گرمتی کاوی

گرمتِی سکھ دھرم دا اک ادوتی تے نویکلا شبد اے، جسدے مطلب دا گھیرا چوکھا وڈا اے۔ ایہہ سکھ سوچ وچار اتے وہار دے اصولی، مریادک تے آدیشتک پہلوآں نوں کلاوے وچ لیندا اے۔ جنھاں سنکلپاں اتے ایہہ شبد لاگوُ ہندا اے، مکھ روپ وچ اوہناں دا تعلقات سکھ دھرم دے بنیادی سدھاتاں، اصولاں اتے میدماغی ڈھانچے نال اے۔ جو کہ گرو نانک جی اتے اوہناں دے نوں ادھیکاریاں دی سکھیا اتے مشتمل ہن۔ نال ہی ایہہ شبد سکھ جیون-جانچ دے انفرادی تے اجتمائی پکھاں اتے وی لاگوُ ہندا اے۔

“شبد-جگت وچ، گرمتی دو تتاں: ‘گورو` تے ‘مت` دا جوڑ اے۔ اس حوالہ وچ، ‘گورو` توں مطلب اے انسانی روپ وچ دس گرو صاحبان اتے گورو-بانی` گرو دی ‘مت` توں مطلب اے: گرو گرنتھ صاحب وچ شامل بانی راہیں ملن والی سکھیا اتے اوہ سلڑائی جو گرو صاحبان نے اپنے پیروکاراں نوں دتی۔” ‘گرمتِ` دی سدھانت-میتھڈ نوں اپناؤن والے منن والے سماج نوں گرمتِ-دھرم وی کیہا جاندا اے۔ گرمتی دے پہلے ویاکھئکار بھائی گرداس جی منے گئے ہن۔ ‘گرمتِ` شاعری دھارا جس وچ سنتاں، بھگتاں تے گرو ویکتیاں دا خاص یوگدان اے۔ ناتھ-بانی دے ساہتی اتے اصولی ادھاراں اپر ہی اپنا ولکھن اسار اساردی اے۔ سچ تاں ایہہ اے کہ ایہہ رچنا سدھ-ناتھ-سنت پرمپرا نال متعلق کرکے ہی وچاری جا سکدی اے۔ کہ ناتھ-بانی نے سدھ بانی دے کجھ مول اصولی ویرویاں نوں ردّ کرکے اسدا پرتیواد پیش کیتا سی۔ اسے وچاردھارا نوں اگے ودھاؤندیا ہویا سنت بانی نے سنواد دی حالت پیش کیتی جو خلاف دے خلاف اپر مشتمل سی۔ سدھ بانی نے جیون-جگت اتے دھرم دیانتداری دے روپ وچ جو قیام پیش کیتی سی۔ اسدا پرتیواد ناتھ-بانی نے کیتا اتے ناتھ-بانی دی پرتیوادی قیام دا پرتیواد گرمتی کاوَ-دھارا نے پیش کیتا۔

‘گرمتِی شاعری دیاں خاصیتاں`

“‘گرمتِی` شاعری دی مڈھلی خاصیت ایہہ اے کہ ایہہ نرول اتے خالص شاعری نہ ہو کے مذہبی شاعری دی ونگی اے۔ شاعری اتے دھرم مانو جیون دے دو وکھو-وکھرے روپ-ودھان ہن۔ جدوں کہ دھرم دا مول مقصد حقیقت وچوں پرممطلب دی کھوج کرنا اے۔ بانی ایہناں دوہاں جیون درشٹیاں نوں ملاؤن دی چیشٹا کردی اے۔ جسدے فلسروپ شاعری مذہبی مطلب گرہن کر جاندی اے اتے دھرم دا سروپ شاعری اتے سروندی ہو نبڑدا اے۔” “گرمتی جیون-فلسفہ دے دو پرمکھ تتّ، رہسواد اتے اخلاقیات ہن۔ رہسواد آتم اتے اناتم دی ابھیدتا دا تجزیہ پیش کردا اے۔ انسانی فکر دے برہمنڈی وستار راہیں جیو اتے برہم دی ابھیدتا دا ٹیچا گربانی وچ کئیاں ودھیاں راہیں پیش کیتا گیا اے۔ اس دی سبتوں ودھیا پیشکاری دھن/پر جاں پتی/ بیوی سمضموناں دے زریعہ راہیں ہوئی اے۔ استری-پرکھی پریم دی بھاوک ایکتا نوں ماڈل بنا کے اسنوں جیو اتے برہم دے سنکلپاں اپر لاگوُ کیتا گیا اے۔ اس صوفیانہ چیتنتا وچوں ہی گربانی دی اخلاقیات جم دھاردی اے۔” “گرو گرنتھ صاحب وچ حاصل عورت دے چہنک راہیں پرمپرا وچ حاصل عورت دے سگنیپھائیڈ نوں کراتیکاری ڈھنگ نال نویاں سمتاں ول پسریا گیا اے۔ اوہ سماج وچ بنا دتی گئی عورت دی سیما نوں توڑ کے اسدے عورت تتّ، اسدے سرجناتمک تتّ، اسدے مول نوں نواجدے نظر آؤندے ہن۔ عورت دے چہن نوں اس ویلے وچ مولک تے متوازن سگنیپھائیڈ حاصل کرنا گرو صاحب دے فلسفہ دی ودوتا، مولکتا اتے علم دی ولکھنتا نوں وی اجاگر کردا اے۔” “‘گرمتِ` شاعری دا لوکیان نال ڈونگھا رشتہ اے۔ بانیکار کئیاں تھاواں اتے لوک-پرچلت شاعری روپاں جویں وار، چھنت، بارہمانہ، الاہنیاں نوں اپنی سرجنا دا بنیاد بناؤندے ہن۔ بانیکاراں نے ایہناں لوک-کاو روپاں دیاں باہر-مکھی تکنیکی جگتاں اتے روڑیاں نوں ہی استعمال کردے ہن پر اس توں اوہناں دی کاوَ-نظر دا نشان وی مل جاندا اے۔ نشچے ہی ایہہ کاوَ-نظر لوک جیون نال پرتبدھتا دی لکھائک اے۔ بانیکاراں نے ایہناں لوک شاعری روپاں نوں اپنے روحانی سندیش نال جوڑ کے اک طرحاں نال ایہناں دا تھیمک نظر توں روپانترن کرن دا اپرالا وی کیتا جاوے:- آپینے آپُ ساجیو آپینے رچیو ناؤ۔۔ دیی قدرتِ ساجیا کرِ آسن ڈٹھے چاؤ۔۔” گربانی دی سرجناتمک ولکھنتا دا اک ہور پہلو ایہہ وی اے کہ ایہہ سماجی رشتیاں اتے ادارےآں، تہذیبی ورتاریاں اتے پراکرتک ماحول نال متعلق چہن-پربندھاں نوں شاعری دی بولی وچ ڈھالن ول رچت ہندی اے جویں:- سبھے کنت سہیلیاں سگلیاں کرہِ سیگار۔۔ گنت گناونِ آئیا سوہاویس ویسُ وکارُ۔۔ گربانی پاون وستو شاعری اتے سنگیت دے زریعہ راہیں پاٹھک/سروتے نوں سنبودھت ہندی اے۔ اسے لئی جدوں اسیں گربانی نوں قرون وسطی پنجابی ساہت دی ولکھن کاودھارا دے دوران رکھ کے وچاردے ہاں تاں اسدے سرجت پروعدہ دا وکھرا پرپیکھ ابھر کے ساہمنے آؤندا اے۔ جویں:- ساسُ ماسُ سبھ جیؤ تمارا توں مے کھرا پیارا۔۔ نانک سائرُ ایوَ کہتُ اے سچے پرودگارا۔۔ “گربانی وچلا مرکزی چہن-پربندھ ادھیاتمک/مذہبی اے اتے اسدا مول خلاف جٹّ اے سچ/کوڑ۔ ایہہ ورودھ-جٹّ پاون اتے اپاون دا سمارتھک اے۔ گربانی مطابق انسانی ہوند اتے جگت دی وضاحت اسے مول خلاف جٹّ راہیں کیتی جا سکدی اے۔” گرمتی شاعری نے جات-پاتی سماجی انتظام دا خلاف کیتا اتے درجیبندی وچ ہیٹھلے طبقہ دے لوکاں دی بھاونا نوں آواز دتی۔ گرمتی نال جات-پات ختم تاں ہوئی نہیں پر گرمتی نے جاتیوادی ہؤں دا پتن کیتا اے۔

گرمتی شاعری

گرمتی شاعری نال جان-پچھان

پنجابی ساہت وچ، اتمتا اتے ولکھنتا کارن ہی ایہہ شاعری اک وکھری ساہتی دھارا وانگ اگمیا اتے وگمیا اے۔ اس شاعری دھارا ماتحت پہلی وار ساہت، سماج، دھرم اتے عامَ جیون چیتن طور تے اک دوجے دے پورک بندے ہن۔ بھائی کانھ سنگھ نابھہ نے مہان کوش وچ گرمتی شبد دے مطلب دسے ہن۔ بھائی صاحب مطابق، ‘گرمتِ` دے مطلب ہن: ‘ستگرو دا سدھانت` اتے ‘گرو دا تھاپیا دھرم دا نیم` گرمتی شبد دا سندھی چھید کیتیاں وی ‘گورو` اتے ‘متِ` دے سادھارن مطلب گرو راہیں دتی سکھیا ہی بندے ہن۔ گرمتی اک فلسفہ اے اتے ایہہ فلسفہ جیون اتے سماج نالوں سنمبندھت اے۔ اس دی سر مانووادی اے اتے اس دی سنقیام ویلے ہی اس وچ اس آمورت دا کمیونیکیشن ہویا سی جس لئی یتن مانوتا دے مڈھ توں ہی ہو راے سن۔ گرمتی اک فلسفہ اے جس دا مقصد کوئی گوڑھ فلاسفی پیش کرنا نہیں۔ اس نے اس سرب بھومک سندیش نوں پریشت کیتا۔ اوہ شندیس سی، دنیا سڑ رہی اے، اس نوں اے (کرتار) اپنی کرپا کرکے ہتھ دے کے رکھ لے۔ اتے ایہہ دوار کوئی وی ہو سکدا اے جتھوں لنگھ کے اوہ تیرے پریم دوارے تک پجّ سکن۔

جگت جلندا رکھ لے اپنی کرپا دھارِ۔۔ جتُ دوارے ابرے تتے لیہُ ابارِ۔۔ (بلاول کی وار محلہ 4، سلوک محلہ 3، پنہ 853)

جدوں اسیں گرمتی شاعری نوں پنجابی ساہت دی اک پرمکھ شاعری دھارا وجوں پڑچولدے ہاں تاں سہجے ہی من وچ وچار اتپن ہندا اے کہ اجیہی شاعری دھارا جس دا بنیاد صرف نرول شاعری ابھوئکتی نہیں بلکہ ڈونگھا روحانی فلسفہ اے نوں بطور شاعری پرکھیا جاوے جاں گرو سہبان دے روحانی بچناں نوں بانی دے حوالہ ماتحت پڑچولیا جاوے۔ ایہہ وچار پیدا ہون دا مول کارن ایہہ اے کہ پچھلے کجھ سالاں دوران گرمتی شاعری نوں بطور شاعری وی پرکھیا گیا اے اتے بطور بانی دی مگر اجے تک ایہہ واضع نرنا نہیں ہو سکیا کہ بانی اتے شاعری وچ جو انتر اے، اس مطابق گرمتی شاعری نوں بانی ساہت دے کھیتر وچ رکھیا جاوے جاں شاعری کھیتر وچ۔ گرمتی شاعری، اک متحد شاعری دھارا اے جس دی آدھارشلا سری گرو نانک دیوَ جی رچت بانی اے۔ گرمتی فلسفہ دی جو سیما ریکھا جاں تجزیہ گرو نانک دیوَ جی نے مقرر کیتا، باقی گرو شاعراں نے اپنیاں رچناواں راہیں گرمتی فلسفہ دے اس تجزیہ دی سیما ریکھا نوں ہور پھلار دتا اتے اس فلسفہ دی وضاحت کیتی۔ گرو نانک دیوَ جی توں پچھوں، گرمتی شاعری دھارا ماتحت گرو انگد دیوَ جی، گرو امرداس جی، گرو رام داس جی، گرو ارجن دیوَ جی اتے گرو تیغ بہادر جی دی رچنا شامل کیتی جا سکدی اے اتے گرو سہبان رچت شاعری سری گرو گرنتھ صاحب وچ درج اے۔ سری گرو گرنتھ صاحب وچ غیر پنجابی بھگتاں تے سنتاں دی بانی وی شامل اے، مگر ایہناں سنتاں اتے بھگتاں دی بانی نوں گرمتی شاعری وچ شامل نہیں کیتا جا سکدا کیونکہ ایہناں سنتاں-بھگتاں دی سری گرو گرنتھ صاحب وچ درج بانی دی وچاردھارا تاں گرمتی نال ملدی اے، مگر ایہناں دی وچاردھارا صرف سری گرو گرنتھ صاحب وچ شامل بانی دے بنیاد تے نہیں بنائی جا سکدی، کیونکہ اس توں بناں وی ایہناں سنتاں-بھگتاں رچت بانی دا وویچن کرن تے ایہہ سٹہ نکلدا اے کہ اوہناں رچت باقی بانی گرمتی نال میل نہیں کھاندی۔ گرمتی شاعری دھارا دے سبھ توں پہلے موڈھی شاعر گرو نانک دیوَ جی دی جیون اتے رچنا نال متعلق ویروا ہیٹھ دتا جاندا اے۔

گرو نانک دیوَ جی (1469-1539ء)

گرو نانک دیو دا جم، پنڈ تلونڈی وچ ویساکھ 3 سمت 1526 نوں ہویا: پروشٹا مہینہ ویساکھ دی 20 تاریخ۔ عیسوی سن 1469 اپریل دی 15 تاریخ دن شنچروار سی۔ تلونڈی دا پہلا نام ‘رائپور` پھر ‘رائے بھوئ دی تلونڈی`، ہن ننکانہ صاحب اے۔ پیؤ دا نام مہتہ کلیان رائے (اتھوا مہتہ کالو) جی سی۔ رائے بھوئ دے پتر رائے بلار پاس پٹواری دے عہدے دے ملازمت دے کارن ایہہ تلونڈی رہدے سن۔ ماں دا نام سری ترپیؤ جی۔ ماں جی پیکا پنڈ سی چاہل، ضلع لاہور وچ۔ ستّ سالاں دی عمرے پہلاں گوپال پنڈت پاس ہندی پڑھن بٹھائے جان۔ پھر برج لال پنڈت پاس سنسکرت پڑھن۔ 13 سالاں دی عمرے تلونڈی دے مولوی کتبدین پاس فارسی پڑھن بٹھائے گئے۔ گرو نانک دیوَ جی دی انت اچے درجے دی تیکھن بدھی ویکھ کے ایہہ تنے استاد، آپو اپنی واری، بڑے حیران ہوئے۔ تلونڈی وچ گرو نانک دیوَ جی دی روشن دماغی دی چرچہ تاں پہلاں ہی سی، پر کسے نوں اجے ایہہ نہیں سی پتہ کہ دساں سالاں دا بالک ہندو شاستراں دے صدیاں توں بنے بھرم-بھا دا ٹاکرا کرن نوں تیار ہو پئیگا۔ بھائی جےَ رام جی، خانپر دے رہن والے، سلطان پور نواب دولت خاں دے کول مال دے محکمے وچ شامل سن۔ سرکاری کم وچ اوہناں نوں اک پاسے تلونڈی تے دوجے پاسے پکھوکے رندھاوے کئی وار جانا پیندا سی۔ مہتہ کالو جی نال سانجھ بنن تے، اوہناں نے اپنی لڑکی بیبی نانکی جی دا رشتہ جےَ رام جی نال کر دتا۔ کجھ سماں بیتن تے بھائی جےَ رام جی نے پکھوکے رندھاوے بابا مول چند جی نوں دسّ پئی، تے اوہناں اپنی لڑکی سلکھنی جی دا ساک گرو نانک دیوَ جی نال کر دتا۔

