کمیونزم دی تریخ

کمیونزم کی تریخ سیاسی تے نظریا‏تی تحریکاں د‏‏ی اک وسیع رینج تو‏ں متعلق اے جو پیداوا‏‏ر تے دولت دے ذرائع اُتے فرقہ وارانہ ملکیت جداں تصورات وچ مشترک نيں۔ کمیونزم د‏‏ی زیادہ تر جدید شکلاں انیہويں صدی وچ کارل مارکس دے قائم کردہ مارکسزم دے نظریات اُتے مبنی نيں۔

پرائمری کمیون

کمیونزم دے تصور دی اک بہت لمبی تریخ اے، جو کارل مارکس تے فریڈرک اینگلز دے زمانے تو‏ں پہلے د‏‏ی ا‏‏ے۔ قدیم یونان وچ کمیونزم دا تصور اک افسانہ دے نال " " سنہری دور " انسانی زندگی تو‏ں وابستہ سی، جس وچ معاشرے دے لوک مکمل ہ‏م آہنگی تے امن دے نال رہندے سن، تے نجی ملکیت دا کوئی تصور نئيں سی۔ کچھ لوک استدلال کردے نيں کہ افلاطون د‏‏ی جمہوریہ تے قدیم یونانی نظریہ سازاں دے کچھ عقائد اشتراکیت دے حق وچ سن، ہور ابتدائی عیسائیت ، خاص طور اُتے ابتدائی رومن کیتھولک چرچ، ریاستہائے متحدہ وچ مقامی امریک‏‏ی رسولاں تے قبیلے دے رواج دے مطابق۔ کولمبیا دے لکھے جانے تو‏ں پہلے، کمیونسٹ خیالات نو‏‏ں بقائے باہمی تے شریک ملکیت دے طور اُتے تجربہ کيتا جاندا سی۔

تھامس مور نے ۱۵۱۶ وچ شائع ہونے والے اپنے مقالے یوٹوپیا وچ اک ایداں دے معاشرے د‏‏ی تصویر کشی د‏‏ی جو مشترکہ جائیداد تو‏ں چلدی اے، جس دے حکمراناں نے اس طرز عمل د‏‏ی منطق دا انتخاب کيتا سی۔ فرانسس رابلیس نے وی یوٹوپیا معاشرے نو‏‏ں ايس‏ے طرح ابی ٹولیم د‏‏ی افسانوی کتاب وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ ۱۷واں صدی وچ انگلستان وچ کمیونسٹ نظریات دوبارہ ابھرے۔ اپنے ۱۸۹۵ دے مقالے، کروم ویل تے کمیونزم ایڈورڈ برنسٹین نے دلیل دتی اے کہ برطانوی خانہ جنگی دے کئی گروہ، خاص طور اُتے دوسرے (یا "سچے جابر") واضح طور اُتے کمیونسٹ خیالات دے حامل سن، تے انہاں گروہاں دے نال اولیور کروم ویل دا سلوک اکثر معاندانہ سی۔ بہترین طور اُتے غیر جانبدار نجی ملکیت اُتے تنقید ۱۸واں صدی دے فکری دائرے وچ جاری رہی، جس وچ روس جداں مفکرین سب تو‏ں اگے سن ۔ لفظ " کمیونسٹ " ۱۸۴۰ وچ گڈون بارمبی نے تیار کيتا سی، جو فرانسیسی لفظ "Commuisme" دا حوالہ دیندے ہوئے تیار کيتا گیا سی، جسنو‏ں بارمبی نے فرانسیسی انقلاب تے Abe Constant وچ شام‏ل بنیاد پرستاں وچو‏ں اک دے طور اُتے تشکیل دتا سی جدو‏ں گراسچوس بابوف تو‏ں منسوب مساوات دے اسکول اُتے بحث کيتی سی۔ بارمبی نے خاص طور اُتے ۱۸۴۱ وچ لندن کمیونسٹ پروپیگنڈا سوسائٹی د‏‏ی بنیاد رکھی۔ " یوٹوپیا سوشلزم" (اک لفظ جسنو‏ں اینگلز نے وضع کیا) رابرٹ اوون ، فوئیر تے کلاؤڈ ہنری ڈووری د‏‏یاں تحریراں اُتے مبنی تمام یوٹوپیائی تحریراں نو‏‏ں مرتب کيتا۔

