کریمیائی تاتاریاں دا دیس نکالا

سورگون ( ترکی بولی تے کریمیائی تاتاری بولی چ مطلب "جلاوطنی") 1944ء چ کریمیا دے تاتاریاں دی موجودہ ازبکستان ول جبری ہجرت تے قتل عام نوں آکھئیا جاندا اے ۔

کریمیائی تاتاریاں د‏‏ی جبری ملک بدری Deportation of the Crimean Tatars
سویت یونین وچ جبری نقل مکانی تے دوسری جنگ عظیم دا حصہ
کبھے تو‏ں سجے، اُتے تو‏ں تھلے: یوپٹوریہ مین جبری ملک بدری د‏‏ی یادگار; کیف وچ یادگاری شمعاں; تاراس سوچنکو پارک وچ یادگار ریلی; جلاوطنی وچ استعمال کیت‏‏ی جانے والی قسم د‏‏ی طرح کیٹکلیئر; 1939ء تے 2001ء وچ کریمیا د‏‏ی آبادی دے موازنہ دے نقشے۔
ٹکانا	جزیرہ نما کریمیا
تریخ	18–20 مئی 1944
نشانہ	کریمیائی تاتار
ہلے دی قسم	جبری نقل مکانی، نسلی صفایا
موتاں	متعدد تخمینے a) 34,000 b) 40,000–44,000 c) 42,000 d) 45,000 e) 109,956 (ان د‏‏ی کل آبادی دا 18 تے 46 فیصد دے درمیان)
مجرم	این دے وی ڈی، سوویت خفیہ پولیس

کریمیائی تاتاریاں د‏‏ی جبری ملک بدری د‏‏ی یادگار

سورگون (معنی "جلا وطنی" بزبان کریمیائی تاتاری تے تردی) 1944ء وچ کریمیا دے تاتاریاں د‏‏ی موجودہ ازبکستان د‏‏ی جانب جبری ہجرت تے قتل عام نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سوویت اتحاد وچ جوزف استالین دے عہد وچ 17 مئی، 1944ء نو‏‏ں تمام کریمیائی باشندےآں نو‏‏ں اُس وقت د‏‏ی ازبک سوویت اشتراکی جمہوریہ وچ جبراً منتقل کر دتا گیا سی۔ استالین عہد وچ ملک دے خلاف مبینہ غداری د‏‏ی سزا اجتماعی طور اُتے پوری قوماں نو‏‏ں دینے د‏‏ی روش اپنائی گئی جس دا نشانہ کریمیا دے تاتاری باشندے وی بنے جنہاں اُتے الزام سی کہ انہاں نے نازی جرمناں دا نال دے ک‏ے روس دے خلاف غداری دا ثبوت دتا ا‏‏ے۔ اس جبری بے دخلی وچ روس دے خفیہ ادارے این دے وی ڈی دے 32 ہزار اہلکاراں نے حصہ لیا تے اک لکھ 93 ہزار 865 کریمیائی تاتاری باشندےآں نو‏‏ں ازبک و قازق تے ہور علاقےآں وچ جبراً بے دخل کيت‏‏ا گیا۔

اس جبری ہجرت دے دوران وچ مئی تو‏ں نومبر دے مہینے وچ 10 ہزار 105 تاتاری بھکھ و موسم د‏‏ی شدت تو‏ں جاں بحق ہوئے جو ازبک علاقےآں د‏‏ی جانب منتقل کیتے گئے کل باشندےآں دا 7 فیصد بندا ا‏‏ے۔ خفیہ پولیس دے اعداد و شمار دے مطابق اک سال دے اندر اندر تقریباً 30 ہزار تاتاری (کل مہاجرین دا 20 فیصد) اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے جدو‏ں کہ کریمیائی تاتاریاں دے اعداد و شمار دسدے نيں کہ ایہ تعداد 46 فیصد سی۔ استالین دے عہد وچ سزا دے طور اُتے جبری مشقت دا نظام گولاگ (Gulag) قائم کيت‏‏ا گیا سی تے سوویت دستاویز ثابت کردیاں نيں کہ کئی کریمیائی باشندےآں نو‏‏ں اس نظام دے تحت جبری مشقت اُتے وی لگایا گیا۔ جبری مشقت دے ايس‏ے نظام دے تحت کریمیا دے تاتاری تے کئی ہور قوماں دے باشندےآں نو‏‏ں سائبیریا وی بھیجیا گیا۔

کریمیا دے تاتاریاں دا مطالبہ اے کہ سرگون نو‏‏ں منظم قتل عام (Holocaust) قرار دتا جائے۔

کریمیا دے تاتاریاں دے منظم قتل عام دے بعد کریمیا وچ نسلی آبادی

کریمیا دے تاتاریاں د‏‏ی جبری وطن بدری د‏‏ی کہانی صدیاں اُتے محیط ا‏‏ے۔ 1944ء ايس‏ے جبری وطن بدری دا تسلسل ا‏‏ے۔ ایہ سلسلہ 1783ء تو‏ں شروع ہويا جدو‏ں روس نے کریمیا اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ اس قتل عام تے جبری وطن بدری اُتے پردہ پوشی کيتی جاندی رہی مگر موجودہ دور وچ روس دے ٹوٹنے دے بعد سوویت عہد دے خفیہ ادارے کے جی بی د‏‏ی دستاویزات سامنے آنے تو‏ں اس ظلم تو‏ں کچھ پردہ ہٹا خصوصاً 1944ء تے اس دے بعد دے مظالم سامنے آئے۔ برائن گلن ولیمز دے مطابق روسی استعمار دے ظلم تو‏ں جو 1783ء وچ شروع ہويا، تاتاری اپنے ہی وطن وچ ناپید ہونے لگے۔ تاتاریاں نے دو قسم د‏‏ی ہجرت کيتی۔ اک ہجرت کریمیا تو‏ں انہاں علاقےآں د‏‏ی طرف سی جو اس وقت سلطنت عثمانیہ کاحصہ سن ۔ دوسری ہجرت پچھلی صدی وچ روس د‏‏ی باقی ریاستاں د‏‏ی طرف ہوئی ایتھ‏ے تک کہ تاتاری اپنے ہی وطن وچ اقلیت بن گئے تے اوہ کریمیا د‏‏ی آبادی دا 13 فی صد رہ گئے۔ 1944ء تے اس دے بعد کریمیا دے لوکاں د‏‏ی آبادی نو‏‏ں ریاستی اقدامات تو‏ں کم کيت‏‏ا گیا۔ اول تاں تاتاریاں نو‏‏ں جبری طور اُتے روس دے ہور علاقےآں نو‏‏ں بھیجیا گیا جنہاں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں جبری مشقت دے لئی سائیبیریا لے جایا گیا۔ دوم غیر کریمیائی لوکاں نو‏‏ں بھاری تعداد وچ کریمیا وچ بسایا گیا جس دے لئی کئی طریقے استعمال کیتے گئے۔ کریمیا تو‏ں کڈے جانے والے لوک مسلما‏ن سن تے بسائے جانے والے لوک تمام دے تمام غیر مسلم سن ۔

