آیات احکام
آیات احکام قرآن دی اوہ آیات نيں جنہاں وچ شرعی احکام بیان ہوئے نيں یا انہاں آیات توں حکم شرعی استنباط کيتا جاندا اے۔ احکام شرعی توں اعتقادی تے اخلاقی احکام مراد نئيں نيں بلکہ عملی احکام جداں نماز، زکات و جہاد وغیرہ دے احکام مراد نيں۔ مشہور اے کہ قرآن وچ پنج سو آیات شریعت دے مختلف احکام دے متعلق نيں۔
فقہ اسلامی دے لئی اساسی ترین تے بنیادی ترین منبع قرآن کریم اے۔ روایات دے مطابق پیغمبر خداؐ دے زمانے توں ہی قرآن دے ذریعے احکام اسلامی حاصل کرنے دی روش اصحاب رسول اللہ وچ رائج سی۔ ہور آئمہ طاہرین وی بعض تھاںواں اُتے حکم شرعی دے استناد وچ قرآن دی آیات بیان کردے سن ۔ قرآن دی آیات احکام دے متعلق سب توں پہلی تصنیف محمد بن سائب کلبی (متوفا ۱۴۶ق) دی شمار ہُندی اے جو امام محمد باقر (ع) تے امام جعفر صادق دے اصحاب وچوں سی۔
آیات احکام دے حوالے توں بہت ساریاں کتاباں لکھی گئياں جنہاں وچوں کئی کتاباں دے ناں آیات الاحکام توں موسوم نيں۔ مؤلفین نے انہاں آثار وچ آیات احکام دی خصوصیات دے پیش نظر انہاں نوں چند حصےآں وچ تقسیم کيتا اے ؛ مثال دے طور اُتے چند احکام اُتے مشتمل آیات، اک حکم اُتے مشتمل آیات وغیرہ۔ کہیا گیا اے کہ قرآن دی بعض آیات الاحکام منسوخ ہوئیاں نيں تے انہاں دی جگہ اک نواں حکم آیا اے مثلا آیت نجوا۔
تعریف
سودھوقرآن دی ایسی آیات جنہاں وچ واضح طور اُتے حکم شرعی بیان ہوئے یا اس توں شرعی حکم اخذ تے استنباط کيتا جا سکے انہاں نوں آیات احکام[۱] یا فقہ القرآن[۲] کہیا جاندا اے۔ حکم شرعی توں مراد نماز، روزه، جہاد، زکات) جداں اعمال دے احکام نيں، اخلاقی تے اعتقادی حکم مراد ننيں۔[۳] بہت ساریاں کتاباں آیات الاحکام دے ناں توں موسوم نيں کہ جنہاں وچ آیات احکام دے بارے وچ بحث ہوئی اے۔[۴]
آیات احکام دی مشہور مثال آیت وضو اے جس وچ وضو دا طریقہ بیان کردے ہوئے کہیا گیا اے: یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَیدِیكُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَی الْكَعْبَین...(ترجمہ: اے ایمان والو! جدوں نماز دے لئی کھڑے ہونے لگو تاں اپنے چہریاں تے کہنیاں سمیت اپنے ہتھوں نوں دھوؤ۔ تے سراں دے بعض حصہ دا تے ٹخنیاں تک پیر دا مسح کرو۔)[۵]
قرآن مآخذ اول
سودھوقرآن فقہ اسلامی دا پہلا تے اساسی ترین منبع اے۔[۶] آیات تے بہت ساریاں روایات وچ شناخت دین دے لئی قرآن نوں بیان کيتا گیا ہور حلال و حرام دے احکام اُتے مشتمل کتاب قرآن نوں کہیا گیا اے۔[۷] جدوں کہ شیعہ مکتب دے اخباری حضرات معتقد نيں کہ احکام شرعی دے حاصل کرنے دا واحد منبع تے مصدر حدیث اے تے قرآن نوں روایات دے ذریعے پہچانا جائے ہور روایات اہل بیت دے بغیر مستقیم قرآن توں استفادہ کرنا ممنوع اے۔[۸]
قرآن وچ احکام شرعی دے تمام جزئیات مذکور نئيں ہوئے نيں۔ قرآن پاک وچ شریعت دے کلی احکام تے قواناں بیان ہوئے نيں کہ جنہاں دی جزئیات نوں معصومین دی روایات دے ذریعے حاصل کيتا جا سکدا اے ؛[۹] مثال دے طور اُتے نماز دے وجوب دا حکم آیات قرآن توں حاصل کرنا ممکن اے لیکن اس دی کِنّی رکعات نيں تے کِنے ارکان وغیرہ دا ذکر روایات وچ مذکور اے۔
