جدیدیت
جدیدیت ساہت دی اک مسلمہ اصطلاح اے۔ لیکن اس دے مضمرات، نقطۂ آغاز، صحیح مفہوم، سیاق و سباق تے نتائج دے متعلق اختلافات نيں۔جدیدیت دے سلسلے وچ سرسری گفتگو وی ملدی اے تے گہرا فلسفہ بھی۔ اک نظریہ ایہ اے کہ جدید اضافی اصطلاح اے تے قدیم دے مقابل ہر شے جدید اے تے ہر جدید وقت گزرنے دے نال قدیم ہوجاندا اے۔ زمانی حد بندی دے ضمن وچ وی اختلافات نيں۔ اک نظریہ دے مطابق جدید شاعری دا نقطۂ آغاز انیہويں صدی عیسوی اے۔ اس دور وچ افکار تے ہیئت دونے دے اعتبار توں نواں موڑ آیا لیکن ایہ جدتاں اس جدیدیت توں مختلف سن۔حالی وغیرہ دا دور اپنے دور ماسبق دے بالمقابل جدتاں دا دور سی لیکن ایہ مواد دی اہمیت دا دور سی تے ادب وچ مقصد دی بالادستی دا دور سی۔
جدیدیت دی ابتدا دے سلسلے وچ التباست نيں تے اس دی تردید کرنے والے زیادہ تر التباست دے شکار نيں۔ بعض جدیدیت نوں حالی توں شروع ہونے والے جدید دور توں جوڑدے نيں، بعض ترقی پسند تحریک نوں وی جدید کہندے نيں۔بعض لوکاں دے نزدیک ہر نويں تخلیق نويں تے ترقی پسند دونے سی۔ اس دھودے ميں مبتلا اوہ وی ہوئے جو ترقی پسند سن ۔رشید احمد صدیقی نے جو ترقی پسندی اُتے اعتراضات کیتے تے احتشام صاحب نے جو جواب دتا اس توں اس سلسلے وچ پائے جانے والے التباست دا علم ہويا تے اس وقت دے اعتبار توں جدید چیزاں وچ ترقی پسند تے غیرترقی پسند دا فرق واضح ہويا۔اک نظریہ ایہ وی اے کہ ترقی پسندی دے دور وچ جو غیرترقی پسندی سی اوہی جدیدیت دا سرچشمہ اے۔ اس دے مطابق حلقۂ اربابِ ذوق جدیدیت دی وراثت اے۔ جے ایہ صحیح اے تاں جدیدیت ترقی پسندی دا ردِ عمل اے۔
اک نظریہ ایہ اے کہ جدیدیت ترقی پسندی دی توسیع اے۔ ہر تحریک دا ردِ عمل موافقت تے مخالفت دونے صورتوںمیںہُندا اے۔ ترقی پسند تحریک دی طرح سرسیّد دی تحریک دے دور وچ وی ردِ عمل ہويا سی تے سرسیّد تے حالی دے مقابلے وچ قدیم اندازِ فکر تے اسلوبِ بیان نوں ترجیح دتی جاندی رہی۔ترقی پسندی دے مقابلے وچ حلقۂ اربابِ ذوق دا وجود ہويا تے ادب برائے زندگی دے مقابلے وچ ادب برائے ادب دا نعرہ لگایا گیا۔
اک نظریہ ایہ اے کہ جدیدیت انہاں سب توں علیحدہ ادبی میلان یا تحریک اے۔ ایہ وی متنازعہ فیہ اے کہ جدیدیت میلان اے یا تحریک۔
جدیدیت صرف اردو وچ نئيں بلکہ ہندوستان تے دنیا دی ویہہاں زباناں وچ پہلے یا بعد وچ بحیثیت میلان سامنے آچکی اے ۔مغرب وچ جدیدیت دا میلان پہلے پیدا ہويا اے۔ یورپ وچ صنعتی انقلاب نے جدیدیت دے عوامل و محرکات پیدا کیتے۔ مشرق وچ صنعتی انقلاب دیر توں آیا اس لئی جدیدیت دے آثار دیر توں رونما ہوئے۔ پروفیسر آل احمد سرور یورپ وچ جدیدیت دی عمر اک جگہ چار سو سال تے اک جگہ ساڈھے چار سو سال دسدے نيں تے ہندوستان وچ اسنوں ڈیڑھ سو سال تے دوسری جگہ پونے دو سو سال دی پیداوار دسدے نيں۔سرور صاحب ہندوستان وچ جدیدیت نوں نوعمر قرار دیندے نيں تے ایہ وی کہندے نيںکہ ہندوستانی ذہن حالے پورے طور اُتے جدید نئيں ہوسکا۔ زمانے دے اعتبار توں سرور صاحب دا اندازہ قطعیت توں دور اے۔ جدیدیت دی عمر نہ یورپ وچ اِنّی زیادہ اے تے نہ ہندوستان وچ ۔
جدیدیت دا رشتہ بہت دور رونما ہونے والے صنعتی انقلا ب توں جوڑا جاسکدا اے لیکن دراصل اس دا نقطۂ آغاز صنعتی زندگی دا اوہ نقطۂ عروج اے جدوں قدراں تے تہذیباں دا زوال شروع ہوگیا۔تہذیباں دا ایہ زوال دوسری جنگِ عظیم دے بعد آیا لیکن ہندوستان وچ ملک دی آزادی تے تقسیم توں شروع ہويا۔