اس نوں سمجھن لئی ہیٹھ لکھیاں گلاں ول دھیان دین دی لوڑ اے

(1) کیرتن دا عشقَ:- بھائی مردانے نال گرو نانک دیوَ جی دی ڈونگھی سانجھ دا سبھ توں وڈا ایہی کارن سی کہ مردانہ راگ وچ پربین سی۔ گرو نانک دیوَ جی امرت ویلے توں لے کے دن چڑھے تک کیرتن دی راہیں پرماتما دی یاد وچ جڑے رہندے سن۔ سری گرو گتھ صاحب جی وچ سبھ توں ودھیک گنتی اوہناں راگاں دی اے جو امرت وییلے توں پہر دن چڑھے تک گائے جادے ہن (2) رمتے سنتاں سادھاں نال میلہ:- قابل ولوں آؤندے پٹھاناں دے حملیاں توں لامبھے، تلونڈی چوڑکانے دی بار وچ آ کے کئیاں سنت سادھ ٹکیا کردے سن۔ کئیں سنت سادھ گرو نانک دیوَ جی ہم-خیال بندے گئے، اوہناں نے روزانہ کیرتن-ستسنگ وچ سانجھیوال بندے گئے۔ (3) بھارت دے لوکاں اتے بپیؤ:- گرو نانک دیوَ جی نوں رمتے سنتاں سادھاں نال، جو تلونڈی دی جوہ وچ آ کے ٹکدے سن، چھوٹی عمر توں ہی واہ پے رہا سی۔ پٹھان جروانیاں ولوں جنتا اتے پے رہی بپیؤ دیاں خبراں بال وریس توں ہی اوہناں دے کنیں پین لگ پئیاں سن۔ جیوں-جیوں گرو نانک دیوَ جی وڈیری عمر دے ہندے گئے، اپنے سماج دی ساری نگھردی سمت مڑ-مڑ اوہناں دے ساہمنے آؤن لگ پئی۔ تقریباً 4 مگھر سمت 1561 دا ذکر اے۔ عیسوی سن مطابق تقریباً 30 اکتوبر سن 1504 سی۔ گرو نانک دیوَ جی سلطان پور جان نوں تیار ہو پئے۔ اس ویلے کسان لوک عامَ طور تے سرکاری معاملہ جنس وچ ہی دیا کردے سن۔ ملازماں نوں ایہہ جنس تول کے دینی دوانی مودی دی ذمہ واری ہندی سی۔ مودی دا عہدہ بڑی منے-پرمنے امان دار آدمی دی لوڑ ہندی سی۔ نواب دولت خاں نے بھائی جےَ رام دی شپھارش تے گرو نانک دیوَ جی نوں اس عہدے تے رکھ لیا۔ تلونڈی وانگ اتھے بھی گرو نانک دیوَ جی کئی ستسنگی بن گئے۔ تلونڈی وانگ اتھے وی اپنی کمائی وچوں گرو نانک دیوَ جی کھلھے-دل غریباں لوڑونداں دی مدد کردے راے۔ سکھ اتہاس نے ونگی وجوں اکوں ساکھی دتی اے، اک غریب براہمن دی۔ اس نے اپنی جوان لڑکی دے ویاہ واسطے مایہ دی مدد منگی سی۔ کجھ سامان لاہور توں منگان دی لوڑ پئی۔ ستگرو جی نے بھائی بھگیرتھ نوں لاہور بھیج کے اوہ چیزا منگائیاں۔ بھائی بھگیرتھ لاہور دے اک دوکاندار منسکھ نوں ملیا۔ منسکھ بھی بھگیرتھ دے جیون توں چھوہ حاصل کرکے گرو نانک دیوَ جی دے فلسفہ نوں سلطان پور آیا۔ کجھ سماں سلطان پور رہِ کے ستسنگ وچ سکھی جیون دا اٹھا درڑھ کر کے، ستگرو جی دی آگیا مطابق مڑ اپنے کار-وہار وچ آ لگا۔ ستسنگ دے ودھن نال کئی ستسنگیاں نوں اتے دوروں نیڑیوں آئے لوڑونداں نوں پرشاد چھکانا ستگرو جی دی نت دی کار سی۔ اوہناں اپنے پروار نوں تلونڈی توں منگا لیا۔ رشوت-کھرو اہلکاراں نوں امان دار مودی کویں پسند آؤندا؟ اوہناں نواب دے کنّ بھرنے شروع کیتے کہ کئیں وار ہول پیندے سن، پر ستگرو جی دا سچا جیون ویکھ کے اس دا من کھلو جاندا۔ بھادروں سدی 15 سمت 1564 نوں ستگرو جی نے مودیخانا چھڈّ دتا۔ گرو نالک دیوَ جی 4 مگھر سمت 1561 نوں سلطان پور آئے سن، 30 اکتوبر سنل 1504 نوں۔ جس دن سلطان پور چھڈیا تدوں سی اسو دی پہلی سمت دس مہینے ٹکے راے۔ بھائی جےَ رام جی ولوں خبر پہنچن تے بابا سولچند جی آ ہی پہنچے ہوئے سن۔ اوہناں نوں ستگرو جی نے پروار دی سونپنا کر دتی، تے مودیخانا چھڈن دا کارن سمجھا دتا۔ گرہستی دے نظر کون توں پروار توں وچھڑن دا اوہ سماں بڑا ہی پیر-بھریا ہووےگا۔ پر ایہہ قربانی کیتے بناں سارے دیس دے ولکدیاں دی بانہپھڑی نہیں جا سکدی اے۔ اس توں بعد گرو جی واپس کرتارپور آ گئے۔ اتھے سن 1532 تک ستّ سال بابا لہنا جی نوں گرو نانک دیوَ جیدی سنگتِ حاصل رہی۔ گرو نانک دیوَ جی دے پیؤ کالو جی اتے ماں ترپیؤ جی دا انتقال کرتارپرے سمت 1579 وچ ہویا۔ بابا لہنا جی دا نام (گرو) انگد رکھ کے گرو نانک دیوَ جی گرو انگد صاحب نوں گرتا دے کے 23 اسو (سدی 10) سمت 1596 (22 ستمبر سن 1539) نوں کرتارپرے جوتی جوتِ سمائے۔

رچناواں

گرو نانک دیوَ جی دے ناں نال متعلق رچناواں نوں اسیں دو حصیاں وچ ونڈ سکدے ہاں:- 1. اوہ رچناواں جو آدی گرنتھ صاحب جی وچ شامل کیتیاں گئیاں ہن۔ 2. اوہ رچناواں جو آدی گرنتھ صاحب جی وچ شامل نہیں۔ آدی گرنتھ (سری گرو صاحب جی) وچ شامل ہوئیاں رچناواں دا ویروا ہیٹھا دتا جاندا اے۔ گرو نانک دیوَ جی نے کل 974 شبد لکھے ہن جو کہ آدی گرنتھ وچ درج ہن۔ کئیاں دا وچار اے کہ گرو نانک گایا کردے سی تے اوہناں دے چیلے اس نوں لکھ لیا کردے سی۔ پر پورپھیسر پرکاس سنگھ جی دا وچار اے کہ گرو نانک نے اپنیاں رچناواں آپ لکھیاں تے بعد وچ اوہ اوہناں نوں دوسرے گرو انگد دیوَ جی نوں دے دتیاں۔ ویلے تے حالت مطابق گرو نانک دیوَ جی نے اپنیاں رچناواں وچ وکھ-وکھ وچاراں نوں پرگٹایا اے۔ اوہناں دی ساری دی ساری بانی سنگیت روحانی اے:- ‘جپجی` نوں چھڈّ کے گرو نانک دیوَ جی دیاں ساریاں دیاں ساریاں رچناواں وکھ-وکھ راگاں وچ رچیاں گئیاں ہن۔ گرو نانک دیوَ جی دیاں اپنیاں رچناواں گایا کردے سی تے اوہناں دے ساکھی بھائی مردانہ رباب تے سنگت کریا کردا سی۔ گرو نانک دا اصول سی کہ سنگیت انسانی برتیاں نوں ابھار کے اکاگر کردا اے۔ گرو نانک دیاں کرتاں نوں سکھ مت وچ بانی دا نام دتا جاندا اے تے ایہہ گرو گرنتھ صاحب جی وچ درج اے۔ ایہہ اک روایت بن گئی اے کہ صرف اوہ بانی جو کہ گرو گرنتھ اکتر کیتی گئی اے تے جنہاں دے انت وچ سلوک مہلا-1 لکھیا گیا اے نوں پکی بانی کیہا جاندا اے کیونکہ اس اپر گرو ارجن دیوَ جی جو، سکھاں دے پنجویں گرو اس نے ایہہ مہر لگا دتی اے کہ ایہہ بانی اوہناں دی ہی لکھی ہوئی اے۔ ویسے گرو نانک دیوَ جی دے نام نال ہور وی بہت ساری شاعری جڑی ہوئی اے، پر اس نوں ‘کچی بانی` کیہا جاندا اے تے گرو نانک دیوَ جی دی رچنا نوں قبول نہیں کیتا جاندا۔ اپنی اس کرت وچ اسیں اسے بانی نال ہی اپنے آپ نوں جوڑانگے کہ گرو گرنتھ صاحب جی وچ درج اے۔ اوہناں دیاں کجھ اک رچناواں ایہہ ہن:

• (ا) جپجی
• (ب) آسا دی وار
• (ج) سدھ گوشٹی
• (د) بارانماہ بھکھاری
• (ر) دکھنی اونکار
• (س) ماجھ دی وار
• (ک) ملار دی وار
• (گ) سدر تے سوہلا
• (ل) آل ہونیا
• (ن) بابر وانی

جپجی (سکھاں دی سویر دا پاٹھ)

اس وچ کل 40 چھند ہن جنہاں وچ 2 سلوک ہن تے 38 پوڑیاں ہن۔ ایہہ بہت اچّ پدھر دی وچارشیل شاعری اے۔ سی گرو گرنتھ صاحب وچ صرف ایہہ ہی اک بانی اے جس نوں کسے سنگیت وچ نہیں ڈھالیا گیا۔ اس وچ ربّ اک اے، ‘نام جپنا چاہیدا اے تے ‘واہگرو نوں پیار کرنا` چاہیدا اے دے سدھاتاں نوں بھلی بھانت واضع کیتا گیا اے۔ گرو صاحبِ نے اس دی رچنا اپنے جوتی جوت سماؤن توں ستّ سال پہلاں 1532 وچ کیتی جاپدی اے۔ جپجی دا اچارن مول منتر نال شروع ہندا اے۔ مول منتر توں بعد وچ سلوک آؤندا اے جو کہ اس دے کردار اے۔ اس طرحاں نال اس دے 40 انگ ہن۔ پہلیا سنت پاؤڑیاں وچ ایشور دا نعش نہ ہونا والا اے۔ ہر سکھ سویرے ویلے اس بانی دا پاٹھ کردا اے۔ جپجی دا شروع اس نال ہندا کہ اکو اک سدیوی پرماتما وچ یعقین اے۔ اوہ ہمیسا ست اے۔ اوہ شروع وچ وی ست سی گرو نانک اس نوں ‘ست نام` جاں پھیر بالکل سچا انسان سمجھدا اے۔ گرو نے اس نوں ‘ستنام کیہا اے۔` دوسری پیڑھی پرماتما دی رزاں جاں حکم مطابق چلن ول گل دسدی اے۔ سارے اس دا حکم مندے ہن، اس توں مکت کوئی نہیں اے۔ اگلی پیڑھی وچ اس دی مہما تے وڈیائی نوں گایا گیا اے۔ دین والا دیندا رہندا اے پر لین والا تھکّ جاندا اے۔ ستویں پوڑی وچ پھیر دسیا گیا اے کہ کوئی وی پرماتما تے کرپا نہیں کر سکدا اے۔ اٹھویں تے نوویں پوڑی نوں ونوبھا بھاویں بھگوان نال ملاپ دے دوسرے پڑا دا دوسرا حصہ دسدا اے۔ پہلیاں چار پوڑیاں اکو ہی وچار نال سرو ہندیاں ہن تے اکو ہی خیال نال ختم ہندیاں ہن۔ جپجی دا آخری حصہ سلوک اے جس وچ ساری دنیا دی ہوا پانی، مٹی تے انسان جاتی دا ذکر اے۔ انت وچ کیہا گیا اے کہ جنہاں دے نام جپیا اے اوہناں نال جو لگے ہن اوہ مکتی حاصل کردے ہن۔ گرو نانک نے سنگیت توں علاوہ، کاویاتمک چتر کلا، مشہور سمبھلیاں، ڈھکویں شبداں دا وی استعمال کیتا اے۔

آسا دی وار

‘آسا دا وار` دا پاٹھ سویر ویلے، سازاں دی سنگت وچ کیتا جاندا اے۔ اس وچ کل 24 پوڑیاں ہن تے وچّ-2 سلوک وی آؤندے ہن۔ ایہناں وچوں کل سلوک گرو انگد دیوَ جی دی کرتویں ہن۔ ‘آسا دی وار` دا شروع پرماتما دی استتّ نال ہندا اے۔ پرماتما دی تعریف دے کھیتر وچ ایہہ نرت جپجی دی تلنا وچ اے۔ پرماتما د ڈر نال اس سرشٹی دے سارے کم ہندے رہندے ہن، 24 وی پوڑی وچ گرو نانک دیوَ جی فرماؤندے ہن کہ آدمی نوں پرماتما خوشی نوں ماننا چاہیدا اے۔ سندھ گوشٹی:- سدھ گوسٹی گرو نانک دی اک بہت اتم بانی اے۔ اس دے لکھے جان دے ویلے دا ودواناں وچ اختلاف اے۔ سدھ گوسٹی نوں ہم عصر راگ مطابق ڈھالیا گیا اے۔ اس وچ کل 73 بند ہن تے ہر بند وچ 6 لائیناں ہن۔ سدھ گوشٹی اک پاسے تاں سچے جیون نوں جین دا ڈھنگ درساؤندی اے تے دوسرے پاسے بنیادی سوالاں، جنہاں وچوں پراسرار جیون وی اک اے نال دو چار کرواؤندی اے۔ گرو نانک، جنہاں نے ایہناں سوالاں دا مطالعہ کیتا اے تے اوہناں دا جواب وی لبھّ گیا اے۔ اس نوں اس بولی وچ دسدے ہن جس نوں کہ عامَ لوک وی سمجھ سکدے ہن۔ اس مقصد لئی اوہ روپکاں دا استعمال کردے ہن۔

باراماہ

بارانماہ اک چھوٹی رچنا اے جس وچ کل 17 بند ہن۔ ہر بند وچ کل چھ لائیناں ہن۔ اس بانی وچ باراں مہینیا دوران قدرت دے وکھ-وکھ بدلدے سجذبات دا ذکر کیتا اے۔ گرو نانک دیوَ جی دے کردار وچ صرف روح دی پرماتما نال میل دی تانگھ نوں ہی نہیں درسایا گیا، سگوں اس حالت دا ذکر وی کیتا گیا اے جس مطابق روح نوں کس پرکار پوتر ہونا چاہیدا اے۔ جس مطابق کہ اوہ نال میل کرن دے یوگ وی ہو جاوے۔ بھادوں، اسو تے کتک دے مہینے بارے وچاراں والے تے بے مہارے ہندے ہن۔ ایہناں وچ روح دے کرااے پے سکدی اے۔ اس ویلے گرو دے رستہ فلسفہ نال انسان ٹھیک راہ تے چل سکدا اے۔ بھاویں اس دے آلے دوآلے دی دنیا پرماتما وچ یعقین وی کیوں نہ کھوہ دیوے۔ اس توں علاوہ اس وچ قدرت دی خوبصورتی دا ذکر کیتا گیا اے جس دا امر کہ آتماں تے وی پیندا اے۔

