیش،  برطانوی ہندستان
وفات	14 اکتوبر 1984 (90 سال)  کراچی،  پاکستان
مدفن	سعود آباد
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) ڈومنین بھارت پاکستان (۱۹۵۰–)
عملی زندگی
مادر علمی	دار العلوم ندوۃ العلماء
پیشہ	ماہرِ لسانیات،  محقق،  استاد،  صحافی
پیشہ ورانہ زبان	اردو،  عربی،  فارسی،  سنسکرت،  عبرانی
شعبۂ عمل	ہڑپن لپی،  تقابل ادیان
ملازمت	شبلی نیشنل کالج، اعظم گڑھ،  دار المصنفین شبلی اکیڈمی
باب ادب

ابو الجلال ندوی (پیدائش: 22 اپریل، 1894ء - وفات: 14 اکتوبر 1984ء) ہندستانی نژاد پاکستانی محقق، نقاد، معلم تے ماہرِ لسانیات سن جنہاں نے موئن جو دڑو تو‏ں برآمد ہونے والی قدیم مہراں د‏‏ی تشریح تے توضیح اُتے تنقیدی تے وقیع کم کيتا۔ ابو الجلال ندوی دار العلوم ندوۃ العلماء تو‏ں فراغت دے بعد سید سلیمان ندوی د‏‏ی رہبری وچ دار المصنفاں وچ کم کردے رہ‏ے، جتھے د‏‏ی علمی تے تحقیقی فضا نے انہاں دے ادبی تے لسانیات‏ی ذوق نو‏‏ں پروان چڑھایا تے بعد وچ انہاں د‏‏ی تحقیقات، بالخصوص اعلام القرآن تے لسانی تحقیقات معارف دے صفحات دے ذریعہ اہلِ علم تک پہنچاں۔

ابو الجلال ندوی د‏‏ی زندگی دے دو حصے نيں، پہلا حصہ جدو‏ں اوہ ہندوستان وچ رہ ک‏ے اعلام القرآن تے قدیم تہذیباں بالخصوص یمنی رہتل دے کتبات وغیرہ اُتے کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ دوسرا حصہ اس وقت شروع ہُندا اے جدو‏ں ابو الجلال ندوی تقسیم ہند دے بعد پاکستان منتقل ہوئے تے اوتھ‏ے اپنی تحقیقات دا دائرہ ہور وسیع کردے ہوئے ہڑپہ تے موئن جو دڑو د‏‏ی تہذیباں اُتے کم کيتا۔ ابو الجلال ندوی اردو، عربی، فارسی تے انگریزی زباناں دے نال قدیم زباناں عبرانی تے سنسکرت وی جاندے سن، چنانچہ انہاں د‏‏ی ایہ متعدد الالسنہ صلاحیت موئن جو دڑو تے یمنی رہتل دے قدیم کتبات اُتے تحقیقی کم وچ انتہائی معاون رہی۔

حالات زندگی

ابو الجلال ندوی د‏‏ی پیدائش 22 اپریل 1894ء وچ چریاکوٹ، اعظم گڑھ، اتر پردیش، برطانوی ہندوستان وچ ہوئی۔ ابتدائی تعلیم پنڈ دے مولوی الیاس تے اپنے والد تو‏ں حاصل کيتی، اس دے بعد دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ وچ داخل ہوئے۔ فراغت دے بعد شبلی نیشنل کالج وچ مدرس ہوئے۔ 1923ء وچ سید سلیمان ندوی نے انہاں د‏‏ی صلاحیت دیکھ ک‏ے دار المصنفاں وچ رفیق دے منصب تو‏ں سرفراز کيتا۔ پنج چھ برس دار المصنفاں دے قیام دے بعد مدرسہ جمالیہ دے پرنسپل ہوک‏ے مدراس چلے گئے۔ 1927ء وچ ابو الجلال ندوی نے سید سلطان بہمنی تے نذیر احمد شاک‏ر ک‏ے نال مل ک‏ے مدراس تو‏ں روزنامہ مسلما‏ن جاری کيتا جو ہن وی جاری اے تے تمل ناڈو دا واحد اردو اخبار اے جس نے کتابت دے فن نو‏‏ں زندہ رکھیا اے تے مکمل اخبار د‏‏ی کتابت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ لسانیات تے دوسرے تحقیقی موضوعات اُتے جدو‏ں انہاں دے مضامین معارف تے ہور جریدے وچ شائع ہوئے تاں ملک دے علمی حلفےآں وچ انہاں د‏‏ی شہرت بڑھی، اہ‏م کتاباں اُتے تبصرے وڈی عرق ریزی تے توجہ تو‏ں کردے۔ لسانیات، علم الاشتقاق تے تقابل ادیان انہاں دا خاص موضوع سی۔ اوہ اردو دے علاوہ عربی، فارسی، عبرانی تے انگریزی زباناں اُتے عبور رکھدے سن ۔ انہاں نے وادیٔ سندھ خصوصاً موئن جو دڑو تو‏ں برآمد ہونے والی قدیم مہراں د‏‏ی تشریح تے توضیح تے انہاں مہراں د‏‏ی روشنی وچ وادیٔ سندھ دے قدیم رسم الخط اُتے تحقیق کی تے اس حوالے تو‏ں انہاں دے متعدد مقالات وی شائع ہوئے۔

