ڈاکٹر محمد ضیاء الرحمن اعظمی
ڈاکٹر محمد ضیاء الرحمن اعظمی | |
---|---|
(عربی وچ: محمد ضياء الرحمن الأعظمي) | |
جم | سنہ 1943 [۱] |
وفات | 30 جولائی 2020 (76–77 سال)[۱] |
شہریت | بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) |
مذہب | اسلام [۱] |
مذہب | اسلام [۱] |
عملی زندگی | |
مادر علمی | جامعہ دارالسلام، عمرآباد |
پیشہ | عالم ، محدث ، لکھاری |
مادری زبان | ہندی |
پیشہ ورانہ زبان | عربی |
باب اسلام | |
ترمیم |
سنِ پیدائش: ۱۹۴۳م
پروفیسر ڈاکٹر محمد ضیاء الرحمن اعظمی۔ (تے اَب مختصراً محمد عبد اللہ اعظمی وی کہندے نيں۔) ہندوستانی نژاد سعودی عالم، متعدد کتاباں دے مصنف، اعلیٰ مناصب اُتے فائز رہ چکے نيں ۔
تعلیم
سودھو- شبلی کالج اعظم گڑھ
- عالمیت، فضیلت: یونیورسٹی دار السلام، عمرآباد
- گریجویشن: الجامعۃ الاسلامیۃ المدینۃ المنورۃ
- ماسٹر: جامعۃ الملک عبد العزیز مکۃ المکرمۃ، جو اَب جامعۃ أم القریٰ دے نام توں جانی جاندی اے۔
- ڈاکٹریٹ: جامعۃ الأزھر، مصر۔
مناصب
سودھورابطہ عالمِ اسلامی مکہ مکرمہ وچ مختلف مناصب اُتے فائز رہے تے آخر وچ انچارج ہیڈ آفس جنرل سکریٹری (مدیر مکتاباں الأمین العام لرابطۃ العالم الاسلامی) رہے۔
تعلیم وتدریس
سودھو- ۱۳۹۹ھ وچ یونیورسٹی اسلامیہ وچ بطورِ پروفیسر متعین ہوئے۔ - ڈاکٹریٹ دے مقالیاں دی نگرانی تے انہاں دے مناقشے۔
ادارتی ذمہ داریاں
سودھو- مدیر البحث العلمی - مدیر مکتاباں الجالیات التابعۃ للجامعۃ الإسلامیۃ - رکن مجلۃ الجامعۃ الاسلامیۃ - عمید کلیۃ الحدیث
دعوتی سفر
سودھوہندوستان، پاکستان، مصر، اردن، آسٹریلیا،سری لنکا، انڈونیشیا، ملائشیا، نیپال، برطانیہ، الامارات العربیۃ وغیرہ۔
اساتذہ
سودھواساتذہ دے علاوہ جنہاں مشائخ دے دروس توں زیادہ علمی استفادہ کیتا انہاں وچ سرِ فہرست:
- علامہ شیخ عبد اللہ بن حمید رحمہ اللہ (چیف جسٹس سعودی عرب)
- علامہ شیخ عبد العزیز بن باز رحمہ اللہ (وائس چانسلر یونیورسٹی اسلامیہ تے فیر مفتی ٔ اعظم سعودی عرب)
مشغولیات
سودھو- مسجدِ نبوی وچ صحیح بخاری تے صحیح مسلم دے دروس۔
- ہندی تے عربی وچ مقالات دی کتابت تے تألیف ِ کتاباں۔
- فیر یونیورسٹی توں ریٹائرمنٹ دے بعد یکسوئی توں علمی وتحقیقی کماں وچ مصروف ہو گئے تے ہر طرح دی سرگرمیاں نوں موقوف کر دتا۔
تصانيف
سودھو· عربی لکھتاں
سودھو(1) أبو هریرة في ضوء مرویاته
سودھو- طبع اول: دار الکتاب المصری، القاہرۃ ۱۹۷۹م
- طبع دوم: مکتبۃ الغرباء الأثریۃ، المدینۃ المنورۃ ۱۴۱۸ھ
صحابی ٔ جلیل حضرت ابو ہریرہؓ اُتے مستشرقین نے بے شمار اعتراضات کیتے نيں تے رواۃِ حدیث وچ سب توں زیادہ انہاں دیاں حدیثاں نوں اپنا نشانہ بنایا اے۔ چنانچہ مؤلف نے اس موضوع نوں اپنی ’’ماسٹر‘‘ دی ڈگری دے مقالے دے لئی منتخب کیتا تے صحاحِ ستہ تے مسند احمد وچ موجود اُنہاں دیاں ساریاں حدیثاں نوں جمع کرکے دوسرے صحابہ دیاں حدیثاں نال مقارنہ کیتا تے آخر وچ اس نتیجے اُتے پہنچے کہ اکثر وبیشتر حدیثاں وچ دوسرے صحابہ نے انہاں دی موافقت کیتی اے تے جنہاں حدیثاں وچ حضرت ابو ہریرہؓ منفرد نيں انہاں دی تعداد بہت کم اے۔