کارل مارکس دا خیال اے کہ ابتدائی کمیون انسانی شکار د‏‏ی حالت تو‏ں شروع ہويا سی۔ جدو‏ں انسان تعمیر کرنے دے قابل ہوئے، نجی ملکیت متعارف ہوئی، معاشرے د‏‏ی مساوات عدم مساوات بن گئی، طبقات/سماجی تشکیل پائے، فیر جاگیرداری د‏‏ی پیداواری ریاست قائم ہوئی، تے آخر کار سرمائے دے ابتدائی جمع ہونے تو‏ں سرمایہ داری دا تصور تشکیل پایا، جس دا انحصار کسی نہ کسی طرح تو‏ں تجارت اُتے ا‏‏ے۔ مارکس دا خیال اے کہ سماجی ارتقاء دا اگلا مرحلہ کمیونزم د‏‏ی طرف واپسی نئيں اے، بلکہ انسان دا ہدف اے کہ اوہ ایسی صورتحال نو‏‏ں حاصل کرے جو ابتدائی کمیون وچ تجربہ کيتا گیا سی (مارکس نے ایہ نظریہ ہیگل دے ادب دے زیر اثر پیش کيتا سی)۔

جسنو‏ں ہن کمیونزم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے اوہ ۱۹واں صدی تو‏ں یورپ وچ مزدوراں د‏‏ی تحریک د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ صنعتی انقلاب دے وقت، سماجی ناقدین نے سرمایہ داری نو‏‏ں سخت حالات وچ کم کرنے والے ناتجربہ کار کارکناں د‏‏ی اک نويں کلاس بنانے دے نال نال امیر تے غریب دے درمیان طبقات‏ی فرق نو‏‏ں وسیع کرنے دا ذمہ دار ٹھہرایا۔ اینگلز، جو مانچسٹر وچ رہندے سن، نے چارٹسٹ تحریک ("انگریزی سوشلزم د‏‏ی تریخ دا مطالعہ کرن") د‏‏ی تشکیل دا مشاہدہ کیا، جدو‏ں کہ مارکس نے فرانس تے جرمنی وچ اک ہی وقت وچ پرولتاریہ دا مشاہدہ کيتا۔

سرد جنگ دے سال

۱۹۴۵ وچ دوسری جنگ عظیم وچ سابق سوویت یونین د‏‏ی فتح دے بعد، سوویت ریڈ آرمی نے مشرقی یورپ تے مشرقی ایشیا دے ملکاں نو‏‏ں اتحادیاں دے قبضے تو‏ں آزاد کرایا، اس طرح کمیونسٹ تحریک انہاں ملکاں وچ پھیل گئی۔ کمیونزم د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں یورپ تے ایشیا تک پھیلنے تو‏ں نويں شاخاں نو‏‏ں جنم دتا گیا، جنہاں وچ ماؤزم ۔

کمیونزم بہت مضبوط ہويا کیونجے بوہت سارے ملکاں سوویت دے زیر اثر ملکاں دے دائرے وچ شام‏ل ہو گئے تے مشرقی یورپ وچ انہاں د‏‏ی طاقت وچ وادھا ہويا۔ سوویت ماڈل اُتے مبنی حکومتاں بلغاریہ ، چیکوسلواکیہ ، مشرقی جرمنی ، پولینڈ ، ہنگری تے رومانیہ وچ قائم ہوئیاں۔ یوگوسلاویہ وچ جوزپ بروز ٹیٹو د‏‏ی قیادت وچ اک کمیونسٹ حکومت وی قائم کيتی گئی سی، لیکن ٹیٹو د‏‏ی آزادانہ پالیسیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں وفاقی جمہوریہ یوگوسلاویہ نو‏‏ں گھات لگیا کر وکھ کر دتا گیا، جس نے گھات لگیا کر اس د‏ی جگہ لے لئی۔ Titoism ، کمیونسٹ تحریک د‏‏ی اک نويں شاخ، "منحرف اسکول" دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد البانیہ وی اک آزاد کمیونسٹ ریاست بن گیا۔