سٹالن دے حکم تے ملک بدری

سویت یونین چ جوزف سٹالن دے عہد چ 17 مئی 1944ء نوں سارے کریمیائی تاتاری باشندےآں نوں اوس ویلے دی ازبک سویت اشتراکی جمہوریہ چ جبرا منتقل کر دتا گئیا سی ۔ سٹالن دے عہد چ ملک دے خلاف مبینہ غداری دی سزا اجتماعی طور تے پوری قوم نوں دین دی روش اپنائی گئی جس دا نشانہ کریمیائی تاتاری وی بنے جنہاں تے الزام سی کہ اوہناں نے نازی جرمنی دا ساتھ دے کے روس دے خلاف غداری دا ثبوت دتا اے ۔ اس جبری بے دخلی چ روس دے خفیہ ادارے دے 32 ہزار اہلکاراں نے حصہ لئیا تے 1 لکھ 93 ہزار 865 کریمیائی تاتاری باشندےآں نوں ازبکستان ، قازقستان تے دوجے علاقےآں ول جبرا بے دخل کر دتا گئیا ۔

تاتاریاں دا اس ملک بدری دوران جانی نقصان

اس جبری ہجرت دے دوران مئی توں نومبر دے مہینے چ 10 ہزار 105 تاتاری بھکھ تے موسم دی شدت نال جان بحق ہوئے ، جہڑا ازبکستان ول منتقل کیتے گئے کل باشندےآں دا 7 فیصد بندا اے ۔ خفیہ پولیس دے اعداد و شمار دے مطابق اک سال دے اندر اندر تقریبا 30 ہزار تاتاری (کل مہاجراں دا 20 فیصد) اپنی جاناں توں ہتھ دھو بیٹھے ۔ جدوں کہ کریمیائی تاتاریاں دے اعداد و شمار دسدے نیں کہ ایہہ تعداد کل مہاجراں دا 46 فیصد اے ۔ ستالن دے ویلے چ جبری مشقت دا نظام گولاک قائم کیتا گئیا سی ، تے کریمیائی تاتاریاں دی وڈی گنتی نوں وی ایس نظام دے تحت جبری مشقت تے لائیا گئیا ۔ جبری مشقت دے ایسے نظام دے تحت کریمیا دے تاتاری تے کئی دوجی قوماں دے باشندےآں نوں سائبیریا وی گھلئیا گئیا ۔

کریمیا دے تاتاریاں دا مطالبہ

کریمیا دے تاتاریاں دا مطالبہ اے کہ سورگون نوں منظم قتل عام یعنی "ہولوکاسٹ" قرار دتا جائے ۔

ملک بدری دی تریخ

قریم یورتی (کریمیا خانیٹ) دا نشان

کریمیا دے تاتاریاں دی جبری وطن بدری دی کہانی صدیاں تے محیط اے ۔ 1944ء دی جبری ہجرت ایسے جبری وطن بدری دا تسلسل اے ۔ ایہہ سلسلہ 1783ء چ شروع ہوئیا جدوں روسی سلطنت نے قریم یورتی (خانیٹ آف کریمیا) تے قبضہ کیتا ۔ ایس قتل عام تے جبری وطن بدری دی پردہ پوشی کیتی جاندی رہی پر موجودہ دور چ روس دے ٹٹن دے بعد سویت یونین دے خفیہ ادارے کے جی بی دیاں دستاویزآں ساہمنے آن تے اینہاں ظلماں توں کجھ پردہ ہٹئیا خصوصا 1944ء تے اسدے بعد دے ظلم ساہمنے آئے ۔ برائن گلن ولیمز دے مطابق روسی استعمار دے ظلم نال جہڑا 1783ء چ شروع ہوئیا تاتاری اپنے ای دیس چ ناپید ہون لگے ۔ تاتاریاں نے دو قسم دیاں ہجرتاں کیتیاں ۔ اک ہجرت کریمیا توں اوہناں علاقےآں ول سی جہڑے اوس ویلے سلطنت عثمانیہ دا حصہ سن ۔ دوجی ہجرت پچھلی صدی چ روس دیاں باقی ریاستاں ول ہوئی ایتھے تک کہ کریمیائی تاتاری اپنے وطن کریمیا چ اقلیت بن گئے تے اج اوہ کریمیا دی آبادی دا صرف 13 فیصد رہ گئے نیں ۔ روسی سلطنت نے قریم یورتی تے مل مارن دے مگروں کریمیا دے تاتاری مسلماناں دا قتل عام کرتا تے اوہناں نوں ایتھوں اسلامی علاقےآں ول نسن تے مجبور کیتا تے سلاو نسل دے روسیاں تے دوجے لوکاں نوں اینہاں دی تھاں کریمیا چ آباد کرنا شروع کیتا ۔ کریمیائی تا تاریاں دی بربادی اودوں شروع ہوئی جدوں 1774ء چ روسی سلطنت نے معاہدہ کوچک کناری راہیں قریم یورتی نوں سلطنت عثمانیہ دے اثر توں کڈن لئی اسنوں روسی سلطنت تے سلطنت عثمانیہ دے ہم پلہ ریاست قرار دوائیا تے بعد چ 1783ء چ استے آپ مل مار لئیا ۔ 1944ء تے اسدے بعد کریمیا دے لوکاں دی آبادی نوں ریاستی اقداماں نال گھٹ کیتا گئیا ۔ اول تے کریمیائی تاتاریاں نوں جبری طور تے روس دے دوجے علاقےآں ول دھک دتا گئیا جنہاں دی اکثریت نوں جبری مشقت لئی سائبیریا لے جائیا گئیا ۔ دوجا غیر کریمیائی لوکاں نوں وڈی گنتی چ کریمیا چ بسائیا گئیا جس لئی کئی طریقے ورتے گئے ۔ کریمیا توں کڈے جان آلے مسلمان سن تے وسائے جان آلے سارے لوک غیر مسلم سن ۔

کریمیا دی ابتدائی تریخ

ہور ویکھو : کریمیا ۔

خانان کریمیا(قریم یورتی) دا نقشہ

جزیرہ نما کریمیا گھبلے زمانےآں ( قرون وسطی) توں مئی 1944ء تک کریمیائی تاتاری باشندےآں دا وطن رہئیا ۔ کریمیائی مسلماناں دا تعلق ترک قوماں دے اوس گروہ نال سی جہڑا 13ویں صدی عیسوی چ باتو خان دی سلطنت طلائی اردو دا حصہ سن تے فیر اوہناں نے کریمیا نوں اپنا وطن بنا لئیا ۔ کریمیائی تاتاری سنی مسلمان نیں تے ترکی بولی دا اک لہجہ قپچاق ترک بولی یاں کریمیائی تاتاری بولی بولدے نیں ۔