جدیدیت دی پہچان دے لئی چند پیمانے بنائے گئے نيں جو مختصر طور اُتے حسبِ ذیل نيں:
(الف) روایتاں توں انحراف
(ب) ناوابستگی
(ج) اقدار، مثالیت تے اصول وضوابط توں انکار۔
(د) معروضیت، راست اظہار، بیان کيتی وضاحت وغیرہ نوں رد کرنا۔
(ہ) نظم و ضبط تے ادارےآں توں بے تعلقی۔
(و) فرد دا احساس، تنہائی، حقیقت دی چٹان توں تصورات دا ٹکرانا، سماج دی چیرہ دستی تے روزِ حشر توں پہلے نفسی نفسی دے عالم دا احساس۔
(ز) اظہار دی سطح اُتے ابہام۔
(ح) اشارات دی نجی ترسیل۔
(ط) لفظوںکا تخلیقی استعمال۔
(ے) نويں لفظاں دی تراش۔
(ک) قدیم اظہارات توں گریز۔
(ل) بندشاں، محاوراں تے مروجہ اوزان و بحور توں وحشت۔
(م) فنکار دی انفرادیت نوں ترجیح تے اجتماعیت دا مردود ہونا۔
ان تمام مذکورہ خصوصیات دے باوجود جدیدیت نوں کسی اک پہچان دی بنیاد اُتے ايسے دی حد تک محدود کردینا ممکن نئيں۔لفظ جدیدیت دا استعمال وی موضوعِ بحث بنا اے۔ انگریزی اصطلاح Modernityکا ترجمہ اردو وچ جدیدیت کيتا گیا اے۔ اس ترجمے نوں اردو دے اہلِ قلم دی سند وی حاصل اے۔ مقالہ نگار دی نظر وچ جدیدیت Modernism دا ترجمہ اے تے اس دی دلیلیاں نيں۔ اس دے باوجود سرور صاحب نے وی جو Modernityکا ترجمہ جدیدیت سمجھدے نيں، ایہ اعتراف کيتا اے کہ بعض حلقوںماں انگریزی دے دونے لفظاں نوں مترادف سمجھیا گیا اے۔ جے ایسا اے تاں مقالہ نگار وی جدیدیت نوں Modernity دا مترادف تسلیم کرنے وچ تامل نئيں کردا۔
جدیدیت اک طرزِ فکر اے، صرف نويں زمانے وچ پیدا ہونے تے لکھنے توں کچھ نئيں ہُندا۔عہدِ حاضر دے ادیب و شاعر طرزِ فکر کے اعتبار توں جدیدیت پسند یا روایت پسند نيں۔عصری حسیت یا معاصریت وی جدیدیت نئيں اے۔ ہر چیز اپنے زمانے وچ جدید ہُندی اے، ایہ صحیح اے لیکن ایسی ہر جدید چیز نوں جدیدیت دا نمونہ نئيں کہہ سکدے۔ فیر وی ن۔م۔ راشد نے وی حالی تے آزاد دے زمانے نوں اپنے دور دی جدیدیت کہہ کے اوہی غلطی دی اے جو جدیدیت دے مخالفین کردے نيں۔
موجودہ صورتِ حال توں بے اطمینانی، روایت دے فرسود ہ حصے توں انحراف تے افکار دی جدت ہر دور وچ ممکن اے لیکن جدیدیت خالصتاً عہدِ حاضر دی پیداوار اے تے انسانی تریخ دے جبر توں پیدا ہوئی اے۔ ممکن اے کہ ایہ آگے چل کے خود اک روایت بن جائے۔عہدِ حاضر دی زندگی دے مختلف عوامل و عناصر جدیدیت دے ذمے دار نيں۔سائنس تے ٹیکنالوجی دی ترقی تے مشیناں دی حکومت توں انسان گھٹ گیا اے، احساست مردہ ہوگئے نيں، ہر فرد اپنے نوں تنہا محسوس کردا اے تے معاشرہ دا شیرازہ اندر توں بکھرا بکھرا اے ۔ایہ صورتِ حال ساری دنیا وچ بیک وقت یکساں نئيں اے یورپ تے ہندوستان دا فرق اپنی جگہ اُتے اے، شہراں تے دیہاتاں دا فرق وی اپنی جگہ اُتے اے۔ ايسے طرح وڈے شہراں تے چھوٹے شہراں دا فرق اے۔ لیکن سائنسی ترقی توں فاصلے سمٹ رہے نيں، اک ملک دے مسائل عالمی مسائل بندے جارہے نيں۔ نیوکلیائی ہتھیاروںکا خطرہ ساری دنیا نوں یکساں اے تے اس وچ شہر تے دیہات وچ کوئی فرق نئيں۔مواصلاتی نظام تے خبر و نشر دے وسائل ساری دنیا نوں اک دوسرے توں نیڑے لارہے نيں۔ ہن کوئی وی گل اک جگہ ہوئے تاں اوتھے تک محدود نئيں رہندی، ہر جگہ پھیل جاندی اے ۔جدیدیت وی پہلے مغربی ادبیات وچ منظرِ عام اُتے آئی تے فیر دنیا دی ساری زباناں وچ پھیل گئی۔ اس دے رجحانات مشرق و مغر ب دی حداں وچ بند نئيں نيں۔جدیدیت دے پس پشت دانشوراں تے فلسفیاں دے اقوال و افکار نيں۔ دنیا نوں دیکھنے تے سمجھنے توں لے کے شعر و ادب دی تفہیم تے بولی و بیان دے مسائل تک فلسفیاں تے دانشوراں دی حکومت اے۔