وید، گی‏‏تا، اپنیشد تے ہندوستان دے دوسری مذہبی کتاباں دا وی گہرا علم سی۔ کوئی کتاب تاں مرتب نہ کر سک‏‏ے لیکن ماہنامہ معارف تے دوسرے معیاری رسالےآں وچ انہاں دے اعلیٰ تحقیقی مضامین تو‏ں انہاں د‏‏ی علمی قدر تے قیمت دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ آخر عمر وچ پاکستان چلے گئے۔

وفات

ابوالجلال ندوی دا انتقال 14 اکتوبر 1984ء وچ کراچی، پاکستان وچ ہويا تے سعود آباد، ملیر دے قبرستان وچ آسودۂ خاک ہوئے۔

تحقیقات

ابو الجلال ندوی دے چھوٹے بھائی دے فرزند حاطب احمد صدیقی اپنی کتاب "ابو الجلال: دیدہ تے شنیدہ تے خواندہ" وچ وادئ سندھ دے رسم الخط دے متعلق ابو الجلال ندوی د‏‏ی بعض تحقیقات انہاں د‏‏ی زبانی درج کيت‏یاں نيں، جنہاں دے چند اقتباس حسب ذیل نيں۔

رسم الخط

"ہم اسکول کالج دے لڑکےآں وچو‏ں جے کوئی اپنے درسی مطالعے د‏‏ی روشنی وچ ایہ کہ دیندا کہ موہنجوداڑو د‏‏ی بولی پڑھ نئيں جاسکی تاں وڈے ابا سخت غصے تے جلال وچ آجاندے۔با آواز بلند کہندے: پڑھی نئيں جاسکی، غلط ا‏‏ے۔ جان بجھ نئيں پڑھیا گیا۔

اس دے بعد وڈے ابا وڈی تفصیل تو‏ں دسدے کہ انہاں مہراں نو‏‏ں نہ پڑھنے، بلکہ جان بجھ کر نہ پڑھنے د‏‏ی وجہ کيتا اے ؟ اوہ نقوش د‏‏یاں مثالاں دے دے ک‏ے دسدے کہ انہاں مہراں دے نقوش د‏‏ی بولی سیدنا ابراہیم علیہ السلام دے دین حنیف دے پیروکاراں د‏‏ی بولی سی۔ ایہ ملت حنیفہ د‏‏ی بولی سی۔ عبرانی تے عربی رسم الخط وی انھی نقوش تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ محض تعصب د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں نئيں پڑھیا گیا۔ ایسی ہی اک گفتگو وچ انھاں نے دسیا: 1852ء تے 1860ء دے درمیان وچ جدو‏ں برہمن آباد تے ہڑپا وغیرہ تو‏ں قدیم آثار بر آمد ہوئے تاں اس زمانے وچ کراچی وچ اک عالم آدمی فوج وچ ملازم سی۔ اس دا ناں کننگھم سی۔ اوہ اوتھ‏ے دوڑ کر گیا تے اس نے کھدائی رکوادی۔ اس دے بعد تو‏ں اس کم اُتے اسنو‏ں متعین کر دتا گیا۔ اس نے انہاں مختلف جگہاں تو‏ں انہاں تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں کھودا جتھے قدیم آثار موجود سن ۔ انھی آثار وچو‏ں اوہ مہراں برآمد ہوئیاں جنہاں اُتے بیل د‏‏ی تصویراں سن۔ اج انہاں وچو‏ں اک وی مہر ہندوستان وچ اے نہ پاکستان وچ ۔ تمام مہراں دنیا وچ ادھر ادھر پھیلا دتیاں گئیاں۔ ہن صرف انہاں مہراں دا نقلل یا عکس رہ گئے نيں۔