ریاست دا قیام

مکمل مضمون لئی ویکھو : قریم یورتی ۔

15ویں صدی عیسوی دے ادھ ج ایتھے مسلمان اک زبردست قوت دے طور تے ابھرے تے 1428 چ اوہناں نے اک ریاست قائم کیتی جہڑی قریم یورتی (کریمیائی تاتاری بولی تے ترکی بولی چ مطلب کریمیا وطن) یعنی خانان کریمیا کہلاندی سی ۔ ایہہ ریاست 1478ء چ سلطنت عثمانیہ دے زیر نگیں آ گئی تے 1783ء چ روسی سلطنت دے مل مارن تک ایہہ عثمانیاں دے زیر سیادت رہی ۔

سلطنت عثمانیہ دے زیر نگیں

سلطنت عثمانیہ دی سیادت چ جان دے باوجود قریم یورتی دی حیثیت باجگزار ریاست دی نئیں سی ۔ بلکہ باب عالی تے خان وچکار بوہت خوشگوار تعلقات قائم سن ۔ منتخب خان نوں قسطنطنیہ دی منظوری تے لینی پیندی سی پر اوہ سلطنت عثمانیہ دا مقرر کردہ نئیں ہندا سی ۔ خانان نوں اپنا سکہ چلان تے جمعہ دے خطبے چ اپنا ناں شامل کرن دی وی مکمل اجازت سی ۔ جہڑی اینہاں دی خودمختاری دی علامت سمجھی جاندی اے ۔ عثمانی دور خانان کریمیا دا سنہری دور سی ، خصوصا عسکری طور تے کوئی وی قوت اینہاں دا ساہمنا نئیں کر سکدی سی ۔ کریمیائی طاقت دا اندازا ایس گل نال لائیا جا سکدا اے کہ اوہ پنج لکھ دا لشکر میدان چ اتارن دی صلاحیت رکھدے سن ۔ ایہہ ریاست بلا شبہ 18ویں صدی تک چڑھدے یورپ دی وڈی طاقتاں چوں اک سی ۔

کریمیائی تریخ دا بھیڑا رخ

کینجے اسلامی تعلیمات اینہاں تاتاریاں مسلماناں دے جیون چ چنگی طرح راسخ نئیں سن اس لئی اینہاں نے اپنی طاقت دا ناجائز فیدا چکئیا ۔ اوہ محض غلاماں دے حصول لئی روس تے پولینڈ دے علاقے تے حملہ کرن ج تامل نا کردے ، فیر اینہاں غلاماں نوں ویچ کے دولت سمیٹدے ۔ ایہہ تاتاری مسلماناں دی تریخ دا بھیڑا باب اے تے اس دے تنیجے چ روسی تے سویت عہد چ جدوں اینہاں تے ظلم ڈھائے گئے تے اینہاں دے حق چ کوئی واج نا اٹھی ۔ غلاماں دی تجارت دے علاوہ غلاماں دی واپسی لئی وی روس تے پولینڈ کولوں تاران وصولئیا جاندا سی ۔ یعنی اینہاں نے غلاماں دی تجارت تے تاوان دی وصولی نوں باقاعدہ معیشت بنائیا ہوئیا سی ۔

کریمیائی تاتاریاں دی خدمات

کریمیائی تاتار سپاہی پولینڈ-لتھوانیا دے سپاہی نال لڑدا ہوئیا

کریمیائی تاتاراں دی اسلامی علاقےآں لئی سبتوں وڈی خدمت ایہہاے کہ اینہاں نے لمبے چر لئی مسلم علاقےآں ول روسی سلطنت تے پولینڈ دی پیش قدمی روکے رکھی تے اتلے ولوں اسلامی سرحداں دی بھر پور حفاظت کیتی ۔ اینہاں دی بھرپور قوت نال علاقے چ طاقت دا توازن برقرار رہئیا تے جدوں مسلماناں دا زوان شروع ہوئیا تے طاقت دا ایہو توازن بگڑئیا تے روس بپھرے ریچھ وانگوں مسلمان علاقےآں تے ٹٹ پئیا ۔ اس ریا ست دا اک ہور کارنامہ ایہہ سی کہ اپنے محل وقوع پاروں انتہائی اہمیت دے حامل بحیرہ اسود چ لمبے چر تک روسی اثر تے رسوخ ودھن نا دتا تے روس تے بحیرہ اسود وچکار اک بوہت وڈی رکاوٹ بن گئی ۔تجارت نوں پھیلان دے موقعے تے عسکری توسیع دی ایسے خواہش نے روس نوں کریمیا تے مل مارن لئی پرکشش بنا دتا ۔ ایسے لئی روس نے 17ویں صدی دے اواخر ج ایتھے دو وار مل مارن دی کوشش کیتی پر ناکام رہئیا البتہ 18ویں صدی دے شروع چ کجھ چر لئی اس نے اک اہم بندرگاہ تے مل وی مار لئیا پر اوہ قبضہ بوہتے چر تک قائم نا رہ سکئیا ۔

روسی قبضہ

مکھ لیکھ لئی ویکھو: سقوط ترکستان

سلطنت عثمانیہ دے تیز تر زوال پاروں روسی سلطنت نوں ایہہ سنہری موقع ملئیا کہ اوہ تجارتی تے عسکری توسیع لئی موقع توں فیدہ چکے تے قریم یورتی نوں کچل دیوے ۔ ترکی تے روس وچکار جنگاں دے سلسلے ترک روس جنگاں دے دوران اک معاہدے ( معاہدہ کوچک کناری) طے پائیا جس دے تحت کریمیا دی ریاست عثمانی اثر توں نکل گئی پراس تے روسی سیا دت قائم نئیں ہوئی سی پر کجھ ای وہے مگروں ملکہ کیتھرین II نے سلطنت عثمانیہ نال کیتے گئے معاہدے نوں اک بنھے رکھدے ہوئے فوجی لشکر کشی دے راہیں کریمیا نوں روس چ شامل کر لئیا ۔ ایتھوں ای کریمیائی تاتاری مسلماناں دی بربادی شروع ہندی اے ۔

مسلما‏ن اقلیت وچ

اس فتح دے بعد کریمیا وچ کچھ اس طرح د‏‏ی صورت حال پیدا ہوئے گئی کہ محصولات وچ زبردست اضافے، مذہب د‏‏ی جبری تبدیلی تے غیر مقامی باشندےآں د‏‏ی آبادکاری دے باعث مسلماناں دا رہنا اوتھ‏ے دوبھر ہوئے گیا تے فیر اُنہاں د‏‏ی اکثریت سلطنت عثمانیہ دے مختلف علاقےآں د‏‏ی جانب ہجرت کر گئی۔ اِس نقل مکانی دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ زار دے عہد وچ ہی وچ کریمیا وچ مسلما‏ن اقلیت وچ بدل گئے۔