دکھنی اوانکار

اوانکار گرو نانک دیوَ جی دی مشہور روحانی بانی اے۔ گرو صاحب دی اوانکار دی رچنا اک مہان وسمادی تے انوبھوی کاومئی رچنا اے۔ اس رچنا دا بڑا ادے ایہہ اے کہ، برہم تعلیم، ایکتاواد، گرمکھتا، شبد-امرت، آتم دھن نوں سمرن تے سیوا راہیں اپنا کے اس نوں نام یوگ دی حصول تے پرچار دا اٹل زریعہ بنا دتا جاوے۔ گرو صاحب دی ایہہ رچنا اوہناں دی اپنی تعلیمی بانی پٹی دے طریقے دی بانی اے۔ اوانکار وچ جیون یوگ دے بہت سارے موضوعاں دے تتاں نوں ذکر کیتا گیا اے اسدے مکھ موضوع ہن - 1) پرماتما (2) نام دے شبد تے اوہناں دا جیون داتا رستہ (3) گرمکھِ (4) ست سورمے دا دھرم (5) آمورت عورت (6) جگت تے جیو (7) سمرن-جپ مشق۔

ماجھ دی وار

ماجھ دی وار دے موضوع دے مرکز نوں لبھنا سوکھا نہیں۔ گربانی دے ہر حصہ وچ ربّ پردھان اے پر انسان وی کدھرو نظروں اوہلے نہیں ہندا۔ پہلے تاں ستگرو ہی انسان تے ربّ دے وچکارلی کوئی حالت لگدا اے، پھر گرمکھ اس توں ہی ودھیرے انسان دے نیڑے اے۔ منمکھ تاں انسان ہی اے، شاید اس توں بھی ہیٹھاں، پھر نام، جو ربّ تے انسان دے درمیان پل بندا اے، گربانی دا ربّ جنا ہی مکھ موضوع لگدا اے۔ نام نال متعلق انسانی سداچارک گن، ست، سنتوکھ دئیا، دھرم آدک وی کئیاں دے نظر وچ گربانی رچنا دے پرمکھ مقصد ہن۔ ربّ، انسان، گرو، نام، سداچار وچوں کسے نوں مرکز منّ کے ماجھ دی وار دے موضوع دی وچار ارمبھی جائے، اس دا نرنا، جگ ڈونگھی نظر نال کیتی وار دی پرکھ پڑچول منگدا اے۔ اسدے وچ ‘سچ` نوں اس وار دا مرکز پیش کیتا جاندا اے۔ ماجھ دی وار دی انتلی پؤڑی وچ اس دی رچنا دے پرکرن بابت کجھ چاننا پاؤندیا اخیرلی سطر وچ گرو نانک نے سچ دا جس کرن نوں اس دا منت درسایا اے۔ نانک سچُ مالاہِ پورا پایا۔۔ ماجھ دی وار گرو نانک صاحب دے سچ بابت وچاراں تے جذبات نوں سمجھن لئی اک ادتی رچنا اے۔ وار دی پہلی پؤڑھی وچ سچ دے مطلب تے اس دا جس بہت نکھریویں روپ وچ ملدے ہن۔ ماجھ دی وار وچ حکم دا تجزیہ پردھان اے۔ سچ دے تجزیہ دی وضاحت کرن لئی ایہہ بہت سہائی اے۔

ملھار دی وار

گرو جی نے مانوتا نوں اس وار وچ اک سرتاں والا جیون بتیت کرن دی جاچ دسی اے۔ ہاں، ملھار دی وچ بابے نانک نے ایہہ سدھ کیتا کہ اوہ سماجی، معاشی، سیاسی تے روحانی روگاں نوں دور کرن وچ سدھ-ہست ہن۔ گرو جی-دان داتے ہن تے دل کمل دا وگسنا گرو نصیحت دی کرامات اے۔ گرو اس گل دی سکھیاں دیندے ہن کہ سچے نام توں سارے سکھ حاصل ہو سکدے ہن۔ رہسّ، وینگ تے دھنی شاعری دی روح ہندے ہن تے ملھار دی وار وچ اس گل دی تھڑھ نہیں۔

سدور سلوک

آسا راگ وچ سنکلت ‘سودر` شبد دا ایہہ ناں بھائی کانھ سنگھ (مہان کوش، پنہ 174) مطابق اس دے شروع وچ آئے ‘سدورُ کیہا موگھر کیہا` پاٹھ ہون کارن پیا اے۔ اس وچ پرماتما دے مہان دوار دا تجربہ ظاہر کیتا گیا اے، جتھے کئیاں دیوی-دیوتے، سدھ گھوگی، جنگجو گیانی آدی کھڑوتے ہوئے جس گا راے ہن اتے جتھے وراجمان پربھو سبھ دی دیکھ-بھال کر رہا اے۔ اس شبد دی ‘جپُ` دی 27 ویں پؤڑی نال اتی-ادھک برابری اے۔ سارو راگ وچ گرو نانک دے 22 سولاے ہن۔

الاہنیاں

الاہنی مرت ویلے دا اک پنجابی لوک گیت اے، جس وچ عامَ کرکے مرے ہوئے انسان دے گناں دی دکھدائک سر وچ تعریف کیتی جاندی اے۔ گرو نانک نے پہلی وار بڑی سفلتا نال ساہتی ابھانسان دا زریعہ بنا کے وڈہنس راگ وچ پنج الاہنیا لکھیاں ہن۔

وچاردھارا/فلسفہ

گرو نانک دی روحانی روحانی حصول دا فلسفہ اوہناں دے بہت کتھناں وچوں ابھر-ابھر کے پیندا اے۔ جس طرحاں کہ اوہناں دا فرمان اے۔ من توں جوتِ سروپ اے اپنا مولُ پچھانُ۔۔ اس تک وچ گرو نانک نے اپنے سوے-روحانی حصول دے فلسفے دا نچوڑ کڈھ کے رکھ چھڈیا اے۔ گرو نانک اک مذہبی نیتا اتے مہانمرد سن۔ اوہناں نے اس ویلے دیاں پرحالات مطابق منکھتا نوں اک نواں شندیش دتا۔ ایہہ سندیش نواں اس لئی سی کہ گرو نانک اپنے آلے-دوآلے دیاں پرحالات متعلق سچیت ہن اتے نورتی دی تھاں تے اوہناں نے تنقید رستہ نوں اپنایا سی۔ اوہ پاکھنڈاں اتے باہرلے آڈمبراں دے ورتکنیک سن اتے اجیہا خلاف کرن ویلے اوہ ہندواں مسلماناں وچوں کسے دا وی پکھپات نہیں سن کردے۔ گرو نانک دیوَ جی نے کدے وی نراشا دی بھاونا نوں اپنے من وچ ستھان نہیں من دندے۔ پربھو وچ اوہناں دا اڈگّ یعقین اوہناں نوں سدا منکھتا دی اساری وچ لگائی رکھدا۔ گرو نانک دیوَ جی دی وچاردھارا دی خاصیت ہی ایہہ رہی اے کہ اس نے کدے وی اپنے آپ نوں تنگدلی، اندھ یعقین اتے روڑھیوادتا نال کلنکت نہیں ہونا دتا۔ گرو نانک دیوَ جی دے مذہبی وشواشاں اتے اصولی دھارناواں دا کجھ وستار سمیت تجزیہ کر لینا اسنگت نہیں ہووےگا۔

• (1) پرماتما:-

گرو نانک دا پرماتما نال ساکھیاتکار ہویا سی۔ اوہناں دی پرماتما وچ اڈگّ عقیدت سی۔ پرماتما متعلق اوہناں دا مول نظریہ مول منتر دے دوران آ گیا اے:- “اک اونکار ستنام کرتا پرکھ نربھؤ نرویرُ ادور مورتِ اجونی سیبھں گرپرسادِ۔” گرو نانک نرگن برہم دے اپاسک سن۔ ‘سدھ گوسٹِ` وچ گرو نانک نے نرگن توں ہی سگن برہم دی اتپتی مندیا کیہا اے کہ اویکت توں ہی نرمل روپ (برہم) آپ ہوند وچ آیا اے۔ ‘سرگن` توں مطلب ایہہ نہیں کہ گرو جی سگنوادی سن۔ اصل وچ اجیہے کتھناں ولوں گرو نانک نے اپنے تجربہ کیتے ست دا سپشٹیکرن کرن دا یتن کیتا اے۔

• (2) روح:- گرو نانک دیوَ جی مطابق پرماتما اتے روح وچ کسے پرکار دی کوئی سوچ وچار نہیں اے۔ روح وچ پرماتما اتے پرماتما وچ روح دا نواس اے:-

آتم مہہ رامُ، رام مہہ آتمُ چینسِ گر بیچارا (بھیرؤ، اشٹ 1) پرماتما دی سرشٹی وچوں جیو ہی سبھ توں ادھک وی اے۔ گرو نانک دیوَ جی منکھاں نوں ستھول روپ وچ دو طبقےآں وچ ونڈدے ہن۔ اک طبقہ گرمکھاں دا اے جو ہرِ بھرفتار ولوں اپنا جم کامیاب کردے ہن۔ دوجا طبقہ منمکھاں دا اے جو سنسارک آسکتیاں وچ لین ہو کے اپنے اصلی رستہ توں کھنجھ جاندے ہن۔

• (2) جگتا:-

پچھے جویں دسیا گیا اے کہ پہلاں نرگن روپ وچ برہم واقع سی، اسے توں پھر سرشٹی دا ترقی ہویا ‘اوانکار` ناں دی رچنا وچ جگت دی اتپتی دا سپشٹیکرن کردیاں اس دی اتپتی ‘اوانکار` توں منی گئی اے۔ گرو نانک دیوَ جی نے نرگن برہم نوں سن دا ناں دے کے اس توں جگت دی اتپتی منی اے۔ ‘آسا دی وار` وچ وی ‘اپینھ` آپُ ساجیو آپینھ رچیو ناؤ` لکھیا اے۔ گرو نانک دیوَ جی نے سمست سرشٹی دی اتپتی پرماتما دے حکم توں منی اے۔ گرو نانک دا اصول اے کہ سچ جیون دا سبھ نالوں اتم کرم ہندا اے۔ اس نالوں اپر ہور کجھ نہیں ہندا۔ سچ تاں ایہہ اے کہ گرو نانک نے جیون دے سچ، بدھی تے روحانی پکھاں نوں تعلیم دی مول مقصد منیا اے تے باقی دے سارے نظریات نوں اس دے ماتحت بنایا اے۔

کاوَی-کلا-النکار

ایہہ گرو نانک دیوَ جی دی شاعری صلاحیت دا کمال اے کہ اس دنیا وچ دنیاوی میاراں ماتحت جو کجھ وی سوہنا، اچا تے اتم ہو سکدا اے، اس سبھ کجھ نوں اس دھرم ست ہستی دے سیوا وچ لگیا ہویا دکھایا گیا اے۔ گرو شاعر تاں سہج بھا، اپنی گل نوں پربھاوجنک ڈھنگ نال کہنا لوچدے ہن۔ اس شاعری یتن وچ اوہناں دی سہجوادی دی صلاحیت نال جو شبد-اساری ہندی اے اس وچ النکار ودھان لئی اوہناں دا کوئی چیتن پریاس نہیں اے۔ ایہہ تاں بعد وچ نقاد ہی ویکھدے ہن کہ ایہہ سٹائل النکارک اے جاں سدھ-پدھری۔ سہج سبھا شاعری رچنا دے وہن وچ جہڑے النکار ظاہر ہندے ہن (پیدا ہندے نہیں ہن) اوہناں نوں ہی بھارت دے کلاسیکل الوچکاں نے اتم درجے دے النکار پروان کیتا اے۔ گرو نانک دیوَ جی دی بانی گمبھیر عاصیا تے ربی رازاں نال بھرپور اے۔ تنقید دی بولی وچ نانک بانی دی وستو بڑی اتکرشٹ اے۔ اس لئی اتکرشٹ وستو نوں پرگٹاؤن لئی ظاہر ہوئے النکار وی اتکرشٹ نانک بانی دے النکاراں دی مہانتا دا راج ہی ایہو اے کہ اوہ-وستو نال پرِ پورن اے۔ گرو نانک النکار وادی شاعر نہیں ہن۔ النکار خود-بہ-خود رچے جاندے ہن۔ گرو نانک دیوَ جی بانی وچ پرمپرا توں مقبول بہت سارے النکاراں دے اشارہ مل جاندے ہن۔ شبد النکار کوئی بہتی مقدار وچ نہیں ملدیے۔ اوہناں دے انش حاصل ہو جاندے ہن۔ گرو نانک دی اک سطر اے:-

گاوے کو تعلیم وکھم ویچار

اتھے ‘و` ورن نوں وار-وار دہرایا گیا اے جس نال اک ناد پیدا ہندا اے اس لئی شبد اتے ہون کرکے ایہہ شبد النکار اے۔ اس توں علاوہ نانک بانی وچ اپما، روپک، وئترے، تلاہلیت، ورودھابھاس، وبھاونا، کاولنگ آدی النکار ملدے ہن۔

بمب ودھان

گرو نانک دی شاعری وچ کئیاں ہی روپک جاں بمب پرتکھّ کیتے جا سکدے ہن۔ ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلی مطابق گرو نانک نے وڈا رٹن کیتا۔ گرو نانک دیوَ جی دی شاعری وچ کئیاں بمب اجیاے ہن، جو نیچر وچوں لئے گئے ہن، کئی بمب سماجی اتے گھروگی جیون وچوں سیاسی اتے مذہبی جیون وچوں لئے گئے ہن۔ نیچر وچوں رتا تے پون پانی، سورج دا بمبا، چندرما دا بمبا، دھپّ چھاں، پون ہنیری، ندیاں، سمندر جہاز، تھل پہاڑ جنگل، اسمان، تارے، کیسر، پپیہا، طوطا، مچھی کیڑے آدی گرو نانک دیوَ جی دی بانی وچ ورتے گئے بمب ہن۔ سماجی جیون وچوں:- پیکا سہگ، عورت، گن، گہوے، ملاپ، سیجا، ویاہ سنمبندھی، مانپے بچے، سجن متر سہیلیاں، گھروگی بمب جویں دودھ، چرکھا، پیسنا، اگّ، نیند سپنا، نوکر مالک، روگ دارو آدی بمب گرو جی بانی وچ ہن۔ سیاسی، جیون وچوں جویں راجے، لڑائی زمین، قلعہ، کوتوالی، دنڈ، چور، غلام، پرجا، اہل کار آدی بمبا دی ورتوں گرو جی نے اپنی بانی کیتی اے۔ اس توں علاوہ اوہناں نے اپنی بانی وچ روحانی جذبات لئی بمب جویں روح لئی، پربھو لئی، سریر متعلق بمب وی ورتے ہن۔

شبد سیلی

گرو نانک دیوَ جی دی رچنا وچ تن پرمکھ سٹائلاں دیکھیاں جا سکدیاں ہن۔ اک سٹائل وچ اپبھرنش روپ پردھان ہن، بھاویں ایہہ نرول اپبھرنش نہیں۔ ایہہ سٹائل عامَ کرکے آپ بھاوک وینک حوالےآں دی رچنا لئی ورتدے ہن۔ اس اپبھرنش ملی بولی دے کجھ اداہرن اس پرکار ہن:-