علما وطلبہ وچ جو ایہ گل مشہور ومتداول اے کہ حضرت ابو ہریرہؓ دیاں حدیثاں دی تعداد ۵۳۷۴ اے اس توں مراد مختلف اسانید نيں، نہ کہ خالص متونِ حدیث تے متونِ حدیث دی تعداد کسی وی صورت وچ دو ہزار توں زیادہ نئيں پہنچدی۔ ہن جے حضرت ابو ہریرہؓ دی زندگی دے ایام، جو انہاں نے نبی کریم ﷺ دی خدمت وچ گزارے، اُنہاں اُتے ایہ حدیثاں تقسیم کیتیاں جان تو روزانہ دو حدیث توں زیادہ نئيں بندی، کیونکہ آپؓ نے غزوۂ خیبر وچ اسلام قبول کیتا جو ۷ھ وچ واقع ہويا تے غزوۂ خیبر توں رسول اللہ ﷺ دی زندگی دے ایام تقریباً اک ہزار نيں۔ اس نتیجے نے علما وطلبہ دے درمیان زبردست انقلاب برپا کر دتا تے اُنہاں سارے اعتراضات دا ازالہ ہو گیا جو حضرت ابوہریرہؓ اُتے لگائے جاندے سن، کیونکہ حضرت ابوہریرہؓ دن رات نبی ﷺ دی خدمت وچ لگے رہندے سن، اس لئی انہاں دا یومیہ دو حدیثاں بیان کرنا قابلِ اعتراض نئيں اے۔ مؤلف دا ماسٹر دا رسالہ (Thesis) تقریباً ۸۰۰ صفحات اُتے مشتمل سی، اس دا مختصر نمونہ دو تن بار شائع ہو چکيا اے۔
اُس وقت جامعۃ الملک عبدالعزیز دے مدیر ڈاکٹر محمد عبدہ یمانی سن، جو بعد وچ وزیرِ ثقافہ وی بنے۔ انہاں نے بطورِ خاص اُس رسالے (Thesis) دی اک کاپی طلب کيتی تے مؤلف دے نتیجے دی روشنی وچ اک گراں قدر مقالہ تحریر فرمایا جو ’’مجلۃ الیمامۃ‘‘ وچ شائع ہويا تے فیر اسی نتیجے دی روشنی وچ «أبو هریرة» دے نام توں اک مستقل کتاب تصنیف کيتی۔
ایہ موضوع نہایت ہی دقیق تے مشکل سی، جسنوں مؤلف نے اپنی ماسٹر دی ڈگری دے لئی منتخب کیتا سی ۔ موضوع دی حساسیت دا اندازہ محدثِ شام شیخ ناصر الدین البانی رحمہ اللہ دے اس جملے توں بخوبی ہُندا اے جو آپ نے مؤلف نوں اس رسالے دی تیاری دے وقت کہیا سی، آپ نے فرمایا: «لقد دخلت في بحر لا ساحل له»، ’’تسیں ایداں سمندر وچ داخل ہو گئے ہو جس دا کوئی ساحل ہی نئيں اے ۔‘‘ اس عظیم موضوع اُتے ریسرچ دی وجہ توں اوہ مؤلف توں بہت محبت کردے سن تے انہاں نوں «یا صاحب أبي هریرة» کہہ کے پکارتے سن ۔
انہاں واقعات دی تفصیل مؤلف دے مشفق استاد محترم جناب حافظ حفیظ الرحمن عمری مدنی نے «دراست في الجرح والتعدیل» دے مقدمے وچ تحریر فرمائی اے جو یونیورسٹی سلفیہ بنارس توں ۱۹۸۳م وچ شائع ہوئی۔
(2) أقضیة رسول الله ﷺ لابن الطلاع (ت 497 هـ)
سودھو- طبع اول: دار الکتاب، بیروت ۱۹۸۱م
- طبع دوم: دار الکتاب، بیروت ۱۹۸۲م
- طبع سوم: دار السلام، الریاض ۲۰۰۳م
ایہ کتاب دراصل اندلس دے معروف عالم محمد بن فرج المالکی دی تصنیف اے، جسنوں ڈاکٹر صاحب نے جامعۃ الأزھر مصر توں Ph.d دی ڈگری حاصل کرنے دے لئی اپنی تحقیق دا موضوع بنایا۔
بشری اختلافات تے باہمی تنازعات وچ رسول اللہ ﷺ دے فیصلےآں نوں جو اہمیت حاصل اے اوہ کسی توں مخفی نئيں اے۔ اسی اہمیت دے پیشِ نظر ابن الطلاع نے نبی ﷺ دے تمام فیصلےآں نوں اس کتاب وچ جمع کرنے دی کوشش کيتی، لیکن اُنہاں توں بوہت سارے فیصلے چھٹ گئے سن، جنہاں نوں محترم ڈاکٹر صاحب نے استدراک کرکے اس کتاب وچ شامل کر دتا تے ہر فیصلے دی تحقیق وتخریج کرکے اوہدی صحت وضعف دی نشان دہی فرما دتی۔
اس طرح ایہ کتاب رسول اللہ ﷺ دے فیصلےآں اُتے مشتمل اک مستند تے کامل انسائیکلوپیڈیا بن گئی۔ اس دا اُردو ترجمہ متعدد بار لاہور پاکستان توں شائع ہو چکيا اے تے ہن انگلش بولی وچ اس دے ترجمے دی کوشش ہو رہی اے، تاکہ غیر مسلمین وچ نبی ﷺ دی شخصیت اک چیف جسٹس تے جج دی حیثیت توں وی اججے ہو تے عدل وانصاف دی جو بے نظیر مثالاں آپ ﷺ نے قائم کيتی نيں اُنہاں اُتے واضح ہون۔