سقوط کریمیا

مکھ لیکھ لئی ویکھو: سقوط کریمیا

کریمیا اُتے روسی قبضے دے بعد آبادی دا تناسب انتہائی تیزی تو‏ں بدلنا شروع ہوئے گیا۔ پہلے زمیناں اُتے جبری قبضے تے روسی آبادی د‏‏ی آبادکاری نو‏‏ں کامیاب بنانے دے لئی مسلماناں د‏‏ی زمیناں اُتے جبری قبضہ کيت‏‏ا گیا تے مزاحمت کرنے والے 30 ہزار افراد نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا جنہاں وچ عورتاں تے بچے وی شامل سن ۔ اس صورت حال وچ اوتھ‏ے آباد تاتاری باشندے ہجرت اُتے مجبور ہوئے گئے تے روسی قبضے دے محض 6 سالاں وچ تن لکھ تاتاریاں نو‏‏ں عثمانی سلطنت دے علاقےآں د‏‏ی طرف ہجرت کرنا پئی۔ آپ ہور لکھدے نيں کہ 1860ء وچ حالات اک مرتبہ فیر خراب ہونے دے بعد ڈیڑھ لکھ ہور تاتاری مسلم علاقےآں د‏‏ی جانب ہجرت اُتے مجبور ہوئے۔ اندازے دے مطابق روسی قبضے دے بعد کریمیا تے ملحقہ علاقےآں تو‏ں ہجرت کرنے والے تاتاری مسلماناں د‏‏ی تعداد 20 لکھ تک ا‏‏ے۔ انہاں ہجرتاں دے نتیجے وچ کریمیا تے ملحقہ تمام علاقہ جتھ‏ے 18 واں صدی تک مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی، زار دے عہد وچ وی اوتھ‏ے مسلما‏ن اقلیت وچ آ گئے۔ باقی جو آبادی رہ گئی جنگ عظیم دوم دے بعد جوزف استالن دے دور وچ مکمل طور اُتے کریمیا تو‏ں بے دخل کر دتی گئی۔ کریمیا تے اس تو‏ں ملحقہ علاقےآں تو‏ں جس وڈے پیمانے اُتے مسلم آبادی دا انخلا ہويا، اوہ کِس‏ے طرح سقوط غرناندا تو‏ں کم نئيں سی، ہاں البتہ دونے سانحات وچ فرق ایہ اے کہ کریمیا دے تاتاری مسلماناں دے بارے وچ اسيں بوہت گھٹ واقف ني‏‏‏‏ں۔

زار دے عہد وچ

1771ء وچ روس نے جزیرہ نما کریمیا وچ در اندازی د‏‏ی تے عثمانیاں تو‏ں اک معاہدے دے تحت 1772ء تو‏ں 1783ء دے دوران ایہ علاقہ اس دے زیر تحفظ رہیا۔ 1783 وچ ملکہ کیتھرین ثانی نے عثمانیاں تو‏ں کیتے گئے تمام تر معاہداں نو‏‏ں بالائے طاق رکھدے ہوئے کریمیا نو‏‏ں براہ راست روسی قلمرو وچ شامل ک‏ے لیا سی۔

کریمیا تے ملحقہ علاقےآں اُتے روسی قبضے دے بعد اوتھ‏ے اس طرح دے حالات پیدا کیتے گئے تاکہ مسلما‏ن از خود علاقہ چھڈنے اُتے مجبور ہوئے جان۔ اس د‏ی وجوہات داخلی تو‏ں زیادہ خارجی سن۔ کیونجے بحیرہ اسود وچ بحری قوت نو‏‏ں مضبوط بنانا تے خصوصاً قسطنطنیہ اُتے قبضے دے ذریعے اپنے توسیع پسندانہ عزائم نو‏‏ں تقویت دینا روس دا پرانا خواب سی اس لئی اپنی ‘منزل’ نو‏‏ں پانے دے لئی پہلی رکاوٹ یعنی کریمیا نو‏‏ں ہٹانا ضروری سی تے ایہ حکمت عملی صرف زار دے عہد وچ ہی اختیار نئيں کيت‏‏ی گئی بلکہ جدو‏ں جنگ عظیم دوم وچ فتح دے بعد توسیع پسندانہ عزائم نو‏‏ں ہور تحریک ملی تاں اس خواب د‏‏ی تعبیر د‏‏ی اک مرتبہ فیر کوشش کيتی گئی تے درحقیقت کریمیائی مسلماناں نو‏‏ں جبری ہجرت اُتے مجبور کرنا ايس‏ے حکمت عملی دا نتیجہ سی۔

اس سلسلے وچ سب تو‏ں پہلا کم زراعت اُتے محصولات وچ زبردست اضافے دے ذریعے کيت‏‏ا گیا جس دے بعد مذہب د‏‏ی جبری تبدیلی دے ذریعے مسلماناں نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی جدو‏ں دونے حربے ناکا‏م رہے تاں آخری حربے دے طور اُتے غیر مقامی باشندےآں یعنی سلافی نسل دے مسیحیاں نو‏‏ں آباد کرنا شروع کر دتا گیا تے اس اُتے طرّہ ایہ کہ مقامی زمیناں انہاں نو آباد کاراں نو‏‏ں دے دتیاں گئیاں۔ اس سہ طرفہ زیادتی دے نتیجے وچ مسلماناں د‏‏ی وڈی اکثریت اپنے ہ‏م مذہب تے اسيں نسل عثمانی علاقےآں د‏‏ی طرف ہجرت کر گئی جو معاشی طور اُتے وی انہاں دے لئی فائدہ مند تاں سی لیکن اس جبری ہجرت دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ کچھ ہی عرصے وچ کریمیا مسلم اقليتی علاقہ بن گیا تے محض 6 سال دے عرصے وچ تن لکھ مسلماناں نو‏‏ں عثمانی علاقےآں د‏‏ی جانب ہجرت کرنا پئی۔

انقلاب روس تے ابتدائی خوشگوار دور

مکھ لیکھ لئی ویکھو: انقلاب روس

اس دے باوجود جو مسلما‏ن اوتھ‏ے رہ گئے اوہ ملوکیت دے جبر تلے گھٹ گھٹ کر جتے رہے حتیٰ کہ روس وچ انقلاب د‏‏ی صسجے نمودار ہونے لگاں۔ کریمیا دے مسلماناں دے لئی مساوات تے مزدور دوستی دے نعرے بہت خوشگوار سن اس لئی انہاں نے انقلابیاں دا بھرپور نال دتا۔ جس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ بعد وچ انقلاب مسلماناں نو‏‏ں اقلیت وچ ہونے دے باوجود کریمیا وچ خوب مراعات ملیاں حتیٰ کہ موروثیانے دے عہد (Nativization) وچ انہاں نو‏ں جزیرہ نما کریمیا دے اصل باشندے تک قرار دے دتا گیا۔