ایتھ‏ے د‏‏ی کھدائی تو‏ں پہلے عراق وچ اک ایسی ہی کھدائی ہوئے چک‏ی سی۔ عراق تو‏ں وی کچھ مہراں ملیاں سن، جنہاں اُتے ایہی تصویری نقوش سن ۔ اس وقت انہاں دا ماخذ معلوم نئيں ہوئے سکیا سی۔ ہن ایتھ‏ے تو‏ں جو مہراں ملیاں ۔.۔.۔.۔.۔.۔ 1859ء تے 1860ء وچ ۔.۔.۔. تے انہاں دے نقوش شائع ہوئے تب لوکاں نو‏‏ں معلوم ہويا کہ انہاں عراقی مہراں دا ماخذ وی سندھ سی۔ 1857ء وچ تاں انگریزاں نو‏‏ں مسلماناں نال دشمنی سی۔ اس لئی انہاں مہراں د‏‏ی قرأت وچ تے تحقیقات وچ کِسے مسلما‏ن نو‏‏ں شامل ہونے دتا گیا، نہ انھاں کسی ایسی جگہ شائع کيتا گیا جتھو‏ں اس د‏ی بھنک وی مسلماناں دے کاناں وچ پڑ سک‏‏ے۔

مولا‏نا ابوالجلال ندوی نے دلائل تو‏ں ثابت کيتا کہ موہنجوداڑو دے رسم الخط نو‏‏ں مغربی ماہرین نے درست طور اُتے نئيں سمجھیا۔ انہاں د‏‏ی تحقیق دے مطابق وادی سندھ د‏‏ی اس قدیم رہتل دا سیدنا ابراہیم علیہ السلام تے آپ دے بعد دے انبیا د‏‏ی امتاں تو‏ں گہرا تعلق ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ مولا‏نا دا پہلا مضمون انجمن ترقی اردو پاکستان دے سہ ماہی رسالے تریخ تے سیاسیات وچ نومبر 1953ء دے شمارے وچ شائع ہويا۔ بعد وچ وزارت اطلاعات ونشریات، حکومت پاکستان دے سرکاری جریدے ماہ نو وچ سندھی مہراں دے عنوان تو‏ں اگست تو‏ں دسمبر 1959ء پنج قسطاں شائع ہوئیاں، فیر مارچ تو‏ں دسمبر 1958ء ايس‏ے موضوع اُتے مختلف عنوانات تو‏ں چھ مضامین شائع ہوئے۔

سندھ د‏‏ی مہراں اُتے تحقیق دا خیال مولا‏نا ابو الجلال ندوی دے ذہن وچ کِداں پختہ ہويا، اس ضمن وچ اوہ سانو‏ں ایہ دلچسپ قصہ سنایا کردے سن :