انہاں موضوعات اُتے جو افکار عام ہوئے، انہاں دا اثر شعر و ادب دے جدید رجحان اُتے پيا۔اس سلسلے وچ وہائٹ ہیڈ، ہیڈگر، بری کلے، برگساں تے سارترے وغیرہ دے فلسفے جدیدیت دی فلسفیانہ بنیاد بن گئے نيں۔
اردو ادب وچ جدیدیت تقسیمِ ملک دے بعد شروع ہوئی۔ اس سیاسی واقعے توں بوہت سارے انسانی، معاشرتی، اقتصادی تے سیاسی مسائل پید اہوئے۔برِ صغیر وچ کئی جنگاں لڑیاں گئیاں تے ملک وچ صنعتی ترقی دا جال بچھایا گیا۔ان حالات نے ملک نوں ترقی پذیر ملکاں دی صف توں کڈ کے ترقی یافتہ ملکاں دی صف وچ لیانے دی دوڑ وچ شامل کردتا اے۔
اک ادبی یا ذہنی رویے دی حیثیت توں جدیدیت دی جانب جو لپک ابتدائی برساں وچ دکھادی دتی سی ہن باقی نئيں اے۔ ممکن اے ایہ جدیدیت دا زوال ہو، فیر وی صنعتی زندگی دی انسانیت کش صورتِ حال ساڈے ملک وچ سنگین تر ہُندی جارہی اے ۔مادی ترقی دی چمک دمک توں آدمی ہوس دا پتلا بن گیا اے۔ مادی خوشحالی دے لئی جائز اورناجائز ہرممکن ذریعے دا استعمال ہُندا اے۔
غرض ایہ کہ قدروںکا فقدان تے اخلاقی دیوالیہ پن، تاجرانہ بددیاندی، چور بازاری، منافع خوری، ذخیرہ اندوزی، رشوت ستانی، دفتر شاہی، بدکرداری، اہلِ سیاست دی جنگ زرگری، فرقہ واریت، لسانی تے مذہبی تنگ نظری، اقتصادی نابرابری، کشت و خون، انتظامیہ دی ناانصافی تے لاقانونیت اس دور دی معاشرتی تے سیاسی زندگی دی خصوصیات نيں۔ان دے علاوہ جھوٹھ، ریاکاری، نمود ونمائش، ظاہر و باطن دا تضاد، نفرت و عداوت، سازشی ذہناں دی فساد انگیزیاں، عقائد و نظریات توں محرومی، تربیت یافتہ مذہبی زندگی دا فقدان تے اعتدال و توازن وچ کمی، اوہ حالات نيں جو انسانی معاشرے نوں تباہی دی طرف لے جارہے نيں۔
اصلاح دی چند ناکام تے کمزور کوششاں دے باوجود ہرفرد اپنی اچھی یا بری زندگی انفرادی طور اُتے گزار رہیا اے۔ جدیدیت شعر و ادب دی سطح اُتے مختلف رنگاں تے رویاں توں عبارت اے ۔ان رنگاں تے رویوںماں عصری تے مکانی تے ابدی و آفاقی دونے طرح دے جوہر نيں۔ مخصوص معاصر ذہنی تے جذباتی ماحول توں وی جدیدیت دا تعلق اے تے انسانی کرب تے ذات و کائنات دے مسائل توں متعلق فکر دی لہر وی جدیدیت وچ نمودار ہُندی اے۔
انسانی کرب تے ذات و کائنات دے مسائل مختلف ادوار دی شاعری وچ جلوہ گر ہوئے نيں لیکن جدیدیت دے دور وچ سوچنے تے محسوس کرنے دا انداز جداگانہ اے کیوں کہ ویہويں صدی دے مسائل جنہاں توں ویہويں صدی دے بوہت سارے فلسفے وجود وچ آئے تے جنھاں نے معاصر شعر و ادب نوں متاثر کيتا، قطعی مختلف نيں۔
جدیدیت کوئی دستور العمل فراہم نہیںکردی۔فکری سطح اُتے اس دا منظرنامہ وسیع و بسیط اے جس وچ متضاد افکار تے عقائد تے ذہنی و جذباتی رویاں دے لئی یکساں گنجائش اے ۔فنی سطح اُتے نويں شعری جمالیات کثیر الجہت اے تے اظہار و بیان کيتی مختلف ہیئتاں بیک وقت اس توں مربوط نيں۔ پروفیسر آل احمد سرور جدیدیت نوں سائنسی عقلیت تے جمہوریت دے فروغ دی وجہ توں فرد دی آزادی تے فرد و سماج دے اک واضح رشتے دے عرفان دا سلسلہ کہندے نيں۔ڈاکٹر وحید اختر، ڈاکٹر شمیم حنفی تے پروفیسر سرور دی رایاں دے برعکس ہر عہد وچ جدیدیت دے سراغ پائے جاندے نيں۔