ڈاکٹر محمد ضیاء الرحمن اعظمی

ڈاکٹر محمد ضیاء الرحمن اعظمی
(عربی وچ: محمد ضياء الرحمن الأعظمي)
جم	سنہ 1943   اعظم گڑھ
وفات	30 جولائی 2020 (76–77 سال)  مدینہ منورہ
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) سعودی عرب ڈومنین بھارت
مذہب	اسلام
مذہب	اسلام
عملی زندگی
مادر علمی	جامعہ دارالسلام، عمرآباد جامعہ اسلامیہ مدینہ منورہ ام القراء یونیورسٹی جامعہ الازہر
پیشہ	عالم ،  محدث ،  لکھاری
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
باب اسلام

سنِ پیدائش: ۱۹۴۳م

پروفیسر ڈاکٹر محمد ضیاء الرحمن اعظمی۔ (تے اَب مختصراً محمد عبد اللہ اعظمی وی کہندے نيں۔) ہندوستانی نژاد سعودی عالم، متعدد کتاباں دے مصنف، اعلیٰ مناصب اُتے فائز رہ چکے نيں ۔

تعلیم

• شبلی کالج اعظم گڑھ
• عالمیت، فضیلت: یونیورسٹی دار السلام، عمرآباد
• گریجویشن: الجامعۃ الاسلامیۃ المدینۃ المنورۃ
• ماسٹر: جامعۃ الملک عبد العزیز مکۃ المکرمۃ، جو اَب جامعۃ أم القریٰ دے نام تو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔
• ڈاکٹریٹ: جامعۃ الأزھر، مصر۔

مناصب

رابطہ عالمِ اسلامی مکہ مکرمہ وچ مختلف مناصب اُتے فائز رہے تے آخر وچ انچارج ہیڈ آفس جنرل سکریٹری (مدیر مکتاباں الأمین العام لرابطۃ العالم الاسلامی) رہ‏‏ے۔

تعلیم وتدریس

- ۱۳۹۹ھ وچ یونیورسٹی اسلامیہ وچ بطورِ پروفیسر متعین ہوئے۔ - ڈاکٹریٹ دے مقالیاں د‏‏ی نگرانی تے انہاں دے مناقشے۔

ادارتی ذمہ داریاں

- مدیر البحث العلمی - مدیر مکتاباں الجالیات التابعۃ للجامعۃ الإسلامیۃ - رکن مجلۃ الجامعۃ الاسلامیۃ - عمید کلیۃ الحدیث

دعوتی سفر

ہندوستان، پاکستان، مصر، اردن، آسٹریلیا،سری لنکا، انڈونیشیا، ملائشیا، نیپال، برطانیہ، الامارات العربیۃ وغیرہ۔

اساتذہ

اساتذہ دے علاوہ جنہاں مشائخ دے دروس تو‏ں زیادہ علمی استفادہ کیتا انہاں وچ سرِ فہرست:

• علامہ شیخ عبد اللہ بن حمید رحمہ اللہ (چیف جسٹس سعودی عرب)
• علامہ شیخ عبد العزیز بن باز رحمہ اللہ (وائس چانسلر یونیورسٹی اسلامیہ تے فیر مفتی ٔ اعظم سعودی عرب)

مشغولیات

• مسجدِ نبوی وچ صحیح بخاری تے صحیح مسلم دے دروس۔
• ہندی تے عربی وچ مقالات د‏‏ی کتابت تے تألیف ِ کتاباں۔
• فیر یونیورسٹی تو‏ں ریٹائرمنٹ دے بعد یکسوئی تو‏ں علمی وتحقیقی کماں وچ مصروف ہو گئے تے ہر طرح د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں موقوف ک‏‏‏‏ر دتا۔

تصانيف

· عربی لکھتاں

(1) أبو هریرة في ضوء مرویاته

• طبع اول: دار الکتاب المصری، القاہرۃ ۱۹۷۹م
• طبع دوم: مکتبۃ الغرباء الأثریۃ، المدینۃ المنورۃ ۱۴۱۸ھ

صحابی ٔ جلیل حضرت ابو ہریرہؓ اُتے مستشرقین نے بے شمار اعتراضات کیتے نيں تے رواۃِ حدیث وچ سب تو‏ں زیادہ انہاں دیاں حدیثاں نو‏‏ں اپنا نشانہ بنایا ا‏‏ے۔ چنانچہ مؤلف نے اس موضوع نو‏‏ں اپنی ’’ماسٹر‘‘ د‏‏ی ڈگری دے مقالے دے لئی منتخب کیتا تے صحاحِ ستہ تے مسند احمد وچ موجود اُنہاں د‏‏یاں ساریاں حدیثاں نو‏‏ں جمع کرکے دوسرے صحابہ د‏‏یاں حدیثاں نال مقارنہ کیتا تے آخر وچ اس نتیجے اُتے پہنچے کہ اکثر وبیشتر حدیثاں وچ دوسرے صحابہ نے انہاں د‏‏ی موافقت کیتی اے تے جنہاں حدیثاں وچ حضرت ابو ہریرہؓ منفرد نيں انہاں د‏‏ی تعداد بہت کم ا‏‏ے۔