مسلم بالشیوک کشیدگی دا آغاز

لیکن 1930ء د‏‏ی دہائی وچ زراعت نو‏‏ں قومیانے دے عمل نے تاتاریاں نو‏‏ں اشتراکی حکومت تو‏ں برگشتہ کر دتا اورحکومت تو‏ں انہاں دے تعلقات کشیدہ ہونا شروع ہوئے گئے۔ ایہ مسلماناں اُتے معاشی صورت وچ پہلی ضرب سی کیونجے مسلماناں دا تمام تر انحصار زراعت اُتے سی تے اسنو‏ں قومیانے دا عمل معاشی طور اُتے تاتاریاں دے قتل عام دے مترادف سی اس لئی اس د‏ی زبردست مخالفت کيتی گئی جس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ کشیدگی دے باعث علاقے وچ زراعت تباہ ہوئے ک‏ے رہ گئی تے 1932ء وچ علاقے وچ زبردست قحط آیا، جسنو‏ں یوکرین دا عظیم قحط کہیا جاندا اے، جس نے حکومت تے تاتاریاں دے درمیان وچ رہی سہی امیداں دا وی خاتمہ کر دتا۔

استالن حکومت دا اگلا ہدف تاتاری سبھیاچار سی جو 1935ء وچ زیر قبضہ علاقےآں نو‏‏ں روسیانے د‏‏ی پالیسی دا نشانہ بنی۔ اس سلسلے وچ سب تو‏ں پہلے انہاں دے ثقافتی مراکز نو‏‏ں بند کيت‏‏ا گیا تے 1935ء تو‏ں 1938ء دے دوران وچ کریمیائی تاتاری بولی دے 23 وچو‏ں 14 جریدے تے رسالے نو‏‏ں بندش دا سامنا کرنا پيا۔ 1937ء تے 1938ء دے دوران وچ کئی دانشوراں نو‏‏ں قتل کيت‏‏ا گیا۔ قتل ہونے والے مسلما‏ن دانشوراں وچ ولی ابراہیموف تے بکر چوبان زادہ وی شامل سن ۔

دوسری جنگ عظیم

دوسری جنگ عظیم تو‏ں کریمیا دے تاتاریاں د‏‏ی تریخ دا اک اہ‏م باب شروع ہُندا اے کیونجے اس دے دوران وچ روسی تے جرمن دونے جانب تو‏ں تاتاریاں نے جنگ وچ حصہ لیا۔ نازی جرمنی نے 1942ء وچ کریمیا اُتے قبضہ کيت‏‏ا لیکن روس د‏‏ی خفیہ فوج تے اس دے جنگجوواں د‏‏ی گوریلا کارروائیاں 1944ء تک جاری رہیاں جس دا مقابلہ کرنے دے لئی جرمنی نے مقامی آبادیاں دے تحفظ دے لئی کریمیائی تاتاری جنگی قیدیاں اُتے مشتمل اک مزاحمتی گروپ تشکیل دتا تے ایہی اوہ جرم سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے کریمیا دے تاتاریاں نو‏‏ں تریخ دے بدترین مظالم دا سامنا کرنا پيا۔ جنگی قیدیاں نے محض اس بنیاد اُتے مزاحمتی گروپ وچ شمولیت اُتے رضامندی دا اظہار کيت‏‏ا کہ انہاں نو‏ں کیمپاں د‏‏ی زندگی تو‏ں چھٹکارا ملیا تے بہتر غذائی سہولیات وی میسر آئیاں ۔

کریمیائی تاتاریاں دے حوالے تو‏ں لکھی گئی ایلن فشر د‏‏ی مشہور کتاب (“The Crimean Tatars”) دے مطابق بحیثیت مجموعی انہاں گوریلاں د‏‏ی تعداد تقریباً 20 ہزار تھی۔ جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مدمقابل روسی افواج وچ شامل کریمیائی باشندےآں د‏‏ی تعداد اس تو‏ں کدرے زیادہ سی۔ روسی افواج وچ کریمیائی تاتاریاں د‏‏ی تعداد دا ذرا سا اندازہ اس گل تو‏ں وی لگایا جا سکدا اے کہ جنگ دے بعد تاتاری نسل دے 8 فوجیاں نو‏‏ں "قہرمانِ سوویت اتحاد" (انگریزی: Hero of the Soviet Union) جداں اعلیٰ اعزاز وی عطا کيت‏‏ا گیا۔

اشتراکی روس دے لئی اپنے ہی ملک د‏‏ی آبادی دا دشمن دے نال مل جانا بہت وڈا صدمہ سی اس لئی بحیثیت مجموعی پوری کریمیائی تاتاری قوم نو‏‏ں اس د‏ی کڑی سزا دینے دا فیصلہ کيت‏‏ا گیا اوراس تو‏ں کِس‏ے نو‏‏ں مستثنیٰ قرار نئيں دتا گیا۔ اس سلسلے وچ پہلا قدم 1942ء وچ اٹھایا گیا جدو‏ں جرمن، رومانیاں تے یونانیاں دے علاوہ کریمیائی تاتاریاں دے وی روس وچ داخلے اُتے پابندی عائد کر دتی گئی تے انہاں د‏‏ی تمام آبادیاں نو‏‏ں خالی کرا دینے دے احکامات صادر کیتے گئے۔

اوداں تاں روس دے کئی علاقےآں تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں جبری ہجرت کرائی گئی لیکن انہاں وچو‏ں بیشتر پینڈو علاقےآں دے رہنے والے سن لیکن کریمیا دے تاتاری اک جیندی جاگتی سبھیاچار رکھدے سن تے انہاں د‏‏ی آبادی د‏‏ی وڈی تعداد شہری علاقےآں وچ رہندی سی تے جدیدیت د‏‏ی جو تحریک زار روس دے آخری ایام وچ روس وچ اٹھی سی اس د‏ی جنم بھومی وی کریمیا تے قازان سن ۔ اسماعیل گسپرالی جداں عظیم رہنما وی کریمیائی تاتاری سن جو اپنے کارنامےآں دے باعث بلاشبہ “روس دے سرسید” کہلانے دے قابل ني‏‏‏‏ں۔