سور سرُ سوسِ لے سوم سرُ پوکھ لے

جگتِ کرِ مرتُ سو سنبندھُ کیجے۔

اس طرحاں دے اداہرن گرو نانک جی دی رچنا وچ تھاؤں-2 ملدے ہن جویں:-

منجھُ کچجی اماونِ ڈوسڑے

ہؤ کیؤ سہُ راونِ جاؤ جیؤ۔

دوجی سٹائل روحانی رچنا دی اے۔ اس وچ شبد سٹائل ودھیرے پوربی اتھوا سادھ-بھاکھا والی اے۔ گرو نانک دا ادھیاتمواد پردھان روپ وچ ویدانت تو وکسیا بھارتی اے، تے ایہہ سارے اتری بھارت وچ قریب-قریب اکو پرکار دی راجستھانی تے اتکنیک اتے مشتمل بولی وچ پرچاریا جاندا سی جس وچ سادھو لوک عامَ کرکے وکھیان کردے تے دھرم-کتاباں لکھدے سن۔ دکھنی اوانکار؛ تے سدھ گوشٹِ توں مگروں ایہہ شبد سٹائل گرو نانک نے راگ گؤڑی، رامکلی تے مارو، آدی وچ ورتی اے۔ تیجی شبد سٹائل ودھیرے پنجابی روپ دی اے۔ گرو نانک دی بولی دا وڈا حصہ اسے شبد سٹائل وچ اے، بھاویں اس وچ ہر تھاؤں دوجیاں اپ-بولیاں، لیہندی، راجستھانی، برجی، اتکنیک، اتھوا سادھ-بھاکھا دی ملاوٹ اے۔ اس توں مگروں گرو نانک نے اک ‘شبد` فارسی وچ تے چار شلوک سہسکرتی وچ وی اچیرا ہن۔ گرو نانک توں پہلاں پنجابی بولی وچ ادھیاتمک-آچرنک رچنا بہت گھٹ ہوئی سی۔ گرو نانک نے پہلی وار پنجابی نوں روحانی تے سماجی تنقید دے کھیتر وچ ورتوں وچ لیاندا۔ گرو نانک دیوَ جی دی بانی وچ وینک شاعری بھرپور روپ وچ ملدا اے۔ بھاویں ایہہ وینک شاعری شاعری رس لئی نہیں رچیا گیا، تاں وی اس وچوں شاعری رس رسے ہوئے پھل واکر-فٹ-فٹ نکلدا اے۔ اس شاعری وچ گرو نانک نے بہتے گیت ایشور نال ویوگ تے ملاپ دے گائے ہن۔

چھندا-بندی

گرو نانک دیوَ جی دی بانی وچ کجھ خاص چھند اس پرکار ورتے گئے ہن۔ جویں:- گرو نانک دیوَ جی دی بانی وچ ‘الالا` نامی چھند جو کہ سلوکاں دے روپ وچ ملدا اے، وی ورتیا گیا، اپمان، ات گیتا، اگاہا، اننت تکا، سوئیا سار، سروٹھا، سولہا، ہاکل، ہنسگتِ، کلس، گیتا، چوپئی، ڈکھنا، دوہرا، پؤڑی، پد، پنہا جاں پھنہا، روپ مالا (جاں مدن) آدی چھند وی اپنی بانی وچ ورتے ہن۔

گرو انگد دیوَ جی

گرو انگد دیوَ جی دا جیون

گرو انگد دیوَ جی سکھاں دے دوجے گرو ہوئے۔ گرو گدی تے براجمان ہون توں پہلاں ‘گرو انگد صاحب` دا ناں ‘لہنا` سی۔ اوہناں دا جم 31 مارچ 1504 ء نوں ‘متے دی سہائ` نامی پنڈ وچ ہویا۔ لہنا جی دے جم توں بعد چھیتی ہی اوہناں دے ‘ماتا-پتا` متے دی سہائ` چھڈّ کے پہلا ہریکے اتے پھر کھڈور چلے گئے۔ اوہناں دا بچپن ہریکے اتے کھڈور وکھے ہی بیتیا۔ 15 سال دی عمر وچ بھائی لہنا دا ویاہ ‘متے دی سرائ` دے نواسی سری دیوی چند دی سپتری بیبی کھیوی نال ہویا۔ اوہناں دے گھر دو پتر ہوئے ‘داتو اتے داسو` اتے دو لڑکیاں نے جم لیا۔ ‘بیبی انوکھی اتے بیبی امرو`۔4

گرو انگد دیوَ جی دا گرمتی کاوَ-دھارا وچ یوگدان

گرو انگد دیوَ جی دی رچی ہوئی بانی ‘گرو گرنتھ صاحب` وچ باقی سبھ گروآں نالوں گھٹ اے۔ آپ جی دے رچے ہوئے 63 شلوک دا مول موضوع نرمانتا، گرو بھرفتار، عقیدت اتے پریم اے۔ ایہہ شلوک جاں تاں باقی گروآں دی بانی وچوں آؤندے ہن جاں ‘واراں توں ودھیک` شلوکاں دے سرلیکھ ہن۔ ایہہ شلوک بڑی سادی تے آسان سٹائل وچ ہن۔ ایہناں وچ زندگی دیاں دھرم سچیائیاں پرگٹائیاں ہن۔ آپ جی دی رچنا دے کجھ ویروے اس پرکار ہن:-

جے سؤ چندہ اگوہِ، سورج چڑہِ ہزار۔

ایتے چانن ہوندیا، گر بن گھور اندھیر۔

نانک چنت متُ کرو چنتا تسِ ہی اے۔

کالِ میں جوتِ اپائکا، تنا بھی روزی دے۔5

جو سرِ سانئی نہ نوے سو سِ دیجے ڈار۔

نانک جس پنجر میں، برہا سو پنجر لے جان

آپ جی دے 63 شلوک آپ جی دے ناں ماتحت گرو گرنتھ صاحب دیاں 9 واراں وچ درج ملدے ہن:- جویں

1. سری راگ کی وار` م۔8 وچ 2 شلوک (پاؤڑی 3 اتے 15 نال اک-اک)
2. ماجھ دی وار م۔ 1 12 شلوک (4: 2، 17، 19، 27، نال اک-اک اتے 3، 18، 22، 23، نال دو-دو)
3. آسا کی وار` م۔ 1 وچ 15 شلوک (4: 1، 2، 7 اتے 24 نال اک-اک پاؤڑی 12، 21 اتے 23 نال دو-دو)
4. سورٹھ کی وار` م۔ 8 وچ 1 شلوک (4: 28 نال)
5. سوہی کی وار` م۔ وچ 11 شلوک(پ: 18 اتے 4 8، 9، 20 نال دو-دو اتے 4: 7 نال)
6. رامکلی کی وار` م 3 وچ 7 شلوک (4: 14 نال اتے 18 نال اک-اک پاؤڑی 15 نال 2 اتے پاؤڑی 16 نال 3)
7. سارنگ کی وار` م۔ 8 وچ 9 شلوک (پؤڑی 1،2،3 اتے 16 اتے 20 نال اک-اک نال اتے 4: 4 نال 21)
8. ملار کی وار` م۔ 1 وچ شلوک (4: 3، 22 اتے 26 نال اک-اک اتے پاؤڑی 4 نال دو)
9. مارو کی وار` م۔ 3 وچ 1 شلوک (پاؤڑی 20 نال)6

گرو امر داس جی

جیون

سری گرو امرداس جی سکھاں دے تیجے گرو ہوئے۔ گرو امرداس جی دا جم 5 مئی 1479 ای۔ نوں ضلع امرتسر دے اک پنڈ باسرکے وچ ہویا۔ گرو جی دے پیؤ جی دا ناں بھائی تیز بھان بھلا اتے ماں دا ناں لکھو سی۔3 گرو جی نوں 12 سال دی عمر وچ گرگدی حاصل ہوئی۔ جدوں اوہ دنیا اتے پروار دے دکھاں وچوں لنگھ چکے سن 24 سال دی عمر وچ گرو جی دی شادی ہوئی سی۔ اوہناں دے دو شاہبجادے موہن اتے موہری سن اتے دو صاحبزادیاں دانی اتے بھانی سن۔ بھاویں گرو امرداس جی گرو نانک دیوَ جی نالوں دس سال ہی چھوٹے سن پر پھر وی اوہناں دا میل گرو نانک دیوَ جی نال نہ ہو سکیا۔ اک دن اوہناں دے کنی گرو نانک دیوَ جی دی بانی پئی جس نوں بڑے پیار نال اسدے بھرا دی نونہہ اتے انگد دیوَ جی دی سمتری بیبی ارمو پڑھ رہی سی۔ پتہ کرن تے اوہناں نوں گرو نانک دیوَ جی دی گدی اتے بیٹھے گرو انگد دیوَ جی بارے جان-پچھان ہوئی۔ بیبی جی نوں نال لے کے اوہ گرو جی نوں جا ملے اتے اتھے ہی اوہناں دی سیوا وچ جٹّ گئے۔ اوہ لنگر لئی پانی اتے لکڑی ڈھون لگے۔ ہر روز سویرے نیم نال اوہ تن میلاں اتے وگدی بیاس ندی توں گرو جی دے اشنان لئی پانی لیاؤندے سن۔ اخیر وچ اوہناں دی گھالنا قبول ہوئی اتے اوہناں نوں گریائی حاصل ہوئی۔

مشہور رچناواں

گرو امرداس جی نے گناتمک اتے گناتمک پکھاں توں بہت رچنا کیتی۔ گرو امرداس جی دی رچنا دیاں 2523 تکاں اتے 896 بند ہن۔ گرو جی دیاں مشہور رچناواں اس پرکار ہن:

1. راگ رامکلی وچ انند صاحب پٹی۔
2. راگ گزری وچ 5 چؤپدے 2 پنچپدے اتے اشٹپدی۔
3. راگ سوہی وچ 4 اشٹپدیاں اتے 7 چھنت۔
4. راگ رامکلی وچ 5 اشٹپدیاں، انند 40 پاؤڑیاں اتے اک تپدا۔
5. سورٹھ راگ وچ 3 اشٹپدیاں، اتے وار وچ 48 سلوک۔

کجھ خاص بانیاں:

انند

انند گرو امرداس جی دی مشہور رچنا وچوں اک اے۔ ایہہ رچنا سکھاں دے ہر تقریب وچ چھوٹے روپ وچ پڑھی جاندی اے۔ گرو گوبند سنگھ نے اس نوں امرت-کمیونیکیشن دے ویلے پڑھن والیاں پنج بانیاں وچ شامل کیتا سی۔ نت-نیم دیاں بانیاں وچ اس دا وی پاٹھ کیتا جاندا اے۔ شام نوں سکھ سادھکاں ولوں پڑھی جان والی ‘رہجاس` وچ وی اس بانی سنکھپت روپ شامل اے۔ اس رچنا وچ کوئی اجیہا اندرلا نشان مہیا نہیں جسدے بنیاد تے اس دی رچنا-پیررنا اتے رچنا-دور بارے کوئی اہلکار گل کہی جا سکے۔ سمپردائک روایت مطابق گرو جی نے اس دی رچنا اپنے پوترے، بابا موہری دے پتب ‘آنند` دی پیدائش ویلے سن 1554 ای۔ وچ کیتی سی۔

وار ست

بلاول راگ وچ لکھی اس نکی جہی بانی وچ چھ-چھ تکاں دے دس پدے ہن اتے ‘رہاؤ` دیاں دو تکاں ایہناں توں علاوہ ہن۔ اتھے وار دا تعلقات سپتاہ دے ستّ واراں نال اے۔ اس نوں لوک-کاو دھارا وچ ‘ستوارا` کیہا جاندا اے۔ اس بانی دا شروع ایتوار توں کیتا گیا اے۔ ہر اک وار دا الیکھ اک-اک پدے وچ ہویا اے، پر بدھوار لئی دو پدے ورتے گئے ہن۔ ایہناں اٹھ پدیاں توں بعد ہور پدیاں وچ گورو-شاعر نے سمچا نصیحت دتا اے۔ ایہناں دس پدیاں توں بعد دس ہور پدیاں دی ہور بانی وی درج اے۔

پٹی

آسا راگ وچ درج اس مختصر کرتی وچ دو-دو تکاں دے 18 پدے ہن اتے ‘رہاؤ` دیاں دو تکاں دا پاٹھ ایہناں توں زیادہ اے۔ گرو امرداس توں پہلاں گرو نانک دیوَ نے آسا راگ وچ اک ‘پٹی` دا اچارن کیتا سی۔ اسے دھارنا تے تیجے گرو نے وی ‘پٹی` دی رچنا کیتی پرتیت ہندی اے۔ پر ایہناں دوہاں پٹیاں وچ اکھر-کرم اتے گنتی اک-سامان نہیں اے۔ گرو نانک دیوَ جی ولوں لکھیاں گئیاں پٹی وچ کجھ کو بھنّ کرم نال حال گورمکھی لپی دے 35 ورناں اتے اوہناں دا اچارن لکھیا اے، پر گرو امرداس جی دی پٹی وچ گورمکھی دے دس اکھراں (چ، نج، ٹ، ٹھ، ڈ، ڈھ، ن، پھ، ی، ڑ) دا الیکھ نہیں ہویا باقی دے 25 اکھراں دا اچارن حال گورمکھی لپی مطابق اے۔

واراں

گرو امرداس جی نے چار واراں دی رچنا وی کیتی اے جنہاں وچوں دو واراں نوں لوک واراں دی دھنی اتے گاؤن دا حکم دتا گیا اے۔ ‘گوجری کی وار محلہ تیجا` نوں سکندر براہم دی دھنی` اتے گاؤن بارے کیہا گیا اے اتے ‘رامکلی کی وار محلہ تیجا` نوں ‘جودھے ویرے پوربانی` دی دھنی اتے گاؤن دا حکم انکت ہویا اے۔ گرو جی نے پنجابی بولی دی تعمیری گنجائش دا بھرپور استعمال کیتا اے۔ آپ دے بہت سارے کتھن پنجابی دے لوکوکتی ساہتّ دا بھنڈار بن گئے ہن۔ کجھ کو کتھن اس پرکار ہن: 1. مایہ دھاری اتی انھا بولا۔۔ (گؤڑی کی وار) 2. لوبھی کا ویساہو ن کیجے۔۔ (سوہی محلہ 3) 3. نندا بھلی کسےَ کی ناہی۔.۔.۔۔ (سوہی محلہ 3) 4. پرائی امان کیؤ رکھیئے دتی ہی سکھ ہوئِ۔۔ 5. ہرِ مندر ایہہ سریر اے۔.۔.۔۔ (پربھاتی)۔

گرو رام داس جی (1534–1581)

چوتھے پاتشاہ سری گرو رام داس جی دا جم 24 ستمبر، 1534 ای۔ نوں چونا منڈی لاہور وکھے سری ہرداس جی اتے ماں دیا کور دی پوتر ککھوں ہویا۔ اپنے ماں پیؤ دا پلیٹھا پتر ہون کرکے آپ جی دا نام رام داس دی تھاں جیٹھا ہی مشہور ہو گیا۔ اجے آپ بچپن دی حالت وچ ہی سن کہ پہلاں ماں جی اتے پھر پیؤ جی دا انتقال ہو گیا۔ آپ جی دے نانکے پنڈ باسرکے سن، جتھے آپ جی دے پالن پوشن دی ذمہ واری آپ جی دی نانی دے سر آ گئی۔ آپ مڈھ توں ہی گمبھیر سبھاء دے مالک سن تے بچیاں والی چنچلتا آپ وچ نہیں سی۔ آپ جی دی نانی بڑی نیک، مذہبی وچاراں والی عورت سی۔ اوہ آپ جی نوں باہوں پکڑ کے لاہور توں لے آئے۔ آپ بالک ہی سن جدوں اک نکے جاے پنڈ وچ ہی آپنے چھوٹی موٹی کرت کرکے اپنا گزارا کرنا آرنبھیا۔ اوہ اپنا زیادہ سماں سنتاں سادھاں تے ہور بھلے مرداں دی سیوا وچ بتیت کردے، اوہناں توں پرماتما بارے جانکاری حاصل کردے اتے ‘شبھ کرمن` دی جاچ سکھدے۔ کیہا جاندا اے کہ جدوں گرو امرداس جی گوئندوال باؤلی صاحب تیار کروا راے سن۔ تاں سنگت نال بھائی جیٹھا جی وی اتھے آئے۔ گرو جی بھائی جی دی سویا اتے نمرتا ویکھ کے اوہناں ول کھچے گئے اتے بیبی بھائی نال شادی کر دتی۔ شادی توں مگروں بھائی جیٹھا جی گرو جی کول ہی راے۔ دوجے اتے تیجے گرو جی وانن ہی اوہناں نے وی، گرو جی دی اینی سیوا کیتی کہ اوہ گرو گدی دے مالک بنے۔ سکھ اتہاس وچ اک ہور گھٹنا دا وی ذکر آؤندا اے کہ اک واری گرو امرداس جی نے بیبی بھانی اتے خوش ہو کے ور منگن لئی کیہا۔ بیبی جی نے اتر دتا کہ اگے چل کے گریائی گھر وچ ہی راے۔ گرو رامادس جی دی مگروں گریائی موڈھی خاندان وچ ہی رہی۔ گرو رام داس جی دے ویلے ہی امرت سروور کھنیا جا چکا سی۔ گریائی ملن توں مگروں گرو جی گوئندوال چھڈّ کے رامداسپر آ گئے سن۔ ایتھے اوہناں نوں 1577 وچ اکبر بادشاہ نے 500 وگھے دی جاگیر دتی گرو صاحب نے ایتھے ہی سروور کھدوایا اتے امرتسر شہر دی بنیاد رکھی۔ گرو جی اک ستمبر، 1581 وچ گوئندوال وچ جوتی جوت سمائے۔ اوہناں دے تن سپتر سن، پرتھی چند، مہاں دیوَ اتے ارجن۔ آپ نے سبھ توں چھوٹے نوں یوگ سمجھ کے اوہناں نے گر-گدی دتی۔