(3) دراست في الجرح والتعدیل
سودھو- طبع اول: الجامعۃ السلفیۃ، بنارس ۱۹۸۳م
- طبع دوم: عالم الکتاباں، بیروت ۱۹۹۵م
- طبع سوم: مکتبۃ الغرباء، المدینۃ ۱۹۹۵م
- طبع چہارم: مکتبۃ دار السلام، الریاض ۱۴۲۴ھ
اس کتاب وچ مؤلف نے رواۃ الحدیث توں متعلق محدثین دے جرح وتعدیل دے قواعد مختلف کتبِ احادیث توں جمع کیتا اے۔ اس کتاب وچ کل چار فصلاں نيں، پہلی فصل جرح توں متعلق، دوسری فصل تعدیل توں متعلق، تیسری فصل بعض مصطلحاتِ حدیث توں متعلق تے چوتھی فصل وچ ابتدائی تن صدیاں دے ۳۵ مشہور ناقدینِ حدیث دا مختصر تعارف تے انہاں دے ایتھے حدیثاں دی جانچ پڑتال کرنے تے پرکھنے دے جو طریقے سن انہاں دا مکمل تعارف اے۔
مؤلف نے تدریس دے دوران حدیث دے طلبہ نوں جدوں ’’جرح وتعدیل‘‘ دے باب وچ محدثین دے منہج توں دور دیکھیا تے انہاں دی اصطلاحات توں ناواقف پایا، تو اس کتاب دی تالیف فرمائی، تاکہ علمِ حدیث دے اس نازک باب توں طلبہ اچھی طرح واقف ہو سکن۔
(4) المدخل إلی السنن الکبری للبیهقي (ت 458 هـ)
سودھو- طبع اول: أضواء السلف، الریاض ۱۴۰۴ھ
- طبع دوم: أضواء السلف، الریاض ۱۴۲۰ھ
ایہ امام بیہقی دی مشہور کتاب ’’السنن الکبری‘‘ دا مقدمہ اے جو ہن تک ناپید سی، ڈاکٹر صاحب نے خدابخش لائبریری توں اس دا قلمی نسخہ حاصل کیتا تے اسنوں اپنی تحقیق وتعلیق توں شائع کرایا۔
صحابہ، تابعین تے تبعِ تابعین دے ایتھے سنت دا کیہ مقام ومرتبہ سی، انہاں نے سنت نوں کِداں محفوظ کیتا تے کِداں اوہدی نشرواشاعت کیتی تے اس راستے وچ کن کن مصائب وآلام دا سامنا کیتا، انہاں تمام موضوعات دا اس کتاب وچ احاطہ کیتا گیا اے۔
کتاب دے شروع وچ محقق نے اک نہایت ہی وقیع تے جامع مقدمہ تحریر فرمایا اے جس وچ امام بیہقی نے سنت نبوی دی خدمت واشاعت وچ جو کارہائے نمایاں انجام دتے نيں انہاں نوں اجاگر کیتا گیا اے تے انہاں دے ۸۹ مشہور اساتذہ دے حالاتِ زندگی نوں مختلف کتاباں ِ تراجم توں جمع کیتا گیا اے۔ اس دا اُردو ترجمہ ۱۹۹۷م وچ لاہور توں شائع ہو چکيا اے۔
(5) دراست في الیهودیة والنصرانیة
سودھو- طبع اول: مکتبۃ الدار، المدینۃ المنورۃ ۱۹۸۸م
اس کتاب وچ یہودیت ونصرانیت دے آغاز، ارتقا، تحریف تے انحطاط اُتے خالص علمی انداز وچ بحث کيتی گئی اے تے ٹھوس علمی وعقلی دلائل توں ثابت کیتا گیا اے کہ یہودیت ونصرانیت دے نام توں اج دنیا وچ جو مذاہب پائے جاندے نيں اِنہاں دا اُس دین توں کوئی تعلق نئيں جو حضرت موسیٰ تے حضرت عیسیٰ علیہما السلام اُتے نازل ہويا سی ۔
ہور بائبل وچ علمائے یہود ونصاریٰ نے جو تحریفاں کيتیاں نيں اس دا بھرپور جائزہ لیا گیا اے تے بائبل وچ موجود تحریفات دے باوجود نبی ﷺ توں متعلق جو بشارات نيں انہاں نوں اک فصل وچ جمع کر دتا گیا اے جس دی تاکید قرآن مجید وچ وی وارد اے۔ ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ ۖ فَلَمَّا جَاءَهُم بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَٰذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ﴾ [الصف: ٦].