ان دے مطابق جدیدیت ہمعصر زندگی نوں سمجھنے تے برتنے دے مسلسل عمل توں عبارت اے تے ایہ اک ایسا مستقل عمل اے جو ہمیشہ جاری رہندا اے اورہر عہد وچ حقیقی زندگی گزارنے والے لوگوںنے اس عمل وچ حصہ لیا۔ بہرطور وحید اختر ایہ نتیجہ کڈدے نيںکہ ہر عہد دی جدیدیت دے عناصر مختلف ہُندے نيں تے غالب دے عہد دی جدیدیت ساڈے عہد دی جدیدیت توں وکھ اے۔ جدیدیت دے زیر اثر جو ادب پیدا ہويا اے اوہ معاصر ادب اے تے معاصر ادب دی تعیینِ قدر تحفظات تے تعصگل کيتی بناپر دشوار اے۔
جدید شاعری وچ کارفرما داخلیت اُتے ڈاکٹر وزیر آغا نے زور دتا اے ۔شاعری فنکار دی داخلی دنیا تے خارجی دنیا دے تصادم تے تعامل توں وجود وچ آتی اے ۔ترقی پسندی دے بالمقابل غزل دی تہہ داری تے اشاریت نے جدیدیت دے دور وچ فروغ و ارتقاء دیاں منزلاں کچھ زیادہ ہی طے کيتیاں نيں۔جدیدیت دے زیر اثر اردو نظماں وچ وی اشاریت پیدا ہوگئی جس توں مفہوم دے ابلاغ وچ رخنے پئے۔
راست اظہار دا اسلوب جدید شاعری دے منافی سمجھیا گیا۔جدید شاعری وچ مفہوم دی جدت تے انفرادیت دے باوجود اشکال تے الجھاؤ اے۔ نويں غزل وچ بانی تے ظفر اقبال توں محمد علوی تے احمد ہمیش تک انفرادیتاں دے ہجوم وچ یکسانیت دیکھی جاسکدی اے۔ نظموںماں ن۔م۔ راشد تے میراجی توں عمیق حنفی، بلراج کومل تے مخمور سعیدی تک اردو نظموںکا جدید تخلیقی رنگ تقریباً یکساں جھلکتا اے۔
لیکن اس محاکمے دا ایہ مطلب نئيں اے کہ ایہ سارے شاعر اک دوسرے دا مثنّیٰ نيں۔ان سب وچ کدرے کدرے تے وکھ وکھ انفرادیتاں نمایاں ہُندیاں نيں لیکن بہت ساریاں گلاں سب وچ مشترک نيں۔ان مشترک گلاں نوں مختصراً ایويں پیش کيتا جاسکدا اے:۔
(الف) جدید تر شاعری وچ معاشرہ معدوم اے تے فرد نمایاں۔
(ب) فنکار دا ذاتی کرب و نشاط یا محرومیاں تے الجھناں یا مسرتاں، حسرتاں، سکھ تے دکھ، دیومالائی تناظر وچ یا نويں تے نجی حوالےآں دے نال ملدے نيں۔
(ج) غزل ہوئے یا نظم وضاحت کيتی جگہ رمزیت اے۔
(د) غزل دی اشاریت کچھ تے ودھ گئی اے تے اس دا کیف و کم کلاسیکی دور توں وی کچھ زیادہ محسوس ہُندا اے۔ جدیدیت دے زیر اثر غزل نے ترقی پسندی دے مقابلے وچ بہت زیادہ ترقی دی اے۔ لیکن جتھے جدتاں توں تقلید پیدا ہوئی اے تے نجی حوالےآں نے فیشن دی صورت اختیار کيتی اے، غزل وچ وی انحطاط پیدا ہويا اے ۔غزل دے اشعار وچ وی لاقدریت، بے کیفی یا سطحی جدت دے عناصر ملدے نيں۔
جدید غزل وچ لفظیات دا ایسا سرمایہ داخل کيتا گیا اے جو بالکل نواں اے لیکن اس دا اک حصہ کوئی قابلِ قدر وادھا قرار نئيں پاندا۔جدید شاعری وچ افراط و تفریط دیاں مثالاں پائی جاندیاں نيں تے جدیدیت وچ سب کچھ خوشنما نئيں اے ۔جدید شاعری نے بعض نويں مفاہیم نوں اردو وچ روشناس کرایا۔ اس دا کارنامہ ایہ اے کہ اس نے فنکار دی انفرادیت نوں اس دی تخلیقی صلاحیتاں دے نال نمایاں کيتا اے۔
جدید شاعری وچ علامتاں نے اپنی جگہ اس طرح بنائی اے کہ اس دے دو رُخ سامنے آتے نيں۔
(الف) تخلیقی سطح اُتے پہلی بار استعمال اور
(ب) تقلید دے طور اُتے انھاں دہراندے رہنے دا عمل
بیشتر جدید شاعر تقلید دے شکار نيں لیکن بعض اوہ وی نيں جو اپنی دنیا آپ پیدا کرنے والےآں وچ نيں۔ جدید شاعری نے شعری لفظیات وچ تبدیلیاں پیدا کيتیاں نيں۔ان لفظیات وچ نويں پیکر، نويں استعارے تے نويں نويں لفظاں تے انہاں دے تلازمے نيں۔ان لفظاں وچ یونانی تے ہندوستانی دیومالا توں استفادہ کرنے دا پہلو وی موجود اے۔