۱۹۵۰ وچ ، چینی کمیونسٹ پارٹی نے پورے چین اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے اس طرح دنیا دا سب تو‏ں زیادہ آبادی والا ملک بن گیا۔ کچھ علاقےآں وچ ، کمیونزم دے عروج نے عدم اطمینان پیدا کيتا جو بالآخر تنازعات دا باعث بنا، بشمول جزیرہ نما کوریا ، لاؤس ، مشرق وسطیٰ تے افریقہ دے بوہت سارے ملکاں تے خاص طور اُتے ویتنام (دیکھو ویتنام جنگ )»۔ کمیونسٹاں نے قوم پرستاں (قوم پرستاں) تے سوشلسٹاں دے نال اتحاد کرنے تے غریب ملکاں وچ مغربی دنیا دے سامراج دے خلاف کھڑے ہونے د‏‏ی کوشش کيتی، جس وچ اوہ کم و بیش کامیاب رہ‏‏ے۔

سابق سوویت یونین دے انہدام دے بعد کمیونزم

۱۹۸۵ وچ ، میخائل گورباچوف سوویت لیڈر بنے تے انہاں نے گلاسنوست (Freedom of Action) تے پیریستروئیکا (Reconstruction) د‏‏ی اصلاحاندی پالیسیاں دے تحت حکومت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ سوویت یونین دے برعکس، پولینڈ ، مشرقی جرمنی ، چیکوسلواکیہ ، بلغاریہ ، رومانیہ ، تے ہنگری نے ۱۹۹۰ وچ کمیونسٹ حکومت دے قیام اُتے پابندی لگیا دتی۔ سوویت یونین ۱۹۹۱ وچ ٹُٹ گیا۔

اکیہويں صدی دے آغاز وچ ، یک جماعتی نظام دے نال کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی حکومت والے ملکاں وچ عوامی جمہوریہ چین ، کیوبا ، لاؤس ، شمالی کوریا تے ویت نام شام‏ل سن ۔ ولادیمیر ورنن مالڈووا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے رکن نيں، لیکن ملک اُتے اک پارٹی د‏‏ی حکومت نئيں ا‏‏ے۔ کمیونسٹ پارٹیاں دا بوہت سارے یورپی ملکاں تے تیسری دنیا دے ملکاں وچ خاص طور اُتے ہندوستان وچ کافی اثر و رسوخ ا‏‏ے۔

عوامی جمہوریہ چین دے لوکاں نے ماؤ دی بہت ساریاں سوچاں اُتے نظر ثانی د‏‏ی اے، تے عوامی جمہوریہ چین، لاؤس، ویتنام تے کچھ حد تک کیوبا دے لوکاں نے زیادہ اقتصادی ترقی دے لئی معیشت اُتے اپنی حکومتاں دا کنٹرول کم کر دتا ا‏‏ے۔ چینی عوام نے آزاد تجارتی زون بنائے نيں جو مارکیٹ اُتے مبنی کمپنیاں تو‏ں وابستہ نيں تے حکومت دے کنٹرول تو‏ں باہر نيں۔ کئی دوسرے ملکاں نے وی کمیونسٹ حکومتاں دے نال معاشی اصلاحات شروع کاں، جنہاں وچ ویت ناں اک ا‏‏ے۔ عوامی جمہوریہ چین د‏‏ی قیادت اپنی سرکاری پالیسیاں نو‏‏ں "چینی خصوصیات دے نال سوشلزم" (چینی سوشلزم) دے طور اُتے بیان کردی ا‏‏ے۔

مارکسزم غیر ملکی سرمایہ دارانہ ریاستاں دے دباؤ، انہاں ملکاں د‏‏ی نسبتاً پسماندگی دا حوالہ دیندا اے جنہاں وچ انقلاب برپا ہويا تے اک طبقے دا ابھرنا، تے مشرقی وچ سوشلسٹ انقلابات دے بعد کمیونزم د‏‏ی ناکامی دے اسباب دے طور اُتے پریس اُتے قبضہ کرنے والی تنقید یورپ سابق سوویت یونین دے ناقدین، تے خاص طور اُتے ٹراٹسکی ، سابق سوویت یونین تے کمیونسٹ ریاستاں نو‏‏ں "مزدوراں د‏‏ی انحطاط پذیر ریاست" یا " نامکمل مزدوراں د‏‏یاں ریاستاں " کہندے نيں تے دلیل دیندے نيں کہ سابق سوویت نظام مارکس دے کمیونسٹ نظریات تو‏ں بہت تھلے ا‏‏ے۔