’’تے جدوں عیسیٰ بن مریم نے کہیا: اے بنی اسرائیل! میں یقیناً تواڈی طرف اللہ دا رسول ہاں تے پہلے توں نازل شدہ تورات دی تصدیق کردا ہاں تے اک رسول دی بشارت دیندا ہاں جو میرے بعد آئے گا تے اس دا نام احمد ہوئے گا۔‘‘
(6) فصول في أدیان الهند
سودھو- طبع اول: دار البخاری، المدینۃ المنورۃ ۱۹۹۷م
اس کتاب وچ ہندوستان دے چار وڈے مذاہب ہندومت، بدھ مت، جین مت تے سکھ مذہب دا علمی وتحقیقی جائزہ لیا گیا اے کہ ایہ چارو مذاہب اپنے بعض بنیادی اختلافات دے باوجود اپنی موجودہ صورت وچ بہت ساریاں گلاں وچ مشترک نيں تے انہاں دیاں بنیاداں زیادہ تر دیومالائی عقائد وتصورات تے رسم ورواج اُتے کھڑیاں نيں۔
ایہ کتاب دراصل انہاں مقالات دا مجموعہ اے جو ’’مجلۃ الجامعۃ الاسلامیۃ‘‘ مدینہ منورہ وچ شائع ہُندے رہے تے فیر جدوں ڈاکٹر صاحب یونیورسٹی اسلامیہ وچ پروفیسر مقرر ہوئے تے ہور مضامین دے علاوہ ’’أدیان العالم‘‘ دی تدریس دی وی ذمہ داری آپ نوں سونپی گئی تو آپ نے انہاں نوں مقالات توں ’’ادیان‘‘ دے دروس تیار فرمائے تے فیر افادۂ عام دے لئی انہاں مقالات نوں نويں ترتیب وتہذیب دے بعد کتابی شکل وچ شائع کر دتا۔
تے ہن ایہ دونے کتاباں جو ’’ادیان‘‘ توں متعلق نيں، یعنی ’’یہودیت ونصرانیت‘‘ تے ’’ادیان الھند‘‘، مضمون دی یکسانی دی وجہ توں اک جلد وچ شائع کردتیاں گئیاں نيں، جو ۷۸۴ صفحات اُتے مشتمل اے۔ اسنوں سعودی عرب دا مشہور طباعتی ادارہ مکتبۃ الرشد شائع کر رہیا اے تے اس دے ہن تک ست ایڈیشن آچکے نيں۔ ایہ کتاب اس ادارے توں ہر سال شائع ہو رہی اے، کیونکہ ایتھے دیاں یونیورسٹیاں دے اساتذہ وطلبہ وچ ایہ بے حد مقبول اے۔
(7) فتح الغفور في وضع الأیدي علی الصدور للعلامة محمد حیاة السندي (ت 1163 هـ)
سودھو- طبع اول: دار السنۃ، مصر ۱۴۰۹ھ
- طبع دوم: کلیۃ القرآن والحدیث، فیصل آباد ۱۴۱۸ھ
- طبع سوم: مکتبۃ الغرباء، المدینۃ المنورۃ ۱۴۱۹ھ
ایہ محمد حیات السندی رحمہ اللہ دی کتاب اے، جو بہت مفید موضوع اُتے مشتمل اے۔ ڈاکٹر صاحب دی تحقیق وتخریج توں اوہدی اہمیت وافادیت وچ ہور اضافہ ہو گیا۔
(8) ثلاثة مجالس من أمالي ابن مردویه (ت 410 هـ)
سودھو- طبع اول: دار علوم الحدیث، الإمارات العربیۃ المتحدۃ ۱۹۹۰م
ایہ کتاب حافظ ابوبکر احمد بن موسیٰ بن مردویہ دی تن مجالس دے املاِ حدیث اُتے مشتمل اے، جس دی تحقیق وتخریج ڈاکٹر صاحب نے کی، تاکہ حدیث رسول دے طلبہ اس توں استفادہ کر سکن۔
محقق نے کتاب دے شروع وچ نہایت ہی قیمتی تے مفید مقدمہ وی تحریر فرمایا، جس وچ ابن مردویہ دا مفصل تذکرہ تے انہاں نے احادیث دی تدوین وترویج وچ جو کارنامہ انجام دتا اے اسنوں اجاگر کیتا تے مشہور کتاباں ِ امالی دا مفصل تذکرہ وی کر دتا۔
(9) معجم مصطلحات الحدیث ولطائف الأسانید
سودھو- طبع اول: أضواء السلف، الریاض ۱۹۹۹م