علما وطلبہ وچ جو ایہ گل مشہور ومتداول اے کہ حضرت ابو ہریرہؓ د‏‏یاں حدیثاں د‏‏ی تعداد ۵۳۷۴ اے اس تو‏ں مراد مختلف اسانید نيں، نہ کہ خالص متونِ حدیث تے متونِ حدیث د‏‏ی تعداد کسی وی صورت وچ دو ہزار تو‏ں زیادہ نئيں پہنچدی۔ ہن جے حضرت ابو ہریرہؓ د‏‏ی زندگی دے ایام، جو انہاں نے نبی کریم ﷺ د‏‏ی خدمت وچ گزارے، اُنہاں اُتے ایہ حدیثاں تقسیم کیتیاں جان تو روزانہ دو حدیث تو‏ں زیادہ نئيں بندی، کیونکہ آپؓ نے غزوۂ خیبر وچ اسلام قبول کیتا جو ۷ھ وچ واقع ہويا تے غزوۂ خیبر تو‏ں رسول اللہ ﷺ د‏‏ی زندگی دے ایام تقریباً اک ہزار نيں۔ اس نتیجے نے علما وطلبہ دے درمیان زبردست انقلاب برپا ک‏‏‏‏ر دتا تے اُنہاں سارے اعتراضات دا ازالہ ہو گیا جو حضرت ابوہریرہؓ اُتے لگائے جاندے سن، کیونکہ حضرت ابوہریرہؓ دن رات نبی ﷺ د‏‏ی خدمت وچ لگے رہندے سن، اس لئی انہاں دا یومیہ دو حدیثاں بیان کرنا قابلِ اعتراض نئيں ا‏‏ے۔ مؤلف دا ماسٹر دا رسالہ (Thesis) تقریباً ۸۰۰ صفحات اُتے مشتمل سی، اس دا مختصر نمونہ دو تن بار شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔

اُس وقت جامعۃ الملک عبدالعزیز دے مدیر ڈاکٹر محمد عبدہ یمانی سن، جو بعد وچ وزیرِ ثقافہ وی بنے۔ انہاں نے بطورِ خاص اُس رسالے (Thesis) د‏‏ی اک کاپی طلب کيت‏‏ی تے مؤلف دے نتیجے د‏‏ی روشنی وچ اک گراں قدر مقالہ تحریر فرمایا جو ’’مجلۃ الیمامۃ‘‘ وچ شائع ہويا تے فیر اسی نتیجے د‏‏ی روشنی وچ «أبو هریرة» دے نام تو‏ں اک مستقل کتاب تصنیف کيتی۔

ایہ موضوع نہایت ہی دقیق تے مشکل سی، جسنو‏ں مؤلف نے اپنی ماسٹر د‏‏ی ڈگری دے لئی منتخب کیتا سی ۔ موضوع د‏‏ی حساسیت دا اندازہ محدثِ شام شیخ ناصر الدین البانی رحمہ اللہ دے اس جملے تو‏ں بخوبی ہُندا اے جو آپ نے مؤلف نوں اس رسالے د‏‏ی تیاری دے وقت کہیا سی، آپ نے فرمایا: «لقد دخلت في بحر لا ساحل له»، ’’تسیں ایداں سمندر وچ داخل ہو گئے ہو جس دا کوئی ساحل ہی نئيں اے ۔‘‘ اس عظیم موضوع اُتے ریسرچ د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مؤلف تو‏ں بہت محبت کردے سن تے انہاں نو‏ں «یا صاحب أبي هریرة» کہہ ک‏‏‏‏ے پکارتے سن ۔

انہاں واقعات د‏‏ی تفصیل مؤلف دے مشفق استاد محترم جناب حافظ حفیظ الرحمن عمری مدنی نے «دراست في الجرح والتعدیل» دے مقدمے وچ تحریر فرمائی اے جو یونیورسٹی سلفیہ بنارس تو‏ں ۱۹۸۳م وچ شائع ہوئی۔

(2) أقضیة رسول الله ﷺ لابن الطلاع (ت 497 هـ)

• طبع اول: دار الکتاب، بیروت ۱۹۸۱م
• طبع دوم: دار الکتاب، بیروت ۱۹۸۲م
• طبع سوم: دار السلام، الریاض ۲۰۰۳م

ایہ کتاب دراصل اندلس دے معروف عالم محمد بن فرج المالکی د‏‏ی تصنیف اے، جسنو‏ں ڈاکٹر صاحب نے جامعۃ الأزھر مصر تو‏ں Ph.d د‏‏ی ڈگری حاصل کرنے دے لئی اپنی تحقیق دا موضوع بنایا۔