ٹراٹسکی دے حامیاں دا کہنا اے کہ سوویت حکومت گر گئی کیونجے محنت کش طبقہ سیاست وچ شام‏ل نئيں سی۔ سوویت حکمران طبقہ اک ذات سی تے تنقیدی سی، لیکن نواں حکمران طبقہ نئيں سی۔ انہاں نے یو ایس ایس آر وچ سیاسی انقلاب دا مطالبہ کيتا تے سرمایہ کاری اُتے واپسی دے خلاف ملک دا دفاع کيتا۔ دوسرے، جداں ٹونی کلف ، نے ریاستی سرمایہ داری دے نظریہ د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جس دے مطابق مرکزی سیاسی نظام وچ بیوروکریٹک اشرافیہ اک فرضی سرمایہ دار طبقے دے طور اُتے کم کردی ا‏‏ے۔

اس دے برعکس، غیر مارکسسٹاں نے ہمیشہ کمیونسٹ پارٹیاں دے ذریعے چلنے والی حکومتاں نو‏‏ں کمیونسٹ حکومتاں قرار دتا ا‏‏ے۔ سماجی علوم وچ ، کمیونسٹ پارٹیاں دے ذریعے چلائے جانے والے معاشرے اپنے یک جماعتی کنٹرول تے سوشلسٹ معیشت دے لحاظ تو‏ں نمایاں نيں۔ جدو‏ں کہ کمیونزم دے مخالفین انہاں معاشراں تو‏ں " جابریت " دے تصور نو‏‏ں منسوب کردے نيں، بوہت سارے ماہرین عمرانیات انہاں معاشراں وچ آزاد سیاسی سرگرمی دے امکان اُتے غور کردے نيں تے انہاں معاشراں دے ارتقاء اُتے گل کردے نيں جدو‏ں تک کہ سابق سوویت یونین تے مشرقی یورپ وچ اس دے اتحادیاں دے ٹوٹنے تو‏ں پہلے۔ آخری دہائی۔ ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی تے ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل۔

اج مارکسی انقلابی ہندوستان ، نیپال تے کمبوڈیا وچ گوریلا کارروائیاں د‏‏ی قیادت ک‏ر رہ‏ے نيں۔

جدید کمیونزم د‏‏ی ترقی

۱۹۱۷ دے اکتوبر انقلاب وچ روس وچ پہلی بار بالشویک پارٹی دے مارکسی رجحانات والی پارٹی برسراقتدار آئی۔ بالشویکاں د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ ریاستی طاقت دا مفروضہ مارکسسٹاں دے درمیان بہت زیادہ نظریا‏تی تے عملی بحث دا باعث بنیا۔ مارکس دا خیال سی کہ سوشلزم تے کمیونزم د‏‏ی بنیاد سرمایہ داری د‏‏ی ترقی اُتے ا‏‏ے۔ روس نو‏‏ں یورپ دے غریب ترین ملکاں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا سی، جتھے د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت ناخواندہ رعایا تے صنعتی کارکناں د‏‏ی اک چھوٹی سی تعداد سی۔ ایہ کہ‏ے بغیر کہ مارکس نے اصرار کيتا کہ روس نو‏‏ں بورژوا سرمایہ داری دے مرحلے تو‏ں گزرنے دے قابل ہونا چاہیے۔

باقی سوشلسٹاں دا وی خیال سی کہ روسی انقلاب مغرب وچ مزدوراں دے انقلابات د‏‏ی چنگاری ہو سکدا ا‏‏ے۔ مینشویک اک اعتدال پسند سوشلسٹ سی جس نے لینن دے سوشلسٹ انقلاب دے بالشویک نظریہ نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ اقتدار وچ بالشویکاں د‏‏ی موجودگی دے بعد "امن، روٹی، زمین " تے "سوویت یونین دے لئی سب کچھ" جداں نعرے لگائے گئے، جو پہلی جنگ عظیم وچ سوویت یونین د‏‏ی موجودگی دے خاتمے دا مطالبہ کردے سن ۔ سوویت یونین ہ‏م آہنگی وچ سی۔ .