جدید شاعری وچ لفظیات دے اعتبار توں نظم دا دائرہ وسیع تر اے لیکن غزلوںماں وی اوہ لفظاں داخل ہوگئے نيں جو غزل دی روایات دی نزم و نازک تے لطیف فضا وچ اجنبی محسوس ہُندے نيں۔چند ناقابلِ قبول لفظاں تے تراکیب توں قطعِ نظر نويں شاعری دے لفظی سرمائے نوں انفرادیتاں تے تخلیقی جدتاں دے باوجود غریب تے نامانوس نئيں کہیا جاسکدا۔نويں شاعری دی لفظیات دی لسٹ مختلف جدید شاعر دے کلام نوں سامنے رکھ دے مرتب کيتی جاسکدی اے۔
خیال تے احساس دی جدت توں اپنا مقام بنانے وچ بعض جدید نظم نگار شاعر کامیاب نيں۔ انہاں دے ایتھے اسلوب و اظہار وچ کلاسکیت اے تے ہیئت وچ شرر تے نظم طباطبائی دے دور تک جدتاں ملدی نيں لیکن خیال و احساس وچ ایہ سب توں وکھ نيں۔فکر و احساس دی جدتاں توں انہاں شاعر نے لفظیات وچ وی اضافے کیتے نيں جو معقول تے متوازن نيں۔
ایداں دے نظم گو جدید شاعر وچ وزیر آغا، خورشید الاسلام، وحید اختر، عمیق حنفی، ندا فاضلی، شمس الرحمن فاروقی وغیرہ نيں۔ایہ مروجہ اوزان و بحور وچ تبدیلی وی فن دے اسرار و رموز دے واقف کار دی حیثیت توں کردے نيں۔
جدید شاعری وچ نثری نظم وی پھلی پھولی اے لیکن ایہ ترقی پسند شاعری وچ وی ملدی اے ۔نثری نظم دا مستقبل حالے تک مشکوک اے۔ جدید نظماں وچ وزن و آہنگ توں بے نیازی ودھ چلی اے۔ شعری آہنگ تے نثری آہنگ دا فرق جدید دور وچ تے زیادہ بحث طلب ہوگیا اے۔
جدید شاعری وچ لفظوںکی تربیت نوں تخلیقی برتاؤ دے ناں اُتے اوزان و بحور توں جدا کرنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ بعض جدید نظموںماں مثبت تاویلاں دے نال فرد دی انفرادیت نوں اجاگر کيتا گیا اے۔ لیکن ایہ انفرادیت حساسیت تے مریضانہ داخلیت دی غماز اے۔ نواں شاعر کدی کدی انفرادیت وچ اس طرح ڈُب جاندا اے کہ وجودیت دے فلسفے دی براہِ راست یا سنی سنائی معلومات دا پرتو اسنوں اپنے گھیرے وچ لے لیندا اے تے ایہ گمان ہُندا اے کہ شاعر اپنے وجود دی تلاش وچ گم اے ۔شمس الرحمن فاروقی ایداں دے شاعروںماں نيں جو وزن و آہنگ دا سلیقہ جاندے نيں تے کلاسیکی شاعری اُتے نظر رکھنے دی وجہ توں تے جدتاں دے باوجود قادر الکلامی دا ثبوت دیندے نيں۔جدید شاعری وچ فرد دے وجود دا احساس طوفان دی طرح سراٹھاندا اے۔ شمس الرحمن فاروقی دے علاوہ مخمور سعیدی وی وزن و آہنگ تے قدرتِ کلام دا بھرپور ثبوت دیندے نيں۔
افسانہ سودھو
جدیدیت وچ مختصر افسانہ وی ايسے آب و تاب تے کر و فر دے نال دکھادی دیندا اے جو جدید شاعری نوں میسر اے ۔جدید افسانہ تے جدید شاعری وچ اک فرق ضرور اے کہ جدید افسانے نوں اِنّے ہمنوا تے حامی میسر نئيں ہوئے جو جدید شاعری دے نصیب وچ لکھے نيں۔جدید افسانے دے باب وچ اوہی ناقدین جو جدید شاعری دے اسيں نوا رہے نيں اختلاف کردے نظر آتے نيں۔ مثال دے طور اُتے جدیدیت دے حامی نقاد شمس الرحمن فاروقی جدید شاعری دی وکالت تے مدافعت وچ کوئی دقیقہ اٹھا نئيں رکھدے لیکن جدید افسانے دے سو فیصد حامی نئيں نيں۔جدید افسانے دی تکنیک تے اس دے اجزائے ترکیبی اُتے وی اختلافِ رائے اے۔