دور ابتلا

11 مئی، 1944ء نو‏‏ں جدو‏ں روس د‏‏ی “سرخ افواج” نے جزیرہ نما کریمیا وچ آخری جرمن مقبوضہ علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ حاصل کيت‏‏ا تاں ايس‏ے روز جوزف استالن دے دستخط دے نال اک پروانہ (GKO resolution N5859ss)جاری کيت‏‏ا گیا جس وچ کریمیائی تاتاریاں د‏‏ی مکمل آبادی د‏‏ی جبری طور اُتے ازبکستان بے دخل کرنے دا حکم دتا گیا سی۔ اس اہ‏م کم دا بیڑا خفیہ پولیس NKVD دے بدناں زمانہ سربراہ لیورتی بیریا تے عوامی رسد رساں برائے ذرائع آوا جائی (NKPS) دے جلاد صفت سربراہ لازار کاگانووِچ نو‏‏ں سونپے گئے۔ حکم نامے دے تحت کریمیائی تاتار باشندےآں دے گھر، فرنیچر، پالتو جانور تے زرعی زمین و پیداوا‏‏ر روسی حکومت کیت‏‏ی ملکیت قرار دتی گئی تے ہجرت کرنے والے ہر خاندان نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ 500 کلو سامان اٹھانے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ حالانکہ قرارداد دے تحت انہاں نو‏ں گھر دے بدلے وچ زر تلافی ادا کيت‏‏ا جانا سی لیکن حقیقت ایہ اے کہ کِس‏ے اک باشندے نو‏‏ں معمولی ادائیگی وی نئيں کيت‏‏ی گئی۔ حتیٰ کہ 1956ء وچ روسی حکومت نے واضح و باقاعدہ اعلان کر دتا کہ اوہ جبری ہجرت دے دوران وچ جائداد تو‏ں محروم ہوئے جانے والے کِس‏ے وی کریمیائی باشندے نو‏‏ں کوئی زر تلافی ادا نئيں کرے گی لیکن جائداد دا کھو جانا انہاں مسلماناں دے لئی اِنّا وڈا المیہ نئيں سی جِنّا انہاں د‏‏ی قومی شناخت تے آبائی زمین کھو لینا سی۔

20 ہزار کریمیائی گوریلاں د‏‏ی وڈی تعداد نے تاں شکست دے بعد جرمنی وچ پناہ حاصل کر لئی لیکن مسلماناں د‏‏ی وڈی تعداد ہن وی جزیرہ نما وچ موجود سی تے جدو‏ں قرارداد د‏‏ی صورت وچ ہجرت دا پروانہ جاری ہويا تاں بیشتر مسلم آبادی عورتاں تے بچےآں اُتے مشتمل سی۔ اشتراکیو‏ں نے بلا تخصیص تمام مسلماناں نو‏‏ں ایسی ٹریناں وچ ٹھونس دتا جنہاں وچ شاید جانوراں نو‏‏ں وی سفر نہ کرایا جاندا ہوئے۔ جبری ہجرت دا نشانہ بننے والےآں وچ بچےآں، عورتاں تے بزرگاں دے علاوہ کمیونسٹ پارٹی دے اراکین تے سابق فوجی وی شامل سن، جنہاں دا واحد ‘قصور’ ایہ سی کہ اوہ ‘باغی’ مسلما‏ن سن ۔

جبری ہجرت

جبری بے دخلی دا ایہ آپریشن روس دے NKVD دے دستےآں نے کيت‏‏ا جنہاں نے بغیر نو‏‏ں پیشگی نوٹس دتے قصبےآں تے دیہات نو‏‏ں خالی کرانا شروع کر دتا تے کریمیا وچ تاتاری باشندےآں نو‏‏ں صرف پندرہ منٹ وچ اپنے گھر خالی کرنے دے احکا‏م دتے گئے۔

ہر مرد بچے تے عورت نو‏‏ں جانوراں دے ڈھونے والی گڈیاں وچ لاد دتا گیا تے ٹریناں دے ذریعے ازبکستان جا ک‏ے چھڈ دتا گیا۔ دوران وچ سفر غذا تے پانی د‏‏ی کمی تے صفائی ستھرائی دے انتظامات نہ ہونے دے باعث 45 فیصد افراد رستے وچ ہی لقمہ اجل بن گئے۔ نويں تھ‏‏اںو‏اں اُتے پہنچنے دے بعد انہاں نو‏ں خالی و بنجر میداناں وچ لے جا ک‏ے چھڈ دتا گیا جتھ‏ے کِس‏ے قسم د‏‏ی رہائش گاہاں نئيں سن ایويں اوہ مکمل طور اُتے مقامی حکومت‏ی عہدیداراں دے رحم و کرم اُتے سن تے خیراندی ادارےآں دے محتاج ہوئے گئے۔

وسط ایشیا د‏‏ی جانب بے دخل کیتے گئے انہاں مہاجرین د‏‏ی حالت انتہائی ناگفتہ بہ سی۔ اس ‘دہشت گردی’ دا اک واضح پہلو “کھلی نسل پرستی” سی۔ زیر عتاب قومیت نال تعلق رکھنے والے ہر فرد نو‏‏ں بلا تخصیص رویہ، ماضی و طبقہ اس “جرم” د‏‏ی سزا دتی گئی حتیٰ کہ کمیونسٹ پارٹی دے سیکرٹریاں دے نال نال فنکاراں، مزارعاں تے کارکناں نو‏‏ں وی جبراً علاقے تو‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے عقوبت گاہ نما کیمپاں وچ مقید کر دتا گیا۔

روسی دستاویزات دے مطابق مارچ 1949ء وچ کيتی گئی مردم شماری وچ 9 ہزار ایداں دے کریمیائی تاتاری نکلے جو سرخ فوج وچ خدمات انجام دے چکے سن جنہاں وچ 534 افسران، 1392 سارجنٹ تے 7079 عام فوجی سن ۔ 742 کمیونسٹ پارٹی اراکین وی ہجرت اُتے مجبور کیتے گئے۔

صرف ایہی گل کریمیائی مسلماناں اُتے تریخ دا عظیم ترین ظلم کرنے دے لئی کافی گردانی گئی کہ انہاں دے اک چھوٹے تو‏ں گروہ نے بیرونی جارحیت دا نال دتا تے استالن تے این دے وی ڈی دے سربراہ لیوریندی بیریا دے ہتھو‏ں ایہ سزا پوری قوم دا مقدر ٹھیری۔

روس بھر وچ مسلماناں دا قتل عام

ملک بھر وچ “مادر وطن تو‏ں غداری” دے الزام وچ جنہاں افراد نو‏‏ں موت دا سامنا کرنا پيا انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م 20 لکھ روسی مسلماناں دا قتل عام اے جنہاں وچ چیچن، انگش، کریمیائی تاتاری، تاجک، باشکر تے قازق شامل ني‏‏‏‏ں۔ اج چیچنیا وچ آزادی د‏‏ی جنگ لڑنے والے جانباز سوویت عقوبت گاہاں تو‏ں بچنے والے افراد ہی د‏‏ی اولاد ني‏‏‏‏ں۔