ایہ کتاب حدیث، مصطلحِ حدیث، اسانید ِ حدیث توں متعلق تمام اصطلاحات تے اہم مصادرِ حدیث دے جامع تعارف اُتے مشتمل اے۔ مؤلف نے قارئین دی آسانی دے لئی اسنوں حروفِ تہجی اُتے مرتب فرمایا اے۔ چونکہ آپ دے اسفار دے دوران علمِ حدیث تے جرح وتعدیل توں متعلق بکثرت سوالات کیتے جاندے سن جو حدیث دی بے شمار کتاباں وچ منتشر نيں، لہٰذا آپ نے اس کتاب دی تألیف فرمائی، تاکہ قارئین ایہ تمام معلومات تے علمِ حدیث دی اصطلاحات اک جگہ اک کتاب وچ دیکھ سکن تے ہن ہور ترمیم واضافے دے بعد اس دا نواں ایڈیشن زیرِ طبع اے۔
اس کتاب دا اُردو ترجمہ بعض اضافاں دے نال ڈاکٹر سہیل حسن نے اسلام آباد توں شائع کیتا تے فیر اسنوں ڈاکٹر عبدالرحمن الفریوائی نے دار الدعوۃ دہلی توں شائع کیتا۔
(10) المنة الکبری شرح وتخریج السنن الصغری للحافظ البیهقي (ت 458 هـ)
سودھو- جلداں: ۷
- طبع اول: مکتبۃ الرشد ۲۰۰۱م
- طبع دوم: مکتبۃ الرشد ۲۰۰۵م
امام بیہقی دی کتاب ’’السنن الصغری‘‘ جو ’’السنن الکبری‘‘ دی تلخیص اے، ’’المنۃ الکبری‘‘ اسی تلخیص دی شرح وتخریج اے۔ امام بیہقی اپنے وقت دے بہت وڈے محدث سن تے امام شافعی دے مذہب دے مؤید وناصر سن، انہاں نے اس کتاب وچ امام شافعی دے مذہب دی صحیح حدیثاں نوں جمع کیتا سی ۔ لیکن محقق نے اس وچ بقیہ تِناں مذاہب (حنفی، مالکی، حنبلی) دیاں دلیلاں نوں جمع کرکے ہر حدیث اُتے صحت تے ضعف دا حکم وی بیان فرما دتا تے فیر ہر باب وچ راجح مسئلے دی نشان دہی وی کردتی۔ اس طرح ایہ کتاب ’’فقہِ شافعی‘‘ توں نکل کے ’’فقہِ مقارن‘‘ دی کتاب بن گئی، تاکہ ہر مذہب دے لوگ اس توں استفادہ کر سکن۔
(11) التمسک بالسنة في العقائد والأحکم
سودھو- طبع اول: مکتبۃ الغرباء، المدینۃ المنورۃ ۱۴۱۷ھ
سنت کیہ اے ؟ اسلام وچ اس دا تشریعی مقام کیہ اے ؟ سلف ِ صالحین دے ایتھے سنت دا کیہ مرتبہ اے ؟ محدثین وفقہاء دے نزدیک سنت دا کیہ مفہوم اے ؟ سنت دے بارے وچ مستشرقین دا نظریہ کیہ اے ؟ تے انہاں دے استدلال دا رد کِداں کیتا جا سکدا اے ؟ کیہ سنت محض اعمال واحکم ہی وچ قابلِ حجت اے یا عقائد وچ بھی؟ کیہ سنت دے بغیر قرآن نوں سمجھنا ممکن اے ؟ حکمراناں دی اطاعت وچ ضابطۂ سنت کیہ اے ؟
مؤلف محترم نے اپنی اس کتاب وچ مذکورہ سوالات دا مختصر مگر نہایت ہی مدلل جواب دتا اے۔ اصل کتاب عربی بولی وچ اے، جس دا اُردو ترجمہ مؤلف دے اک فاضل شاگرد ڈاکٹر ابوالحسن طاہر محمود نے انجام دتا، تاکہ اُردوداں طبقہ وی اس اہم کتاب توں مستفید ہو سکے۔ ایہ ترجمہ دو بار مکتبہ دار السلام ریاض توں شائع ہو چکيا اے تے ممبئی توں وی چھپ چکيا اے۔
(12) تحفة المتقین في ما صح من الأذکار والرقی والطب عن سید المرسلین
سودھو- طبع اول: مکتبہ احمد بن حنبل، فیصل آباد ۲۰۱۵م
- طبع دوم: یونیورسٹی دار السلام، عمرآباد ۲۰۱۶م