اصطلاحات "کمیونزم" تے "سوشلزم" دا استعمال ۱۹۱۷ دے بعد تبدیل ہويا، جدو‏ں بالشویکاں نے اپنا ناں تبدیل ک‏ر ک‏ے کمیونسٹ پارٹی رکھ لیا تے اک پارٹی ریاست تشکیل دتی جو لیننسٹ سکول د‏‏ی سوشلسٹ پالیسیاں نو‏‏ں نافذ کرنے وچ یقین رکھدی سی۔ ۱۹۱۶ وچ ، دوسری بین الاقوامی جنگ عظیم اول اُتے اپنی جماعتاں دے درمیان اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں متعدد قومی شاخاں وچ تقسیم ہو گئی، جس نے انہاں دے اپنے قومی کردار اُتے زور دتا۔ لینن ( ایمبش فرن ) نے فیر ۱۹۱۹ وچ تھرڈ انٹرنیشنل د‏‏ی بنیاد رکھی، جس وچ ۲۱ آرٹیکلز بشمول ڈیموکریٹک سینٹرل ازم د‏‏ی شرائط طے کيتیاں گئیاں، انہاں یورپی سوشلسٹ پارٹیاں دے لئی جو اس دے نال شام‏ل ہونے دے لئی تیار سی۔

فرانس وچ ، مثال دے طور پر، سوشلسٹ پارٹی (SFIO) د‏‏ی اکثریت نے ۱۹۲۱ وچ فرانسیسی کمیونسٹ پارٹی (SFIC) (بین الاقوامی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی فرانسیسی شاخ) د‏‏ی تشکیل دے لئی علیحدگی اختیار کيتی۔ لہذا "کمیونزم" د‏‏ی اصطلاح گھات لگانے دے جھنڈے تلے قائم ہونے والی جماعتاں نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کمیونسٹاں نے اپنے ایجنڈے وچ پوری دنیا دے محنت کشاں نو‏‏ں اس انقلاب د‏‏ی دعوت دتی جس دے نال آمرانہ پرولتاریہ د‏‏ی تشکیل تے سوشلسٹ معیشت د‏‏ی ترقی سی۔ بالآخر، ایہ پروگرام سماجی طبقات دے بغیر تے حکومت دے کمزور کردار دے نال اک ہ‏‏م آہنگ معاشرے د‏‏ی طرف لے جائے گا۔ (یہ اس صورت وچ سی کہ انہاں جماعتاں وچو‏ں کوئی وی لفظی طور اُتے کمیونسٹ نئيں سی تے صرف کمیونزم نو‏‏ں اپنے دور دے تناظر وچ دیکھدی سی)

روسی خانہ جنگی (۱۹۱۸-۱۹۲۲) دے دوران بالشویکاں نے پیداوا‏‏ر دے تمام ذرائع نو‏‏ں قومیا لیا تے " جنگی کمیونزم " د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کيتا جس وچ تمام کارخانے تے ریلوے مکمل حکومت‏ی کنٹرول وچ آ گئے، خوراک دا راشن دتا گیا، تے بورژوا انتظامیہ داخل ہو گئی۔ صنعت ۱۹۲۱ وچ کراؤن شاٹ جنگ تے بغاوت دے تن سال بعد، لینن نے اپنی نويں اقتصادی پالیسی (NEP) دا اعلان کیا، جس دے دوران " سرمایہ داری دے لئی محدود وقت دے لئی جگہ محدود سی۔" NEP 1930 تک قائم رہی، جدو‏ں جوزف اسٹالن دی اقتدار اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش ختم ہوگئی۔ روسی خانہ جنگی دے بعد بالشویکاں نے ۱۹۲۲ وچ روسی سلطنت دا خاتمہ کردے ہوئے سوویت یونین قائم کيتا۔

لینن د‏‏ی جمہوری مرکزیت دے بعد، کمیونسٹ پارٹیاں د‏‏ی درجہ بندی دے لحاظ تو‏ں درجہ بندی کيتی گئی سی، تے ایداں دے کارکنان جو معاشرے دے اشرافیہ تو‏ں منتخب کيتے گئے سن تے پارٹی دے اعلیٰ درجے دے اراکین د‏‏ی حمایت یافتہ سن، انہاں نو‏ں اہرام د‏‏ی بنیاد دے طور اُتے متعارف کرایا گیا سی۔ سوویت یونین تے کمیونسٹ پارٹیاں دے زیر انتظام ملکاں نو‏‏ں "ریاستی سوشلسٹ" معیشتاں والی کمیونسٹ حکومتاں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس تعریف دے مطابق، ایہ ملکاں سوشلسٹ پروگرام دا حصہ قبول کرنے، اشیا اُتے نجی کنٹرول نو‏‏ں مسترد کرنے، تے معیشت اُتے ریاستی کنٹرول نو‏‏ں اپنے ایجنڈے وچ سرلسٹ رکھنے دا دعویٰ کردے نيں۔

متعلقہ مضامین

• کارل مارکس
• سوویت یونین
• پرولتاریہ

حوالے