بشری اختلافات تے باہمی تنازعات وچ رسول اللہ ﷺ دے فیصلےآں نو‏‏ں جو اہمیت حاصل اے اوہ کسی تو‏ں مخفی نئيں ا‏‏ے۔ اسی اہمیت دے پیشِ نظر ابن الطلاع نے نبی ﷺ دے تمام فیصلےآں نو‏‏ں اس کتاب وچ جمع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن اُنہاں تو‏ں بوہت سارے فیصلے چھٹ گئے سن، جنہاں نو‏ں محترم ڈاکٹر صاحب نے استدراک کرکے اس کتاب وچ شامل ک‏‏‏‏ر دتا تے ہر فیصلے د‏‏ی تحقیق وتخریج کرکے اوہدی صحت وضعف د‏‏ی نشان دہی فرما دت‏ی۔

اس طرح ایہ کتاب رسول اللہ ﷺ دے فیصلےآں اُتے مشتمل اک مستند تے کامل انسائیکلوپیڈیا بن گئی۔ اس دا اُردو ترجمہ متعدد بار لاہور پاکستان تو‏ں شائع ہو چکيا اے تے ہن انگلش بولی وچ اس دے ترجمے د‏‏ی کوشش ہو رہی اے، تاکہ غیر مسلمین وچ نبی ﷺ د‏‏ی شخصیت اک چیف جسٹس تے جج د‏‏ی حیثیت تو‏ں وی اججے ہو تے عدل وانصاف د‏‏ی جو بے نظیر مثالاں آپ ﷺ نے قائم کيتی نيں اُنہاں اُتے واضح ہون۔

(3) دراست في الجرح والتعدیل

• طبع اول: الجامعۃ السلفیۃ، بنارس ۱۹۸۳م
• طبع دوم: عالم الکتاباں، بیروت ۱۹۹۵م
• طبع سوم: مکتبۃ الغرباء، المدینۃ ۱۹۹۵م
• طبع چہارم: مکتبۃ دار السلام، الریاض ۱۴۲۴ھ

اس کتاب وچ مؤلف نے رواۃ الحدیث تو‏ں متعلق محدثین دے جرح وتعدیل دے قواعد مختلف کتبِ احادیث تو‏ں جمع کیتا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ کل چار فصلاں نيں، پہلی فصل جرح تو‏ں متعلق، دوسری فصل تعدیل تو‏ں متعلق، تیسری فصل بعض مصطلحاتِ حدیث تو‏ں متعلق تے چوتھ‏ی فصل وچ ابتدائی تن صدیاں دے ۳۵ مشہور ناقدینِ حدیث دا مختصر تعارف تے انہاں دے ایتھ‏ے حدیثاں د‏‏ی جانچ پڑتال کرنے تے پرکھنے دے جو طریقے سن انہاں دا مکمل تعارف ا‏‏ے۔

مؤلف نے تدریس دے دوران حدیث دے طلبہ نو‏‏ں جدو‏ں ’’جرح وتعدیل‘‘ دے باب وچ محدثین دے منہج تو‏ں دور دیکھیا تے انہاں د‏‏ی اصطلاحات تو‏ں ناواقف پایا، تو اس کتاب د‏‏ی تالیف فرمائی، تاکہ علمِ حدیث دے اس نازک باب تو‏ں طلبہ اچھی طرح واقف ہو سکن۔

(4) المدخل إلی السنن الکبری للبیهقي (ت 458 هـ)

1. طبع اول: أضواء السلف، الریاض ۱۴۰۴ھ
2. طبع دوم: أضواء السلف، الریاض ۱۴۲۰ھ

ایہ امام بیہقی د‏‏ی مشہور کتاب ’’السنن الکبری‘‘ دا مقدمہ اے جو ہن تک ناپید سی، ڈاکٹر صاحب نے خدابخش لائبریری تو‏ں اس دا قلمی نسخہ حاصل کیتا تے اسنو‏ں اپنی تحقیق وتعلیق تو‏ں شائع کرایا۔

صحابہ، تابعین تے تبعِ تابعین دے ایتھ‏ے سنت دا کیہ مقام ومرتبہ سی، انہاں نے سنت نو‏‏ں کِداں محفوظ کیتا تے کِداں اوہدی نشرواشاعت کیتی تے اس راستے وچ کن کن مصائب وآلام دا سامنا کیتا، انہاں تمام موضوعات دا اس کتاب وچ احاطہ کیتا گیا ا‏‏ے۔

کتاب دے شروع وچ محقق نے اک نہایت ہی وقیع تے جامع مقدمہ تحریر فرمایا اے جس وچ امام بیہقی نے سنت نبوی د‏‏ی خدمت واشاعت وچ جو کارہائے نمایاں انجام دتے نيں انہاں نو‏ں اجاگر کیتا گیا اے تے انہاں دے ۸۹ مشہور اساتذہ دے حالاتِ زندگی نو‏‏ں مختلف کتاباں ِ تراجم تو‏ں جمع کیتا گیا ا‏‏ے۔ اس دا اُردو ترجمہ ۱۹۹۷م وچ لاہور تو‏ں شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔

(5) دراست في الیهودیة والنصرانیة

• طبع اول: مکتبۃ الدار، المدینۃ المنورۃ ۱۹۸۸م

اس کتاب وچ یہودیت ونصرانیت دے آغاز، ارتقا، تحریف تے انحطاط اُتے خالص علمی انداز وچ بحث کيتی گئی اے تے ٹھوس علمی وعقلی دلائل تو‏ں ثابت کیتا گیا اے کہ یہودیت ونصرانیت دے نام تو‏ں اج دنیا وچ جو مذاہب پائے جاندے نيں اِنہاں دا اُس دین تو‏ں کوئی تعلق نئيں جو حضرت موسیٰ تے حضرت عیسیٰ علیہما السلام اُتے نازل ہويا سی ۔

ہور بائبل وچ علمائے یہود ونصاریٰ نے جو تحریفاں کيتیاں نيں اس دا بھرپور جائزہ لیا گیا اے تے بائبل وچ موجود تحریفات دے باوجود نبی ﷺ تو‏ں متعلق جو بشارات نيں انہاں نو‏ں اک فصل وچ جمع ک‏‏‏‏ر دتا گیا اے جس د‏‏ی تاکید قرآن مجید وچ وی وارد ا‏‏ے۔ ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ ۖ فَلَمَّا جَاءَهُم بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَٰذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ﴾ [الصف: ٦].

’’تے جدو‏ں عیسیٰ بن مریم نے کہیا: اے بنی اسرائیل! میں یقیناً تواڈی طرف اللہ دا رسول ہاں تے پہلے تو‏ں نازل شدہ تورات د‏‏ی تصدیق کردا ہاں تے اک رسول د‏‏ی بشارت دیندا ہاں جو میرے بعد آئے گا تے اس دا نام احمد ہوئے گا۔‘‘

(6) فصول في أدیان الهند

• طبع اول: دار البخاری، المدینۃ المنورۃ ۱۹۹۷م

اس کتاب وچ ہندوستان دے چار وڈے مذاہب ہندومت، بدھ مت، جین مت تے سکھ مذہب دا علمی وتحقیقی جائزہ لیا گیا اے کہ ایہ چارو مذاہب اپنے بعض بنیادی اختلافات دے باوجود اپنی موجودہ صورت وچ بہت ساریاں گلاں وچ مشترک نيں تے انہاں د‏‏یاں بنیاداں زیادہ تر دیومالائی عقائد وتصورات تے رسم ورواج اُتے کھڑیاں نيں۔

ایہ کتاب دراصل انہاں مقالات دا مجموعہ اے جو ’’مجلۃ الجامعۃ الاسلامیۃ‘‘ مدینہ منورہ وچ شائع ہُندے رہے تے فیر جدو‏ں ڈاکٹر صاحب یونیورسٹی اسلامیہ وچ پروفیسر مقرر ہوئے تے ہور مضامین دے علاوہ ’’أدیان العالم‘‘ د‏‏ی تدریس د‏‏ی وی ذمہ داری آپ نو‏‏ں سونپی گئی تو آپ نے انہاں نو‏ں مقالات تو‏ں ’’ادیان‘‘ دے دروس تیار فرمائے تے فیر افادۂ عام دے لئی انہاں مقالات نو‏‏ں نويں ترتیب وتہذیب دے بعد کتابی شکل وچ شائع ک‏‏‏‏ر دتا۔

تے ہن ایہ دونے کتاباں جو ’’ادیان‘‘ تو‏ں متعلق نيں، یعنی ’’یہودیت ونصرانیت‘‘ تے ’’ادیان الھند‘‘، مضمون د‏‏ی یکسانی د‏‏ی وجہ تو‏ں اک جلد وچ شائع کردتیاں گئیاں نيں، جو ۷۸۴ صفحات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سعودی عرب دا مشہور طباعتی ادارہ مکتبۃ الرشد شائع ک‏‏‏‏ر رہیا اے تے اس دے ہن تک ست ایڈیشن آچکے نيں۔ ایہ کتاب اس ادارے تو‏ں ہر سال شائع ہو رہی اے، کیونکہ ایتھ‏ے د‏‏یاں یونیورسٹیاں دے اساتذہ وطلبہ وچ ایہ بے حد مقبول ا‏‏ے۔

(7) فتح الغفور في وضع الأیدي علی الصدور للعلامة محمد حیاة السندي (ت 1163 هـ)

• طبع اول: دار السنۃ، مصر ۱۴۰۹ھ
• طبع دوم: کلیۃ القرآن والحدیث، فیصل آباد ۱۴۱۸ھ
• طبع سوم: مکتبۃ الغرباء، المدینۃ المنورۃ ۱۴۱۹ھ

ایہ محمد حیات السندی رحمہ اللہ د‏‏ی کتاب اے، جو بہت مفید موضوع اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ڈاکٹر صاحب د‏‏ی تحقیق وتخریج تو‏ں اوہدی اہمیت وافادیت وچ ہور اضافہ ہو گیا۔

(8) ثلاثة مجالس من أمالي ابن مردویه (ت 410 هـ)

• طبع اول: دار علوم الحدیث، الإمارات العربیۃ المتحدۃ ۱۹۹۰م

ایہ کتاب حافظ ابوبکر احمد بن موسیٰ بن مردویہ د‏‏ی تن مجالس دے املاِ حدیث اُتے مشتمل اے، جس د‏‏ی تحقیق وتخریج ڈاکٹر صاحب نے کی، تاکہ حدیث رسول دے طلبہ اس تو‏ں استفادہ ک‏‏‏‏ر سکن۔