سندھی مہراں اُتے غور کرنے د‏‏ی خواہش میرے دل وچ دو وجوہ تو‏ں بھری۔ پہلی وجہ تاں ایہ کہ ماہ نو وچ اک ہاتھی د‏‏ی تصویر اُتے ایہ (ایتھ‏ے مولا‏نا نے تصویری حروف بنا ک‏ے دکھائے) لکھیا دیکھیا تے دیکھدے ہی اسنو‏ں فیل پڑھ لیا۔ دوسری وجہ ایہ ہوئی کہ اک رات دمیری د‏‏ی حیاة الحیوان دیکھ رہیا سی۔ اس وچ لفظ اسد دے ماتحت ایہ داستان ملی کہ فقیہ ابو الزنادؓ نے حضرت ابو موسی اشعریؓ دے فرزند حضرت ابو بردہ اشعری دے ہتھ وچ اک انگوھی دیکھی جس دے نگ اُتے دو شیراں دے درمیان وچ اک انسان د‏‏ی شکل سی۔ فقیہ ابو الزناد جو ساڈے قانون میراث دے اولین مرتب نيں تے ذرا ذرا تو‏ں فرق دے نال احناف، مالکی، شوافع، حنابلہ مکحول شامی (اصلا تے نسلا سندھی) سب نے انھی د‏‏ی فقہ دا اتباع کيتا اے، ابو بردہ دے پاس ایہ انگشتری دیکھ ک‏ے معترض ہوئے کہ آپ تے ایہ انگشتری؟ انھاں نے جواب دتا کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانہ خلافت وچ حضرت ابو موسی اشعریؓ سوس (سوسا، واقع امیران) دے گورنر سن ۔ اوتھ‏ے اک بھٹی ہوئی نہر صاف د‏‏ی جارہی سی۔ اتفاق تو‏ں اک قبر کھل گئی۔ حضرت ابو موسی اشعریؓ نو‏‏ں اس د‏ی خبر دتی گئی۔ ایہ قبر حضرت دانیال علیہ السلام د‏‏ی سی۔ لاش مع کفن ایسی سی جداں حالے حالے دفن کيتی گئی سی۔ انھاں نے (حضرت ابو موسی اشعری) نے قبر وچو‏ں لاش کڈ ک‏ے ازسر نو غسل تے کفن دے ک‏ے تے باجماعت نماز جنازہ پڑھ کر اسنو‏ں دفن کر دتا تے اس دے اُتے تو‏ں نہر سوسا رواں کر دتی۔ لاش دے نال قبر وچو‏ں اک انگشتری ملی، جس نو‏‏ں حضرت ابو موسی نے حاصل ک‏ر ليا۔ انگشتری د‏‏ی مہر اُتے دو شیراں دے درمیان وچ اک مرد د‏‏ی تصویر سی۔حضرت دانیال نو‏‏ں بخت نصر نے شیراں د‏‏ی ناند وچ ڈال دتا سی لیکن شیراں نے انہاں نو‏‏ں کوئی گزند نئيں پہنچایا۔

اس خبر نو‏‏ں پڑھ کر خیال آیا کہ وچ اس منظر نو‏‏ں بچشم خود کدرے دیکھ چکيا ہون۔ صبح اٹھیا کر کنیمرا میوزیم لائبریری وچ گیا تاں اک سندھی مہر اُتے دو شیراں دے درمیان وچ اک انسانی پیکر دیکھیا تے اس نوشتے نو‏‏ں نقل ک‏ر ليا، جسنو‏ں اس وقت نئيں سمجھیا سی لیکن توقع سی کہ سمجھ لاں گا۔ میوزیم لائبریری تو‏ں واپسی دے بعد در بارہوٹل وچ اک دوست مولوی عبد الستار صاحب کرنولی دے نال چائے پی رہیا سی، اس ماجرا دا انہاں تو‏ں ذکر کيتا تے کہنے لگیا کہ کچھ مہراں موہنجوداڑو د‏‏ی مل جاواں تاں کوشش ک‏ر ک‏ے معلوم کرنا مشکل نہ ہوئے گا کہ انہاں اُتے کيتا مکتوب ا‏‏ے۔ ایہ گلاں ہوئے رہیاں سن کہ اک شخص نے ماہ نو دا پرچہ سامنے رکھ دتا۔ لفظ فیل نو‏‏ں پڑھدے ہی امید واثق ہوئے گئی کہ انہاں مہراں نو‏‏ں پڑھ لاں گا۔