افسانے وچ افسانویت اس دی روح اے یا نئيں اس اُتے جدید ناقدین دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے ۔شمس الرحمن فاروقی دا کہنا اے کہ بیانیہ دے بغیر افسانہ لکھیا ہی نئيں جاسکدا کیوں کہ افسانویت یا کہانی پن جو بیانیہ دی دین اے، افسانے دے لئی لازمی نيں تے بیانیہ افسانے دے ہتھ پاؤں دا کم کردا اے ۔جدید افسانے دی افسانویت کردار دے بغیر تے زمان و مکان دی کسی حد بندی دے بغیر وی لکھیا جاندا اے ۔جدید افسانہ اختصار توں اس قدر معمور ہوگیا اے کہ چند سطراں وچ وی افسانے لکھے جاندے نيں۔کدی کدی مشہور کہاوتاں، لطیفے تے چٹکلے وی چند سطری تخلیق دے طور اُتے افسانےآں دے ناں توں پیش کیتے جاندے نيں۔
جدید افسانہ تکنیک دے اعتبار توں روايتی تے ترقی پسند افسانے توں قطعی مختلف اے تے جدید افسانے وچ اشاریت حد توں ودھ چلی اے ۔جدید افسانے وچ وی استعارات بڑھدے جاندے نيں تے تقریباً ايسے طرح دے استعارات ملدے نيں جو جدید شاعری نوں عہد ماپہلے دی شاعری توں وکھ کردے نيں۔اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ جدید شاعری تے جدید افسانےآں وچ مشترک استعارات نيں لیکن لفظاں دا استعاراندی تے خلاقانہ استعمال یکساں طور اُتے شاعری تے افسانوںماں ہورہیا اے۔
استعاراندی استعمال کثرت دی بناپر لفظ نوں علامت دا درجہ عطا کردیندا اے تے انتظار حسین نوں علامتی افسانہ نگاراں دا پیش رو قرار دتا جاندا اے ۔استعارہ کدوں علامت بندا اے تے اس گل وچ ناقدین دے درمیان اختلافِ رائے اے کہ اک ہی فنکار دے ایتھے جدوں اوہ بہ کثرت تے متعین معنوںماں یکساں بردا جائے تاں اوہ علامت دی صورت اختیار کرلیندا اے لیکن جدوں اسنوں عمومیت دے نال استعمال کيتا جانے لگے تاں اس دی علامتی حیثیت ختم ہوجاندی اے۔
جدید افسانہ رویہ تے برتاؤ یعنی Treatment دونے دے اعتبار توں کلاسیکی تے ترقی پسند افسانےآں توں ممیز اے۔ 1970 دے بعدکا افسانہ شاعری دے بہت نیڑے آگیا اے تے ہن افسانے وچ وی گل واشگاف انداز وچ نئيں کيتی جاندی جس طرح شاعری وچ غیر ضروری تفصیلات حذف کردتی جاندیاں نيں، ايسے طرح افسانے وچ وی تراش و خراش دے بعد صرف جوہر یا عطر پیش کيتا جاندا اے۔
ناقدین تے مفکرین دے بیانات دی روشنی وچ جو افسانے تقسیمِ ہندوستان دے بعد تقریباً دس پندرہ سالاں بعد وجود وچ آئے انہاں وچ تقسیمِ ہند دا المیہ جدید تر افسانےآں دی پیش رو تخلیقات وچ دیکھیا جاسکدا اے لیکن جدید افسانوںماں قدروںکا فقدان تے ذہن انسانی دا کرب زیادہ نمایاں اے ۔جدید افسانے وچ حالات تے محرکات توں قطعِ نظر انسان دی داخلی کیفیات تے اس اُتے طاری ہونے والی قنوطیت نوں اہمیت دتی جاندی اے ۔شرافت دا استحصال اقتصادی پرت کھسوٹ، مختلف طبقاں تے فرقےآں دی رسہ کشی تے اس طرح دے ہور موضوعات جدید افسانےآں دے مواد دے طور اُتے بروئے کار آئے نيں۔
جدید افسانےآں دے بارے وچ ایہ وی کہاجاندا اے کہ ایہ نسبتاً قدیم افسانےآں توں انحراف یا انہدام یا نويں موڑ دے نتیجے وچ وجود پذیر ہوئے نيں۔جدید افسانوںکی جھلکیاں ترقی پسند تحریک دے ہراول مجموعہ ’انگارے‘ وچ وی دیکھی جاسکدی اے۔
علامت نگاری تے تجریدیت، تکنیک تے اسلوب دے اعتبار توں جدید افسانےآں دے دو نہایت اہم پہلو نيں۔ جدید افسانوںماں اخلاق و شرافت دے معیاراں توں ناآشنائی، رہتل تے اخلاقی قدراں دی شکست و ریخت تے انہاں دا فقدان نمایاں موضوعات دی حیثیت رکھدے نيں۔ نويں افسانےآں وچ جنسیت نوں وی بہت زیادہ اہمیت دتی گئی اے۔