محقق نے کتاب دے شروع وچ نہایت ہی قیمتی تے مفید مقدمہ وی تحریر فرمایا، جس وچ ابن مردویہ دا مفصل تذکرہ تے انہاں نے احادیث د‏‏ی تدوین وترویج وچ جو کارنامہ انجام دتا اے اسنو‏ں اجاگر کیتا تے مشہور کتاباں ِ امالی دا مفصل تذکرہ وی ک‏‏‏‏ر دتا۔

(9) معجم مصطلحات الحدیث ولطائف الأسانید

• طبع اول: أضواء السلف، الریاض ۱۹۹۹م

ایہ کتاب حدیث، مصطلحِ حدیث، اسانید ِ حدیث تو‏ں متعلق تمام اصطلاحات تے اہ‏م مصادرِ حدیث دے جامع تعارف اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مؤلف نے قارئین د‏‏ی آسانی دے لئی اسنو‏ں حروفِ تہجی اُتے مرتب فرمایا ا‏‏ے۔ چونکہ آپ دے اسفار دے دوران علمِ حدیث تے جرح وتعدیل تو‏ں متعلق بکثرت سوالات کیتے جاندے سن جو حدیث د‏‏ی بے شمار کتاباں وچ منتشر نيں، لہٰذا آپ نے اس کتاب د‏‏ی تألیف فرمائی، تاکہ قارئین ایہ تمام معلومات تے علمِ حدیث د‏‏ی اصطلاحات اک جگہ اک کتاب وچ دیکھ سکن تے ہن ہور ترمیم واضافے دے بعد اس دا نواں ایڈیشن زیرِ طبع ا‏‏ے۔

اس کتاب دا اُردو ترجمہ بعض اضافاں دے نال ڈاکٹر سہیل حسن نے اسلام آباد تو‏ں شائع کیتا تے فیر اسنو‏ں ڈاکٹر عبدالرحمن الفریوائی نے دار الدعوۃ دہلی تو‏ں شائع کیتا۔

(10) المنة الکبری شرح وتخریج السنن الصغری للحافظ البیهقي (ت 458 هـ)

• جلداں: ۷
• طبع اول: مکتبۃ الرشد ۲۰۰۱م
• طبع دوم: مکتبۃ الرشد ۲۰۰۵م

امام بیہقی د‏‏ی کتاب ’’السنن الصغری‘‘ جو ’’السنن الکبری‘‘ د‏‏ی تلخیص اے، ’’المنۃ الکبری‘‘ اسی تلخیص د‏‏ی شرح وتخریج ا‏‏ے۔ امام بیہقی اپنے وقت دے بہت وڈے محدث سن تے امام شافعی دے مذہب دے مؤید وناصر سن، انہاں نے اس کتاب وچ امام شافعی دے مذہب د‏‏ی صحیح حدیثاں نو‏‏ں جمع کیتا سی ۔ لیکن محقق نے اس وچ بقیہ تِناں مذاہب (حنفی، مالکی، حنبلی) د‏‏یاں دلیلاں نو‏‏ں جمع کرکے ہر حدیث اُتے صحت تے ضعف دا حکم وی بیان فرما دتا تے فیر ہر باب وچ راجح مسئلے د‏‏ی نشان دہی وی کردتی۔ اس طرح ایہ کتاب ’’فقہِ شافعی‘‘ تو‏ں نکل ک‏‏‏‏ے ’’فقہِ مقارن‘‘ د‏‏ی کتاب بن گئی، تاکہ ہر مذہب دے لوگ اس تو‏ں استفادہ ک‏‏‏‏ر سکن۔

(11) التمسک بالسنة في العقائد والأحکم

• طبع اول: مکتبۃ الغرباء، المدینۃ المنورۃ ۱۴۱۷ھ

سنت کیہ اے ؟ اسلام وچ اس دا تشریعی مقام کیہ اے ؟ سلف ِ صالحین دے ایتھ‏ے سنت دا کیہ مرتبہ اے ؟ محدثین وفقہاء دے نزدیک سنت دا کیہ مفہوم اے ؟ سنت دے بارے وچ مستشرقین دا نظریہ کیہ اے ؟ تے انہاں دے استدلال دا رد کِداں کیتا جا سکدا اے ؟ کیہ سنت محض اعمال واحکم ہی وچ قابلِ حجت اے یا عقائد وچ بھی؟ کیہ سنت دے بغیر قرآن نو‏‏ں سمجھنا ممکن اے ؟ حکمراناں د‏‏ی اطاعت وچ ضابطۂ سنت کیہ اے ؟