رچناواں

گرو رام داس رچت بانی وچ گرو تے پربھو لئی اتھانہ عقیدت اتے پیرم اے۔ آپ نے گرو گرنتھ صاحب دے 31 راگاں وچوں 29 راگاں وچ بانی رچی اے۔ اوہناں نے کل 56 دپدے، 2 پنچپدے، 2 چھپدے، 12 پڑتال دپدے، 38 چھند۔ چھنتاں نال متعلق سلوک، اک پہرہ، اک ونجارا، 2 کرہلے، 2 گھوڑیاں، 2 سولاے، 30 سلوک، واراں تے ودھیک، 105 واراں نال متعلق سلوک اتے 183 واراں دیاں پؤڑیاں۔ گرو رام داس جی دیاں پرمکھ بانیاں وچوں واراں، گھوڑیاں، لاواں، کرہلے، مارو سولاے، ونجارا اتے چھکے چھنت خاص طور تے ذکر یوگ ہن۔ گرو رام داس جی دیاں پرمکھ رچناواں بارے وسترت ویروا تے تجزیہ ہیٹھ درج اے۔ ====واراں==== پنجابی ساہتی پرمپرا دے دوران وار شاعری روپ دا ادراس لوک ساہت دے اک روپ وجوں ہویا تے ہولی ہولی بدلدیاں حالات دے حوالہ وچ اس شاعری روپ دا سروپ وی مقررہ چوکھٹیاں دی ولگن، وچوں نکلدا گیا اتے بہو پرکاری جیون انوبھواں نوں اپنے کلیور `چ لین دے اہل ہندا گیا۔ گرو صاحب نے کل 8 واراں دی سرجنا کیتی۔ ایہہ ترتیب وار سری راگ، راگ گؤڑی، راگ وڈہنس، راگ بلاول، راگ بہاگڑا، راگ سورٹھ، راگ سارنگ اتے راگ کانڑا وچ ہن۔ سری راگ کی وار دیاں 21 پؤڑیاں ہن تے ہر اک پؤڑی نال دو دو شلوک ہن۔ اس توں ایہہ گل وی بھلی بھانت اجاگر ہندی اے اے کہ اوہناں نے 21 پاؤڑیاں دی ہی وار لکھی سی اتے ایہناں نال سلوک جوڑن دا سہرا گرو ارجن دیوَ جی دے سر اے۔ ہر اک پؤڑی دیاں پنج تکاں ہن تے پؤڑی دی تک دا ٹھیک وزن 15+10 ماتراں دا اے جویں-

ہرِ سبھنا وچِ توں ورتدا ہرِ سبھنا بھانا۔۔

سبھِ تجھے دھیاوہِ جی جنت، ہرِ سارگ پانا۔۔

جو گرمکھِ ہرِ اگدھدے تن ہؤ قربانا۔۔

توں آپے آپِ ورتدا کرِ چوج وڈانا۔۔

(سری راگ کی وار پؤڑی نن:4)

دوسری وار گؤڑی دیاں کل 33 پؤڑیاں تے 68 شلوک ہن۔ ایہناں وچوں پہلیاں 26 پؤڑیاں گرو رام داس جی دیاں 27 توں 31 تک پنج پؤڑیاں پنچم پاتشاہ گرو ارجن دیوَ دیاں اتے آخری دو پؤڑیاں وی گرو رام داس جی دیاں ہن۔ گؤڑی دی وار دی پہلی پؤڑی وچ ہی ایشور دی ارادھنا کیتی گئی اے جویں-

توں سچا صاحبُ سچُ اے سچُ سچا غصائی۔۔

تدھُ نو سبھ دھیائدی سبھ لاگے تیری پائی۔۔

وڈے میرے صاحبہ وڈی تیری وڈیائی۔۔1۔۔

تیسری وار بہاگڑے دی وار اے۔ اس دیاں کل 21 پؤڑیاں اتے 43 شلوک ہن۔ پہلیاں واراں وانگ ایہہ وار وی واہگرو جاں برہم دی نرول مہما دا ہی گائن کردی اے۔ اسدے پریرک ہیتو دنیا دی ااستحکام، ناشمانتا اتے چھنبھنگرتا اے۔ چوتھی وار وڈہنس اے جسدیاں پؤڑیاں 21 اتے سلوک 43 ہن۔ ایہہ سمچی وار سبھ توں پہلاں پؤڑیاں وچ ہی لکھیاں گئیاں سی۔ ہریک پؤڑی پنج تکی اے۔ پنجویں وار دا نام سورٹھ دی وار اے۔ اس دیاں کل 29 پؤڑیاں اتے 58 شلوک ہن۔ ہر اک پؤڑی نال دو-دو شلوک انکت ہن۔ اس وار دا مرکزی موضوع وی گورو-مہما ہی اے۔ سورٹھ دی وار وچ ‘گرمکھِ نانک ارادھیا سبھِ آکھہُ دھنُ دھنُ دھنُ گر سیئی` دا مضمون لایا اے۔ چھیویں وار بلاول دیاں صرف تیرا پؤڑیاں ہن اتے ایہہ گرو رام داس جی دی سبھ توں مختصر وار اے۔ اس دے کل 27 شلوک ہن۔ اس وار دی ستویں پؤڑی نال 3 شلوک اتے باقی ساریاں نال دو-دو شلوک درج ہن۔ ایہناں وچوں گرو نانک دیوَ جی دے 2` گرو امرداس جی دے 24 اتے گرو رام داس جی دا اپنا صرف اک شلوک ہی انکت اے۔ اس دا بنیادی وزن تے تول 15+10=25 مقدار دا اے جویں:-

تو ہرِ پربھو آپِ اگمُ اے

سبھِ تدھُ اپایا۔۔

تو آپے آپِ ورتدا۔۔

سبھ جگتُ سبایا۔۔

ستویں سارنگ دی وار اے جس دیاں 36 پؤڑیاں ہن اتے 74 شلوک ہن۔ ایہہ گرو گرنتھ صاحب وچ انکت بائی واراں وچوں سبھ توں لمی وار اے۔ ایہناں وچ گرو نانک دیوَ جی دے 33، گرو انگد دیوَ جی دے 9، گرو امرداس جی دے 23، گرو رماداس جی دے اپنے 6 اتے گرو ارجن دیوَ جی دے صرف تن شلوک ودمان ہن۔ جویں:

آپے آپِ نرنجنا جنِ آپُ اپایا۔۔

آپے کھیلُ رچائیونُ سبھ جگتُ سبایا۔۔

اٹھویں وار دا نام کانڑے دی وار اے۔ جس دیاں 15 پؤڑیاں اتے 30 شلوک ہن اتے ایہہ سارے دے سارے شلوک گرو رام داس جی ولوں رچے ہوئے ہن۔ اس وار دا مول موضوع وی پہلیاں واراں وانگ گرو بھرفتار اتے نام بھرفتار دی مہما اے۔

گھوڑیاں

راگ وڈہنس وچ گرو رام داس جی نے لوک-کاو روپ ‘گھوڑیاں` وچ وی بانی دی رچنا کیتی اے۔ گرو گرنتھ صاحب جی نے پنہ نمبر 575 اتے 576 وچ درج اس بانی دے پچھوکڑ بارے وچار کرنا ضرور اے۔ ساڈی جاچے ‘گھوڑیاں` ویاہ ویلے گائے جان والے گیتاں دا ناں اے۔ جدوں لاڑا سجی ہوئی گھوڑی تے چڑدا اے۔ اسنوں گھوڑی چڑھن دی ریت کہندے ہن۔ اس ریت ویلے جہڑے گیت گائے جاندے ہن، اوہناں نوں ‘گھوڑیاں` کہندے ہن۔ اس سنساری ریت نوں گرو رام داس جی نے اک روحانی مطلب اتے موڑ دتا۔ یعنی سریر اک سندر گھوڑی دی نیائیں اے، جس تے چڑھ کے پرماتما تک پہنچنا اے۔ نام روپی زین پا کے، علم روپی کنڈیارا پا کے اتے پربھو-پریبھ روپی چابک مار کے نام درڑھ کرن دی ریت درسائی اے۔ اجیہی گھوڑی دی سواری چھیتی ہی اکالپرکھ نال میل کروا دندی اے۔

لاواں

سری گرو گرنتھ صاحب وچ پنہ 773-774 اتے سوہی راگ دے چھنتاں وچ ہی لاواں دے چار چھنت آؤندے ہن۔ لانو دراصل پرتیک اے، اک اجیہی لمبی، مضبوط اتے اٹٹ رسی دا جس نال پشو نوں نوڑ کے بنھیا جاندا اے۔ ایہناں لاواں وچ گرو رام داس جی نے گرمتی دے پورے رہسواد اتے جیون دے چار اہم پڑاواں دا الیکھ کیتا اے۔ گرو صاحب دے شاعری دا پردھان سر ادھیاتمکتا اتے بھرفتار بھاونا دا اے جو خاص کرکے جیو اتے پربھو دے ملاپ نال متعلق اے۔ پہلی لانو وچ مول حالت اپنے دھرم کرم وچ پوری طرحاں درڑھ ہون دی اتے یعقین دی پکیائی دی اے جویں:

ہرِ پہلڑی لاو تنقید کرم درڑایا بلرام جیؤ۔۔

بانی برہما ویدُ دھرمُ درڑہُ پاپ تجایا بلرام جیؤ۔۔

دھرم درڑہُ ہرِ نام دھیاوہُ سمرتِ نام درڑھایا۔۔

ستگرو گرُ پورا ارادھہُ سبھِ کل وکھ پاپ گوایا۔۔

دوجی لانو مطابق ستگرو دے ملاپ مگروں من ہر پرکار دے بھے اتے موضوع وکاراں توں ومکت ہو جاندا اے اتے ہؤمے دی میل لحن مگروں چارے پاسے آنند ہی آنند دا وایومنڈل اتپن ہو جاندا اے جویں گرو رام داس جی فرماؤندے ہن:-

ہرِ دوجڑی لاو ستگرو پرکھ ملایا بلرام جیؤ۔۔

نربھؤ بھے منُ ہوئِ ہؤمے میل گوایا بلرام جیؤ۔۔

انتر باہرِ ہرِ پربھو ایکو ملِ ہرِ جن منگل گائے۔۔

جن نانک دوجی لاو چلائی انحد شبد وجائے۔۔

تیسری لانو وچ ویراگ اتے پیار دی حالت دا سندر ذکر اے۔

ہرِ تیجڑی لاو منِ چاؤ بھیا بیراگیاں بلرامُ جیؤ۔۔

دل ہرِ ہرِ ہرِ دھنِ اپجی ہرِ جپیئ مستکِ بھاگُ جیؤ۔۔

جنُ نانکُ بولے تیجی لاوے ہرِ اپجے منِ بیراگ جیؤ۔۔

چوتھی لانو وچ پہلاں سہج دی حالت دی حصول ہندی اے اتے پھر پتی پرماتما دی۔ جویں:

ہرِ چؤتھڑی لاو منِ سہجُ بھیا ہرِ پایا بلرامُ جیؤ۔۔

گرمکھِ ملیا سبھائِ ہرِ منِ تنِ میٹھا لایا بلرام جیؤ۔۔

ہرِ میٹھا لایا میرے پربھ بھایا اندنُ ہرِ لولائی۔۔

من چندیا پھلُ پایا سواسی ہرنامِ وجی وادھائی۔۔

ہرِ پربھ ٹھاکرِ کاج رچایا دھن دل نامِ وگاسی۔۔

جنُ نانکُ بولے چؤتھی لاوے ہرِ پایا پربھ اوناشی۔۔

کرہلے

‘کرہلے` سرلیکھ ہیٹھاں دو شبد راگُ گؤڑی پوربی وچ ملدے ہن۔ ایہناں وچوں ہر اک رچنا دے دس بند ہن۔ کرہلے دا مطلب ہولا کرنا جاں ہلاّ شیری دینی وی لیا جاندا اے۔ انجھ ‘کرہلا` سندھی شبد اے جس دا مطلب اوٹھ توں لیا جاندا اے۔ ایہناں شبداں وچ، ایہہ پد انسانی من لئی ورتیا گیا اے جہڑا اوٹھ دی طرحاں بے چین ہویا اک تھاں توں دوسری تھاں تے گھمدا رہندا اے۔ اس طرحاں اتھے ‘کرہل` توں بھٹکدے جیو ول وی اشارہ ہو سکدا اے۔ ‘کرہلے` دے دوہاں شبداں وچ ستگرو دی شرنی جان دا نصیحت دتا گیا اے جتھے بھٹکن ختم ہو جاندی اے۔

چھنت

چھکے چھنت چھ چھنتاں نوں دتا گیا ناں اے۔ آسا راگ وچ گرو جی دے گھرُ 4 وچ چھ چھنت ملدے ہن۔ ہر چھنت دے چار پدے ہن، اس لئی کل 35 پدے ہن۔ ہر پدے نوں آسا دی وار دی ہر پؤڑی نال ترتیب وار پڑھیا جاندا اے۔

ونجارا

سری گرو گرنتھ صاحب وچ پنہ 81 اتے ونجارا سرلیکھ ہیٹھ صرف اک ہی شبد ملدا اے اتے اس شبد دے رچنہار وی گرو رام داس جی ہی ہن۔ ‘ونجارا` اک اجیہا شبد اے جس دے سدھے سادے مطلب ہن- ونج جاں وپار کرن والا۔

وچاردھارا/فلسفہ

گرو رام داس جی مطابق گرو اتے پربھو وچ انتر نہیں۔ گرو ربی گناں نال سنچارت ہندا اے۔ گرو دا بچن گناں دا ساگر اے اتے جیو اس ساگر دی اک اک گناں، روپی بند نوں حاصل کرن لئی یتنشیل رہندا اے۔ گرو اتے بھگت دا اجیہا رشتہ اے جتھے باقی رشتہ نرارتھک تجربہ ہون لگ جاندے ہن۔ گرو رام داس جی نے اپنی بانی وچ پربھو دی مہما ہی کیتی اے۔ گرو رام داس جی مطابق، گرو دا اہمیت بہو-پکھی اے۔ آپ نے اپنی بانی وچ گرو اتے سادھ سنگت دی مہما دے نال-نال ہور پراسنگک فلسفی پکھاں نوں وی اجاگر کیتا اے۔ ستگرو توں بے مکھ ہو کے جیو نوں کھپانی کھوار ہونا پیندا اے اتے ایہہ بھٹکن جاں کھپانی خواری گرو دی شرنی جایا ہی دور ہو سکدی اے۔ سمچی بانی دا سار ایہہ اے کہ ہر وقت واہگرو دے نام دا سمرن کرو تے شبھ گناں نوں دھارن کردے ہوئے ہؤمے تے ہور وکاراں دا تیاگ، گرو دی شرن لے کے ستسنگ وچ نام سمرن کرکے ہی پربھو دی بخشش ممکن اے۔ گرو جی مطابق پربھو آکار-یکت نہیں سائز مکت اے۔ اروپ آریکھ اے۔ گرو جی مطابق ایہو ہی گرمت دا رہسواد اے۔ گرمکھ نوں ہری پربھو دی بھکھ لگدی۔ گرسکھ سبھ دا بھلا سوچدا اے۔ اس اندر پرائی تات نہیں، گرو جی مطابق سبھ گن دھارن کرن نال روحانی اچتا حاصل ہندی اے۔ گرو جی نے سکھ لئی اک آچار پالیسی نیت کیتی اے۔