علامت نگاری تے تجریدیت نوں مترادف سمجھنا غلط اے کیوں کہ علامتی افسانے وی جدید نيں تے تجریدی افسانے بھی۔ تے ظاہر اے کہ علامت تے تجریدیت دو وکھ وکھ چیزاں نيں۔ جدید افسانےآں وچ تکنیک دے تجربے کہانی پن توں گریز دی صورت وچ Anti Story یا اَکہانی وی بن گئے نيں۔کہانی پن توں گریز دے لئی ایہ دلیل دتی جاندی اے کہ افسانہ نہ تاں داستان اے تے نہ حکایت اس لئی اس وچ بیانیہ انداز توں گریز چاہیے۔ جدید افسانے وچ انسانی ذہن وچ چلنے والی تصویری صورت نوں فلم دی ریل دی طرح سمجھنے دی کوشش کيتی جاندی اے۔ جس طرح انسانی ذہن وچ شعور دی رو ہمیشہ منطقی تے تجزیاتی طور اُتے کم نئيں کردی اے، ايسے طرح جدید افسانے وچ تجزیاتی تسلسل تے منطقیت نوں دور رکھنے دا مشورہ دتا جاندا اے۔ ایہ مشورہ فنکار اپنے عمل تخلیق توں دیندے نيں۔
فاروقی کہانی پن دے باب وچ جداں پہلے وی پیش کيتا گیا اے عام جدید ناقدین توں مختلف خیال رکھدے نيں۔ فاروقی افسانے دے لئی اس فکرمندی نوں ضروری سمجھدے نيں جو قاری وچ ہونی چاہیے۔ایہ فکرمندی تجسس توں ممیز اے ۔تجسس نوں افسانے دی دنیا وچ فیر کیہ ہویا توں تعبیر کيتا گیا اے لیکن فاروقی ایہ کہندے نيں کہ جے قاری ایہ کہے کہ میرے توں کیہ مطلب کچھ وی ہوئے تاں، اس توں اس دی عدم دلچسپی تے بیزاری دا پتہ چلدا اے تے ایہ صورتِ حال نويں افسانوںدے لئی خطرناک اے ۔فاروقی ایہ چاہندے نيںکہ افسانہ تجسس انگیز تے دلچسپ ہوئے۔
جدید افسانےآں وچ اشاریت تے ابہام نوں راہ دتی گئی اے چونکہ جدید افسانہ کہانی پن توں گریز کردا اے اس لئی اشاریت دے نال ابہام دا ہونا وی فطری اے ۔جدید افسانہ بعض جہتاں توں جدید شاعری دے نیڑے پہنچ گیا اے تے جس طرح عہدِ حاضر وچ صنفوںکا تے مختلف چیزاں دا خط امتیاز مٹ رہیا اے، ايسے طرح جدید شاعری تے جدید افسانےآں دے درمیان خط فاصل دا تعین کرنا مشکل اے۔
تنقید سودھو
ہر عہد دا ادب اپنے نال تنقیدی میزان و معیار لے کے آتا اے ۔ادبی اقدار دی عہد بہ عہد تبدیلیاں فن نوں پرکھنے دے نويں سانچے مہیا کردی رہندی اے ۔اردو ادب وچ جدیدیت اک رجحان یا تحریک بن دے ابھری تے اپنے جلو وچ انہاں تمام افکار و نظریات نوں لیائی جو جدیدیت دے نال مختص اے۔
جس طرح جدید تخلیقی اصناف دے آغاز دا تعین ماہ و سال دے اعتبار توں دشوار اے، ايسے طرح جدید تنقید دے آغاز دا فیصلہ وی قطعیت دے نال نئيں کيتا جاسکدا اے ۔جدید اردو تنقید جدیدیت دے بنیادی نظریات اُتے مبنی اے تے جدیدیت دے سارے مزعومات تے مطالگل کيتی ترویج و توثیق کردی اے۔ اس سلسلے وچ ڈاکٹر وحید اختر دی رائے اے کہ ترقی پسند تحریک تے حلقۂ اربابِ ذوق دے امتزاج دی صورت وچ جدید ادب تے اس دی تنقید دا وجود ہويا۔اس طرح انہاں دے نزدیک جدید تنقید ترقی پسند تنقید تے مارکسی تنقید دی توسیع اے۔ دوسری طرف جدید تنقید نوں ترقی پسند تنقید دی ادعائیت دا ردِ عمل کہیا گیااے۔
جدید تنقید وچ فنکار دی ذات تے اس دی داخلیت نوں زیادہ اہمیت دتی گئی اے تے فن برائے فن جو اک زمانے وچ کروچے دا نعرہ سی اک بار فیر جدید تنقید وچ نمایاں حیثیت کرگیا اے ۔جدید تنقید وچ کِسے منشور دی گنجائش نئيں اے اورجدید تنقید فنکاراں توں کسی ضابطے دی توقع نئيں کردی۔جدید تنقید دے مطابق فن پارہ فنکار دی ناآسودگی تے بے اطمینانی دے نتیجے وچ وجود وچ آتا اے لیکن کدی کدی سرخوشی تے انبساط وی تخلیق دے تاراں نوں چھیڑنے والے عناصر ہُندے نيں۔ جدید تنقید انہاں تمام گلاں دا لحاظ کردی اے ۔