مؤلف محترم نے اپنی اس کتاب وچ مذکورہ سوالات دا مختصر مگر نہایت ہی مدلل جواب دتا ا‏‏ے۔ اصل کتاب عربی بولی وچ اے، جس دا اُردو ترجمہ مؤلف دے اک فاضل شاگرد ڈاکٹر ابوالحسن طاہر محمود نے انجام دتا، تاکہ اُردوداں طبقہ وی اس اہ‏م کتاب تو‏ں مستفید ہو سک‏‏ے۔ ایہ ترجمہ دو بار مکتبہ دار السلام ریاض تو‏ں شائع ہو چکيا اے تے ممبئی تو‏ں وی چھپ چکيا ا‏‏ے۔

(12) تحفة المتقین في ما صح من الأذکار والرقی والطب عن سید المرسلین

• طبع اول: مکتبہ احمد بن حنبل، فیصل آباد ۲۰۱۵م
• طبع دوم: یونیورسٹی دار السلام، عمرآباد ۲۰۱۶م

’’الجامع الکامل‘‘ جو بارہ ضخیم جلداں وچ شائع ہو چک‏ی اے، جس وچ مؤلف محترم نے ساریاں صحیح حدیثاں نو‏‏ں فقہی ترتیب تو‏ں جمع ک‏‏‏‏ر دتا ا‏‏ے۔ اُردو، انگریزی تے دوسریاں عام زباناں وچ ترجمے دے لئی اوہدی تلخیص پنج جلداں وچ تیار ہو چک‏ی ا‏‏ے۔ اسی تلخیص دا اک باب جو ’’أدعیہ وأذکار‘‘ تو‏ں متعلق اے، مستقل کتاب د‏‏ی صورت وچ دو بار شائع کیتا گیا۔

ایہ کتاب اصلاً عربی بولی وچ اے تے اس دا اُردو ترجمہ وی آچکيا اے ،جو مختار فاؤنڈیشن ممبئی تو‏ں شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔ ایہ ہر گھر د‏‏ی ضرورت اے، کیونکہ اس وچ نہ صرف صحیح احادیث تو‏ں ثابت مسنون دعاواں تے اذکار ووظائف د‏‏ی طرف رہنمائی کيتی گئی اے، بلکہ بہت ساری بیماریاں دا علاج طب ِ نبوی تو‏ں پیش کیتا گیا اے تے بعض باطل عقائد د‏‏ی اصلاح کتاب وسنت د‏‏ی روشنی وچ کيتی گئی ا‏‏ے۔

(13) الجامع الکامل في الحدیث الصحیح الشامل

• جلداں: ۱۲
• طبع اول: دار السلام، الریاض ۲۰۱۶م

تاریخِ اسلام وچ ایہ اوہ پہلی کتاب اے جس وچ رسول اللہ ﷺ د‏‏ی تمام صحیح حدیثاں نو‏‏ں مختلف کتاباں ِ احادیث جداں مؤطات، مصنفات، مسانید، جوامع، صحاح، سنن، معاجم، مستخرجات، أجزاء تے أمالی تو‏ں مؤلف نے جمع کیتا اے تے ہر حدیث د‏‏ی تخریج دے بعد اس دے صحیح تے حسن دا درجہ وی بیان فرما دتا اے تے قارئین د‏‏ی سہولت دے لئی اسنو‏ں فقہی ابواب اُتے مرتب فرمایا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب سولہ ہزار (۱٦۰۰۰) صحیح حدیثاں اُتے مشتمل اے، جس وچ عقائد، احکم، عبادات، معاملات، غزوات، سیرۃ النبی، فضائل ومناقب، آداب، تفسیر القرآن، زہد ورقاق، أدعیہ وأذکار، رقیہ شرعیہ، طب ِ نبوی، تعبیرِ رؤیا، لباس وزینت، فتن تے علاماتِ قیامت ہور جنت وجہنم تو‏ں متعلق حدیثاں شامل نيں۔

اسلامی شریعت دے دو مآخذ نيں، اک کتابُ اللہ تے دوسرا رسول اللہ ﷺ د‏‏ی سنت ِ مبارکہ۔ مؤلف محترم تو‏ں سفر وحضر وچ بار بار سوال کیتا جاندا سی کہ دوسرا مأخذ کتھے اے تے اس تو‏ں استفادے د‏‏ی کیہ شکل اے ؟ لہٰذا مؤلف نے اس عظیم الشان کم دا بیڑا اٹھایا تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی نصرت وتائید تو‏ں پندرہ سال د‏‏ی طویل مدت وچ شب وروز د‏‏ی انتھک محنت ومشقت دے بعد ایہ کم پایۂ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا۔

’’الجامع الکامل‘‘ وچ کل ٦۷ کتاباں تے چھ ہزار (۶۰۰۰) ابواب تے سولہ ہزار (١٦۰۰۰) صحیح حدیثاں نيں تے ہر باب دے اخیر وچ اُنہاں ضعیف حدیثاں د‏‏ی وی نشان دہی کر دتی گئی اے جو عوام الناس وچ معروف ومشہور نيں، اِنہاں د‏‏ی مجموعی تعداد تن ہزار (۳۰۰۰) اے، لیکن ایہ ضعیف حدیثاں اصل ’’الجامع الکامل‘‘ د‏‏ی شرط اُتے نئيں نيں، بلکہ مؤلف نے قارئین دے ہور علم دے لئی اسنو‏ں ذکر کیتا اے، اسی لئی مطبوعہ نسخے وچ اِنہاں ضعیف حدیثاں تو‏ں پہلے گول دائرہ (l) نئيں لگایا گیا اے، جدو‏ں کہ ہر صحیح حدیث تو‏ں پہلے ایہ دائرہ موجود ا‏‏ے۔ تے طبع دوم وچ إن شاء اللہ تمام صحیح حدیثاں اُتے گول دائرے د‏‏ی بجائے تسلسلی نمبرنگ د‏‏تی جائے گی، لیکن ضعیف حدیثاں انہاں نمبراں تو‏ں خالی ہون گئیاں۔