’’الجامع الکامل‘‘ جو بارہ ضخیم جلداں وچ شائع ہو چکی اے، جس وچ مؤلف محترم نے ساریاں صحیح حدیثاں نوں فقہی ترتیب توں جمع کر دتا اے۔ اُردو، انگریزی تے دوسریاں عام زباناں وچ ترجمے دے لئی اوہدی تلخیص پنج جلداں وچ تیار ہو چکی اے۔ اسی تلخیص دا اک باب جو ’’أدعیہ وأذکار‘‘ توں متعلق اے، مستقل کتاب دی صورت وچ دو بار شائع کیتا گیا۔
ایہ کتاب اصلاً عربی بولی وچ اے تے اس دا اُردو ترجمہ وی آچکيا اے ،جو مختار فاؤنڈیشن ممبئی توں شائع ہوچکيا اے۔ ایہ ہر گھر دی ضرورت اے، کیونکہ اس وچ نہ صرف صحیح احادیث توں ثابت مسنون دعاواں تے اذکار ووظائف دی طرف رہنمائی کيتی گئی اے، بلکہ بہت ساری بیماریاں دا علاج طب ِ نبوی توں پیش کیتا گیا اے تے بعض باطل عقائد دی اصلاح کتاب وسنت دی روشنی وچ کيتی گئی اے۔
(13) الجامع الکامل في الحدیث الصحیح الشامل
سودھو- جلداں: ۱۲
- طبع اول: دار السلام، الریاض ۲۰۱۶م
تاریخِ اسلام وچ ایہ اوہ پہلی کتاب اے جس وچ رسول اللہ ﷺ دی تمام صحیح حدیثاں نوں مختلف کتاباں ِ احادیث جداں مؤطات، مصنفات، مسانید، جوامع، صحاح، سنن، معاجم، مستخرجات، أجزاء تے أمالی توں مؤلف نے جمع کیتا اے تے ہر حدیث دی تخریج دے بعد اس دے صحیح تے حسن دا درجہ وی بیان فرما دتا اے تے قارئین دی سہولت دے لئی اسنوں فقہی ابواب اُتے مرتب فرمایا اے۔ ایہ کتاب سولہ ہزار (۱٦۰۰۰) صحیح حدیثاں اُتے مشتمل اے، جس وچ عقائد، احکم، عبادات، معاملات، غزوات، سیرۃ النبی، فضائل ومناقب، آداب، تفسیر القرآن، زہد ورقاق، أدعیہ وأذکار، رقیہ شرعیہ، طب ِ نبوی، تعبیرِ رؤیا، لباس وزینت، فتن تے علاماتِ قیامت ہور جنت وجہنم توں متعلق حدیثاں شامل نيں۔
اسلامی شریعت دے دو مآخذ نيں، اک کتابُ اللہ تے دوسرا رسول اللہ ﷺ دی سنت ِ مبارکہ۔ مؤلف محترم توں سفر وحضر وچ بار بار سوال کیتا جاندا سی کہ دوسرا مأخذ کتھے اے تے اس توں استفادے دی کیہ شکل اے ؟ لہٰذا مؤلف نے اس عظیم الشان کم دا بیڑا اٹھایا تے اللہ تعالیٰ دی نصرت وتائید توں پندرہ سال دی طویل مدت وچ شب وروز دی انتھک محنت ومشقت دے بعد ایہ کم پایۂ تکمیل نوں پہنچیا۔
’’الجامع الکامل‘‘ وچ کل ٦۷ کتاباں تے چھ ہزار (۶۰۰۰) ابواب تے سولہ ہزار (١٦۰۰۰) صحیح حدیثاں نيں تے ہر باب دے اخیر وچ اُنہاں ضعیف حدیثاں دی وی نشان دہی کر دتی گئی اے جو عوام الناس وچ معروف ومشہور نيں، اِنہاں دی مجموعی تعداد تن ہزار (۳۰۰۰) اے، لیکن ایہ ضعیف حدیثاں اصل ’’الجامع الکامل‘‘ دی شرط اُتے نئيں نيں، بلکہ مؤلف نے قارئین دے ہور علم دے لئی اسنوں ذکر کیتا اے، اسی لئی مطبوعہ نسخے وچ اِنہاں ضعیف حدیثاں توں پہلے گول دائرہ (l) نئيں لگایا گیا اے، جدوں کہ ہر صحیح حدیث توں پہلے ایہ دائرہ موجود اے۔ تے طبع دوم وچ إن شاء اللہ تمام صحیح حدیثاں اُتے گول دائرے دی بجائے تسلسلی نمبرنگ دتی جائے گی، لیکن ضعیف حدیثاں انہاں نمبراں توں خالی ہون گئیاں۔