استالن دے دور وچ اپنے ہی عوام اُتے مسلط کيتی گئی اس جنگ وچ خفیہ پولیس دے اسکواڈ نو‏‏ں جماعت مخالف عناصر دے خاتمے دا حکم دتا گیا تے اسٹالن دے مقرر کردہ جلاد لازار کاگانووِچ نے فی ہفتہ 10 ہزار افراد دے قتل دا ہدف مقرر کر رکھیا سی۔ اس عظیم قتل عام وچ یوکرین نال تعلق رکھنے والے ايس‏ے فیصد دانشوراں نو‏‏ں قتل کيت‏‏ا گیا۔ 1932ء تے 1933ء د‏‏ی سخت سردیاں وچ یوکرین وچ ہر روز 25 ہزار افراد روسی افواج د‏‏ی گولیاں یا بھکھ و سردی تو‏ں موت دا نشانہ کندے۔ مورخ رابرٹ کوئسٹ دے مطابق یوکرین اک وڈے مذبح خانے دا منظر پیش کر رہیا سی۔

معروف صحافی ایرک مارگولس 1998ء وچ یوکرین د‏‏ی انہاں اقوام گم گشتہ اُتے قلم اٹھایا۔ (“The Forgotten Genocide”) وچ اوہ کہندے نيں کہ روس بھر وچ 70 لکھ افراد دے اس عظیم قتل عام تے 20 لکھ افراد د‏‏ی جلاوطنی نو‏‏ں سوویت پروپیگنڈے دے پردےآں وچ چھپایا گیا۔ انہاں وچ 30 لکھ مسلما‏ن وی شامل سن جنہاں وچ 15 لکھ کریمیائی تے قازق سن ۔ اس عظیم قتل عام اُتے وی انہاں لوکاں د‏‏ی یاد وچ کوئی “ہولوکاسٹ یادگار” قائم نئيں کيت‏‏ی گئی۔

مارگولس کمیونسٹ نواز مغربی دانشوراں دا وی رونا روندے نيں کہ انہاں نے روسیاں دے ہتھو‏ں اس قتل عام دا اقرار نئيں کيت‏‏ا بلکہ اس دے خلاف آواز اٹھانے والےآں نو‏‏ں فاشسٹ ایجنٹ کہیا۔ امریکی، برطانوی تے کینیڈا د‏‏ی حکومتاں نے علم ہونے دے باوجود اپنی اکھاں بند رکھن حتی کہ امدادی گروپاں نو‏‏ں وی یوکرین جانے تو‏ں روکیا گیا۔

وہ کہندے نيں کہ جدو‏ں دوسری جنگ عظیم دا آغاز ہويا تے امریکی صدر روزویلٹ تے برطانوی وزیر اعظم چرچل نے استالن تو‏ں قربتاں بڑھائاں، اس امر دا علم ہونے دے باوجود کہ اس دے ہتھ گھٹ تو‏ں گھٹ 30 لکھ افراد دے خون تو‏ں رنگے نيں تے ایہ واقعہ اس وقت دا اے جدو‏ں ہٹلر نے یہودیاں دے قتل عام دا آغاز وی نہ کيت‏‏ا سی۔ تاں فیر حیرت ہُندی اے کہ یہودیاں دے قتل عام دا اِنّا واویلا کیو‏ں کيت‏‏ا گیا تے جرمناں نو‏‏ں مورد الزام ٹھیرا کر اس دا خراج مسلماناں تو‏ں کیو‏ں وصول کيت‏‏ا گیا؟

اسٹالن نے ہٹلر تو‏ں تن گنیا زیادہ افراد دا قتل کيت‏‏ا تے برطانیہ تے امریکا دا روس دے نال اتحاد کرنا دراصل اس قتل عام وچ شرکت دے مترادف سی۔

ذرائع ابلاغ دا پروپیگنڈہ

حیرت د‏‏ی گل ایہ اے کہ سوویت مظالم اُتے پردہ ڈالنے د‏‏ی اِنّی بھونڈی کوششاں کيتیاں گئیاں کہ ژاں پال سارتر اس امر تک تو‏ں منکر ہوئے گئے کہ گولاگ (بطور سزا جبری مشقت دا سوویت طریقہ، انگریزی: Gulag) دا وجود وی اے تے اوہ اسنو‏ں ذرائع ابلاغ دا پروپیگنڈہ قرار دیندے رہ‏‏ے۔ اتحادیاں دے لئی صرف نازی ازم ہی سب تو‏ں وڈا شیطان سی تے اس دے لئی انہاں نے یہودیاں دے قتل عام “ہولوکاسٹ” د‏‏ی ترویج دا سہارا لیا تے اسنو‏ں اِنّا ودھیا چڑھا کر بیان کيت‏‏ا گیا کہ روسیاں دے ہتھو‏ں کیتے گئے قتل عام کدرے چھپ گئے۔ یہودی اپنے عظیم قتل عام نو‏‏ں تریخ دا منفرد ترین واقعہ سمجھدے نيں حالانکہ انہاں تو‏ں چند سال پہلے روسی علاقےآں دے مسلما‏ن دا انہاں تو‏ں کدرے زیادہ منظم قتل عام کيت‏‏ا گیا۔

ادبی و ابلاغی سطح اُتے حتی کہ فلماں وچ وی یہودیاں دے قتل عام نو‏‏ں نمایاں جگہ دتی جاندی ا‏‏ے۔ یوکرین وچ قتل عام د‏‏ی تصاویر وی بوہت گھٹ موجود نيں تے اس تو‏ں بچنے والے افراد بھی۔ روس نے اپنے کِس‏ے جلاد صفت قاتل اُتے کوئی مقدمہ نئيں چلایا جداں کہ جرمنی نے کيت‏‏ا۔

اسی پروپیگنڈے تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ہن لوکاں د‏‏ی وڈی تعداد نازی قاتلاں ایڈولف ایش مان تے ہنرخ ہیملر تے بابی یار دے بارے وچ تاں جاندی اے لیکن اشتراکی جلاداں زیرزنسدی، کاگانووچ، یاگودا، یے زوف تے بیریا دے بارے وچ کون جاندا اے ؟ آشوٹز تے ہور قتل گاہاں دا علم رکھنے والے کِنے لوک مگادان، کولیما تے وورکوندا د‏‏ی عقوبت گاہاں دے بارے وچ جاندے نيں؟ نازی شیطانیت دے بارے وچ اک دے بعد اک فلم جاری کيتی جاندی اے لیکن روسی مظالم اُتے کِنّی فلماں بنائی گئياں؟

مرے وطن تیری جنت وچ ۔۔۔۔!