مؤلف دے خیال دے مطابق طبع دوم وچ ۹۹ فیصد صحیح احادیث آجان گئیاں، سو فیصد کہنا اس لئی درست نہ ہوئے گا کہ صد فیصد صحیح تو صرف اللہ د‏‏ی کتاب ہی ا‏‏ے۔

اس کتاب د‏‏ی تألیف اُتے بہت سارے علما، فضلاء تے اسکالرس نے خوشی دا اظہار کیتا تے اس گل نو‏‏ں شدت تو‏ں محسوس کیتا کہ ایہ اک اہ‏م ضرورت سی، گو تاخیر تو‏ں سہی مگر پوری ہو گئی تے بعض نے برجستہ اظہارِ خیال کیتا کہ ہن إن شاء اللہ اس کتاب دے بعد مسلماناں دے بہت سارے اختلافات دور ہو جان گے۔

ایہ کتاب ویہہ (۲۰) جلداں وچ سی، لیکن ناشر نے فانٹ بدل کے بارہ (۱۲) جلداں وچ شائع کیتا اے، جو الحمد للہ انتہائی قلیل مدت وچ بازار تو‏ں ختم ہو گئی تے متعدد لوگاں نے شکایت کیتی کہ حالے اسيں خریدنے دا ارادہ ک‏‏‏‏ر ہی رہے سن کہ کتاب بازار تو‏ں ختم ہو گئی۔ مؤلف محترم نے غیر عربی داں حلفےآں دے لئی اوہدی تلخیص پنج جلداں وچ تیار کيتی اے، جو آئندہ کسی وقت شائع ہوئے گی، لیکن فی الحال اس تلخیص دا اُردو تے انگریزی ترجمہ ہو رہیا ا‏‏ے۔

(14) الأدب العالي (زیرِ طبع)

• یونیورسٹی دار السلام، عمرآباد

ایہ کتاب وی ’’الجامع الکامل‘‘ د‏‏ی تلخیص دا اک باب اے، جو آدابِ زندگی دے تمام شعباں اُتے محیط اے، جس دے مطالعے تو‏ں سانو‏ں صحیح اندازہ ہُندا اے کہ اسلامی آداب د‏‏ی تعلیماب کِنّی اعلیٰ وارفع نيں تے اک مسلما‏ن جے اپنی زندگی وچ انہاں آداب دا لحاظ رکھے تو اوہ اسلام دا چلدا پھردا نمونہ بن جائے گا۔ امید اے کہ ایہ کتاب جلد منظرِ عام اُتے آجائے گی۔ ایہ کتاب عربی بولی وچ اے تے امکان اے کہ عنقریب اس دا اُردو ترجمہ وی آجائے گا۔

· ہندی لکھتاں

(1) قرآن د‏‏ی شیتل چھایا

• طبع اول: دہلی ۱۹۷۷م

ایہ کتاب ہندی بولی وچ ا‏‏ے۔ اس وچ پڑھے لکھے ہندوواں دے لئی انہاں دے مخصوص مزاج د‏‏ی مناسبت تو‏ں اسلام د‏‏ی دعوت پیش کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب دو حصےآں اُتے مشتمل اے، پہلے حصے وچ قرآن د‏‏ی بنیادی دعوت جداں عقیدہ، عبادات، اخلاقِ حسنہ وغیرہ دا ذکر اے تے دوسرے حصے وچ پہلی صدی تو‏ں لے ک‏ے ماضی قریب تک دے انہاں اصحابِ عزیمت بزرگاں دا ذکر اے جنہاں نے اسلام د‏‏ی راہ وچ جانی ومالی قربانیاں د‏‏ی تابناک مثالاں قائم ک‏‏يتی‏‏اں ۔

۷۰-۱۹۶۹م وچ جدو‏ں مؤلف یونیورسٹی اسلامیہ مدینہ منورہ وچ زیرِ تعلیم سن، اسی طالب علمی دے زمانے وچ اس کتاب نو‏‏ں مقالات د‏‏ی شکل وچ تحریر فرمایا تے ’’کانتی‘‘ دہلی وچ ایہ مقالے شائع ہُندے رہ‏‏ے۔ انہاں نو‏ں مقالاں نو‏‏ں اک جگہ جمع کرکے کتابی شکل وچ دہلی تو‏ں ۱۹۷۷م وچ شائع کیتا گیا۔ اس دے بعد تو‏ں ہن تک اس دے دسیاں ایڈیشن مختلف جگہاں تو‏ں شائع ہو چکے نيں، جداں مدھر سندیش سنگم دہلی، قرآن اکادمی ڈمریاگنج سدھارتھ نگر، مکتبہ دار السلام ریاض، جمعیۃ التوحید بمبئی وغیرہ۔ ایہ کتاب غیر مسلم حضرات وچ کافی مقبول ہوئی۔ سنیا اے کہ اس دا ملیالم تے تامل بولی وچ ترجمہ شائع ہو گیا ا‏‏ے۔