مؤلف دے خیال دے مطابق طبع دوم وچ ۹۹ فیصد صحیح احادیث آجان گئیاں، سو فیصد کہنا اس لئی درست نہ ہوئے گا کہ صد فیصد صحیح تو صرف اللہ دی کتاب ہی اے۔
اس کتاب دی تألیف اُتے بہت سارے علما، فضلاء تے اسکالرس نے خوشی دا اظہار کیتا تے اس گل نوں شدت توں محسوس کیتا کہ ایہ اک اہم ضرورت سی، گو تاخیر توں سہی مگر پوری ہو گئی تے بعض نے برجستہ اظہارِ خیال کیتا کہ ہن إن شاء اللہ اس کتاب دے بعد مسلماناں دے بہت سارے اختلافات دور ہو جان گے۔
ایہ کتاب ویہہ (۲۰) جلداں وچ سی، لیکن ناشر نے فانٹ بدل کے بارہ (۱۲) جلداں وچ شائع کیتا اے، جو الحمد للہ انتہائی قلیل مدت وچ بازار توں ختم ہو گئی تے متعدد لوگاں نے شکایت کیتی کہ حالے اسيں خریدنے دا ارادہ کر ہی رہے سن کہ کتاب بازار توں ختم ہو گئی۔ مؤلف محترم نے غیر عربی داں حلفےآں دے لئی اوہدی تلخیص پنج جلداں وچ تیار کيتی اے، جو آئندہ کسی وقت شائع ہوئے گی، لیکن فی الحال اس تلخیص دا اُردو تے انگریزی ترجمہ ہو رہیا اے۔
(14) الأدب العالي (زیرِ طبع)
سودھو- یونیورسٹی دار السلام، عمرآباد
ایہ کتاب وی ’’الجامع الکامل‘‘ دی تلخیص دا اک باب اے، جو آدابِ زندگی دے تمام شعباں اُتے محیط اے، جس دے مطالعے توں سانوں صحیح اندازہ ہُندا اے کہ اسلامی آداب دی تعلیماب کِنّی اعلیٰ وارفع نيں تے اک مسلمان جے اپنی زندگی وچ انہاں آداب دا لحاظ رکھے تو اوہ اسلام دا چلدا پھردا نمونہ بن جائے گا۔ امید اے کہ ایہ کتاب جلد منظرِ عام اُتے آجائے گی۔ ایہ کتاب عربی بولی وچ اے تے امکان اے کہ عنقریب اس دا اُردو ترجمہ وی آجائے گا۔
· ہندی لکھتاں
سودھو(1) قرآن دی شیتل چھایا
سودھو- طبع اول: دہلی ۱۹۷۷م
ایہ کتاب ہندی بولی وچ اے۔ اس وچ پڑھے لکھے ہندوواں دے لئی انہاں دے مخصوص مزاج دی مناسبت توں اسلام دی دعوت پیش کيتی گئی اے۔ ایہ کتاب دو حصےآں اُتے مشتمل اے، پہلے حصے وچ قرآن دی بنیادی دعوت جداں عقیدہ، عبادات، اخلاقِ حسنہ وغیرہ دا ذکر اے تے دوسرے حصے وچ پہلی صدی توں لے کے ماضی قریب تک دے انہاں اصحابِ عزیمت بزرگاں دا ذکر اے جنہاں نے اسلام دی راہ وچ جانی ومالی قربانیاں دی تابناک مثالاں قائم کيتیاں ۔
۷۰-۱۹۶۹م وچ جدوں مؤلف یونیورسٹی اسلامیہ مدینہ منورہ وچ زیرِ تعلیم سن، اسی طالب علمی دے زمانے وچ اس کتاب نوں مقالات دی شکل وچ تحریر فرمایا تے ’’کانتی‘‘ دہلی وچ ایہ مقالے شائع ہُندے رہے۔ انہاں نوں مقالاں نوں اک جگہ جمع کرکے کتابی شکل وچ دہلی توں ۱۹۷۷م وچ شائع کیتا گیا۔ اس دے بعد توں ہن تک اس دے دسیاں ایڈیشن مختلف جگہاں توں شائع ہو چکے نيں، جداں مدھر سندیش سنگم دہلی، قرآن اکادمی ڈمریاگنج سدھارتھ نگر، مکتبہ دار السلام ریاض، جمعیۃ التوحید بمبئی وغیرہ۔ ایہ کتاب غیر مسلم حضرات وچ کافی مقبول ہوئی۔ سنیا اے کہ اس دا ملیالم تے تامل بولی وچ ترجمہ شائع ہو گیا اے۔