شاعری کلا

بانی دی بولی : گرو رام داس جی دی بانی اک مشرت بولی دی ورتوں کردی اے، جس وچ عربی، فارسی، اردو، ہندی، سنسکرت آدی بولیاں رلیاں ہوئیاں ہن۔ اس رلا دا مکھ کارن گرو جی دا وڈا جیون تجربہ اے۔ نویں علم دی کھوز وچ اک تھاں توں دوجی تھاں اکثر بھرمن کردے رہندے ہن۔ گرو رام داس جی دی بانی وچ عربی فارسی تے اردو بولی دا اثر ڈریکٹ روپ وچ اجاگر ہویا اے۔ اس ووکیبولری دی ورتوں گرو جی نے تتسم اتے تدبھوَ دوویں روپاں وچ کیتی اے۔ گرو رام داس جی دی بولی دی اگلی خاصیت بانی وچ بھاشائی سہج نوں اتپن کرن والے آدھاراں نال متعلق اے۔ گرو رام داس جی دی بانی وچ سہج محاوریاں، اکھاناں دی بہتر اتے سنجممئی ورتوں نال آیا اے۔

النکار-سکیم

جتھے کئی ورناں دی سروپ اتے کرم نال اک وار ورتوں ہندی اے، اتھے چھیکاں انوپراس النکار اے۔ گرو رام داس جی دی بانی وچ چھیک انوپراس النکار ورتے ہن۔ گرو رام داس جی دی بانی وچ ستیانپراس دی جھلک وی درشٹیگوچر ہندی اے۔ گرو جی دی بانی وچ ، ا، ، س، ہ دے طبقہ دی ورتوں وی ویکھن یوگ اے۔ گرو جی دی بانی النکاراں نال بھرپور اے۔

چھند

گرو رام داس جی دی بانی وچ کئی چھنداں دی ورتوں ہوئی اے۔ بانی وچ اگاہا، اتگیتا، رویہ، چترکلا جاں انکلا، سگیتکا (چھند)، پؤڑی، سورٹھا، دوہرا، چوپئی آدی چھنداں دا استعمال کیتا اے۔ گرو جی دی چھنت رچنا وسترت روپ وچ حاصل ہندی اے۔ اوہناں ولوں رچت کل 29 چھنت ہن جو وکھ وکھ راگاں وچ رچے گئے ہن۔

رس ودھان

گرو رام داس جی دی سمچی بانی وچ شنگار رس، ہاس راس، کرنا رس، رودر رس، بیر رس، بھیانک رس، ویبھتس رس، ادبھت رس، شانت رس، واتشلی رس اتے بھرفتار رس ودھیرے پربل اے۔

سٹائل

گرو رام داس جی دی بانی دی پرتھم شیلگت خوبی ارک وحہ، رفتار شیلتا اتے روانگی دی اے۔ اوہناں دی بانی دی کتھن تکنیک گرامین نہیں شہری اے۔ سٹائل دی روانگی دی اکو اک کھاشیئت شبداں دا دہراؤ کہی جا سکدی اے۔ عامَ رچنا وچ ایہہ دہراؤ اکیویں بھرپور ہندا پربھو گرو صاحب دی بانی وچ ایہہ دہراؤ نیرس نہیں بندا سگوں اک خاص قسم دا آنترک سرود اتپن کردا اے۔ گرو رام داس جی نے اپنی بانی وچ ایہہ سنگیتمئی اثر پرمکھ طور تے تن زریعاں نال اتپن کیتا اے۔ وینگ گرو رام داس جی دی بانی دی سٹائل دا ایہہ ہور ادتی گن اے۔ در-ب-در بھٹکدے اتے اٹٹ بندھناں وچ بجھے منمکھاں، دشٹاں اتے نندکاں تے گرو صاحب اکو جہی طاقت نال باہروں مٹھا پر اندروں زہریلہ وینگ کسدے ہن۔ پاکھنڈ، ککرم اتے چھلکپٹ کرکے اپنے مختصر پروار نوں تاں سکھ دندا اے پر پرماتما نوں دکھ دندا اے۔ گرو صاحب کٹاخش دی ورتوں کرکے اسنوں سچیت کردے ہن ایہہ اوہناں دی لاجواب وڈیائی اے۔

گرو ارجن دیوَ

گرو ارجن (15 اپریل 1563 – 30 مئی 1606) سکھاں دے پنجوے گرو اتے پہلے سکھ شہید سن۔ شری گرو ارجن دیوَ جی دا جم چوتھے گرو شری گرو رام داس جی دے گھر ماں بیبی بھانی جی دی ککھوں 19 ویساکھ، سمت 1620 (15 اپریل، 1563 ای۔) نوں گوئندوال وکھے ہویا۔بچپن دے مڈھلے 11 سال اپنے نانا سری گرو امرداس جی دی دیکھ-ریکھ ہیٹھ گزارن دے نال-نال آپ جی نے نانا گرو توں گورمکھی دی تعلیم دی مہارت حاصل کیتی، دیوناگری پنڈ دی دھرم شالہ توں سکھی، سنسکرت دا علم پنڈت بینی کولوں، گنت تعلیم ماما موہری جی توں حاصل کیتی اتے آپ جی نوں دھیان لگاؤن دی تعلیم آپ جی دے ماما جی، بابا موہن جی نے سکھائی۔سری گرو امرداس جی دا سچکھنڈ واپسی دا سماں نیڑے آ جان کرکے تیجے گرو صاحب جی نے 1 ستمبر، 1574 چوتھے گرو رام داس جی نوں گرگدی بخشش کیتی، بابا بڈھا جی نے گریائی تلک دی رسم ادا کیتی، اسے دن ہی سری گرو امرداس جی جوتی جوتِ سمائے، اس توں بعد سال 1574 وچ ہی سری گرو رام داس، سری گرو امرداس جی دے عاشِ نوں پورا کرن لئی اپنے تنوں پتراں پرتھی چند، سری مہاں دیوَ اتے سری (گرو) ارجن دیوَ جی نوں نال لے کے گرو کے چکّ (امرتسر) آ گئے؛ سبھ توں پہلی سیوا جو سری گرو امرداس جی دے ویلے سنتوکھسر دی چل رہی سی، اس نوں ارمبھیا اتے جس ٹاہلی ہیٹھ بیٹھ کے آپ جی سیوا کروایا کردے سن، اجکل اتھے گرودوارہ ٹاہلی صاحب سشوبھت اے۔سری گرو ارجن دیوَ جی دا ویاہ 23 ہاڑ سمت 1636 نوں مو پنڈ (تحصیل پھلور) دے وسنیک سری کشن چند جی دی سپتری ماں گنگا جی نال ہویا، اس ویلے آپ جی دی عمر 16 سال دی سی۔جد ماں گنگا جی من وچ پتر حصول دی اچھا لے بابا بڈھا جی لئی ہتھیں پرشادا تیار کرکے ،بیڑ صاحب پجے تاں پرشاد چھکن لگیاں پرسن چت مدرا وچ ہوئے بابا جی دے وردان نال ماں گنگا جی دی ککھوں 21 ہاڑ سمت 1652 (19 جون 1595) نوں چھویں گرو، سری گرو ہرگوبند صاحب جنگجو پتر دا جم ہویا۔ادھر سری گرو رام داس جی نے اپنے نکے سپتر سری گرو ارجن دیوَ جی دی دھرم متعلق لگن، پیار، ستکار، سبھاء وچ نمرتا آدی دے گناں نوں دیکھدے ہوئے 1 ستمبر 1581 نوں جوتی جوتِ سماؤن ویلے سری گوئندوال صاحب وکھے، بابا بڈھا صاحب جی ہتھوں گریائی دا تلک بخشش کیتا اتے آپ چوتھے گرو اسے دن ہی جوتی جوتِ سما گئے۔ اس وقت سری گرو ارجن دیوَ جی دی عمر 18 سال دی سی۔ دستاربندی دی رسم توں بعد آپ جی اکتوبر مہینے سری امرتسر آ گئے۔ ہرمندر صاحب تے ہور گوردواریاں دی قیام گرگدی تے براجمان ہو کے آپ جی نے دھرم پرچار دے نال-نال گرو رام داس جی ولوں ارمبھے کارجاں نوں نیپرے چاڑھنا شروع کیتا۔ سنگتاں دے نال-نال بابا بڈھا جی اتے بھائی سالھو جی نوں ایہناں کماں لئی جتھیدار تھاپیا اتے نال ہی آپ جی نے دور-دور تک گرسکھی نوں پرچاریا۔ آگرے توں چل کے گرو صاحب دے درشناں ہت بھائی گرداس جی امرتسر وکھے 1583 دے شروع وچ گرو صاحب نوں ملے۔ سری گرو ارجن دیوَ جی ولوں آرمبھی سن 1586 ای۔ وچ سنتوکھسر گرودوارہ صاحب دی سیوا وچ بھائی گرداس جی نے اہم یوگدان پایا، سکھی نوں مضبوط کرن لئی گرو صاحب جی نے 3 جنوری، 1588 (ماگھی والے دن) سری گرو ارجن دیوَ جی نے سری ہرمندر صاحب دی نیہہ رکھن دا پوتر کم مسلمان فقیر سائیں میاں میر (پورا نام مئیین-ال-اسلام) توں کروایا۔ سری ہرمندر صاحب دے چارے پاسے دروازے رکھواؤن دا گرو صاحب دا مقصد سارے دھرماں نوں برابر دا ستکار دینا سی۔ سروور وچ براجمان سری ہرمندر صاحب دی مورت اتے دن-رات ہندا گربانی دا کیرتن سن کے اتے اچرج نظارے تک کے دیکھن والے دے من وچ اجیہا سوال پیدا اے کہ کی اس توں اگے وی کوئی سچکھنڈ اے؟ 1590 تک گرو صاحب سری ہرمندر صاحب دی سیوا وچ رجھے راے اتے اسے ہی سال گرو صاحب نے 15 اپریل 1590 ای۔ بابا بڈھا جی دے ارداسا سودھن مگروں ترن تارن سروور دی نیہہ رکھی، کیونکہ سکھی دے اصول ہن، آپ ترنا اتے دوجیاں نوں تارنا اتے گرو صاحب دا مقصد گرو نانک صاحب دی سکھی نوں پرچارنا سی اتے خاص کرکے اس علاقے دے حاکم نوردین اتے اس دے پتر امیر دین اتے سخی سروراں دے ودھ راے مسلمانی اثر نوں روکنا سی، اس لئی آپ جی خود پرچار ہتّ کھڈور صاحب اتے ہور علاقیاں وچ گئے۔ ترن تارن وچ کوہڑی گھر بنواؤن مگروں سروور دے پانی نوں امرت روپ وچ بدل کے کوہڑیاں دا کوہڑ ہمیشہ لئی ختم کیتا۔ گرو گرنتھ صاحب دا اڈیٹنگ گرو صاحب جی نے اپنے گرگدی دور وچ، سبھ توں مہان کم الٰہی بانی رچن اتے پہلے گرو صاحباں دی، سنتاں، بھگتاں دی بانی نوں اکتر کرن دا کیتا۔ اس مہان کم نوں کرن لئی گرو صاحب نے اکانت واس جگہ سری رامسر (گردوارے ششوبھت) امرتسر چنی۔ آپ جی نے سن 1601 توں لے کے اگست 1604 دے لمے عرصے دوران ایہہ کم مکمل کیتا اتے اک مہان گرنتھ تیار کیتا جس وچ 36 مہانمرداں دی بانی انکت کیتی جنہاں وچ پنج گرو صاحبان دی بانی، 15 بھگتاں دی بانی دا مجموعہ تیار کیتا۔ اس سیوا لئی بھائی گرداس جی نے اپنی لیکھنی ولوں مہان یوگدان پایا۔ گرو صاحب جی نے اپنی دیکھ ریکھ ہیٹھ جلد ساز کیتی اتے 30 اگست 1604 نوں اس الٰہی گرنتھ دا پہلی وار دربار صاحب اندر پرکاش کیتا گیا، بابا بڈھا جی نے پرتھم گرنتھی دے طور تے پہلا حکم نامہ لیا۔ گرو صاحب دی شہادت سری گرو گرنتھ صاحب جی دے ادتی اپدیساں دا اثر مسلمان علماواں اتے قاضیاں نے قبولیا کیونکہ مسلمان سخت گیر اپنے دھرم دی برابری برداشت نہیں کر سکدے سن۔ اکبر دا پتر جہانگیر جدوں تخت تے بیٹھا تاں مخالفاں نے گرو صاحب خلاف اس دے کنّ بھرنے شروع کیتے۔ اس کم وچ چندو دی ایرکھا نے وی بہت زیادہ رول ادا کیتا۔ جہانگیر نے مرتضیٰ خان نوں کیہا کہ گرو صاحب دا مال اسباب ضبط کرکے اوہناں نوں اس دے ساہمنے پیش کیتا جاوے۔ جہانگیر نے گرو صاحب نوں سری گرو گرنتھ صاحب وچ حضرت محمد دی خوشامد دے شبد درج کرن لئی کیہا، جس تے گرو صاحب نے صاف انکار کر دتا۔ اک پاسے چندو دی ایرکھا سی کہ اس دی لڑکی دا رشتہ گرو ہرگوبند صاحب نوں کرن توں گرو صاحب نے انکار کر دتا سی، اخیر گرو صاحب نوں شہید کرن دا حکم دے دتا گیا، اس کم لئی خاص طور تے نردئی چندو نوں لگایا گیا۔ گرو صاحب نوں تتی توی تے بٹھا کے سیس تے تتی ریت پائی گئی اتے بعد وچ ابلدے پانی دی دیگ وچ پایا گیا۔ پر گرو صاحب نے ‘تیرے بھانے وچ امرت وسے’ دی دھنی جاری رکھی انت 30 مئی، 1606 نوں چھویں دن گرو صاحب دے پاون سریر نوں راوی دریا دے کنارے لجایا گیا اتے راوی دریا وچ روڑھیا گیا۔ پنجابی ساہت وچ یوگدان گرو ارجن دیوَ جی دی پنجابی ساہت نوں سبھ توں وڈی دین، گرو گرنتھ صاحب دی سنپادنا اے، جس وچ ستّ گرو صاحبان توں بناں اوہناں بھگتاں، صوفی فقیراں، بھٹاں آدی دی رچنا درج اے، جہڑی گرمتی دے عاشِ دے مطابق سی۔ گرو گرنتھ صاحب وچ گرو ارجن دیوَ جی دی سبھ توں ودھ بانی درج اے، جسدے کل 2312 شبد بندے ہن۔ آپ جی دیاں مکھ رچناواں ہن (1) سکھمنی (2) بارہمانہ (3) باون اکھری (4) پھناے (5) مارو ڈکھنے (6) واراں، جنھاں دی گنتی چھ اے ۔