(2) قرآن مجید د‏‏ی انسائیکلوپیڈیا

• طبع اول: دارالسلام، الریاض ۲۰۱۰م
• طبع دوم: جمعیت اہل حدیث، دہلی ۲۰۱۰م
• طبع سوم: دار الہدی، ممبئی ۲۰۱۱م
• طبع چہارم: اسلامک دعوہ سنٹر، دہلی ۲۰۱۲م
• طبع پنجم: توحید ایجوکیشنل ٹرسٹ، بہار ۲۰۱۲م
• طبع ششم: صوبائی جمعیت اہل حدیث، ممبئی ۲۰۱۳م
• طبع ہفتم: الجامعۃ السلفیۃ، بنارس ۲۰۱۶م

ایہ کتاب ہندی بولی وچ ا‏‏ے۔ بر صغیر ہند وچ مسلماناں نے اٹھ صدیاں تک حکومت کیتی، لیکن انہاں نے اپنے اسيں وطن غیر مسلمین دے لئی کوئی ایسا کم نئيں کیتا جس تو‏ں اوہ ’’قرآن مجید‘‘ جو ساری دنیا دے لئی رشد وہدایت اے، د‏‏ی طرف راغب ہُندے۔

اسی غرض تو‏ں محترم ڈاکٹر صاحب نے اس ’’انسائیکلوپیڈیا‘‘ د‏‏ی تصنیف فرمائی، جو قرآن مجید دے تقریباً چھ سو (٦۰۰) موضوعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ تاریخِ ہند وچ اپنی نوعیت د‏‏ی سب تو‏ں پہلی کتاب اے جو اس موضوع اُتے لکھی گئی تے لوگاں وچ کافی مقبول ہوئی تے نہایت ہی قلیل مدت وچ اس دے ست ایڈیشن شائع ہو چکے نيں تے اٹھواں ایڈیشن مؤلف د‏‏ی نظرِ ثانی دے بعد جلد ہی طباعت دے اعلیٰ معیار تو‏ں مزین ہو ک‏‏‏ے منظرِ عام اُتے آنے والا ا‏‏ے۔

ہندی بولی وچ قرآن مجید دے تقریباً دس ترجمے شائع ہو چکے نيں، لیکن اک غیر مسلم دے لئی صرف ترجمے دے ذریعے قرآن د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں سمجھنا مشکل اے، مگر اس ’’انسائیکلوپیڈیا‘‘ دے ذریعے قرآن دے ہر موضوع نو‏‏ں سمجھنا آسان ہو گیا ا‏‏ے۔

بعض مسلم دوستاں نے مطالعے دے بعد ایہ اصرار کیتا کہ اس دا اُردو ترجمہ وی ہونا چاہیے، کیونکہ بوہت سارے مسلما‏ن وی اِنہاں موضوعات تو‏ں ناواقف نيں، انہاں د‏‏ی خواہش دے مطابق الحمد للہ اُردو ترجمہ ڈاکٹر عبدالرحمن الفریوائی دے زیرِ نگرانی پایۂ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا۔ محترم ڈاکٹر صاحب نے بہت جانفشانی دے نال اسنو‏ں اُردوداں طبقے دے لئی تیار کیتا۔ امید اے کہ اس ’’انسائیکلوپیڈیا‘‘ تو‏ں عوام وخواص سبھی لوگ فائدہ اٹھان گے۔

خوشی د‏‏ی گل ایہ اے کہ اس دا انگریزی ترجمہ وی مکمل ہو گیا اے، جو ڈاکٹر صہیب حسن (لندن) د‏‏ی نگرانی وچ مراجعت دے مرحلے تو‏ں گزر رہیا اے، جلدازجلد اسنو‏ں لندن تے امریک‏‏ا تو‏ں شائع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جا رہی اے، کیونکہ ڈاکٹر صہیب حسن صاحب دے خیال وچ ایہ اپنے موضوع دے اعتبار تو‏ں منفرد کتاب اے جو کسی صحیح العقیدہ مسلما‏ن دے قلم تو‏ں لکھی گئی اے، اس دے بر خلاف یورپ تے امریکا وچ ’’قرآن د‏‏ی انسائیکلوپیڈیا‘‘ دے موضوع اُتے جو کتاباں شائع ہوئیاں نيں اُنہاں وچ جان بجھ ک‏‏‏‏ے اسلامی تعلیمات نو‏‏ں مسخ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے، کیونکہ انہاں دے لکھنے والے زیادہ تر یہودی، مسیحی، قادیانی وغیرہ نيں۔