(2) قرآن مجید دی انسائیکلوپیڈیا
سودھو- طبع اول: دارالسلام، الریاض ۲۰۱۰م
- طبع دوم: جمعیت اہل حدیث، دہلی ۲۰۱۰م
- طبع سوم: دار الہدی، ممبئی ۲۰۱۱م
- طبع چہارم: اسلامک دعوہ سنٹر، دہلی ۲۰۱۲م
- طبع پنجم: توحید ایجوکیشنل ٹرسٹ، بہار ۲۰۱۲م
- طبع ششم: صوبائی جمعیت اہل حدیث، ممبئی ۲۰۱۳م
- طبع ہفتم: الجامعۃ السلفیۃ، بنارس ۲۰۱۶م
ایہ کتاب ہندی بولی وچ اے۔ بر صغیر ہند وچ مسلماناں نے اٹھ صدیاں تک حکومت کیتی، لیکن انہاں نے اپنے اسيں وطن غیر مسلمین دے لئی کوئی ایسا کم نئيں کیتا جس توں اوہ ’’قرآن مجید‘‘ جو ساری دنیا دے لئی رشد وہدایت اے، دی طرف راغب ہُندے۔
اسی غرض توں محترم ڈاکٹر صاحب نے اس ’’انسائیکلوپیڈیا‘‘ دی تصنیف فرمائی، جو قرآن مجید دے تقریباً چھ سو (٦۰۰) موضوعات اُتے مشتمل اے۔ ایہ تاریخِ ہند وچ اپنی نوعیت دی سب توں پہلی کتاب اے جو اس موضوع اُتے لکھی گئی تے لوگاں وچ کافی مقبول ہوئی تے نہایت ہی قلیل مدت وچ اس دے ست ایڈیشن شائع ہو چکے نيں تے اٹھواں ایڈیشن مؤلف دی نظرِ ثانی دے بعد جلد ہی طباعت دے اعلیٰ معیار توں مزین ہو کے منظرِ عام اُتے آنے والا اے۔
ہندی بولی وچ قرآن مجید دے تقریباً دس ترجمے شائع ہو چکے نيں، لیکن اک غیر مسلم دے لئی صرف ترجمے دے ذریعے قرآن دی تعلیمات نوں سمجھنا مشکل اے، مگر اس ’’انسائیکلوپیڈیا‘‘ دے ذریعے قرآن دے ہر موضوع نوں سمجھنا آسان ہو گیا اے۔
بعض مسلم دوستاں نے مطالعے دے بعد ایہ اصرار کیتا کہ اس دا اُردو ترجمہ وی ہونا چاہیے، کیونکہ بوہت سارے مسلمان وی اِنہاں موضوعات توں ناواقف نيں، انہاں دی خواہش دے مطابق الحمد للہ اُردو ترجمہ ڈاکٹر عبدالرحمن الفریوائی دے زیرِ نگرانی پایۂ تکمیل نوں پہنچیا۔ محترم ڈاکٹر صاحب نے بہت جانفشانی دے نال اسنوں اُردوداں طبقے دے لئی تیار کیتا۔ امید اے کہ اس ’’انسائیکلوپیڈیا‘‘ توں عوام وخواص سبھی لوگ فائدہ اٹھان گے۔
خوشی دی گل ایہ اے کہ اس دا انگریزی ترجمہ وی مکمل ہو گیا اے، جو ڈاکٹر صہیب حسن (لندن) دی نگرانی وچ مراجعت دے مرحلے توں گزر رہیا اے، جلدازجلد اسنوں لندن تے امریکا توں شائع کرنے دی کوشش کيتی جا رہی اے، کیونکہ ڈاکٹر صہیب حسن صاحب دے خیال وچ ایہ اپنے موضوع دے اعتبار توں منفرد کتاب اے جو کسی صحیح العقیدہ مسلمان دے قلم توں لکھی گئی اے، اس دے بر خلاف یورپ تے امریکا وچ ’’قرآن دی انسائیکلوپیڈیا‘‘ دے موضوع اُتے جو کتاباں شائع ہوئیاں نيں اُنہاں وچ جان بجھ کے اسلامی تعلیمات نوں مسخ کرنے دی کوشش کيتی گئی اے، کیونکہ انہاں دے لکھنے والے زیادہ تر یہودی، مسیحی، قادیانی وغیرہ نيں۔
- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ ۱.۳ محمد ضياء الرحمن الأعظمي - المكتبة الشاملة — اخذ شدہ بتاریخ: ۲۸ دسمبر ۲۰۲۲