گرو تیغ بہادر جی

گرو تیغ بہادر 1 اپریل 1621 – 11 نومبر 1675 20 مارچ 1665 نوں سکھاں دے نوویں گرو بنے۔ اوہناں نوں مغل بادشاہ اورنگزیب دے حکم تے دلی وچ شہید کر دتا گیا سی گرو تیغ بہادر صاحب جی دا جم 1 اپریل 1621 دن ایتوار نوں ماں نانکی جی دی ککھوں امرتسر وکھے ہویا۔ آپ جی چھویں گرو ہرگوبند صاحب جی دے پنجویں اتے سبھّ توں چھوٹے سپتر سن۔ آپ جی نے 9 سال دے قریب سماں امرتسر وکھے گزاریا اتے پھر کرتارپور ضلع جالندھر وکھے چلے گئے۔ گرو جی دے بھین بھراواں دے نام بابا گردتا جی، بابا سورج ملّ، بابا اٹلّ رائے اتے بیبی ویرو ہن۔ کشمیری پنڈتاں دی فریاد اورنگزیب دے ظلم دا شکار بنے کشمیری پنڈتاں دی فریاد کسے پاسے نہ سنی گئی تاں اوہناں نے نوویں پاتشاہ سری گرو تیغ بہادر جی دی شرن لین دا نشچی کیتا۔ کشمیری پنڈتاں دا اک جتھا اپنی فریاد لے کے سری آنندپور صاحب وکھے سری گرو تیغ بہادر جی پاس آیا۔ کشمیری پنڈت کرپا رام توں اوہناں دی درد کہانی سن کے گرو جی نے “جو سرنِ آوے تسُ کنٹھ لاوے” مہانواک مطابق اوہناں نوں یعقین دوایا کہ اوہ بابے نانک دے در توں مایوس نہیں پرتنگے۔ اس توں بعد گرو جی کسے ڈونگھی سوچ وچ ڈبّ گئے اتے کجھ ویلے بعد فرماؤن لگے کہ اجے دھرم لڑائی دا سماں نہیں آیا۔ اس ویلے کسے مہان روح دی شہیدی دی لوڑ اے۔ صرف قربانی نال ہی ڈبدے دھرم نوں بچایا جا سکدا اے۔ آپ جی دے بچن سن کے پورے دربار وچ سناٹا چھا گیا۔ آپ جی دے سپتر بال گوبند رائے جی نے آپ جی توں اس خاموشی دا کارن پچھیا تاں گرو جی نے جواب دتا کہ ظلم دے بھامبڑ بہت اچے چلے گئے ہن۔ جس وچ ایہہ نتانے بالن دی تھاں جھوکے جا راے ہن۔ ہن کسے مہانپرکھ دے بلیدان دی لوڑ اے جو اپنے پوتر خون دے چھٹے مار کے بلدے ہوئے بھامبڑاں نوں شانت کر سکے۔ بال گوبند رائے جی نے کیہا کہ آپ جی توں بناں ہور مہانپرکھ کون ہو سکدا اے؟ آپ اپنا بلیدان دے کے ایہناں دے ڈبدے ہوئے دھرم دی رکھیا کرو۔ اپنے بال دے نکے جاے مونہوں اینی وڈی گل سن کے گرو جی نوں یعقین ہو گیا کہ ایہہ بالک آؤن والی ہر اوکھی توں اوکھی گھڑی دا ساہمنا کرن لئی ہر پکھوں اہل اے۔ آپ جی نے ہندو دھرم دی رکھیا لئی قربانی دین دا فیصلہ کر لیا۔ گرو جی نے کشمیری پنڈتاں نوں کیہا کہ تسیں نشچنت ہو کے جاؤ تے اورنگزیب نوں کہہ دیو کہ جاہ! پہلاں ساڈے گرو تیغ بہادر صاحب نوں مسلمان بنا لے۔ جے اوہناں نے اسلام دھرم قبول کر لیا تاں اسیں خوشی-کھشی مسلمان بن جاوانگے۔ قربانی اس طرحاں گرو جی بال گوبند رائے نوں سری گرو نانک دیوَ جی دی گرگدی دے دسویں وارث تھاپ کے آپ کشمیری پنڈتاں دی رکھیا لئی بھائی متی داس جی، بھائی ستی داس جی، بھائی جیتا جی اتے بھائی دیالا جی آدی سکھاں نال دلی ول قربانی دین چل پئے۔جدوں گرو جی نوں اسلام دے نشے وچ دھتّ اورنگزیب دے ساہمنے لیاندا گیا تاں اس نے اسلام دی مہما گاؤندیاں آپ جی نوں اسلام قبولن لئی راغب کیتا۔ پر گرو جی نے اس دی امید دے الٹ اتر دتا کہ دھرم زبردستی تلواراں دی نوک اتے نہیں بدلایا جا سکدا۔ ہندواں نوں زبردستی مسلمان بنا کے نہ تاں تسیں سچے مسلمان ہون دا اشارہ دے راے ہو، نہ ہی ربّ دی رضا وچ چل راے ہو اتے نہ ہی اپنی پرجا متعلق اپنے کرتوّ دا پالن کر راے ہو۔ بادشاہ ہون دے ناطے تہاڈا فرض اے کہ تسیں ہندواں اتے مسلماناں نوں برابر سمجھو۔ پر اس دے الٹ تسیں تاں ہندواں نوں اپنے انھے ظلم دا شکار بنایا اے۔ اورنگزیب! تیرے اس ظلم نوں ٹھلھ پاؤن لئی اتے معصوم ہندواں دی رکھیا لئی اسیں میدان وچ آ نترے ہاں۔ توں تاں بادشاہ ہون دے ناطے اپنی پرجا توں منہ موڑی بیٹھا ہیں پر اسیں ایہناں مظلوماں دی بانہہ پکڑ لئی اے۔ اورنگزیب دے حکم مطابق پہلاں بھائی متی داس جی نوں آرے نال چیریا گیا۔ بھائی دیالا جی نوں ابلدی دیگ وچ سٹّ دتا گیا۔ اس پرکار اک-اک کرکے گرو جی دے مریداں نوں انانسانی تسیاے دے کے ہونی دی بھٹھی وچ جھوک دتا گیا جس نوں ویکھ کے گرو جی ڈولے نہیں سگوں اوہناں دا صدق ہور وی اڈول ہو گیا۔ انت متی 11 نومبر، 1675 ء نوں چاندنی چوک وکھے قاضی نے فتویٰ پڑھیا۔ جلاد جلالدین نے تلوار نال وار کیتا اتے گرو صاحب دا سیس دھڑ نالوں الگ ہو گیا۔ پر اپنے مونہوں سی نہ اچاری۔ آپ جی دی ادتی شہادت بارے سری گرو گوبند سنگھ نے ‘بچتر ناٹک’ وچ لکھیا اے: تلک جننجو راکھا پربھ تاکا۔۔ کینو بڈو کلو مہہ ساکہ۔۔ زریعہ ہیتِ اتی جنِ کری۔۔ سیسُ دییا پرُ سی ن اچری۔۔ دھرم ہیت ساکہ جنِ کیا۔۔ سیسُ دیا پرُ سررُ ن دیا۔۔ گرو جی دی شہادت نے اس ویلے دے مظلوماں، نتانیاں، نیوٹیاں اتے نمانیاں دے دل وچ اک نویں روح پھوکی۔ آپ جی دی قربانی نہ صرف سمکالین سماج لئی بلکہ آؤن والیاں پیڑھیاں لئی وی پریرنا-سروت بنی۔اج 21ویں صدی دے حوالہ وچ اس شہادت دی اہمیت ہور وی درڑھ ہو جاندی اے کیونکہ اج پھر ساڈا سماج بولی دے ناں تے، دھرم دے ناں تے انگنت حصیاں وچ ونڈیا ہویا اے۔ گرو جی دی لاثانی شہادت دی روشنی ہی ایہناں کٹڑتا دے نشے وچ انھے ہوئے ہنساوادیاں نوں چانن دی کرن حاصل کر سکدی اے۔ اج دے دن اس مہان شہید نوں ساڈی شردھانجلی ایہی ہوویگی کہ اسیں انسان دے بنائے دھرم توں اپر اٹھ کے سرب-سانجھے دھرم یعنی مانوتا، اہنسا، دئیا، امن اتے اکھنڈتا دے رستے اپر قدم دھریئے۔

بھگت شاعر

گرمتی شاعری وچ گرو شاعراں توں علاوہ بھگت شاعراں دی بانی وی درج اے۔ شری گرو گرنتھ صاحب دے 31 راگاں وچ 22 راگاں وچ بھگتاں دی بانی وی سنکلت اے۔بھگتاں دے سارے شبد 349 ہن اتے بھگت بانی وچ 3 شبد گرو ارجن دیوَ جی دے ہن۔

بھگت رامانند

رامانند جی دکھن بھارت دے آچاریہ،بھرفتار مت دے سنچالک 1017–1137 ء دے چودھویں پیڑی وچ جانشین سن۔گرو گرنتھ صاحب وچ آپ جی دا اک پدا راگ بسنت وچ ملدا اے۔گرو گنتھ صاحب وچ درج بھگت بانیکاراں وچوں تقریباً ادھے بھگت رامانند جی دے چیلیاں وچوں اتے ہم عصر ہن۔گرو گنتھ صاحب وچ شامل بسنت راگ ماتحت شبد وچ آپ نے پرنراگت تکنیک نوں تیاگ کے گرو دے دسے مطابق ،دل اندر وسدے بھہم دی پوجا کرن تے بل دتا اے۔ ستگرو توں ہی صحیح رستہ فلسفہ ہندا اے۔

ستگور مے بلہاری تور۔۔

جنِ ثقل بکل بھم کاٹے مور۔۔

رامانند سوآمی بکل رمت بھہم۔۔

گر کا سبدُ کاٹے کوٹِ کرم۔۔

بابا فرید

بابا فرید دا جم 1173ء وچ ملتان دے پنڈ کھوتوال وچ شیخ جمالدین سنلیمان دے گھر ہویا۔انت فرید جی 93 سال دی عمر بھوگ کے 1265 نوں پاکپٹن وکھے ادور چلانا کر گئے۔گرو گنتھ صاحب وچ آپ دے 112 سلوک تے چار شبد، دو راگ آسا وچ اتے دو راگ سوہی وچ شامل ہن۔فرید جی نے مڈھلی تعلیم اپنی ماں توں لئی۔خواجہ بکھتیار کاکی دی شخصیت تے وچاراں تو متاثر ہو کے فرید جی اوہناں دے مرید بن کے دوی چلے گئے۔اوہناں دی رچنا دا مول مقصد انسان دی روحانی اچتا تے سداچارک پکھ اچا چکنا اے۔فرید جی سوے پڑچول محسوس کردے تے کہندے ہن کہ اوہ وی گناہاں توں ابھجّ نہیں ہن۔

فریدہ جے تو عقلِ لتیپھُ کالے لیکھ ن لیکھ۔۔

آپنڑے گریوان مہہ سرُ نیوا کرِ دیکھُ۔۔

انسان نں دنیاوی چیزاں چھڈّ کے پرماتما دی بھرفتار وچ لین ہونا چاہیدا اے۔

فریدہ رتِ پھری ونُ کمبیا پت جھڑے جھڑِ پاہِ۔۔

چارے کنڈا ڈھونڈھیا رہن کتھاؤ ناہِ۔۔

فرید جی دی بانی وچ ناشمانتا نوں گون ستھان ہی ملدا اے،اسدے سمچے سرجن دنیا نوں پرکاشمان کرن والا پکاش نقطہ موت انسان دی موت اے۔

بھگت کبیر

کبیر جی دا جم چوندھویں پندرویں صدی وچ منیا جاندا اے۔گرو گرنتھ صاحب وچ 17راگاں وچ آپ دی بانی شبداں اتے سلوکاں دے روپ وچ ملدی اے۔ اپنی رچنا وچ اوہ کجھ اس پرکار لکھدے ہن:

کبیر جس مرنے تے جگ ڈرے میرے منُ انند ۔ مرنے تے ہی پائیے پورن پرمانندُ۔

بھگت کبیر دی بانی زبانی اتے لکھت دوہاں روپا وچ حاصل ہوئی اے۔ کبیر دی بہت ساری بانی سانوں حاصل ہوئی اے۔ جویں:- بیجک، کبیر، گرنتھاولی، گرو گرنتھ صاحب وچ درج بانی۔ بیجک:- بیجک، کبیر دی سبھ تو پرمانک رچنا سمجھی جادی اے۔ کبیر پنتھ وچ بیجک دا اوہی ستھان اے، جہڑا سکھ پنتھ وچ گرو گرنتھ صاحب دا آچری پرسرام چترویدی نے کبیر ساہتی کی پرکھ کتاب وچ لکھیا اے کہ بیجک وچ سنکلت رچناوا دی ایہہ وشیستا اے کہ اوہناں وچ سرسٹی رچناں بارے لکھیا وسترت وچار ہن۔ کبیر گرنتھاولی:- کبیر گرنتھاولی اتے گرو گرنتھ صاحب وچ سنکلت کبیر بانی وچ کافی برابری اے۔ گرو گرنتھ صاحب:- کبیر دی بانی دا دوجا وڈا پرمانک سروت گرو گرنتھ صاحب اے۔

بھگت رویداس

رویداس جی دا جم 14ویں 15ویں صدی دے وچکارلے ویلے وچ بنارس نال لگدے پنڈ مانڈر وکھے چمار جاتی وچ ہویا ۔اوہناں دے 16راگاں وچ 40شبد تے اک شلوک درج اے۔ عنہ مطابق کوئی انسان اچا نیوا نہیں جو پیما بھرفتار دا رستہ اپناؤندا اے اوہ پبھو پاپتی دا حقدار اے۔ اوہ فرماؤندے ہن

جہ کل سادھ بیسنو ہوئِ۔۔

برن ابرن رنکُ نہی ایسرُ بمل باسُ جانیئ جگِ سوئِ۔۔

بھگت رویداس جی نے نرنجن پاپتی دا زریعہ ،گرو کرپا دا نوں منئا اے

گرو پسادِ نرنجن پاوؤ۔۔

آپ دی بولی رنگ برنگی اے۔بنارس دے آس پاس دی اتکنیک دا خاص پبھاو اے۔ فارسی ،گورمکھی تے مہاوریاں دی ورتوں کیتی گئی اے۔صوفیانہ تجربہ نوں پگٹاؤن لئی پتیکا دی عامَ ورتو کیتی اے۔

الٹی گنگ جمن مے لاوو۔۔

بن ہی پانی منجن دے پاوو۔۔

نامدیو

بھگت نامدیو دا جم 26 اکتوبر 1270ء لگبھگ سرب پووانت ہو چکا اے۔پنجاب وچ رہن کرکے اتھوں دی بولی نال وی رابطہ حاصل کیتا۔بھگت نامدیو دی مراٹھی وچ 'ابھنگ' رچنا تو علاوہ ہندی وچ پد رچنا وی ملدی اے۔گرو گرنتھ صاحب وچ اوہناں دے61 شبد ہن جنہاں دی رچنا راگ گؤڑی آسا، گوجری، سورٹھ، دھناسری، ٹوڈی،تلنگ،بلاول،گونڈ،رامکلی، مارو،بسنت،ملار،راگاں دے دوران ہوئی۔نامدیو بانی وچ ہم عصر مذہبی کرم کانڈاں پاکھنڈ اتے تکھا وینگ ملدا اے۔اوہ گرمتی راہی نام دی ارادھنا نوں ہی پار نشتارے دا زریعہ مندے ہن۔

بھیرؤ بھوت سیتلا دھاوے۔۔

کھر باہنُ اوہُ چھارُ اڈاوے۔۔

بھگت ترلوچن

اوہ بھگت نامدیو دے ہم عصر تے ساتھی سن۔گرو گرنتھ صاحب وچ آپ دے چار شبد، تن راگاں، سری،دھناسری وچ ملدے ہن۔ترلوعدہ جی جات دے براہمن تے مہانراشٹر دے نواسی سن۔دھناسری راگ دے پدے وچ پورانک کتھاولی دا مختصر نال ہی پھلار دے دتا اے۔کرم دے خیال دی پدھانتا دتی اے:

پوربلو کت کرمُ ن مٹے ری

گھر گیہنِ تا چے موہِ جاپیئلے رام چے نامں۔۔

شبداں دی بولی اپر مراٹھی دا رنگ اے۔'تاچے رے سوآرتھی، ندی چے ناتھں ،رامچے دیش دی بولی مراٹھی دے شبد ہن۔