تاریخچہ
سودھوروایات [۱۰] وچ آیا اے کہ رسول خدا دے زمانے وچ ہی احکام شرعی حاصل کرنے دے لئی قرآن دی طرف رجوع کرنے دا سلسلہ نزول قرآن دے نال ہی شروع ہوئے چکيا سی بلکہ اصحاب پیامبر تے ائمہ معصومین دے اصحاب وچ ایہ معمول تے رائج سی۔ بوہت سارے تھاںواں اُتے ائمہ نے احکام شرعی بیان کردے ہوئے آیات قرآن بیان کردے سن ؛ مثال دے طور اُتے منقول اے کہ عبدالاعلیٰ نے امام صادق(ع) توں عرض کيتی: زمین اُتے گرنے دی وجہ توں میرے پیر دا ناخن اکھڑ گیا لہذا ميں نے مجبور ہوئے کے اس اُتے پٹی بنھی اے۔ ہن وضو دے لئی مینوں کيتا کرنا اے ؟ اس دا حکم تے اس ورگی چیز دا حکم اس آیت توں سمجھیا جاندا اے: [خدا] نے دین وچ تسيں اُتے سختی قرار نئيں دتی اے ؛[۱۱] پس اس بنھی ہوئی پٹی اُتے مسح کرو۔ [۱۲]
شیعہ فقہا ہمیشہ احکام شرعی دے استنباط دے لئی قرآن تے آیات فقہی دی طرف مراجعہ کردے نيں؛ لیکن آیات احکام دے عنوان توں مستقل طور اُتے تحقیق و تالیف دا کم دوسری صدی دے طرف لوٹتا اے۔ اس موضوع وچ سب توں پہلی تالیف امام محمد باقر (ع) تے امام جعفر صادق (ع) دے صحابی محمد بن سائب کلبی (متوفی ۱۴۶ ق) نے لکھی۔ [۱۳]
تعداد تے موضوعات
سودھوآیات احکام دی تعداد وچ مختلف آراء پائی جاندی نيں۔ بعض روایات وچ آیا اے کہ قرآن دی اک چہارم آیات احکام توں متعلق نيں[۱۴] aتے بعض وچ اک تہائی حصہ کہیا گیا اے۔ [۱۵] شیعہ فقہا دے درمیان پنج سو آیات احکام ہونے دا قول مشہور اے (یہ تقریبا قرآن دا تیرہواں حصہ بندا اے ) نال ایہ وی کہیا گیا کہ دقیق عدد بیان کرنا ممکن نئيں اے ؛ کیونجے ممکن اے کہ اک فقیہ اک آیت توں حکم اخذ کرے جدوں کہ دوسرا اس توں حکم اخذ نہ کرے۔ [۱۶] احتمالی طور اُتے کہیا جاندا اے کہ سب توں پہلے آیات احکام دے پنج سو ہونے دی تعداد مقاتل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰ ق) نے بیان کيتی۔[۱۷] آیات احکام وچ طویل ترین آیت قرآن اے۔ اوہ سورہ بقرہ دی ۲۸۲ واں آیت اے جو آیت دَین دے ناں توں مشہور اے۔
آیات احکام دے موضوعات دے متعلق کہیا گیا اے کہ آیات احکام تے فقہ قرآن دی کتاباں وچ بیان ہونے والی ابحاث توں ایہ نتیجہ حاصل ہُندا اے انہاں دے موضوعات اوہی موضوعات نيں جو علم فقہ تے فقہی کتاباں وچ بیان ہوئے نيں، جداں طہارت، نماز، روزه، خمس، زکات، ازدواج تے ارث۔ (رک: ابواب فقہ).[۱۸]
واضح مثالاں
سودھوقرآن پاک دی چند آیات جنہاں وچ واضح طور اُتے حکم شرعی بیان ہويا اے:
- آیت وضو: اے ایمان والو! جدوں نماز دے لئی کھڑے ہونے لگو تاں اپنے چہراں تے کہنیاں سمیت اپنے ہتھوں نوں دھوؤ۔ تے سراں دے بعض حصہ دا تے ٹخناں تک پیر دا مسح کرو۔ (سوره مائده، آیت ۶)۔
- آیت تیمم: تے فیر توانوں پانی نہ ملے تاں پاک مٹی توں تیمم کر لو۔ یعنی اپنے چہراں تے ہتھوں اُتے اس توں مسح کر لو (مَل لو) اللہ نئيں چاہندا کہ تسيں اُتے کوئی سختی کرے۔ اوہ تاں چاہندا اے کہ توانوں پاک صاف رکھے تے اپنی نعمت تسيں اُتے تمام کر دے تاکہ تسيں اس دا شکر ادا کرو۔ (سوره مائده، آیت ۶)۔