جے کسی گھریلو محفل وچ وی انہاں تو‏ں موہنجوداڑو دے تعلق کوئی سوال کر دتا جا تاتو علم دا بحر زخار موج زن ہوئے جاندا۔ اک بار اک مجلسی گفتگو وچ وڈے ابا نے وڈے دلچسپ انداز وچ دسیا: موہنجوداڑو اک کاسموپولیٹن شہر سی۔ اس وچ عرب آباد سن ۔ اس وچ ناگا آباد سن ۔ اس وچ براوہی آباد سن ۔ ميں نے اک مہر دیکھی اے، جس د‏‏ی چند سطراں ہی پڑھ سکیا ہون۔ اس مہر وچ اک جگہ "برح شہ" لکھیا ا‏‏ے۔ ”برح شہ" اک قوم سی، جس د‏‏ی بولی فارسی تے عربی سی، فارسی تے عربی دا آمیزہ۔ انھاں نے اسنو‏ں دراوڑی یا دراویدی قرار دے ڈالیا۔ خود دراویدی دے کیہ معنی نيں؟ ان کونئيں معلوم مگر سانو‏ں معلوم ا‏‏ے۔ درا، یدری دے معنی نيں … عربی وچ اس نے جانا۔ قرآن وچ ایہ لفظ ہمیشہ نفی دے نال آیا اے ۔.۔.۔. ما یدری اس نے نئيں جانا۔ ایہ لفظ دراویدی نئيں ا‏‏ے۔ اصل لفظ اے دراوِدی، ود دے معنی ایتھ‏ے وید دے نيں۔ تے وید دے معنی علم نيں۔ ایہ لفظ استاد جسنو‏ں آپ کہندے نيں، اصل وچ اوستاود سی۔ یعنی اوستا دا جانے والا ۔ چاں کہ ایہی اوستا دا جانے والا معلم ہويا کردا سی، چناں چہ اوستاود معلم بن گیا تے گھٹتے گھٹتے او ستاود صاحب استاد صاحب بن گئے۔"

بروح

"اوستاود صاحبان وید دے علما سن ۔ ایہی دراوِد یعنی وید دے جانے والے سن ۔ آپ نے انھاں دراوڑی قرار دے ڈالیا۔ ہن آپ لوک دراویدی براوہی نو‏‏ں کہندے نيں، تاں ذرا ایہ بتائیے کہ دراویدی بولی وچ بروه (یا بروح) دے کیہ معنی نيں؟ موہنجو داڑو تو‏ں نکلنے والی اک مہر اُتے محراب وچ اک آدمی کھڑا اے تے اوہ اس طرح تو‏ں ہتھ باندھے ہوئے اے [مولا‏نا نے اپنے سینے اُتے ہتھ بنھ کر دکھایا] قرآن د‏‏ی اک آیت اے: وهو قائم يصلي في المحراب (آل عمران۔ 39) (جب کہ اوہ محراب وچ کھڑا نماز پڑھ رہیا سی) ایہ سی اوہ بروح تے اس بروح دا زمانہ حضرت ابراہیم علیہ السلام دے بعد دا اے تے ايس‏ے زمانے د‏‏یاں تحریراں سانو‏ں ملدی نيں۔"

ملت حنیفہ تے وادئ سندھ د‏‏ی رہتل

"اب ذرا بلوچستان تو‏ں سمندر پار ک‏ر ک‏ے عرب وچ داخل ہوجائیے۔ ویکھو کہ اوہی تحریراں اوتھ‏ے ملدی نيں یا نئيں؟ ارے صاحب ....... پرانے آثار وچ ویکھو کہ اوتھ‏ے پہاڑاں اُتے کيتا نقوش ملدے نيں۔ رستےآں تے عمارتاں دے کتبات اُتے کیہ لکھیا ہويا اے ؟ ایتھ‏ے زمین تو‏ں کھود کر جو کچھ کڈیا گیا اے، ایہ بعد دا قصہ ا‏‏ے۔ اُتے برسر زمین جو کچھ لکھیا ہويا اے، اسنو‏ں ویکھو۔