بھگت دھنا

دھنا بھگت دا جم 1415ء وچ راجستھان دے علاقہ ٹانک دے پنڈ دھوان وکھے ہویا۔جٹّ گھرانے نال تعلقات رکھدے سن۔ آپ دے دو پدے ، راگ آسا وچ اک پدا دتے گئے ہن۔ایہہ رامانند دے شش سن۔ایہہ آپ دی بانی تو نرگن برہم پتی یعقین اتے ڈونگھی بھاونا اجاگر ہندی اے۔آپ دی بانی وچ ہیٹھ لکھیا تکاں پیش ہن:

بھمت پھرت بہو جم بلانے تنُ منُ دھنُ نہی دھیر۔۔

لالچ بکھ کام لبدھ راتا منِ بسرے پبھُ ہیرے۔۔رہاؤ ۔۔

بھگت سین

آپ بھگت کبیر، بھگت رویداس اتے بھگت دھنا دے ہم عصر سن۔گرو گرنتھ صاحب وچ اوہناں دا صرف اک شبد ہی درج اے ۔رامانند جی دی شش پرمپرا وچ ایہناں دا وی ستھان اے۔آپ جی دی رچنا دا اشارہ پرچلت پوجا ودھیاں چو اک ول اشارہ اے:

دھوپ دیپ گھت ساجِ آرتی۔۔

وارنے جاؤ کملپاتی۔۔

منگلا ہرِ منگلا نت منگلُ راجا رام رائے کو۔۔رہاؤ۔۔

بھگت بینی جی

اپنے سمے دے اجیاے پسدھّ بانیکار ہن جنہاں دے رچے سریراگ ،رامکلی تے پبھاتی راگاں وچ تن شبد گرو گرنتھ صاحب وچ درج ہن۔اس پکار آپ دی رچنا نوں گرو ارجن دیوَ جی ولوں مہان 15مہانمرداں دے نال آدریوگ ستھان پدان کیتا گیا اے۔بھگت بینی جی کام، کدھ ،موہ ،ہنکار تو بچن لئی کہندے ہن۔جنہاں وچ کھچت ہون نال انسان جمع دے دیش جاندا اے:

پھرِ پچھتاوہگا موڑیا توں کون کمتِ بھمِ لاگا۔۔

چیتِ رامُ ناہی جم پرِ جاہگا جنُ بچرے انرادھا۔۔

بھگت بھیکھن جی

بھگت بھیکھن جی دی جو بانی رچنا مہیا اے اس دا سائز بہت چھوٹا اے۔شری گرو گرنتھ صاحب وچ شامل پندراں بھگتاں دی بانی، وچ بھیکھن جی دے رچے صرف دو پدے شامل ہن۔ایہہ دووے پدے سورٹھ راگ دے دوران پنہ 659 اتے درج ہن۔شری گرو ارجن دیوَ جی نے ایہہ سرلیکھ دتا اے:

'راگُ سورٹھ بانی بھگت بھیکھن کی'۔

بھگت دے روپ وچ بھیکھن دی گرو سہبان اتے ہور سنتاں بھگتاں نال روحانی سانجھ اے۔

بھگت پرمانند جی

بھگت پرمانند دا جم 1389ای وچ شعلہ پور دے بارویں پنڈ وکھے ہویا ۔آپ جی دا اک اک شبد گرو گرنتھ صاحب وچ شامل اے۔جو اس پکار اے:

تے نر کیا پرانُ سنِ کیتا ۔۔

انپاونی بھگتِ نہی اپجی بھوکھے دانُ ن دینا رہاؤ۔۔

اس شبد وچ پرمانند جی انسان نوں کام ، لوبھ موہ ، ہنکار تیاگ کے دیوی گن دھارن کرن تے زور دندے۔

بھگت سورداس

کرشن بھرفتار دے شرومنی شاعر بھگت سورداس پرانے پنجاب دے نگر صیحی دے جمپل سن۔آپ دا پسدھّ گرنتھ سور ساگر اے۔جس دے منوہر گیت کرشن بھگت منڈلیاں عامَ گاؤندیاں ہن۔آپ دی بانی نوں سارنگ راگ وچ گرو ارجن دیوَ جی ولوں گرو گرنتھ صاحب وچ شامل کیتا گیا اے۔

ہؤ ہؤ ایک رمئیا لیہؤ۔۔

آن دیوَ بدلاونِ دیہؤ۔۔رہاؤ۔۔

بھگت جےَ دیوَ

گرو گرنتھ صاحب وچ آپ دے نام ہیٹھ دو شبد راگ گزری اتے راگ مارو وچ درج ہن۔آپ جی دا جیون دور تیروی صدی عیسوی اے۔آپ دکھنی بنگال دے پنڈ کندولی وکھے پیدا ہوئے ۔دوواں پدیاں دا موضوع نروپن،سگھڑ، اتے بولی متحد اے۔پہلے پدے دے پنج بند ہن۔مرکزی خیال 'رہاؤ'وچ آیا اے:

صرف رام نام منورمں۔۔بدِ امرت مائیئں۔۔

ن دنوتِ جسمرنین جم جرادھِ مرن بھئیں۔۔

بھگت پیپا

ایہناں دا جم دور سمت1465-75 دے نیڑے دسیا گیا اے۔آپ دا دھناسری راگ وچ اک پدا گرو گرنتھ صاحب وچ درج اے۔ایہہ پدا آرتی دے روپ وچ اے:

کایؤ دیوا کائیؤ صرف کائیؤ جنگم جاتی۔۔

کائیؤ دھوپ دیپ نئیبیدا کائیؤ پوجؤ پاتی۔۔

کایا بہو کھنڈ کھوجتے نوَ ندھِ پائی۔۔

نہ کچھ آئیو نہ کچھ جائیو رام کی دہائی۔۔رہاؤ۔۔

اوہناں مطابق برہم دی بھیٹا دھوپ،دیپک دی تھاں اپنی کایا ہی سمرپن کر دینی چاہیدی اے۔

بھگت سدھنا جی

سدھنا جی سندھ دے پنڈ سہوا وچ پیدا ہوئے ۔ ایہہ نامدیو دے ہم عصر سن۔ اک آتم گیانی سادھو توں پھٹکار پین تے آپ اپرام ہو گئے۔ من نوں ٹھوکر لگی تاں آپ بھرفتار وچ لین ہو گئے۔گرو گرنتھ صاحب وچ آپ دا بلاولُ راگ وچ اک شبد اے۔ جو اس پکار اے:

نپ کنیا کے کارنے، اک بھایا بھیکھدھاری۔۔

کامارتھی سوآرتھی، وا کی پیج سواری۔۔

گرمتی شاعری دھارا دے ہور شاعر

گرو گوبند سنگھ جی

گرو جی دا جیون دور1666ای تو 1708ای تک اے۔گرو صاحب دیاں ساریاں رچناواں نوں دسم گرنتھ کیہا جاندا اے۔جاپُ صاحب دسم گرنتھ دی مرکزی بانی اے۔پبندھاتمک رچناواں وچو صرف چنڈی دھی وار ہی پنجابی بولی وچ اے۔ چنڈی دی وار پنجابی وار شاعری پرمپرا نوں اک نویں سکھر پدان کردی اے۔گرمتی جیون تکنیک نے روپانترن دی اک نویں سمت گرہن کر لئی۔دھرم چلاؤنا، دشاں دی تباہی کرنا گرو جی دا مکھ مقصد سی۔سماج وادی لوکتنتری سنکیتک ورتارے نں ودھیرے کارگر تے اہم بناؤن لئی اوہناں ہریک انسان نوں برابری دا درجہ دین لئی کیہا کہ:

مانس کی جاتِ سبھے ایکے پہچانبو

ایک پیؤ ایکسُ کے ہم بارک۔۔

اس رچنا دے کل 55چھند ہن۔ایہہ پنجابی وار شاعری دا پرمانک نمونہ پیش کردی اے۔گرو گوبند سنگھ جی دی اصلی مہانتا گرمتی شاعری وچ تیسرے اہم ترقی پڑاؤ دی پپتی اے۔گرو جی نے 'گرمکھ 'دے آمورت نوں سنت سپاہی دے معنےآں وچ پھلار کیتا ۔

راکسِ آئے روہلے کھیت بھڑن کے چائ۔۔

لشکن تیغاں برچھیاں سورجُ ندرِ ن پائِ۔۔ 12 دسمبر، 1705 دے دن گرو گوبند سنگھ صاحب، مسلماناں دے پیراں والے ہرے رنگ دے (مسلمان ایہناں ہرے کپڑیاں نوں نیل-بستر کہندے سن؛ نیل دا لفظی مائنا نیلا نہیں بلکہ 'رنغدار' اے) پہن کے اجنیر دے قاضی چراغ شاہ تے چار ہور مسلمان مریداں (عنایت علی نورپور، قاضی پیر محمد سلوہ، سبیگ شاہ ہلوارا اتے حسن علی موٹھو ماجرہ) نال ماچھیواڑا توں دینا کانگڑ ول چل پئے۔ کڑی پٹھاناں، گھنگرالی، مانومپر وچوں ہندے آپ اجنیر پجے تے قاضی چراغ شاہ دے مہمان بنے۔ اگلا دن آپ اجنیر پنڈ وچ ہی راے تے 13 دسمبر نوں اگے چل پئے۔ اس توں بعد ملکپر، للّ، کٹانی، رامپر ہندے دوراہا پجے اتے رات اتھے سراں وچ بتائی۔ اتھوں چل کے آپ کنیچ پنڈ پجے۔ اتھوں چل کے ہور پنڈاں وچوں ہندے ہوئے 14 دسمبر دے دن عالم گیر پجے۔ اک رات اتھے رہن مگروں موہی پنڈ ول چلے گئے۔ 15 دسمبر دی رات موہی وچ رہن مگروں آپ 16 دسمبر نوں ہیہر پنڈ جا پجے۔ اتھوں چل کے 17 دسمبر دی رات لمے جٹپرے بتائی جتھے رائے کلھا آپ نوں ملن آیا۔ اس نے اپنے ساتھی نورا ماہی نوں سرہند بھیج کے، ماں گزری اتے بچیاں دی سہیدی دی خبر تصدیق کروائی۔ دو رات اتھے رہن مگروں اتھوں چل کے گرو جی تکھتوپرا پجے۔ اتھے آپ نے آپ دے نال آئے پنج مسلمان مریداں نوں الوداع آکھی اتے آپ گھوڑے اُتے سوار ہو کے اگے چل پئے۔ پھر آپ مدھیء ہندے ہوئے بھدوڑ پجے۔ 20 دسمبر دی رات اتھے بتاؤن مگروں 21 دسمبر، 1705 دے دن دینا پنڈ وچ جا ٹھہرے۔

بھائی گرداس

آپ جی دا پالن-پوشن اتے تعلیم دا پربندھ وی سری گرو امرداس جی نے ہی کیتا سی۔تیسرے ستگور دی دیکھ-ریکھ ہیٹھ وچردیاں ہی آپ نے پنجابی، ہندی،سنسکرت تے برج بولی آدی دا مکمل علم حاصل کیتا۔ آپ جی سری گرو امرداس جی توں پچھوں چوتھے پاتشاہ سری گرو رام داس جی تے پھر بانی کے بوہتھ سری گرو ارجن دیوَ جی دی سیوگ اگوائی ہیٹھ آگرہ تے کانشی وکھے رہِ کے اس علاقے وچ گرمتی دا پرچار کیتا۔ آدی سری گرو گرنتھ صاحب جی دی پہلی بیڑ دے لکھاری ہون دا مان بھائی گرداس جی نوں حاصل اے۔ایہہ مہان کم بھائی صاحب جی نے سری گرو ارجن دیوَ جی دی سیوگ اگوائی تے نگرانی ہیٹھ کیتا۔ سکھ دھرم وچ اجیہی سیوا نبھاؤن دا مان بھائی صاحب بھائی گرداس جی نوں حاصل ہویا۔ جد سری امرتسر وکھے گرتاگدی دے مالک پنچم پاتشاہ سری گرو ارجن دیوَ جی براجمان سن تاں پرتھی چند نے گریائی ہتھیاؤن لئی ادھمول مچایا ہویا سی۔ اس ویلے بھائی گرداس جی نے آگرے توں واپس سری امرتسر پہنچ کے پرتھی چند دا کرودھ شانت کرن دا یتن کیتا۔ پنجابی بولی وچ آپ جی دی مہان رچنا "واراں علم رتناولی"[1] نوں پنچم پاتشاہ سری گرو ارجن دیوَ جی نے آپ جی دی رچنا ’واراں علم رتناولی’ نوں گربانی دی کنجی کہہ کے نوازیا۔ سکھ اتہاس تے پنجابی ساہت وچ ایہناں واراں دا اک خاص ستھان اے۔ گنتی وچ ایہہ واراں 40 ہن تے ایہناں وچ 41 ویں وار جو ’وار سری بھگؤتی جی کی’ ناں نال مشہور اے۔

بھائی مردانہ

بھائی مردانہ گرو نانک دیوَ جی دا اننّ سکھ اتے انترنگ سکھا سی۔ بہاگڑے دی وار وچ پؤڑی دے نال بھائی مردانہ دے 2سلوک درج ہن۔اسدے پیؤ دا نام بھائی بادرا اتے ماں دا نام مائی لکھو سی۔گرو نانک دیوَ جی دیا اداسیاں ویلے اوہ اوہناں دے انگ سنگ رہا ۔اوہ اک پوین ربابی سی۔'بہاگڑے دی وار 'وچ اوہناں دے سلوک دلج ہن۔

کایا لاہنِ آپُ مدُ مجلس ترشنا دھاتو۔۔

منسا کٹوری کوڑِ بھری پیلائے جم کالُ۔۔

حوالے

<ref><گرمتی شاعری اصول اتے اتہاس، بھپندر کور ،روی ساہت پکاشن امرتسر 91-100/ref>

ودھیرے مطالعہ لئی کتاباں

1. ڈاکٹر۔ وزیر سنگھ، سکھ درشندھارا، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1995
2. ڈاکٹر۔ جگبیر سنگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس آدی کال-بھگت دور، گرو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر، 1995
3. ڈاکٹر۔ جگدیش کور، گرو گرنتھ صاحب شاعری فلسفہ، فکر پرکاشن، لدھیانہ، 2007
4. ڈاکٹر۔ جگبیر سنگھ، گرمتی شاعری اصول تے وہار، فکر پرکاشن، لدھیانہ، 2011
5. کلونت کور، گرمتی شاعری اک مطالعہ، لوکائت پرکاشن، ایس۔سی۔او۔ 57-58-59، سیکٹر 17-سی، چنڈی گڑھ، 1984
6. سریندر سنگھ کوہلی، گرو نانک سنگھ جیون، فلسفہ اتے شاعری کلا، پبلیکیشن بیورو، پنجاب یونیورسٹی، چنڈی گڑھ، (ہ: پور: صاحب سنگھ، جیون-ذکر دا مختصر)، 1969
7. ڈاکٹر۔ ایس۔ایس۔ کوہلی، گرمت ساہت، پنجابی ساہت دا اتہاس (پرانے دور)، بولی ڈیپارٹمنٹ، پنجاب، پٹیالہ، 1963
8. ڈاکٹر۔ٹی۔ایس۔ سوڈھی، گرو نانک دا تعلیمی فلسفہ، باوا پبلیشرز، پٹیالہ، 1997
9. سری متی ودیاوتی، گرو رام داس : جیون تے بانی، سنگم پبلیکیشنج، سمانا، 2005
10. ہرجندر سنگھ ڈھلوں، گرو رام داس: جیون، سوچ وچار تے بانی، وارث شاہ فاؤنڈیشن، امرتسر، 1998
11. پرو۔ برہم جگدیش اتے راجویر کور، پنجابی ساہت دا اتہاس، وارث شاہ فاؤنڈیشن، 2013