- آیت خمس: تے جان لو کہ جو چیز وی توانوں بطورِ غنیمت حاصل ہوئے اس دا پنجواں حصہ اللہ دے لئی، رسول دے لئی، (تے رسول کے) قرابتداراں، یتیماں، مسکیناں تے مسافراں دے لئی اے (یہ واجب اے )... (سوره انفال، آیت ۴۱)۔
تقسیم آیات
سودھوشیعہ فقہا نے آیات احکام دی خصوصیات دے پیش نظر انہاں نوں چند حصےآں وچ تقسیم کيتا اے، مثال دے طور اُتے حکم دی نوعیت دے اعتبار توں چار حصےآں وچ تقسیم ہُندیاں نيں:
- اک خاص حکم بیان کرنے والی آیات۔ مثلا تے لوکاں اُتے واجب اے کہ محض خدا دے لئی اس گھر دا حج کرن جو اس دی استطاعت (قدرت) رکھدے نيں۔ سورہ حج93۔ایہ صرف حج دے وجوب تے استطاعت نوں بیان کردی اے۔
- عام حکم بیان کرنے والی آیات۔ نیکی تے تقوے وچ اک دوسرے دی مدد کرو۔ (سوره مائده، آیت 2) گمشدہ اشیا نوں انہاں دے صاحبان تک پہنچانے دے نال اک عام بیان کر رہی اے۔
- قاعدہ کلیہ بیان کرنے والی آیات۔ اللہ تواڈی سختی تے تنگی دا خواہاں نئيں بلکہ اوہ تواڈی آسانی دا خواہاں اے (سورہ بقرہ 183)۔ نفئ عسر و حرج دا قاعدہ بیان کردی اے جو فقہ دے تمام ابواب وچ جاری ہُندا اے۔
- اصولی قاعدہ و قانون بیان کرنے والی آیات۔[۱۹] مؤمنین! جدوں کوئی فاسق تواڈے پاس خبر لے کے آئے تاں اس دی تحقیق کرو۔ (سوره حجرات، آیت ۶) یا مثلا آیت نفر۔
بیان حکم دی اساس اُتے کيتی گئی تقسیم:
- واضح تے صریح حکم بیان کرنے والی آیات۔ مثلا اے ایمان والو! اہل ایمان نوں چھڈ کے کافراں نوں اپنا دوست نہ بناؤ۔ کیہ تسيں چاہندے ہوئے کہ اپنے خلاف اللہ نوں کھلی ہوئی دلیل مہیا کر دو۔ (سورہ النسا 144)
- مذمت، تہدید یا وعدہ دے نال مخاطب نوں حکم بیان کرنے والی آیات۔ منافقاں نوں سنیا دیجیے! کہ انہاں دے لئی دردناک عذاب اے۔ (138) اوہ (منافق) جو اہل ایمان نوں چھڈ کے کافراں نوں اپنا دوست بناتے نيں۔ کیہ ایہ انہاں دے پاس عزت تلاش کردے نيں۔ عزت تاں ساری دی ساری اللہ ہی دے لئی اے (اس دے اختیار وچ اے )۔ سورہ نساء 138و139۔
- امر و نہی اُتے مشتمل آیات۔ تے یتیماں دے مال انہاں دے سپرد کرو۔ تے پاک مال دے بدلے ناپاک مال حاصل نہ کرو۔ تے انہاں دے مالاں نوں اپنے مال دے نال ملیا کے نہ کھاؤ۔ بے شک ایہ بہت وڈا گناہ اے ۔سورہ نساء2۔
- خبر دی صورت وچ لیکن حکم بیان کرنے والی آیات۔ بے شک جو لوک ظلم دے نال یتیماں دا مال کھاندے نيں اوہ اپنے پیٹاں وچ اگ بھر رہے نيں تے عننیڑے بھڑکتی ہوئی اگ وچ داخل ہون گے. (واصل جہنم ہون گے) نساء10[۲۰]
منسوخ آیات
سودھوشیعہ علما قرآن دی بعض آیات دے منسوخ ہونے دے قائل نيں۔ البتہ منسوخ ہونے والی آیات وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے۔ نسخ توں مراد اک دوسرے حکم آنے دی وجہ توں کِسے آیت دے حکم نوں اٹھایا جانا اے، اس طرح توں کہ جے ایہ دوسرا حکم نہ آندا تاں پہلا حکم قیامت تک باقی رہندا۔ قرآن پاک وچ خود بقره دی 106واں تے سوره نحل) دی 101واں آیت وچ نسخ دا تذکرہ آیا اے۔[۲۱] شیعہ علما قرآن دی اک آیت دے دوسری آیت دے آنے توں منسوخ ہونے دے قبول کردے نيں لیکن کِسے حدیث دے ذریعے آیت دے منسوخ ہونے دے شاید ہی قائل ہون۔[۲۲] ناسخ و مسوخ دے چند نمونے:
- سورہ انفال دی 65واں آیت وچ ہر مجاہد نوں دس کفار دے سامنے مقاومت دا حکم دتا[۲۳]فیر 66واں آیت وچ ہر مجاہد نوں دو کفار دے سامنے مقاومت دا حکم دتا۔
- تغییر قبلہ توں متعلق سورہ بقرہ دی 144واں آیت۔
- آیت نجوا وچ صدقہ واجب قرار دتا گیا فیر بعد وچ ایہ حکم اٹھا لیا گیا۔[۲۴]
کتاب شناسی
سودھوآیات الاحکام یا احکام القرآن دے ناں توں کئی کتاباں لکھی گئياں۔ دانش نامہ قرآن و قرآن پژاوہی وچ اہل سنت تے اہل شیعہ حضرات دی ۱۰۸ کتاباں دے ناں مذکور نيں۔[۲۵] کہیا جاندا اے کہ اس موضوع وچ سب توں پہلی کتاب دوسری صدی ہجری قمری وچ محمد بن سائب کلبی (متوفی ۱۴۶ ق) نے لکھی جو امام باقر تے [[امام صادق علیہ السلام|امام صادق(ع)] دے اصحاب وچوں سی۔[۲۶] ايسے طرح تفسیر خمس مأه آیة فی الاحکام دے ناں توں کتاب مقاتل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰ ق) دا ناں لیا جاندا اے۔ ایہ وی ايسے زمانے دا اے۔ [۲۷]، «فقہ القرآن» اثر قطبالدین راوندی (متوفا ۵۷۳ ق)، کنز العرفان فی فقہ القران اثر فاضل مقداد (متوفا ۸۲۶ق) تے زبدة البیان اثر مقدس اردبیلی (متوفا ۹۹۳ ق) نوں اس موضوع وچ معروف مقام حاصل اے۔[۲۸]
حوالے
سودھو- ↑ معینی، «آیات الاحکام»، ص۱.
- ↑ فاکر ميبدتی، «درآمدی بر آیات الاحکام»، ص۴۱.
- ↑ فخلعی، «جستاری در تریخ تفسیر آیات الاحکام»، ص۳۴۸.
- ↑ آقابزرگ تہرانی، الذریعہ، دار الاضواء، ج۱، ص۴۴-۴۲.
- ↑ » (سوره مائده، آیت ۶)۔
- ↑ اسلامی، مدخل علم فقہ، ص۸۱.
- ↑ صادقی فدکی، پنج دیدگاه مطرح درباره تعداد آیات الاحکام قرآن کریم، ص۳۷.
- ↑ اسلامی، مدخل علم فقہ، ص۸۹.
- ↑ ر ک : طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص۱۰۸.
- ↑ متقی ہندتی، کنزل العمال، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۵۳۷، ح۴۵۷۹۶؛ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ۱۴۱۲ق، باب ۲۳ از ابواب وضو، ح۱ و باب ۳۹، ح۵.
- ↑ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ (سوره حج، آیت ۷۸).
- ↑ اسلامی، مدخل علم فقہ، ص۹۲.
- ↑ آقابزرگ تہرانی، الذريعہ، دار الاضواء، ج۱، ص۴۱.
- ↑ «نَزَلَ الْقُرْآنُ أَرْبَعَةَ أَرْبَاعٍ رُبُعٌ فِينَا وَ رُبُعٌ فِي عَدُوِّنَا وَ رُبُعٌ سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ وَ رُبُعٌ فَرَائِضُ وَ أَحْكَام (کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۲۸.
- ↑ نَزَلَ الْقُرْآنُ أَثْلَاثاً ثُلُثٌ فِينَا وَ فِي عَدُوِّنَا وَ ثُلُثٌ سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ وَ ثُلُثٌ فَرَائِضُ وَ أَحْكَام (کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۲۸).
- ↑ ایروانی، دروس تمہیدیہ فی تفسیر آیات الاحکام، ج۱، ص۱۹.
- ↑ صادقی فدکی، «پنج دیدگاه مطرح درباره تعداد آیات الاحکام قرآن کریم، ص۴۰.