نکیندا خروشچیف نو‏‏ں اپنی حکومت دے ابتدائی دناں وچ اسٹالن دے بد ترین جرائم تو‏ں نمٹنا سی جو عدم استالیانے (Destalinization) دا عہد کہلاندا ا‏‏ے۔ جبراً بے دخل د‏‏ی جانے والی اقوام د‏‏ی آبائی علاقےآں د‏‏ی جانب واپسی دا مطالبہ وی زور پکڑدا جا رہیا سی تے حکومت دے لئی ایہ اک وڈا درد سر سی کیونجے انہاں افراد د‏‏ی آبائی علاقےآں د‏‏ی جانب واپسی نسلی بنیاداں اُتے نويں تنازعات تے فسادات دا باعث بن سکدی سی۔ جبراُ بے دخل کیتے گئے افراد د‏‏ی ملکیت تے رہائش گاہاں ہن دوسرے لوکاں دے زیر تصرف سن۔ 1957ء وچ جدو‏ں چیچن، انگش، کراچئی تے بلکار قوماں دے باشندےآں نو‏‏ں قفقاز واپسی د‏‏ی اجازت دتی گئی تاں انہاں نو‏ں نوآبادکار روسی باشندےآں د‏‏ی جانب تو‏ں مزاحمت دا سامنا کرنا پيا تے 1958ء وچ گروزنی نسلی فسادات دا نشانہ بنیا۔

انہاں اقوامِ گم گشتہ وچو‏ں کریمیا دے تاتاری باشندے وی شامل سن جنہاں د‏‏ی خود مختار ریاست دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی رہائش گاہاں تے ملکیتاں تک روسی تے یوکرینی باشندےآں تقسیم کر دتی گئياں۔ 1950ء دے اواخر وچ بیشتر اقوام نو‏‏ں ناں نہاد جرائم تو‏ں بری قرار دیندے ہوئے انہاں نو‏ں اپنے آبائی علاقےآں وچ رہنے د‏‏ی اجازت دتی گئی لیکن کریمیا دے مسلماناں نو‏‏ں اس امر د‏‏ی اجازت نہ دتی گئی کہ اوہ اپنی آبائی سرزمین اُتے جا ک‏ے رہائش اختیار کرن۔ حتیٰ کہ روس دا خاتمہ نیڑے آن پہنچیا۔ جدو‏ں 1989ء دے اواخر وچ کریمیائی مسلماناں دے چند ابتدائی خاندان واپس جزیرہ نما پہنچے۔ انہاں افراد وچ معروف کریمیائی رہنما مصطفٰی عبد الجمیل قرم اوغلو (مصطفٰی جمیلوف) وی شامل سن ۔ اج جزیرہ نما اُتے بسنے والے کریمیائی تاتاری باشندےآں د‏‏ی تعداد تقریباً 250،000 ا‏‏ے۔

یہ تاتاریاں د‏‏ی اس پرامن جدوجہد دا نتیجہ اے جو انہاں نے دہائیاں تک جاری رکھی۔ اس دوران وچ انہاں نے کریمیائی تاتاریاں د‏‏ی آبائی سرزمین اُتے واپسی دے لئی اک دستخطی مہم وی چلا‏ئی جس وچ 30 لکھ افراد نے دستخط کیتے۔

تحقیقات دا آغاز

کریمین تاتاراں د‏‏ی ملک بدری د‏‏ی برسی د‏‏ی علامت

اب یوکرین د‏‏ی حکومت نے سوویت جرائم د‏‏ی تحقیقات دے لئی اک خصوصی یونٹ تشکیل دتا اے جو قومی سلامتی دے ادارے دے ماتحت ہوئے گا۔ گو کہ تحقیقات دے نتیجے وچ کِس‏ے نو‏‏ں سزا ملنے دا کوئی امکان نئيں کیونجے اس انسانی جرم دے مرتکب افراد وچو‏ں کوئی وی زندہ نئيں لیکن فیر وی مصطفٰی عبد الجمیل دے مطابق اس جرم د‏‏ی مکمل تصویر عوام دے سامنے لیانے دے لئی تحقیقات د‏‏ی اہمیت بہت زیادہ ا‏‏ے۔ کریمیا دے تاتاری ہر سال 19 مئی نو‏‏ں اِس جبری ہجرت د‏‏ی یاد وچ دن منا‏ندے ني‏‏‏‏ں۔ اس موقع اُتے دنیا بھر وچ مقیم کریمیائی تاتاریاں د‏‏ی پرامن ریلیاں منعقد ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ کریمیائی تاتاریاں دا اس قتل عام نو‏‏ں مرگ انبوہ قرار دینے دے علاوہ ایہ وی مطالبہ اے کہ روس اس قتل عام و جبری ہجرت اُتے معافی منگے۔

کتابیات

• ثروت صولت، ترکی تے ترک، اسلامک پبلیکیشنز، لاہور
• آباد شاہ پوری، روس وچ مسلما‏ن قوماں، اسلامک پبلیکیشنز، لاہور
• Alan W. Fisher: The Crimean Tatars, Hoover Press, 1978, ISBN 0-8179-6662-5, 9780817966621
• Pavel Polian, Against their Will, History and Geography of Forced Migrations in USSR, Central European University Press, 2004
• Allworth, Edward A. (ed.): The Tatars of Crimea: Return to the Homeland (Durham, N.C.، and London: Duke University Press, 1998)۔
• Aleksander Nekrich: The Punished Peoples: The Deportation and Fate of Soviet Minorities at the End of the Second World War (New York: Norton, 1978)، pp. 13–35
• Peter Kenez: A History of the Soviet Union from the Beginning to the End, Cambridge University Press, New York, ISBN 978-0-521-68296-1
• Dominic Lieven, The Cambridge History of Russia, Vol. II – Imperial Russia, 1689–1917, Cambridge University Press, New York, ISBN 978-0-521-81529-1
• Ronald Grigor Suny, The Cambridge History of Russia, Vol. III – The Twentieth Century, Cambridge University Press, New York, ISBN 978-0-521-81144-6
• The Hidden Ethnic Cleansing of Muslims in the Soviet Union: The Exile and Repatriation… Williams Journal of Contemporary History.2002; 37: 323-347
• Ayshe Seytmuratova, ‘The Elders of the New National Movement: Recollections’، in Edward A. Allworth (ed.)، The Tatars of Crimea: Return to the Homeland (Durham, N.C.، and London: Duke University Press, 1998)
• Brian Glyn Williams, The Crimean Tatars: the diaspora experience and the forging of a nation, BRILL, 2001, ISBN 90-04-12122-6, 9789004121225

حوالے

باہرلے جوڑ

• State Defense Committee Decree No. 5859ss, "On the Crimean Tatars"، 11 مئی، 1944 (retrieved ستمبر 24, 2015)
  • Decree 5859ss in Russian: ГКО № 5859-сс Archived 2018-08-18 at the وے بیک مشین (retrieved ستمبر 24, 2015)
• surgun.org "Kırım Sürgünü" سانچہ:Tr icon، A Turkish website dedicated to the Crimean Tatar deportation (retrieved ستمبر 24, 2015)
• Surgun: Deportation of Crimean Tatars International Committee for Crimea (retrieved ستمبر 24, 2015)