جدید شاعری نے جس تنہائی نوں اپنا موضوع بنایا اے، جدید تنقید وی فرد دی ايسے تنہائی نوں زیادہ اہمیت دیندی اے ۔جدید تنقید وچ فنکار دی ذات تے اس دی معرفت نوں زیادہ اہمیت حاصل اے ۔جدید تنقید وچ اصنافِ ادب دی مروجہ تقسیم تے حد بندیاں نيں تے جدید تنقید نے آزادی نوں اس حد تک روا رکھاہے کہ نثری نظماں تے آزاد غزلاں تے آزاد رباعیاں وی وجود وچ آچکيتیاں نيں۔نويں تنقید نے بعض پرانے تنقیدی دبستاناں نوں از سر نو تقویت پہنچائی اے تے ایہ اس طرح ثابت اے کہ جدید تنقید دے اہل قلم مختلف دبستاناں توں نظریاتی اختلاف تے وابستگی رکھدے نيں۔ جدید ناقدین نظریاتی اعتبار توں کدی کدی قطبین دے فاصلے اُتے نظر آتے نيں تے اک دوسرے توں بہت دور دکھادی دیندے نيں لیکن انہاں نوں جوڑے رکھنے والی جو قدراں نيں اوہ صرف ایہ رسمیت، معروضیت تے روایت پرستی توں انحراف و اعراض وچ سب متفق نيں۔نويں تنقید نويں تجربوںکی تے نويں ہیئتاں دی حمایتی کردی اے تے نويں استعاراں تے نويں علامتاں تے اچھوتے پیکراں دی تحسین تے ابہام دی ہردل عزیزی اُتے زور دیندی اے۔ نويں تنقید بولی دے تخلیقی استعمال کیتی قائل اے تے لسانی تے خالص ادبی اصطلاحاں اُتے فکر ونظر دے اوہ دروازے کھولدی اے جو اَب تک بند سن ۔
جدید تنقید مغربی ادیباں، فلسفیاں، ناقداں تے دانشوراں توں استفادہ کردی اے ۔جدید تنقید دے اہلِ قلم وچ فلسفیانہ تنقید لکھنے والے وی نيں تے نفسیاتی تنقید لکھنے والے وی، ایتھے ہیئتی تنقید وی مقبول اے تے ہیئتی تنقید دی مذمت بھی۔
مجموعی طور اُتے جدید تنقید بہرحال ادبی پیماناں نوں اختیار کردی اے تے خارجی تے سماجی پیمانوںکو رد کردی اے۔ جدید تنقید وچ جمالیاتی تے تاثراندی تنقید وی ملدی اے۔ جدید تنقید جنہاں مفکراں تے دانشوراں توں استفادہ کردی اے انہاں وچ بیشتر مغربی اہلِ فکر و نظر نيں تے خاص طور اُتے سارترے، کافکا، رینیٹ تے رین سمر وغیرہ نوں جدید تنقید نے اپنے لئی مشعلِ راہ بنایا اے ۔جدید تنقید دی اک خصوصیت ایہ اے کہ تخلیقی فنکار وی ناقدین بن بیٹھے نيں۔
جدید تنقید دے اسالیب وچ وی رنگارنگی پائی جاندی اے۔ فلسفیانہ تنقید وچ عالم خوندمیری، جیلانی کامران تے وحید اختر اردو دے جدید ناقدین نيں۔جدید اردو تنقید دے ممتاز نمائندےآں وچ وحید اختر، شمس الرحمن فاروقی، وزیر آغا تے شمیم حنفی دے ناں لئی جاسکدے نيں۔ ايسے طرح نفسیاتی تنقید وچ وزیر آغا، محمد حسن عسکری، پروفیسر شکیل الرحمن، پروفیسر شبیہ الحسن وغیرہ نمایاں حیثیت رکھدے نيں تے ڈاکٹر سلام سندیلوی نے وی بوہت سارے نفسیاتی مباحث اُتے تنقیدی نگارشات پیش کيتی نيں۔ جدید تنقید دی اک خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ اوہی لوک منظرِ عام اُتے آئے نيں جو تخلیقات دی دنیا وچ وی روشناسِ خلق نيں۔
مجموعی طور اُتے جدید اردو تنقید نے شعر و ادب دی تفہیم دے لئی نويں زاویے فراہم کیتے نيں تے تنقید دی کہنگی اُتے ضرب کاری لگائی ے۔ نويں تنقید تقلید توں بظاہر بیزار اے لیکن اس وچ وی مقلدین دی اک جماعت نے از سر نو تقلید دی بنائے کہنہ ڈال دتی اے ۔جدید تنقید دا مستقبل کيتا ہوئے گا ایہ کہنا مشکل اے لیکن اس وچ حالے تکمیل دی صورت پیدا نئيں ہوئی۔ اس دی کوتاہیاں تے نارسائیاں مسلم نيں تے اسالیب دے تنوع دے باوجود مستقبل دا مؤرخ ہی ایہ فیصلہ کريں گا کہ ایہ تنقید کس حد تک اپنے فرض توں عہدہ برآ ہوسکی اے ۔