- ↑ فاکر میبدتی، «درآمدی بر آیات الاحکام»، ص۴۹.
- ↑ فاکر میبدتی، «درآمدی بر آیات الاحکام»، ص۴۲-۴۳.
- ↑ معینی، «آیات الاحکام»، ص۲-۳.
- ↑ اسلامی، مدخل علم فقہ، ص۹۷-۹۸.
- ↑ فاکر میبدتی، «بررسی نسخ و قسماں آن در آیات قرآن، ص۴۹.
- ↑ اے نبی(ص)! اہلِ ایمان نوں جنگ اُتے آمادہ کرو۔ جے تسيں وچوں ویہہ صابر (ثابت قدم) آدمی ہوئے تاں اوہ دو سو (کافراں) اُتے غالب آئیاں گے تے جے تسيں وچوں اک سو ہوئے تاں کافراں دے اک ہزار اُتے غالب آجان گے کیونجے ایہ اوہ لوک نيں جو سمجھ بجھ نئيں رکھدے، اس دے بعد والی آیت: ہن خدا نے تسيں اُتے بجھ ہلکا کر دتا تے اسنوں معلوم ہوگیا کہ تسيں وچ کمزوری اے۔ تاں ہن جے تسيں وچوں اک سو صابر (ثابت قدم) ہون گے تاں دو سو اُتے غالب آئیاں گے تے جے تسيں وچوں اک ہزار ہون گے تاں اوہ اللہ دے حکم توں دو ہزار اُتے غالب آئیاں گے۔ تے اللہ تاں صبر کرنے والےآں دے نال اے۔
- ↑ ر ک: قرآن کریم، ترجمہ، توضیحات و واژه نامہ از خرمشاہی، ص۱۷.
- ↑ ر ک: دانشنامہ قرآن و قرآن پژاوہی، ج۲، ص۱۷۹۵-۱۸۰۱.
- ↑ آقابزرگ تہرانی، الذريعہ، دار الاضواء، ج۱، ص۴۱.
- ↑ ر ک: فاضل، مسالک الأفہام الی آیات الاحکام، ج۱، ص۸، مقدمہ.
- ↑ رک: اسلامی، مدخل علم فقہ، ص۱۰۱.
منابع
سودھو- آقابزرگ تہرانی، محمدمحسن، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، گردآورنده: احمد بن محمد حسینی، دار الاضواء، بیروت، لبنان، بیتا.
- اسلامی، رضا، مدخل علم فقہ، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیہ قم، ۱۳۸۴ش.
- ایروانی، باقر، دروس تمہیدیہ فی تفسیر آیات الاحکام، قم، دار الفقہ، ۱۴۲۳ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعہ، قم، مؤسسہ آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- زرکشی، محمد بن بہادر، البرہان فی علوم القرآن، محقق: مرعشلی، یوسف عبدالرحمن. ذہبی، جمال حمدی. کردتی، ابراہیم عبد اللہ،دار المعرفہ، بیروت، لبنان.
- صادقی فدکی، سید جعفر، «پنج دیدگاه مطرح درباره تعداد آیات الاحکام قرآن کریم»، مجلہ پژوہش ہای فقہی، سال ہفتم، شماره ۴، بہار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- طباطبائی، سید محمد حسین، شیعہ در اسلام، نشر کتابخانہ بزرگ اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۵۴ش.
- فاضل، جواد بن سعید، مسالک الافہام الی آیات الاحکام، تصحیح محمد تقی کشفی و محمد باقر شریفزاده، تہران، نشر مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
- فاکر میبدتی، محمد، «بررسی نسخ و قسماں آن در آیات قرآن»، مجلہ مطالعات تفسیری، سال دوم، شماره ۷، پاییز ۱۳۹۰ش.
- فاکر میبدتی، محمد، «درآمدی بر آیات الاحکام»، پیام جاویدان، شماره ۳، سازمان اوقاف و امور خیریہ، تہران، ، تابستان ۱۳۸۳.
- فخلعی، «جستاری در تریخ تفسیر آیات الاحکام»، مطالعات اسلامی، شماره ۴۹ و ۵۰، دانشگاه فردوسی مشہد ، پاییز و زمستان ۱۳۷۹ - .
- قرآن کریم، ترجمہ، توضیحات و واژه نامہ از بہاءالدین خرمشاهی، تہران، جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندتی، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۴۰۷ق.
- متقی ہندتی، علی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسہ الرسالہ، ۱۴۰۹ق.
- معینی، محسن، «آیات الاحکام»، تحقیقات اسلامی، سال دوازدہم، شماره ۱ و ۲، تہران، بہار و تابستان ۱۳۷۶.