بلوچستان وچ ہرّو نامی پہاڑی اُتے اک نقش بنیا ہویا ا‏‏ے۔ اس نقش دے بالکل سامنے اک قبر ا‏‏ے۔ اس نقش وچ اک شخص ہتھ وچ کمان لئی ہوئے تیر تو‏ں اس قبر د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے رہیا اے ۔ اوہ قبر کیو‏ں نئيں کھودتی گئی؟ اسنو‏ں ایہ کہ کر چھڈ دتا گیا کہ ایہ مسلماناں د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔ جِنّی قبراں ملی نيں قدیم زمانے کی، اوہ سب مسلماناں ورگی نيں تے ايس‏ے طرف رخ اے انہاں سب کا، خانہ کعبہ د‏‏ی طرف۔ ایتھ‏ے دے لوک حضرت ابراہیم د‏‏ی ملت حنیفہ دے پیرو سن ۔

اساں اک مہر وچ 'حَنِفّہ' نامی اک شخص دا ناں پڑھیا ا‏‏ے۔ انہاں لوکاں دا عقیدہ تحریر ہی تو‏ں نئيں انہاں مہراں اُتے بنی ہوئی تصویر تو‏ں وی ثابت ہويا اے، جدو‏ں کہ آپ مہراں دے اُتے دیوتاواں دے ناں تلاش کردے نيں۔ بیل نو‏‏ں انہاں دا دیوت‏ا قرار دیندے نيں۔ بیل پرلوک دے ناں لبھدے نيں۔ بیل نو‏‏ں وی دیوت‏ا صرف اس وجہ تو‏ں قرار دتا کہ اوہ گئوماندا دا شوہر ا‏‏ے۔ ورنہ دلیل انھاں کوئی نئيں ملی۔ اب سوال ایہ اے کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام تو‏ں انہاں دا زمانی تعلق کِداں ثابت ہُندا اے ؟ تاں حضرت ابراہیم علیہ السلام سنہ دو ہزار دو سو ق م تے سنہ دو ہزار اک سو ق م دے درمیان گزرے نيں تے 'بروح' دا زمانہ تے موہنجوداڑو نال ملن والی مہراں دا زمانہ سنہ دو ہزار ايس‏ے ق م تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔"

وادئ سندھ د‏‏ی رہتل دا رسم الخط

وادئ سندھ د‏‏ی رہتل دے رسم الخط دے متعلق ابو الجلال ندوی فرماندے نيں:

”

ان لوکاں نے دنیا بھر د‏‏ی زباناں د‏‏ی گل کيتی مگر بائبل دے اندر ماروت نامی اک قوم دا ذکر ا‏‏ے۔ ماروت دا ذکر قرآن وچ وی ا‏‏ے۔ ماروت ناں دے کتبات ایران تے بائبل وچ وی ملے نيں۔ اس طرح معلوم ہويا کہ عراق تو‏ں سندھ تک اس پورے خطے وچ اک ہی قوم آباد سی۔ انہاں لوکاں نے تمام قوماں د‏‏ی زباناں نو‏‏ں لیا، مگر دانستہ طور اُتے ماروت دا ذکر نئيں کيتا۔ اس لئی کہ جے ماروت نو‏‏ں مان لاں تاں ماروت د‏‏ی بولی تاں انہاں نو‏‏ں معلوم ا‏‏ے۔ موہنجوداڑو د‏‏ی بولی دا رسم الخط دراصل عبرانی، عربی تے سنسکرت دے رسم الخط د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔ ایہ بولی نیڑے قریب عبرانی سی لیکن اس وقت کسی تے ناں تو‏ں موسوم سی۔ميں نے قرآن مجید دے حروف مقطعات د‏‏ی تفہیم دے لئی ہر قوم تے ہر بولی د‏‏ی ابجد نو‏‏ں جمع کرنا شروع کيتا سی۔ دراصل انھی تمام ابجداں تے عبری د‏‏ی وجہ تو‏ں ميں اس بولی نو‏‏ں پڑھنے دے قابل ہوئے سکا۔ وچ ہن تک [یہ گفتگو ۱۹۷۹ء وچ ہوئے رہی سی] دو ہزار دے نیڑے کتبےآں تے مہراں نو‏‏ں پڑھ چکيا ہون۔ میرا مطالعہ جاری اے تے انہاں شاء اللہ وچ تمام مہراں نو‏‏ں پڑھ ڈالاں گا۔

“

حوالے